📜

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

සංයුත්තනිකායො

නිදානවග්ගො

1. නිදානසංයුත්තං

1. බුද්ධවග්ගො

1. පටිච්චසමුප්පාදසුත්තං

1. එවං ¶ ¶ ¶ ¶ මෙ සුතං – එකං සමයං භගවා සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ. තත්ර ඛො භගවා භික්ඛූ ආමන්තෙසි – ‘‘භික්ඛවො’’ති. ‘‘භදන්තෙ’’ති තෙ භික්ඛූ භගවතො පච්චස්සොසුං. භගවා එතදවොච – ‘‘පටිච්චසමුප්පාදං වො, භික්ඛවෙ, දෙසෙස්සාමි; තං සුණාථ, සාධුකං මනසි කරොථ; භාසිස්සාමී’’ති. ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති ඛො තෙ භික්ඛූ භගවතො පච්චස්සොසුං. භගවා එතදවොච –

‘‘කතමො ¶ ච, භික්ඛවෙ, පටිච්චසමුප්පාදො? අවිජ්ජාපච්චයා, භික්ඛවෙ, සඞ්ඛාරා; සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං; විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපං; නාමරූපපච්චයා සළායතනං; සළායතනපච්චයා ඵස්සො; ඵස්සපච්චයා වෙදනා; වෙදනාපච්චයා තණ්හා; තණ්හාපච්චයා උපාදානං; උපාදානපච්චයා භවො; භවපච්චයා ජාති ¶ ; ජාතිපච්චයා ජරාමරණං සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා සම්භවන්ති. එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති. අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, පටිච්චසමුප්පාදො.

‘‘අවිජ්ජාය ¶ ත්වෙව අසෙසවිරාගනිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො; සඞ්ඛාරනිරