අට්ඨකථා > සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) > සංයුත්තනිකාය (අට්ඨකථා) > නිදානවග්ග-අට්ඨකථා

85. ධාතුසංයුත්තස්ස ¶ ¶ පඨමෙ ¶ නිස්සත්තට්ඨසුඤ්ඤතට්ඨසඞ්ඛාතෙන සභාවට්ඨෙන ධාතූති ලද්ධනාමානං ධම්මානං නානාසභාවො ධාතුනානත්තං. චක්ඛුධාතූතිආදීසු චක්ඛුපසාදො චක්ඛුධාතු, රූපාරම්මණං රූපධාතු, චක්ඛුපසාදවත්ථුකං චිත්තං චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු. සොතපසාදො සොතධාතු, සද්දාරම්මණං සද්දධාතු, සොතපසාදවත්ථුකං චිත්තං සොතවිඤ්ඤාණධාතු. ඝානපසාදො ඝානධාතු, ගන්ධාරම්මණං ගන්ධධාතු, ඝානපසාදවත්ථුකං චිත්තං ඝානවිඤ්ඤාණධාතු. ජිව්හාපසාදො ජිව්හාධාතු, රසාරම්මණං රසධාතු, ජිව්හාපසාදවත්ථුකං චිත්තං ජිව්හාවිඤ්ඤාණධාතු. කායපසාදො කායධාතු, ඵොට්ඨබ්බාරම්මණං ඵොට්ඨබ්බධාතු, කායපසාදවත්ථුකං චිත්තං කායවිඤ්ඤාණධාතු. තිස්සො මනොධාතුයො මනොධාතු, වෙදනාදයො තයො ඛන්ධා සුඛුමරූපානි නිබ්බානඤ්ච ධම්මධාතු, සබ්බම්පි මනොවිඤ්ඤාණං මනොවිඤ්ඤාණධාතූති. එත්ථ ච සොළස ධාතුයො කාමාවචරා, අවසානෙ ද්වෙ චතුභූමිකාති. පඨමං.

86. දුතියෙ උප්පජ්ජති ඵස්සනානත්තන්ති නානාසභාවො ඵස්සො උප්පජ්ජති. තත්ථ චක්ඛුසම්ඵස්සාදයො චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිසම්පයුත්තා, මනොසම්ඵස්සො මනොද්වාරෙ පඨමජවනසම්පයුත්තො, තස්මා. මනොධාතුං පටිච්චාති මනොද්වාරාවජ්ජනං කිරියාමනොවිඤ්ඤාණධාතුං පටිච්ච පඨමජවනසම්ඵස්සො උප්පජ්ජතීති අයමෙත්ථ අත්ථො. දුතියං.

87. තතියෙ ¶ ¶ නො මනොසම්ඵස්සං පටිච්ච උප්පජ්ජති මනොධාතූති මනොද්වාරෙ පඨමජවනසම්පයුත්තං ඵස්සං පටිච්ච ආවජ්ජනකිරියාමනොවිඤ්ඤාණධාතු නො උප්පජ්ජතීති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො. තතියං.

88. චතුත්ථෙ ¶ චක්ඛුසම්ඵස්සජා වෙදනාති සම්පටිච්ඡනමනොධාතුතො පට්ඨාය සබ්බාපි තස්මිං ද්වාරෙ වෙදනා වත්තෙය්යුං, නිබ්බත්තිඵාසුකත්ථං පන අනන්තරං සම්පටිච්ඡනවෙදනමෙව ගහෙතුං වට්ටතීති වුත්තං. මනොසම්ඵස්සං පටිච්චාති මනොද්වාරෙ ආවජ්ජනසම්ඵස්සං පටිච්ච පඨමජවනවෙදනා, පඨමජවනසම්ඵස්සං පටිච්ච දුතියජවනවෙදනාති අයමධිප්පායො. චතුත්ථං.

5. දුතියවෙදනානානත්තසුත්තවණ්ණනා

89. පඤ්චමෙ තතියචතුත්ථෙසු වුත්තනයාව එකතො කත්වා දෙසිතාති. ඉති දුතියාදීසු චතූසු සුත්තෙසු මනොධාතුං මනොධාතූති අගහෙත්වා මනොද්වාරාවජ්ජනං මනොධාතූති ගහිතං. සබ්බානි චෙතානි තථා තථා කථිතෙ බුජ්ඣනකානං අජ්ඣාසයෙන දෙසිතානි. ඉතො පරෙසුපි එසෙව නයො. පඤ්චමං.

6. බාහිරධාතුනානත්තසුත්තවණ්ණනා

90. ඡට්ඨෙ පන පඤ්ච ධාතුයො කාමාවචරා, ධම්මධාතු චතුභූමිකාති. ඡට්ඨං.

91. සත්තමෙ රූපධාතූති ආපාථෙ පතිතං අත්තනො වා පරස්ස වා සාටකවෙඨනාදිවත්ථුකං රූපාරම්මණං. රූපසඤ්ඤාති චක්ඛුවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තා සඤ්ඤා. රූපසඞ්කප්පොති සම්පටිච්ඡනාදීහි තීහි ¶ චිත්තෙහි සම්පයුත්තො සඞ්කප්පො. රූපච්ඡන්දොති රූපෙ ඡන්දිකතට්ඨෙන ඡන්දො. රූපපරිළාහොති රූපෙ අනුඩහනට්ඨෙන ¶ පරිළාහො. රූපපරියෙසනාති පරිළාහෙ උප්පන්නෙ සන්දිට්ඨසම්භත්තෙ ගහෙත්වා තස්ස රූපස්ස පටිලාභත්ථාය පරියෙසනා. එත්ථ ච සඤ්ඤාසඞ්කප්පඡන්දා එකජවනවාරෙපි නානාජවනවාරෙපි ලබ්භන්ති, පරිළාහපරියෙසනා පන නානාජවනවාරෙයෙව ලබ්භන්තීති. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, ධාතුනානත්තන්ති එත්ථ ච එවං රූපාදිනානාසභාවං ධාතුං පටිච්ච රූපසඤ්ඤාදිනානාසභාවසඤ්ඤා උප්පජ්ජතීති ඉමිනා නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. සත්තමං.

8. නොපරියෙසනානානත්තසුත්තවණ්ණනා

92. අට්ඨමෙ ¶ නො ධම්මපරියෙසනං පටිච්ච උප්පජ්ජති ධම්මපරිළාහොති එවං ආගතං පටිසෙධමත්තමෙව නානං. අට්ඨමං.

9. බාහිරඵස්සනානත්තසුත්තාදිවණ්ණනා

93-94. නවමෙ උප්පජ්ජති රූපසඤ්ඤාති වුත්තප්පකාරෙ ආරම්මණෙ උප්පජ්ජති සඤ්ඤා. රූපසඞ්කප්පොති තස්මිංයෙව ආරම්මණෙ තීහි චිත්තෙහි සම්පයුත්තසඞ්කප්පො. රූපසම්ඵස්සොති තදෙවාරම්මණං ඵුසමානො ඵස්සො. වෙදනාති තදෙව ආරම්මණං අනුභවමානා වෙදනා. ඡන්දාදයො වුත්තනයාව. රූපලාභොති පරියෙසිත්වා ලද්ධං සහ තණ්හාය ආරම්මණං ‘‘රූපලාභො’’ති වුත්තං. අයං තාව සබ්බසඞ්ගාහිකනයො එකස්මිං යෙවාරම්මණෙ සබ්බධම්මානං උප්පත්තිවසෙන වුත්තො. අපරො ආගන්තුකාරම්මණමිස්සකො හොති – රූපසඤ්ඤා රූපසඞ්කප්පො ඵස්සො වෙදනාති ඉමෙ තාව චත්තාරො ධම්මා ධුවපරිභොගෙ නිබද්ධාරම්මණෙ හොන්ති. නිබද්ධාරම්මණඤ්හි ඉට්ඨං කන්තං මනාපං පියං යංකිඤ්චි විය උපට්ඨාති, ආගන්තුකාරම්මණං පන යංකිඤ්චි සමානම්පි ඛොභෙත්වා තිට්ඨති.

තත්රිදං වත්ථු – එකො කිර අමච්චපුත්තො ගාමියෙහි පරිවාරිතො ගාමමජ්ඣෙ ඨත්වා කම්මං කරොති. තස්මිඤ්චස්ස සමයෙ උපාසිකා නදිං ගන්ත්වා න්හත්වා අලඞ්කතපටියත්තා ධාතිගණපරිවුතා ගෙහං ගච්ඡති. සො දූරතො දිස්වා ‘‘ආගන්තුකමාතුගාමො භවිස්සතී’’ති සඤ්ඤං උප්පාදෙත්වා ‘‘ගච්ඡ, භණෙ ජානාහි, කා එසා’’ති පුරිසං පෙසෙසි. සො ගන්ත්වා තං දිස්වා පච්චාගතො, ‘‘කා එසා’’ති පුට්ඨො යථාසභාවං ආරොචෙසි. එවං ආගන්තුකාරම්මණං ¶ ඛොභෙති ¶ . තස්මිං උප්පන්නො ඡන්දො රූපඡන්දො නාම, තදෙව ආරම්මණං කත්වා උප්පන්නො පරිළාහො රූපපරිළාහො නාම, සහායෙ ගණ්හිත්වා තස්ස පරියෙසනං රූපපරියෙසනා නාම, පරියෙසිත්වා ලද්ධං සහ තණ්හාය ආරම්මණං රූපලාභො නාම.

උරුවල්ලියවාසී චූළතිස්සත්ථෙරො පනාහ – ‘‘කිඤ්චාපි භගවතා ඵස්සවෙදනා පාළියා මජ්ඣෙ ගහිතා, පාළිං පන පරිවට්ටෙත්වා වුත්තප්පකාරෙ ආරම්මණෙ උප්පන්නා සඤ්ඤා රූපසඤ්ඤා, තස්මිංයෙව සඞ්කප්පො රූපසඞ්කප්පො තස්මිං ¶ ඡන්දො රූපච්ඡන්දො, තස්මිං පරිළාහො රූපපරිළාහො, තස්මිං පරියෙසනා රූපපරියෙසනා, පරියෙසිත්වා ලද්ධං සහ තණ්හාය ආරම්මණං රූපලාභො. එවං ලද්ධාරම්මණෙ පන ඵුසනං ඵස්සො, අනුභවනං වෙදනා. රූපසම්ඵස්සො රූපසම්ඵස්සජා වෙදනාති ඉදං ද්වයං ලබ්භතී’’ති. අපරම්පි අවිභූතවාරං නාම ගණ්හන්ති. ආරම්මණඤ්හි සාණිපාකාරෙහි වා පරික්ඛිත්තං තිණපණ්ණාදීහි වා පටිච්ඡන්නං හොති, තං ‘‘උපඩ්ඪං දිට්ඨං මෙ ආරම්මණං, සුට්ඨු නං පස්සිස්සාමී’’ති ඔලොකයතො තස්මිං ආරම්මණෙ උප්පන්නා සඤ්ඤා රූපසඤ්ඤා නාම. තස්මිංයෙව උප්පන්නා සඞ්කප්පාදයො රූපසඞ්කප්පාදයො නාමාති වෙදිතබ්බා. එත්ථාපි ච සඤ්ඤාසඞ්කප්පඵස්සවෙදනාඡන්දා එකජවනවාරෙපි නානාජවනවාරෙපි ලබ්භන්ති, පරිළාහපරියෙසනාලාභා නානාජවනවාරෙයෙවාති. දසමං උත්තානමෙවාති. නවමදසමානි.

95. දුතියවග්ගස්ස පඨමෙ ආභාධාතූති ආලොකධාතු. ආලොකස්සපි ආලොකකසිණෙ පරිකම්මං කත්වා උප්පන්නජ්ඣානස්සාපීති සහාරම්මණස්ස ඣානස්ස එතං නාමං. සුභධාතූති සුභකසිණෙ උප්පන්නජ්ඣානවසෙන සහාරම්මණජ්ඣානමෙව ¶ . ආකාසානඤ්චායතනමෙව ආකාසානඤ්චායතනධාතු. සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධොව සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධධාතු. ඉති භගවා අනුසන්ධිකුසලස්ස භික්ඛුනො තත්ථ නිසීදිත්වා පඤ්හං පුච්ඡිතුකාමස්ස ඔකාසං දෙන්තො දෙසනං නිට්ඨාපෙසි.

අන්ධකාරං ¶ පටිච්චාති අන්ධකාරො හි ආලොකෙන පරිච්ඡින්නො, ආලොකොපි අන්ධකාරෙන. අන්ධකාරෙන හි සො පාකටො හොති. තස්මා ‘‘අන්ධකාරං පටිච්ච පඤ්ඤායතී’’ති ආහ. අසුභං පටිච්චාති එත්ථාපි එසෙව නයො. අසුභඤ්හි සුභෙන, සුභඤ්ච අසුභෙන පරිච්ඡින්නං, අසුභෙ සති සුභං පඤ්ඤායති, තස්මා එවමාහ. රූපං පටිච්චාති රූපාවචරසමාපත්තිං පටිච්ච. රූපාවචරසමාපත්තියා හි සති ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්ති නාම ¶ හොති රූපසමතික්කමො වා, තස්මා එවමාහ. විඤ්ඤාණඤ්චායතනධාතුආදීසුපි එසෙව නයො. නිරොධං පටිච්චාති චතුන්නං ඛන්ධානං පටිසඞ්ඛාඅප්පවත්තිං පටිච්ච. ඛන්ධනිරොධඤ්හි පටිච්ච නිරොධසමාපත්ති නාම පඤ්ඤායති, න ඛන්ධපවත්තිං, තස්මා එවමාහ. එත්ථ ච චතුන්නං ඛන්ධානං නිරොධොව නිරොධසමාපත්තීති වෙදිතබ්බො.

කථං සමාපත්ති පත්තබ්බාති කථං සමාපත්තියො කීදිසා සමාපත්තියො නාම හුත්වා පත්තබ්බාති? සඤ්ඤාසමාපත්ති පත්තබ්බාති සඤ්ඤාය අත්ථිභාවෙන සඤ්ඤාසමාපත්තියො සඤ්ඤාසමාපත්තියො නාම හුත්වා පත්තබ්බා. සඞ්ඛාරාවසෙසසමාපත්ති පත්තබ්බාති සුඛුමසඞ්ඛාරානං අවසිට්ඨතාය සඞ්ඛාරාවසෙසසමාපත්ති නාම හුත්වා පත්තබ්බා. නිරොධසමාපත්ති පත්තබ්බාති නිරොධොව නිරොධසමාපත්ති නිරොධසමාපත්ති නාම හුත්වා පත්තබ්බාති අත්ථො. පඨමං.

96. දුතියෙ සනිදානන්ති භාවනපුංසකමෙතං, සනිදානො සපච්චයො හුත්වා උප්පජ්ජතීති අත්ථො. කාමධාතුං, භික්ඛවෙ, පටිච්චාති එත්ථ කාමවිතක්කොපි කාමධාතු ¶ කාමාවචරධම්මාපි, විසෙසතො සබ්බාකුසලම්පි. යථාහ –

‘‘තත්ථ කතමා කාමධාතු? කාමපටිසංයුත්තො තක්කො විතක්කො සඞ්කප්පො අප්පනා බ්යප්පනා චෙතසො අභිනිරොපනා මිච්ඡාසඞ්කප්පො, අයං වුච්චති කාමධාතු. හෙට්ඨතො අවීචිනිරයං පරියන්තං කරිත්වා උපරිතො පරනිම්මිතවසවත්තී දෙවෙ අන්තොකරිත්වා යං එතස්මිං අන්තරෙ එත්ථාවචරා එත්ථ පරියාපන්නා ඛන්ධධාතුආයතනා රූපා වෙදනා සඤ්ඤා සඞ්ඛාරා විඤ්ඤාණං, අයං වුච්චති කාමධාතු. සබ්බෙපි අකුසලා ධම්මා කාමධාතූ’’ති (විභ. 182).

එත්ථ ¶ සබ්බසඞ්ගාහිකා අසම්භින්නාති ද්වෙ කථා හොන්ති. කථං? කාමධාතුග්ගහණෙන හි බ්යාපාදධාතුවිහිංසාධාතුයො ගහිතා හොන්තීති අයං සබ්බසඞ්ගාහිකා. තාසං පන ද්වින්නං ධාතූනං විසුං ආගතත්තා සෙසධම්මා කාමධාතූති අයං අසම්භින්නකථා. අයමිධ ගහෙතබ්බා ඉමං කාමධාතුං ආරම්මණවසෙන වා සම්පයොගවසෙන වා පටිච්ච කාමසඤ්ඤා නාම උප්පජ්ජති. කාමසඤ්ඤං ¶ පටිච්චාති කාමසඤ්ඤං පන සම්පයොගවසෙන වා උපනිස්සයවසෙන වා පටිච්ච කාමසඞ්කප්පො නාම උප්පජ්ජති. ඉමිනා නයෙන සබ්බපදෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො. තීහි ඨානෙහීති තීහි කාරණෙහි. මිච්ඡා පටිපජ්ජතීති අයාථාවපටිපදං අනිය්යානිකපටිපදං පටිපජ්ජති.

බ්යාපාදධාතුං, භික්ඛවෙති එත්ථ බ්යාපාදවිතක්කොපි බ්යාපාදධාතු බ්යාපාදොපි. යථාහ –

‘‘තත්ථ කතමා බ්යාපාදධාතු? බ්යාපාදපටිසංයුත්තො තක්කො විතක්කො…පෙ… අයං වුච්චති බ්යාපාදධාතු. දසසු ආඝාතවත්ථූසු චිත්තස්ස ආඝාතො පටිවිරොධො කොපො පකොපො…පෙ… අනත්තමනතා චිත්තස්ස, අයං වුච්චති බ්යාපාදධාතූ’’ති (විභ. 182).

ඉමං බ්යාපාදධාතුං සහජාතපච්චයාදිවසෙන පටිච්ච බ්යාපාදසඤ්ඤා නාම උප්පජ්ජති. සෙසං පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

විහිංසාධාතුං, භික්ඛවෙති එත්ථ විහිංසාවිතක්කොපි විහිංසාධාතු විහිංසාපි. යථාහ –

‘‘තත්ථ කතමා විහිංසාධාතු? විහිංසාපටිසංයුත්තො තක්කො විතක්කො…පෙ… අයං වුච්චති විහිංසාධාතු. ඉධෙකච්චො පාණිනා වා ලෙඩ්ඩුනා ¶ වා දණ්ඩෙන වා සත්ථෙන වා රජ්ජුයා වා අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන වා සත්තෙ විහෙඨෙති. යා එවරූපා හෙඨනා විහෙඨනා හිංසනා විහිංසනා රොසනා පරූපඝාතො, අයං වුච්චති විහිංසාධාතූ’’ති (විභ. 182).

ඉමං විහිංසාධාතුං සහජාතපච්චයාදිවසෙන පටිච්ච විහිංසාසඤ්ඤා නාම උප්පජ්ජති. සෙසමිධාපි පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

තිණදායෙති ¶ තිණගහනෙ අරඤ්ඤෙ. අනයබ්යසනන්ති අවුඩ්ඪිං විනාසං. එවමෙව ඛොති එත්ථ සුක්ඛතිණදායො විය ආරම්මණං දට්ඨබ්බං, තිණුක්කා විය අකුසලසඤ්ඤා, තිණකට්ඨනිස්සිතා පාණා විය ඉමෙ සත්තා. යථා සුක්ඛතිණදායෙ ඨපිතං තිණුක්කං ඛිප්පං වායමිත්වා අනිබ්බාපෙන්තස්ස තෙ පාණා අනයබ්යසනං පාපුණන්ති. එවමෙව යෙ සමණා වා බ්රාහ්මණා වා ¶ උප්පන්නං අකුසලසඤ්ඤං වික්ඛම්භනතදඞ්ගසමුච්ඡෙදප්පහානෙහි නප්පජහන්ති, තෙ දුක්ඛං විහරන්ති.

විසමගතන්ති රාගවිසමාදීනි අනුගතං අකුසලසඤ්ඤං. න ඛිප්පමෙව පජහතීති වික්ඛම්භනාදිවසෙන සීඝං නප්පජහති. න විනොදෙතීති න නීහරති. න බ්යන්තීකරොතීති භඞ්ගමත්තම්පි අනවසෙසෙන්තො න විගතන්තං කරොති. න අනභාවං ගමෙතීති න අනුඅභාවං ගමෙති. එවං සබ්බපදෙසු න – කාරො ආහරිතබ්බො. පාටිකඞ්ඛාති පාටිකඞ්ඛිතබ්බා ඉච්ඡිතබ්බා.

නෙක්ඛම්මධාතුං, භික්ඛවෙති එත්ථ නෙක්ඛම්මවිතක්කොපි නෙක්ඛම්මධාතු සබ්බෙපි කුසලා ධම්මා. යථාහ –

‘‘තත්ථ කතමා නෙක්ඛම්මධාතු? නෙක්ඛම්මපටිසංයුත්තො තක්කො විතක්කො…පෙ… සම්මාසඞ්කප්පො, අයං වුච්චති නෙක්ඛම්මධාතූ’’ති (විභ. 182).

ඉධාපි දුවිධා කථා. නෙක්ඛම්මධාතුග්ගහණෙන හි ඉතරාපි ද්වෙ ධාතුයො ගහණං ගච්ඡන්ති කුසලධම්මපරියාපන්නත්තා, අයං සබ්බසඞ්ගාහිකා. තා පන ධාතුයො විසුං දීපෙතබ්බාති තා ඨපෙත්වා සෙසා සබ්බකුසලා නෙක්ඛම්මධාතූති අයං අසම්භින්නා. ඉමං නෙක්ඛම්මධාතුං සහජාතාදිපච්චයවසෙන පටිච්ච නෙක්ඛම්මසඤ්ඤා නාම උප්පජ්ජති. සඤ්ඤාදීනි පටිච්ච විතක්කාදයො යථානුරූපං.

අබ්යාපාදධාතුං, භික්ඛවෙති එත්ථ අබ්යාපාදවිතක්කොපි අබ්යාපාදධාතු අබ්යාපාදොපි. යථාහ –

‘‘තත්ථ කතමා අබ්යාපාදධාතු ¶ ? අබ්යාපාදපටිසංයුත්තො තක්කො…පෙ… අයං වුච්චති ¶ අබ්යාපාදධාතු. යා සත්තෙසු මෙත්ති මෙත්තායනා මෙත්තායිතත්තං මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති, අයං වුච්චති අබ්යාපාදධාතූ’’ති (විභ. 182).

ඉමං අබ්යාපාදධාතුං පටිච්ච වුත්තනයෙනෙව අබ්යාපාදසඤ්ඤා නාම උප්පජ්ජති.

අවිහිංසාධාතුං, භික්ඛවෙති එත්ථාපි අවිහිංසාවිතක්කොපි අවිහිංසාධාතු කරුණාපි. යථාහ –

‘‘තත්ථ ¶ කතමා අවිහිංසාධාතු? අවිහිංසාපටිසංයුත්තො තක්කො…පෙ… අයං වුච්චති අවිහිංසාධාතු. යා සත්තෙසු කරුණා කරුණායනා කරුණායිතත්තං කරුණාචෙතොවිමුත්ති, අයං වුච්චති අවිහිංසාධාතූ’’ති (විභ. 182).

ඉමං අවිහිංසාධාතුං පටිච්ච වුත්තනයෙනෙව අවිහිංසාසඤ්ඤා නාම උප්පජ්ජති. සෙසං සබ්බත්ථ වුත්තානුසාරෙනෙව වෙදිතබ්බං. දුතියං.

97. තතියෙ ධාතුං, භික්ඛවෙති ඉතො පට්ඨාය අජ්ඣාසයං ධාතූති දීපෙති. උප්පජ්ජති සඤ්ඤාති අජ්ඣාසයං පටිච්ච සඤ්ඤා උප්පජ්ජති, දිට්ඨි උප්පජ්ජති, විතක්කො උප්පජ්ජතීති. ඉධාපි ‘‘කච්චානො පඤ්හං පුච්ඡිස්සතී’’ති තස්ස ඔකාසදානත්ථං එත්තාවතාව දෙසනං නිට්ඨාපෙසි. අසම්මාසම්බුද්ධෙසූති ඡසු සත්ථාරෙසු. සම්මාසම්බුද්ධාති මයමස්ම සම්මාසම්බුද්ධාති. කිං පටිච්ච පඤ්ඤායතීති කිස්මිං සති හොතීති? සත්ථාරානං උප්පන්නං දිට්ඨිං පුච්ඡති. අසම්මාසම්බුද්ධෙසු තෙසු සම්මාසම්බුද්ධා එතෙති එවං උප්පන්නං තිත්ථියසාවකානම්පි දිට්ඨිං පුච්ඡතියෙව.

ඉදානි යස්මා තෙසං අවිජ්ජාධාතුං පටිච්ච සා දිට්ඨි හොති, අවිජ්ජාධාතු ච නාම මහතී ධාතු, තස්මා මහතිං ධාතුං පටිච්ච තස්සා උප්පත්තිං දීපෙන්තො මහතී ඛො එසාතිආදිමාහ. හීනං, කච්චාන, ධාතුං පටිච්චාති හීනං අජ්ඣාසයං පටිච්ච. පණිධීති චිත්තට්ඨපනං. සා පනෙසා ඉත්ථිභාවං වා මක්කටාදිතිරච්ඡානභාවං වා පත්ථෙන්තස්ස උප්පජ්ජති. හීනො ¶ ¶ පුග්ගලොති යස්සෙතෙ හීනා ධම්මා උප්පජ්ජන්ති, සබ්බො සො පුග්ගලොපි හීනො නාම. හීනා වාචාති යා තස්ස වාචා, සාපි හීනා. හීනං ආචික්ඛතීති සො ආචික්ඛන්තොපි හීනමෙව ආචික්ඛති, දෙසෙන්තොපි හීනමෙව දෙසෙතීති සබ්බපදානි යොජෙතබ්බානි. උපපත්තීති ද්වෙ උපපත්තියො පටිලාභො ච නිබ්බත්ති ච. නිබ්බත්ති හීනකුලාදිවසෙන වෙදිතබ්බා, පටිලාභො චිත්තුප්පාදක්ඛණෙ හීනත්තිකවසෙන. කථං? තස්ස හි පඤ්චසු නීචකුලෙසු උප්පජ්ජනතො හීනා නිබ්බත්ති, වෙස්සසුද්දකුලෙසු උප්පජ්ජනතො මජ්ඣිමා, ඛත්තියබ්රාහ්මණකුලෙසු උප්පජ්ජනතො පණීතා. ද්වාදසාකුසලචිත්තුප්පාදානං පන පටිලාභතො ¶ හීනො පටිලාභො, තෙභූමකධම්මානං පටිලාභතො මජ්ඣිමො, නවලොකුත්තරධම්මානං පටිලාභතො පණීතො. ඉමස්මිං පන ඨානෙ නිබ්බත්තියෙව අධිප්පෙතාති. තතියං.

98. චතුත්ථෙ සංසන්දන්තීති එකතො හොන්ති. සමෙන්තීති සමාගච්ඡන්ති, නිරන්තරා හොන්ති. හීනාධිමුත්තිකාති හීනජ්ඣාසයා. කල්යාණාධිමුත්තිකාති කල්යාණජ්ඣාසයා. චතුත්ථං.

99. පඤ්චමෙ පස්සථ නොති පස්සථ නු. සබ්බෙ ඛො එතෙති සාරිපුත්තත්ථෙරො භගවතා ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං මහාපඤ්ඤානං යදිදං සාරිපුත්තො’’ති (අ. නි. 1.189) මහාපඤ්ඤෙසු එතදග්ගෙ ඨපිතො. ඉති නං ‘‘ඛන්ධන්තරං ධාත්වන්තරං ආයතනන්තරං සතිපට්ඨානබොධිපක්ඛියධම්මන්තරං තිලක්ඛණාහතං ගම්භීරං පඤ්හං පුච්ඡිස්සාමා’’ති මහාපඤ්ඤාව පරිවාරෙන්ති. සොපි තෙසං පථවිං පත්ථරෙන්තො විය සිනෙරුපාදතො වාලිකං උද්ධරන්තො විය චක්කවාළපබ්බතං භින්දන්තො විය සිනෙරුං උක්ඛිපන්තො විය ආකාසං විත්ථාරෙන්තො විය චන්දිමසූරියෙ උට්ඨාපෙන්තො විය ච පුච්ඡිතපුච්ඡිතං කථෙති. තෙන වුත්තං ‘‘සබ්බෙ ඛො එතෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛූ මහාපඤ්ඤා’’ති.

මහාමොග්ගල්ලානොපි භගවතා ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං ඉද්ධිමන්තානං යදිදං මහාමොග්ගල්ලානො’’ති ¶ ඉද්ධිමන්තෙසු එතදග්ගෙ ඨපිතො. ඉති නං ‘‘පරිකම්මං ආනිසංසං ¶ අධිට්ඨානං විකුබ්බනං පුච්ඡිස්සාමා’’ති ඉද්ධිමන්තොව පරිවාරෙන්ති. සොපි තෙසං වුත්තනයෙනෙව පුච්ඡිතපුච්ඡිතං කථෙති. තෙන වුත්තං ‘‘සබ්බෙ ඛො එතෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛූ මහිද්ධිකා’’ති.

මහාකස්සපොපි භගවතා ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං ධුතවාදානං යදිදං මහාකස්සපො’’ති ධුතවාදෙසු එතදග්ගෙ ඨපිතො. ඉති නං ‘‘ධුතඞ්ගපරිහාරං ආනිසංසං සමොධානං අධිට්ඨානං භෙදං පුච්ඡිස්සාමා’’ති ධුතවාදාව පරිවාරෙන්ති. සොපි තෙසං තථෙව පුච්ඡිතපුච්ඡිතං බ්යාකරොති. තෙන වුත්තං ‘‘සබ්බෙ ඛො එතෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛූ ධුතවාදා’’ති.

අනුරුද්ධත්ථෙරොපි ¶ භගවතා ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං දිබ්බචක්ඛුකානං යදිදං අනුරුද්ධො’’ති (අ. නි. 1.192) දිබ්බචක්ඛුකෙසු එතදග්ගෙ ඨපිතො. ඉති නං ‘‘දිබ්බචක්ඛුස්ස පරිකම්මං ආනිසංසං උපක්කිලෙසං පුච්ඡිස්සාමා’’ති දිබ්බචක්ඛුකාව පරිවාරෙන්ති. සොපි තෙසං තථෙව පුච්ඡිතපුච්ඡිතං කථෙති. තෙන වුත්තං ‘‘සබ්බෙ ඛො එතෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛූ දිබ්බචක්ඛුකා’’ති.

පුණ්ණත්ථෙරොපි භගවතා ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං ධම්මකථිකානං යදිදං පුණ්ණො මන්තාණිපුත්තො’’ති (අ. නි. 1.196) ධම්මකථිකෙසු එතදග්ගෙ ඨපිතො. ඉති නං ‘‘ධම්මකථාය සඞ්ඛෙපවිත්ථාරගම්භීරුත්තානවිචිත්රකථාදීසු තං තං ආකාරං පුච්ඡිස්සාමා’’ති ධම්මකථිකාව පරිවාරෙන්ති. සොපි තෙසං ‘‘ආවුසො, ධම්මකථිකෙන නාම ආදිතො පරිසං වණ්ණෙතුං වට්ටති, මජ්ඣෙ සුඤ්ඤතං පකාසෙතුං, අන්තෙ චතුසච්චවසෙන කූටං ගණ්හිතු’’න්ති එවං තං තං ධම්මකථානයං ආචික්ඛති. තෙන වුත්තං ‘‘සබ්බෙ ඛො එතෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛූ ධම්මකථිකා’’ති.

උපාලිත්ථෙරොපි භගවතා ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං විනයධරානං යදිදං උපාලී’’ති (අ. නි. 1.228) විනයධරෙසු එතදග්ගෙ ඨපිතො. ඉති නං ‘‘ගරුකලහුකං සතෙකිච්ඡඅතෙකිච්ඡං ආපත්තානාපත්තිං පුච්ඡිස්සාමා’’ති විනයධරාව පරිවාරෙන්ති. සොපි තෙසං පුච්ඡිතපුච්ඡිතං තථෙව ¶ කථෙති. තෙන වුත්තං ‘‘සබ්බෙ ඛො එතෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛූ විනයධරා’’ති.

ආනන්දත්ථෙරොපි ¶ භගවතා ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං බහුස්සුතානං යදිදං ආනන්දො’’ති (අ. නි. 1.223) බහුස්සුතෙසු එතදග්ගෙ ඨපිතො. ඉති නං ‘‘දසවිධං බ්යඤ්ජනබුද්ධිං අට්ඨුප්පත්තිං අනුසන්ධිං පුබ්බාපරං පුච්ඡිස්සාමා’’ති බහුස්සුතාව පරිවාරෙන්ති. සොපි තෙසං ‘‘ඉදං එවං වත්තබ්බං, ඉදං එවං ගහෙතබ්බ’’න්ති සබ්බං කථෙති. තෙන වුත්තං ‘‘සබ්බෙ ඛො එතෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛූ බහුස්සුතා’’ති.

දෙවදත්තො පන පාපිච්ඡො ඉච්ඡාපකතො, තෙන නං ‘‘කුලසඞ්ගණ්හනපරිහාරං නානප්පකාරකං කොහඤ්ඤතං පුච්ඡිස්සාමා’’ති පාපිච්ඡාව පරිවාරෙන්ති. සොපි තෙසං තං තං නියාමං ආචික්ඛති. තෙන වුත්තං ‘‘සබ්බෙ ඛො එතෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛූ පාපිච්ඡා’’ති.

කස්මා ¶ පනෙතෙ අවිදූරෙ චඞ්කමිංසූති. ‘‘දෙවදත්තො සත්ථරි පදුට්ඨචිත්තො අනත්ථම්පි කාතුං උපක්කමෙය්යා’’ති ආරක්ඛග්ගහණත්ථං. අථ දෙවදත්තො කස්මා චඞ්කමීති? ‘‘අකාරකො අයං, යදි කාරකො භවෙය්ය, න ඉධ ආගච්ඡෙය්යා’’ති අත්තනො කතදොසපටිච්ඡාදනත්ථං. කිං පන දෙවදත්තො භගවතො අනත්ථං කාතුං සමත්ථො, භගවතො වා ආරක්ඛකිච්චං අත්ථීති? නත්ථි. තෙන වුත්තං ‘‘අට්ඨානමෙතං, ආනන්ද, අනවකාසො, යං තථාගතො පරූපක්කමෙන පරිනිබ්බායෙය්යා’’ති (චූළව. 341). භික්ඛූ පන සත්ථරි ගාරවෙන ආගතා. තෙනෙව භගවා එවං වත්වා ‘‘විස්සජ්ජෙහි, ආනන්ද, භික්ඛුසඞ්ඝ’’න්ති විස්සජ්ජාපෙසි. පඤ්චමං.

100. ඡට්ඨෙ ගූථො ගූථෙන සංසන්දති සමෙතීති සමුද්දන්තරෙ ජනපදන්තරෙ චක්කවාළන්තරෙ ඨිතොපි වණ්ණෙනපි ගන්ධෙනපි රසෙනපි නානත්තං අනුපගච්ඡන්තො සංසන්දති සමෙති, එකසදිසොව හොති නිරන්තරො. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. අයං පන අනිට්ඨඋපමා හීනජ්ඣාසයානං හීනඅජ්ඣාසයස්ස සරික්ඛභාවදස්සනත්ථං ආහටා, ඛීරාදිවිසිට්ඨොපමා කල්යාණජ්ඣාසයානං අජ්ඣාසයස්ස සරික්ඛභාවදස්සනත්ථං.

සංසග්ගාති ¶ දස්සනසවනසංසග්ගාදිවත්ථුකෙන තණ්හාස්නෙහෙන. වනථො ජාතොති කිලෙසවනං ජාතං ¶ . අසංසග්ගෙන ඡිජ්ජතීති එකතො ඨානනිසජ්ජාදීනි අකරොන්තස්ස අසංසග්ගෙන අදස්සනෙන ඡිජ්ජති. සාධුජීවීති පරිසුද්ධජීවිතං ජීවමානො. සහාවසෙති සහවාසං වසෙය්ය. ඡට්ඨං.

101. සත්තමෙ අස්සද්ධා අස්සද්ධෙහීතිආදීසු බුද්ධෙ වා ධම්මෙ වා සඞ්ඝෙ වා සද්ධාවිරහිතා නිරොජා නිරසා පුග්ගලා සමුද්දස්ස ඔරිමතීරෙ ඨිතා පාරිමතීරෙපි ඨිතෙහි අස්සද්ධෙහි සද්ධිං තාය අස්සද්ධතාය එකසදිසා නිරන්තරා හොන්ති. තථා අහිරිකා භින්නමරියාදා අලජ්ජිපුග්ගලා අහිරිකෙහි, අනොත්තප්පිනො පාපකිරියාය අභායමානා අනොත්තප්පීහි, අප්පස්සුතා සුතවිරහිතා අප්පස්සුතෙහි, කුසීතා ආලසියපුග්ගලා ¶ කුසීතෙහි, මුට්ඨස්සතිනො භත්තනික්ඛිත්තකාකමංසනික්ඛිත්තසිඞ්ගාලසදිසා මුට්ඨස්සතීහි, දුප්පඤ්ඤා ඛන්ධාදිපරිච්ඡෙදිකාය පඤ්ඤාය අභාවෙන නිප්පඤ්ඤා තාදිසෙහෙව දුප්පඤ්ඤෙහි, සද්ධාසම්පන්නා චෙතියවන්දනාදිකිච්චපසුතා සද්ධෙහි, හිරිමනා ලජ්ජිපුග්ගලා හිරිමනෙහි, ඔත්තප්පිනො පාපභීරුකා ඔත්තප්පීහි, බහුස්සුතා සුතධරා ආගමධරා තන්තිපාලකා වංසානුරක්ඛකා බහුස්සුතෙහි, ආරද්ධවීරියා පරිපුණ්ණපරක්කමා ආරද්ධවීරියෙහි, උපට්ඨිතස්සතී සබ්බකිච්චපරිග්ගාහිකාය සතියා සමන්නාගතා උපට්ඨිතස්සතීහි, පඤ්ඤවන්තො මහාපඤ්ඤෙහි වජිරූපමඤාණෙහි පඤ්ඤවන්තෙහි සද්ධිං දූරෙ ඨිතාපි තාය පඤ්ඤාසම්පත්තියා සංසන්දන්ති සමෙන්ති. සත්තමං.

8-12. අස්සද්ධමූලකසුත්තාදිවණ්ණනා

102-106. අට්ඨමාදීනි තෙයෙව අස්සද්ධාදිධම්මෙ තිකවසෙන කත්වා දෙසිතානි. තත්ථ අට්ඨමෙ අස්සද්ධාදිමූලකා කණ්හපක්ඛසුක්කපක්ඛවසෙන පඤ්ච තිකා වුත්තා, නවමෙ අහිරිකමූලකා චත්තාරො. දසමෙ ¶ අනොත්තප්පමූලකා තයො, එකාදසමෙ අප්පස්සුතමූලකා ද්වෙ, ද්වාදසමෙ කුසීතමූලකො එකො තිකො වුත්තොති සබ්බෙපි පඤ්චසු සුත්තන්තෙසු පන්නරස තිකා හොන්ති. පන්නරස චෙතෙ සුත්තන්තාතිපි වදන්ති. අයං තිකපෙය්යාලො නාම. අට්ඨමාදීනි.

107-108. ඉතො ¶ පරෙසු පඨමං අස්සද්ධාදිපඤ්චකවසෙන වුත්තං, තථා දුතියං. පඨමෙ පන අසමාහිතපදං චතුත්ථං, දුතියෙ දුස්සීලපදං. එවං වුච්චමානෙ බුජ්ඣනකපුග්ගලානං අජ්ඣාසයෙන හි එතානි වුත්තානි. එත්ථ අසමාහිතාති උපචාරප්පනාසමාධිරහිතා. දුස්සීලාති නිස්සීලා. පඨමදුතියානි.

3-5. පඤ්චසික්ඛාපදසුත්තාදිවණ්ණනා

109-111. තතියං ¶ පඤ්චකම්මපථවසෙන බුජ්ඣනකානං අජ්ඣාසයවසෙන වුත්තං, චතුත්ථං සත්තකම්මපථවසෙන, පඤ්චමං දසකම්මපථවසෙන. තත්ථ තතියෙ සුරාමෙරයමජ්ජප්පමාදට්ඨායිනොති සුරාමෙරයසඞ්ඛාතං මජ්ජං යාය පමාදචෙතනාය පිවන්ති, සා ‘‘සුරාමෙරයමජ්ජප්පමාදො’’ති වුච්චති, තස්මිං තිට්ඨන්තීති සුරාමෙරයමජ්ජප්පමාදට්ඨායිනො. අයං තාවෙත්ථ අසාධාරණපදස්ස අත්ථො.

පඤ්චමෙ පාණං අතිපාතෙන්තීති පාණාතිපාතිනො, පාණඝාතිකාති අත්ථො. අදින්නං ආදියන්තීති අදින්නාදායිනො, පරස්සහාරිනොති අත්ථො. වත්ථුකාමෙසු කිලෙසකාමෙන මිච්ඡා චරන්තීති කාමෙසුමිච්ඡාචාරිනො. මුසා වදන්තීති මුසාවාදිනො ¶ , පරෙසං අත්ථභඤ්ජකං තුච්ඡං අලිකං වාචං භාසිතාරොති අත්ථො. පිසුණා වාචා එතෙසන්ති පිසුණවාචා. මම්මච්ඡෙදිකා ඵරුසා වාචා එතෙසන්ති ඵරුසවාචා. සම්ඵං නිරත්ථකං වචනං පලපන්තීති සම්ඵප්පලාපිනො. අභිජ්ඣායන්තීති අභිජ්ඣාලුනො, පරභණ්ඩෙ ලුබ්භනසීලාති අත්ථො. බ්යාපන්නං පූතිභූතං චිත්තමෙතෙසන්ති බ්යාපන්නචිත්තා. මිච්ඡා පාපිකා විඤ්ඤුගරහිතා එතෙසං දිට්ඨීති මිච්ඡාදිට්ඨිකා, කම්මපථපරියාපන්නාය ‘‘නත්ථි දින්න’’න්තිආදිවත්ථුකාය මිච්ඡත්තපරියාපන්නාය අනිය්යානිකදිට්ඨියා සමන්නාගතාති අත්ථො. සම්මා සොභනා විඤ්ඤුපසත්ථා එතෙසං දිට්ඨීති සම්මාදිට්ඨිකා, කම්මපථපරියාපන්නාය ‘‘අත්ථි දින්න’’න්තිආදිකාය කම්මස්සකතදිට්ඨියා සම්මත්තපරියාපන්නාය මග්ගදිට්ඨියා ච සමන්නාගතාති අත්ථො. ඉදං තාවෙත්ථ අනුත්තානානං පදානං පදවණ්ණනාමත්තං.

යො ¶ පන තෙසං පාණාතිපාතො අදින්නාදානං කාමෙසුමිච්ඡාචාරො මුසාවාදො පිසුණවාචා ඵරුසවාචා සම්ඵප්පලාපො අභිජ්ඣා බ්යාපාදො මිච්ඡාදිට්ඨීති කණ්හපක්ඛෙ දසවිධො අත්ථො හොති. තත්ථ පාණස්ස අතිපාතො පාණාතිපාතො, පාණවධො පාණඝාතොති වුත්තං හොති. පාණොති චෙත්ථ වොහාරතො සත්තො, පරමත්ථතො ජීවිතින්ද්රියං. තස්මිං පන පාණෙ පාණසඤ්ඤිනො ජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදකඋපක්කමසමුට්ඨාපිකා කායවචීද්වාරානං අඤ්ඤතරද්වාරප්පවත්තා වධකචෙතනා පාණාතිපාතො. සො ගුණවිරහිතෙසු තිරච්ඡානගතාදීසු පාණෙසු ඛුද්දකෙ පාණෙ අප්පසාවජ්ජො, මහාසරීරෙ මහාසාවජ්ජො. කස්මා? පයොගමහන්තතාය ¶ , පයොගසමත්තෙපි වත්ථුමහන්තතාය. ගුණවන්තෙසු මනුස්සාදීසු අප්පගුණෙ අප්පසාවජ්ජො, මහාගුණෙ මහාසාවජ්ජො. සරීරගුණානං පන සමභාවෙ සති කිලෙසානං උපක්කමානඤ්ච මුදුතාය අප්පසාවජ්ජො, තිබ්බතාය මහාසාවජ්ජොති වෙදිතබ්බො.

තස්ස පඤ්ච සම්භාරා හොන්ති – පාණො, පාණසඤ්ඤිතා, වධකචිත්තං, උපක්කමො, තෙන මරණන්ති. ඡ පයොගා සාහත්ථිකො, ආණත්තිකො, නිස්සග්ගියො, ථාවරො, විජ්ජාමයො, ඉද්ධිමයොති. ඉමස්මිං පනත්ථෙ විත්ථාරියමානෙ අතිප්පපඤ්චො හොති, තස්මා තං ¶ න විත්ථාරයාම, අඤ්ඤඤ්ච එවරූපං. අත්ථිකෙහි පන සමන්තපාසාදිකං විනයට්ඨකථං (පාරා. අට්ඨ. 172) ඔලොකෙත්වා ගහෙතබ්බො.

අදින්නස්ස ආදානං අදින්නාදානං, පරස්සහරණං ථෙය්යං චොරිකාති වුත්තං හොති. තත්ථ අදින්නන්ති පරපරිග්ගහිතං, යත්ථ පරො යථාකාමකාරිතං ආපජ්ජන්තො අදණ්ඩාරහො අනුපවජ්ජො හොති. තස්මිං පන පරපරිග්ගහිතෙ පරපරිග්ගහිතසඤ්ඤිනො තදාදායකඋපක්කමසමුට්ඨාපිකා ථෙය්යචෙතනා අදින්නාදානං. තං හීනෙ පරසන්තකෙ අප්පසාවජ්ජං, පණීතෙ මහාසාවජ්ජං. කස්මා? වත්ථුපණීතතාය. වත්ථුසමත්තෙ සති ගුණාධිකානං සන්තකෙ වත්ථුස්මිං මහාසාවජ්ජං, තං තං ගුණාධිකං උපාදාය තතො තතො හීනගුණස්ස සන්තකෙ වත්ථුස්මිං අප්පසාවජ්ජං.

තස්ස පඤ්ච සම්භාරා හොන්ති – පරපරිග්ගහිතං, පරපරිග්ගහිතසඤ්ඤිතා, ථෙය්යචිත්තං, උපක්කමො, තෙන හරණන්ති. ඡ පයොගා සාහත්ථිකාදයොව. තෙ ච ඛො යථානුරූපං ථෙය්යාවහාරො, පසය්හාවහාරො, පටිච්ඡන්නාවහාරො, පරිකප්පාවහාරො, කුසාවහාරොති ඉමෙසං අවහාරානං වසෙන පවත්තාති අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන සමන්තපාසාදිකායං (පාරා. අට්ඨ. 92) වුත්තො.

කාමෙසුමිච්ඡාචාරොති ¶ එත්ථ පන කාමෙසූති මෙථුනසමාචාරෙසු. මිච්ඡාචාරොති එකන්තනින්දිතො ලාමකාචාරො. ලක්ඛණතො පන අසද්ධම්මාධිප්පායෙන කායද්වාරප්පවත්තා අගමනීයට්ඨානවීතික්කමචෙතනා කාමෙසුමිච්ඡාචාරො. තත්ථ අගමනීයට්ඨානං නාම පුරිසානං තාව මාතුරක්ඛිතා පිතුරක්ඛිතා මාතාපිතුරක්ඛිතා භාතුරක්ඛිතා භගිනිරක්ඛිතා ඤාතිරක්ඛිතා ¶ ගොත්තරක්ඛිතා ධම්මරක්ඛිතා සාරක්ඛා සපරිදණ්ඩාති මාතුරක්ඛිතාදයො දස, ධනක්කීතා ඡන්දවාසිනී භොගවාසිනී පටවාසිනී ඔදපත්තකිනී ඔභතචුම්බටා දාසී ච භරියා ච කම්මකාරී ච භරියා ච ධජාහටා මුහුත්තිකාති එතා ධනක්කීතාදයො දසාති වීසති ඉත්ථියො. ඉත්ථීසු පන ද්වින්නං සාරක්ඛසපරිදණ්ඩානං, දසන්නඤ්ච ධනක්කීතාදීනන්ති ද්වාදසන්නං ඉත්ථීනං අඤ්ඤෙ පුරිසා. ඉදං අගමනීයට්ඨානං නාම. සො පනෙස ¶ මිච්ඡාචාරො සීලාදිගුණරහිතෙ අගමනීයට්ඨානෙ අප්පසාවජ්ජො, සීලාදිගුණසම්පන්නෙ මහාසාවජ්ජො. තස්ස චත්තාරො සම්භාරා – අගමනීයවත්ථු, තස්මිං සෙවනචිත්තං, සෙවනප්පයොගො, මග්ගෙනමග්ගපටිපත්තිඅධිවාසනන්ති. එකො පයොගො සාහත්ථිකො එව.

මුසාති විසංවාදනපුරෙක්ඛාරස්ස අත්ථභඤ්ජනකො වචීපයොගො කායප්පයොගො වා, විසංවාදනාධිප්පායෙන පනස්ස පරවිසංවාදනකායවචීපයොගසමුට්ඨාපිකා චෙතනා, මුසාවාදො. අපරො නයො – මුසාති අභූතං අතච්ඡං වත්ථු. වාදොති තස්ස භූතතො තච්ඡතො විඤ්ඤාපනං. ලක්ඛණතො පන අතථං වත්ථුං තථතො පරං විඤ්ඤාපෙතුකාමස්ස තථාවිඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපිකා චෙතනා මුසාවාදො. සො යමත්ථං භඤ්ජති, තස්ස අප්පතාය අප්පසාවජ්ජො, මහන්තතාය මහාසාවජ්ජො. අපි ච ගහට්ඨානං අත්තනො සන්තකං අදාතුකාමතාය නත්ථීතිආදිනයප්පවත්තො අප්පසාවජ්ජො, සක්ඛිනා හුත්වා අත්ථභඤ්ජනත්ථං වුත්තො මහාසාවජ්ජො. පබ්බජිතානං අප්පකම්පි තෙලං වා සප්පිං වා ලභිත්වා හසාධිප්පායෙන ‘‘අජ්ජ ගාමෙ තෙලං නදී මඤ්ඤෙ සන්දතී’’ති පූරණකථානයෙන පවත්තො අප්පසාවජ්ජො, අදිට්ඨංයෙව පන ‘‘දිට්ඨ’’න්තිආදිනා නයෙන වදන්තානං මහාසාවජ්ජො. තස්ස චත්තාරො සම්භාරා හොන්ති – අතථං වත්ථු, විසංවාදනචිත්තං, තජ්ජො වායාමො, පරස්ස තදත්ථවිජානනන්ති. එකො පයොගො සාහත්ථිකොව. සො කායෙන වා කායපටිබද්ධෙන වා වාචාය වා පරවිසංවාදකකිරියාකරණෙ දට්ඨබ්බො. තාය චෙ කිරියාය පරො තමත්ථං ජානාති, අයං කිරියාසමුට්ඨාපිකචෙතනාක්ඛණෙයෙව මුසාවාදකම්මුනා බජ්ඣති.

පිසුණවාචාතිආදීසු යාය වාචාය, යස්ස තං වාචං භාසති, තස්ස හදයෙ අත්තනො පියභාවං, පරස්ස ච සුඤ්ඤභාවං කරොති, සා පිසුණවාචා ¶ . යාය පන අත්තානම්පි පරම්පි ඵරුසං ¶ කරොති, යා වාචා සයම්පි ¶ ඵරුසා, නෙව කණ්ණසුඛා න හදයඞ්ගමා, අයං ඵරුසවාචා. යෙන පන සම්ඵං පලපති නිරත්ථකං, සො සම්ඵප්පලාපො. තෙසං මූලභූතා චෙතනාපි පිසුණවාචාදිනාමමෙව ලභති. සා එව ච ඉධ අධිප්පෙතාති.

තත්ථ සංකිලිට්ඨචිත්තස්ස පරෙසං වා භෙදාය, අත්තනො පියකම්යතාය වා කායවචීපයොගසමුට්ඨාපිකා චෙතනා පිසුණවාචා. සා යස්ස භෙදං කරොති, තස්ස අප්පගුණතාය අප්පසාවජ්ජා, මහාගුණතාය මහාසාවජ්ජා. තස්සා චත්තාරො සම්භාරා – භින්දිතබ්බො පරො, ඉති ඉමෙ නානා භවිස්සන්ති, විනා භවිස්සන්තීති භෙදපුරෙක්ඛාරතා, ඉති අහං පියො භවිස්සාමි විස්සාසිකොති පියකම්යතා වා, තජ්ජො වායාමො, තස්ස තදත්ථවිජානනන්ති.

පරස්ස මම්මච්ඡෙදකකායවචීපයොගසමුට්ඨාපිකා එකන්තඵරුසචෙතනා ඵරුසවාචා. තස්සා ආවිභාවත්ථමිදං වත්ථු – එකො කිර දාරකො මාතු වචනං අනාදියිත්වා අරඤ්ඤං ගච්ඡති. මාතා තං නිවත්තෙතුං අසක්කොන්තී, ‘‘චණ්ඩා තං මහිංසී අනුබන්ධතූ’’ති අක්කොසි. අථස්ස තථෙව අරඤ්ඤෙ මහිංසී උට්ඨාසි. දාරකො, ‘‘යං මම මාතා මුඛෙන කථෙසි, තං මා හොතු, යං චිත්තෙන චින්තෙසි, තං හොතූ’’ති සච්චකිරියං අකාසි. මහිංසී තත්ථෙව බද්ධා විය අට්ඨාසි. එවං මම්මච්ඡෙදකොපි පයොගො චිත්තසණ්හතාය ඵරුසවාචා න හොති. මාතාපිතරො හි කදාචි පුත්තකෙ එවං වදන්ති – ‘‘චොරා වො ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං කරොන්තූ’’ති, උප්පලපත්තම්පි ච නෙසං උපරි පතන්තං න ඉච්ඡන්ති. ආචරියුපජ්ඣායා ච කදාචි නිස්සිතකෙ එවං වදන්ති – ‘‘කිං ඉමෙ අහිරිකා අනොත්තප්පිනො චරන්ති, නිද්ධමථ නෙ’’ති. අථ ච නෙසං ආගමාධිගමසම්පත්තිං ඉච්ඡන්ති. යථා ච චිත්තසණ්හතාය ඵරුසවාචා න හොති, එවං වචනසණ්හතාය අඵරුසවාචාපි න හොති. න හි මාරාපෙතුකාමස්ස ‘‘ඉමං සුඛං සයාපෙථා’’ති වචනං අඵරුසවාචා හොති. චිත්තඵරුසතාය පනෙසා ඵරුසවාචාව. සා යං සන්ධාය පවත්තිතා, තස්ස අප්පගුණතාය අප්පසාවජ්ජා, මහාගුණතාය මහාසාවජ්ජා. තස්සා තයො සම්භාරා – අක්කොසිතබ්බො පරො, කුපිතචිත්තං, අක්කොසනාති.

අනත්ථවිඤ්ඤාපිකා ¶ ¶ කායවචීපයොගසමුට්ඨාපිකා අකුසලචෙතනා සම්ඵප්පලාපො. සො ආසෙවනමන්දතාය අප්පසාවජ්ජො, ආසෙවනමහන්තතාය මහාසාවජ්ජො. තස්ස ද්වෙ සම්භාරා – භාරතයුද්ධ-සීතාහරණාදි-නිරත්ථකකථා-පුරෙක්ඛාරතා, තථාරූපීකථාකථනඤ්චාති.

අභිජ්ඣායතීති ¶ අභිජ්ඣා. පරභණ්ඩාභිමුඛී හුත්වා තන්නින්නතාය පවත්තතීති අත්ථො. සා ‘‘අහො වතිදං මමස්සා’’ති එවං පරභණ්ඩාභිජ්ඣායනලක්ඛණා අදින්නාදානං විය අප්පසාවජ්ජා මහාසාවජ්ජා ච. තස්සා ද්වෙ සම්භාරා පරභණ්ඩං අත්තනො පරිණාමනඤ්ච. පරභණ්ඩවත්ථුකෙ හි ලොභෙ උප්පන්නෙපි න තාව කම්මපථභෙදො හොති, යාව න ‘‘අහො වතිදං මමස්සා’’ති අත්තනො පරිණාමෙතීති.

හිතසුඛං බ්යාපාදයතීති, බ්යාපාදො. සො පරවිනාසාය මනොපදොසලක්ඛණො. ඵරුසවාචා විය අප්පසාවජ්ජො මහාසාවජ්ජො ච. තස්ස ද්වෙ සම්භාරා පරසත්තො ච, තස්ස ච විනාසචින්තා. පරසත්තවත්ථුකෙ හි කොධෙ උප්පන්නෙපි න තාව කම්මපථභෙදො හොති, යාව න ‘‘අහො වතායං උච්ඡිජ්ජෙය්ය විනස්සෙය්යා’’ති තස්ස විනාසං චින්තෙති.

යථාභුච්චගහණාභාවෙන මිච්ඡා පස්සතීති මිච්ඡාදිට්ඨි. සා ‘‘නත්ථි දින්න’’න්තිආදිනා නයෙන විපරීතදස්සනලක්ඛණා සම්ඵප්පලාපො විය අප්පසාවජ්ජා මහාසාවජ්ජා ච. අපි ච අනියතා අප්පසාවජ්ජා, නියතා මහාසාවජ්ජා. තස්සා ද්වෙ සම්භාරා – වත්ථුනො ච ගහිතාකාරවිපරීතතා යථා ච නං ගණ්හාති, තථාභාවෙන තස්සා උපට්ඨානන්ති.

ඉමෙසං පන දසන්නං අකුසලකම්මපථානං ධම්මතො කොට්ඨාසතො ආරම්මණතො වෙදනාතො මූලතොති පඤ්චහාකාරෙහි විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. තත්ථ ධම්මතොති එතෙසු හි පටිපාටියා සත්ත චෙතනාධම්මාව හොන්ති, අභිජ්ඣාදයො තිස්සො චෙතනාසම්පයුත්තා. කොට්ඨාසතොති පටිපාටියා සත්ත, මිච්ඡාදිට්ඨි චාති ඉමෙ අට්ඨ කම්මපථා එව හොන්ති, නො මූලානි, අභිජ්ඣාබ්යාපාදා කම්මපථා චෙව මූලානි ච. අභිජ්ඣා හි මූලං පත්වා ¶ ලොභො අකුසලමූලං හොති, බ්යාපාදො දොසො අකුසලමූලං.

ආරම්මණතොති පාණාතිපාතො ජීවිතින්ද්රියාරම්මණතො සඞ්ඛාරාරම්මණො හොති, අදින්නාදානං සත්තාරම්මණං වා සඞ්ඛාරාරම්මණං වා, මිච්ඡාචාරො ඵොට්ඨබ්බවසෙන ¶ සඞ්ඛාරාරම්මණොව, සත්තාරම්මණොතිපි එකෙ. මුසාවාදො සත්තාරම්මණො වා සඞ්ඛාරාරම්මණො වා, තථා පිසුණවාචා. ඵරුසවාචා සත්තාරම්මණාව. සම්ඵප්පලාපො දිට්ඨසුතමුතවිඤ්ඤාතවසෙන සත්තාරම්මණො වා සඞ්ඛාරාරම්මණො ¶ වා, තථා අභිජ්ඣා. බ්යාපාදො සත්තාරම්මණොව. මිච්ඡාදිට්ඨි තෙභූමකධම්මවසෙන සඞ්ඛාරාරම්මණා.

වෙදනාතොති පාණාතිපාතො දුක්ඛවෙදනො හොති. කිඤ්චාපි හි රාජානො චොරං දිස්වා හසමානාපි ‘‘ගච්ඡථ නං ඝාතෙථා’’ති වදන්ති, සන්නිට්ඨාපකචෙතනා පන නෙසං දුක්ඛසම්පයුත්තාව හොති. අදින්නාදානං තිවෙදනං, මිච්ඡාචාරො සුඛමජ්ඣත්තවසෙන ද්විවෙදනො, සන්නිට්ඨාපකචිත්තෙ පන මජ්ඣත්තවෙදනො න හොති. මුසාවාදො තිවෙදනො, තථා පිසුණවාචා ඵරුසවාචා දුක්ඛවෙදනා, සම්ඵප්පලාපො තිවෙදනො, අභිජ්ඣා සුඛමජ්ඣත්තවසෙන ද්විවෙදනා, තථා මිච්ඡාදිට්ඨි. බ්යාපාදො දුක්ඛවෙදනො.

මූලතොති පාණාතිපාතො දොසමොහවසෙන ද්විමූලකො හොති, අදින්නාදානං දොසමොහවසෙන වා ලොභමොහවසෙන වා, මිච්ඡාචාරො ලොභමොහවසෙන. මුසාවාදො දොසමොහවසෙන වා ලොභමොහවසෙන වා, තථා පිසුණවාචා සම්ඵප්පලාපො ච. ඵරුසවාචා දොසමොහවසෙන, අභිජ්ඣා මොහවසෙන එකමූලා, තථා බ්යාපාදො. මිච්ඡාදිට්ඨි ලොභමොහවසෙන ද්විමූලාති.

පාණාතිපාතා පටිවිරතාතිආදීසු පාණාතිපාතාදයො වුත්තත්ථා එව. යාය පන විරතියා එතෙ පටිවිරතා නාම හොන්ති, සා භෙදතො තිවිධා හොති සම්පත්තවිරති සමාදානවිරති සමුච්ඡෙදවිරතීති. තත්ථ අසමාදින්නසික්ඛාපදානං අත්තනො ජාතිවයබාහුසච්චාදීනි පච්චවෙක්ඛිත්වා ‘‘අයුත්තං අම්හාකං එවරූපං කාතු’’න්ති සම්පත්තං වත්ථුං අවීතික්කමන්තානං උප්පජ්ජමානා ¶ විරති සම්පත්තවිරතීති වෙදිතබ්බා සීහළදීපෙ චක්කනඋපාසකස්ස විය. තස්ස කිර දහරකාලෙයෙව මාතු රොගො උප්පජ්ජි. වෙජ්ජෙන ච ‘‘අල්ලසසකමංසං ලද්ධුං වට්ටතී’’ති වුත්තං. තතො චක්කනස්ස භාතා ‘‘ගච්ඡ තාත ඛෙත්තං ආහිණ්ඩාහී’’ති චක්කනං පෙසෙසි. සො තත්ථ ගතො. තස්මිඤ්ච සමයෙ එකො සසො තරුණසස්සං ඛාදිතුං ආගතො හොති. සො තං දිස්වා වෙගෙන ධාවන්තො වල්ලියා බද්ධො ‘‘කිරි කිරී’’ති සද්දමකාසි ¶ . චක්කනො තෙන සද්දෙන ගන්ත්වා තං ගහෙත්වා චින්තෙසි ‘‘මාතු භෙසජ්ජං කරොමී’’ති. පුන චින්තෙසි – ‘‘න මෙතං පතිරූපං, ය්වාහං මාතු ජීවිතකාරණා පරං ජීවිතා වොරොපෙය්ය’’න්ති. අථ නං ‘‘ගච්ඡ අරඤ්ඤෙ සසෙහි සද්ධිං තිණොදකං පරිභුඤ්ජා’’ති මුඤ්චි. භාතරා ච ‘‘කිං තාත සසො ලද්ධො’’ති? පුච්ඡිතො තං පවත්තිං ආචික්ඛි. තතො නං භාතා පරිභාසි. සො මාතු සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘යතොහං ජාතො ¶ , නාභිජානාමි සඤ්චිච්ච පාණං ජීවිතා වොරොපෙතා’’ති සච්චං වත්වා අට්ඨාසි, තාවදෙව චස්ස මාතා අරොගා අහොසි.

සමාදින්නසික්ඛාපදානං පන සික්ඛාපදසමාදානෙ ච තතුත්තරි ච අත්තනො ජීවිතං පරිච්චජිත්වා වත්ථුං අවීතික්කමන්තානං උප්පජ්ජමානා විරති සමාදානවිරතීති වෙදිතබ්බා, උත්තරවඩ්ඪමානපබ්බතවාසීඋපාසකස්ස විය. සො කිර අම්බරියවිහාරවාසීපිඞ්ගලබුද්ධරක්ඛිතත්ථෙරස්ස සන්තිකෙ සික්ඛාපදානි ගහෙත්වා ඛෙත්තං කසති. අථස්ස ගොණො නට්ඨො, සො තං ගවෙසන්තො උත්තරවඩ්ඪමානපබ්බතං ආරුහි, තත්ර නං මහාසප්පො අග්ගහෙසි. සො චින්තෙසි – ‘‘ඉමාය තිඛිණාය වාසියා සීසං ඡින්දාමී’’ති. පුන චින්තෙසි – ‘‘න මෙතං පතිරූපං, ය්වාහං භාවනීයස්ස ගරුනො සන්තිකෙ සික්ඛාපදං ගහෙත්වා භින්දෙය්ය’’න්ති. එවං යාවතතියං චින්තෙත්වා – ‘‘ජීවිතං පරිච්චජාමි, න සික්ඛාපද’’න්ති අංසෙ ඨපිතං තිඛිණදණ්ඩවාසිං අරඤ්ඤෙ ඡඩ්ඩෙසි. තාවදෙව මහාවාළො නං මුඤ්චිත්වා අගමාසීති.

අරියමග්ගසම්පයුත්තා ¶ පන විරති සමුච්ඡෙදවිරතීති වෙදිතබ්බා, යස්සා උප්පත්තිතො පභුති පාණං ඝාතෙස්සාමීති අරියපුග්ගලානං චිත්තම්පි න උප්පජ්ජතීති.

යථා ච අකුසලානං, එවං ඉමෙසම්පි කුසලකම්මපථානං ධම්මතො කොට්ඨාසතො ආරම්මණතො වෙදනාතො මූලතොති පඤ්චහාකාරෙහි විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. තත්ථ ධම්මතොති එතෙසු හි පටිපාටියා සත්ත චෙතනාපි වට්ටන්ති විරතියොපි, අන්තෙ තයො චෙතනාසම්පයුත්තාව.

කොට්ඨාසතොති පටිපාටියා සත්ත කම්මපථා එව, න මූලානි, අන්තෙ තයො කම්මපථා චෙව මූලානි ච. අනභිජ්ඣා හි මූලං පත්වා අලොභො ¶ කුසලමූලං හොති, අබ්යාපාදො අදොසො කුසලමූලං, සම්මාදිට්ඨි අමොහො කුසලමූලං.

ආරම්මණතොති පාණාතිපාතාදීනං. ආරම්මණානෙව එතෙසං ආරම්මණානි. වීතික්කමිතබ්බවත්ථුතොයෙව හි විරති නාම හොති. යථා පන නිබ්බානාරම්මණො අරියමග්ගො කිලෙසෙ පජහති, එවං ජීවිතින්ද්රියාදිආරම්මණාපෙතෙ කම්මපථා පාණාතිපාතාදීනි දුස්සීල්යානි පජහන්තීති වෙදිතබ්බා.

වෙදනාතොති ¶ සබ්බෙ සුඛවෙදනා වා හොන්ති මජ්ඣත්තවෙදනා වා. කුසලං පත්වා හි දුක්ඛවෙදනා නාම නත්ථි.

මූලතොති පටිපාටියා සත්ත ඤාණසම්පයුත්තචිත්තෙන විරමන්තස්ස අලොභඅදොසඅමොහවසෙන තිමූලා හොන්ති, ඤාණවිප්පයුත්තචිත්තෙන විරමන්තස්ස ද්විමූලා. අනභිජ්ඣා ඤාණසම්පයුත්තචිත්තෙන විරමන්තස්ස ද්විමූලා හොති, ඤාණවිප්පයුත්තචිත්තෙන එකමූලා. අලොභො පන අත්තනාව අත්තනො මූලං න හොති. අබ්යාපාදෙපි එසෙව නයො. සම්මාදිට්ඨි අලොභඅදොසවසෙන ද්විමූලාවාති. තතියාදීනි.

112. ඡට්ඨං අට්ඨමග්ගඞ්ගවසෙන බුජ්ඣනකානං අජ්ඣාසයවසෙන වුත්තං. ඡට්ඨං.

113. සත්තමං දසමිච්ඡත්තසම්මත්තවසෙන. තත්ථ මිච්ඡාඤාණිනොති මිච්ඡාපච්චවෙක්ඛණෙන සමන්නාගතාති අත්ථො. මිච්ඡාවිමුත්තිනොති අනිය්යානිකවිමුත්තිනො ¶ කුසලවිමුත්තීති ගහෙත්වා ඨිතා. සම්මාඤාණිනොති සම්මාපච්චවෙක්ඛණා. සම්මාවිමුත්තිනොති නිය්යානිකාය ඵලවිමුත්තියා සමන්නාගතාති. සත්තමං.

114. චතුත්ථවග්ගස්ස ¶ පඨමෙ පථවීධාතූති පතිට්ඨාධාතු. ආපොධාතූති ආබන්ධනධාතු. තෙජොධාතූති ¶ පරිපාචනධාතු. වායොධාතූති විත්ථම්භනධාතු. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරතො පන වීසතිකොට්ඨාසාදිවසෙන එතා කථෙතබ්බා. පඨමං.

115. දුතියෙ අයං පථවීධාතුයා අස්සාදොති අයං පථවීධාතුනිස්සයො අස්සාදො. ස්වායං කායං අබ්භුන්නාමෙත්වා උදරං පසාරෙත්වා, ‘‘ඉධ මෙ අඞ්ගුලං පවෙසිතුං වායමථා’’ති වා හත්ථං පසාරෙත්වා, ‘‘ඉමං නාමෙතුං වායමථා’’ති වා වදති, එවං පවත්තානං වසෙන වෙදිතබ්බො. අනිච්චාතිආදීසු හුත්වා අභාවාකාරෙන අනිච්චා, පටිපීළනාකාරෙන දුක්ඛා, සභාවවිගමාකාරෙන විපරිණාමධම්මා. අයං පථවීධාතුයා ආදීනවොති යෙන ආකාරෙන සා අනිච්චා දුක්ඛා විපරිණාමධම්මා, අයමාකාරො පථවීධාතුයා ආදීනවොති අත්ථො. ඡන්දරාගවිනයො ඡන්දරාගප්පහානන්ති නිබ්බානං ආගම්ම පථවීධාතුයා ඡන්දරාගො විනීයති චෙව පහීයති ච, තස්මා නිබ්බානමස්සා නිස්සරණං.

අයං ආපොධාතුයා අස්සාදොති අයං ආපොධාතුනිස්සයො අස්සාදො. ස්වායං අඤ්ඤං ආපොධාතුයා උපද්දුතං දිස්වා, ‘‘කිං අයං නිපන්නකාලතො පට්ඨාය පස්සාවට්ඨානාභිමුඛො නික්ඛමති චෙව පවිසති ච, අප්පමත්තකම්පිස්ස කම්මං කරොන්තස්ස සෙදතින්තං වත්ථං පීළෙතබ්බතාකාරං පාපුණාති, අනුමොදනමත්තම්පි කථෙන්තස්ස තාලවණ්ටං ගණ්හිතබ්බං හොති, මයං පන සායං නිපන්නා පාතොව උට්ඨහාම, මාසපුණ්ණඝටො ¶ විය නො සරීරං, මහාකම්මං කරොන්තානං සෙදමත්තම්පි නො න උප්පජ්ජති, අසනිසද්දෙන විය ධම්මං කථෙන්තානං සරීරෙ උසුමාකාරමත්තම්පි නො නත්ථී’’ති එවං පවත්තානං වසෙන වෙදිතබ්බො.

අයං ¶ තෙජොධාතුයා අස්සාදොති අයං තෙජොධාතුනිස්සයො අස්සාදො. ස්වායං සීතගහණිකෙ දිස්වා, ‘‘කිං ඉමෙ කිඤ්චිදෙව යාගුභත්තඛජ්ජමත්තං අජ්ඣොහරිත්වා ථද්ධකුච්ඡිනො නිසීදිත්වා සබ්බරත්තිං අඞ්ගාරකටාහං පරියෙසන්ති, ඵුසිතමත්තෙසුපි සරීරෙ පතිතෙසු අඞ්ගාරකටාහං ඔත්ථරිත්වා පාරුපිත්වාව නිපජ්ජන්ති? මයං පන අතිථද්ධම්පි මංසං වා පූවං වා ඛාදාම, කුච්ඡිපූරං භත්තං භුඤ්ජාම, තාවදෙව නො සබ්බං ඵෙණපිණ්ඩො විය විලීයති, සත්තාහවද්දලිකාය වත්තමානාය සරීරෙ සීතානුදහනමත්තම්පි නො නත්ථී’’ති එවං පවත්තානං වසෙන වෙදිතබ්බො.

අයං ¶ වායොධාතුයා අස්සාදොති අයං වායොධාතුනිස්සයො අස්සාදො. ස්වායං අඤ්ඤෙ වාතභීරුකෙ දිස්වා, ‘‘ඉමෙසං අප්පමත්තකම්පි කම්මං කරොන්තානං අනුමොදනමත්තම්පි කථෙන්තානං සරීරං වාතො විජ්ඣති, ගාවුතමත්තම්පි අද්ධානං ගතානං හත්ථපාදා සීදන්ති, පිට්ඨි රුජ්ජති, කුච්ඡිවාතසීසවාතකණ්ණවාතාදීහි නිච්චුපද්දුතා තෙලඵාණිතාදීනි වාතභෙසජ්ජානෙව කරොන්තා අතිනාමෙන්ති, අම්හාකං පන මහාකම්මං කරොන්තානම්පි තියාමරත්තිං ධම්මං කථෙන්තානම්පි එකදිවසෙනෙව දස යොජනානි ගච්ඡන්තානම්පි හත්ථපාදසංසීදනමත්තං වා පිට්ඨිරුජ්ජනමත්තං වා න හොතී’’ති, එවං පවත්තානං වසෙන වෙදිතබ්බො. එවං පවත්තා හි එතා ධාතුයො අස්සාදෙන්ති නාම.

අබ්භඤ්ඤාසින්ති අභිවිසිට්ඨෙන ඤාණෙන අඤ්ඤාසිං. අනුත්තරං සම්මාසම්බොධින්ති උත්තරවිරහිතං සබ්බසෙට්ඨං සම්මා සාමඤ්ච බොධිං, අථ වා පසත්ථං සුන්දරඤ්ච බොධිං. බොධීති රුක්ඛොපි මග්ගොපි සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණම්පි නිබ්බානම්පි. ‘‘බොධිරුක්ඛමූලෙ පඨමාභිසම්බුද්ධො’’ති (මහාව. 1; උදා. 1) ච ‘‘අන්තරා ච බොධිං අන්තරා ච ගය’’න්ති (මහාව. 11; ම.නි. 1.285) ච ආගතට්ඨානෙසු හි රුක්ඛො බොධීති වුච්චති. ‘‘බොධි වුච්චති චතූසු මග්ගෙසු ඤාණ’’න්ති (චූළනි. ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙස 121) ආගතට්ඨානෙ ¶ මග්ගො. ‘‘පප්පොති බොධිං වරභූරිමෙධසො’’ති (දී. නි. 3.217) ආගතට්ඨානෙ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. ‘‘පත්වාන බොධිං අමතං අසඞ්ඛත’’න්ති ආගතට්ඨානෙ නිබ්බානං. ඉධ පන භගවතො අරහත්තමග්ගො අධිප්පෙතො.

සාවකානං ¶ අරහත්තමග්ගො අනුත්තරා බොධි හොති, න හොතීති? න හොති. කස්මා? අසබ්බගුණදායකත්තා. තෙසඤ්හි කස්සචි අරහත්තමග්ගො අරහත්තඵලමෙව දෙති, කස්සචි තිස්සො විජ්ජා, කස්සචි ඡ අභිඤ්ඤා, කස්සචි චතස්සො පටිසම්භිදා, කස්සචි සාවකපාරමීඤාණං. පච්චෙකබුද්ධානම්පි පච්චෙකබොධිඤාණමෙව දෙති. බුද්ධානං පන සබ්බගුණසම්පත්තිං දෙති අභිසෙකො විය රඤ්ඤො සබ්බලොකිස්සරියභාවං. තස්මා අඤ්ඤස්ස කස්සචිපි අනුත්තරා බොධි න හොති.

අභිසම්බුද්ධොති පච්චඤ්ඤාසින්ති ‘‘අභිසම්බුද්ධො අහං පත්තො පටිවිජ්ඣිත්වා ඨිතො’’ති එවං පටිජානිං. ඤාණඤ්ච පන මෙ දස්සනං උදපාදීති අධිගතගුණදස්සනසමත්ථං පච්චවෙක්ඛණඤාණඤ්ච මෙ උදපාදි. අකුප්පා මෙ විමුත්තීති ‘‘අයං මය්හං අරහත්තඵලවිමුත්ති අකුප්පා’’ති එවං ¶ ඤාණං උදපාදි. තත්ථ ද්වීහාකාරෙහි අකුප්පතා වෙදිතබ්බා කාරණතො ච ආරම්මණතො ච. සා හි චතූහි මග්ගෙහි සමුච්ඡින්නකිලෙසානං පුන අනිවත්තනතාය කාරණතොපි අකුප්පා, අකුප්පධම්මං නිබ්බානං ආරම්මණං කත්වා පවත්තතාය ආරම්මණතොපි අකුප්පා. අන්තිමාති පච්ඡිමා. නත්ථි දානි පුනබ්භවොති ඉදානි පුන අඤ්ඤො භවො නාම නත්ථීති.

ඉමස්මිං සුත්තෙ චත්තාරි සච්චානි කථිතානි. කථං? චතූසු හි ධාතූසු අස්සාදො සමුදයසච්චං, ආදීනවො දුක්ඛසච්චං, නිස්සරණං නිරොධසච්චං, නිරොධප්පජානනො මග්ගො මග්ගසච්චං. විත්ථාරවසෙනපි කථෙතුං වට්ටතියෙව. එත්ථ හි යං පථවීධාතුං පටිච්ච උප්පජ්ජති සුඛං සොමනස්සං, අයං පථවීධාතුයා අස්සාදොති පහානපටිවෙධො සමුදයසච්චං. යා පථවීධාතු අනිච්චා දුක්ඛා විපරිණාමධම්මා, අයං පථවීධාතුයා, ආදීනවොති පරිඤ්ඤාපටිවෙධො දුක්ඛසච්චං. යො පථවීධාතුයා ඡන්දරාගවිනයො ඡන්දරාගප්පහානං, ඉදං පථවීධාතුයා නිස්සරණන්ති සච්ඡිකිරියාපටිවෙධො නිරොධසච්චං. යා ඉමෙසු තීසු ඨානෙසු දිට්ඨි සඞ්කප්පො වාචා කම්මන්තො ආජීවො වායාමො සති සමාධි, අයං භාවනාපටිවෙධො මග්ගසච්චන්ති. දුතියං.

116. තතියෙ ¶ අචරින්ති ඤාණචාරෙන අචරිං, අනුභවනචාරෙනාති අත්ථො. යාවතාති යත්තකො. තතියං.

117. චතුත්ථෙ ¶ නිස්සටාතිආදීනි ආදිතො වුත්තපටිසෙධෙන යොජෙත්වා ‘‘න නිස්සටා, න විසංයුත්තා, න විප්පමුත්තා, න විමරියාදිකතෙන චෙතසා විහරිංසූ’’ති එවං වෙදිතබ්බානි. දුතියනයෙ විමරියාදිකතෙනාති නිම්මරියාදිකතෙන. තත්ථ දුවිධා මරියාදා කිලෙසමරියාදා වට්ටමරියාදාති. තත්ථ ච යස්ස උපඩ්ඪා කිලෙසා පහීනා, උපඩ්ඪා අප්පහීනා, වට්ටං වා පන උපඩ්ඪං පහීනං, උපඩ්ඪං අප්පහීනං, තස්ස චිත්තං පහීනකිලෙසෙ වා වට්ටං වා සන්ධාය විමරියාදිකතං, අප්පහීනකිලෙසෙ වා වට්ටං වා සන්ධාය න විමරියාදිකතං. ඉධ පන උභයස්සාපි පහීනත්තා ¶ ‘‘විමරියාදිකතෙන චෙතසා’’ති වුත්තං, මරියාදං අකත්වා ඨිතෙන අතික්කන්තමරියාදෙන චෙතසාති අත්ථො. ඉති තීසුපි ඉමෙසු සුත්තෙසු චතුසච්චමෙව කථිතං. චතුත්ථං.

118. පඤ්චමෙ එකන්තදුක්ඛාති අතික්කමිත්වා ඨිතස්ස තත්තකාරො විය එකන්තෙනෙව දුක්ඛා. දුක්ඛානුපතිතාති දුක්ඛෙන අනුපතිතා. දුක්ඛාවක්කන්තාති දුක්ඛෙන ඔක්කන්තා ඔතිණ්ණා. සුඛාති සුඛවෙදනාය පච්චයභූතා. එවං සබ්බත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉමස්මිං සුත්තෙ දුක්ඛලක්ඛණං කථිතං. පඤ්චමං.

119-123. ඡට්ඨසත්තමෙසු විවට්ටං, අවසානෙ තීසු චතුසච්චමෙවාති. ඡට්ඨාදීනි.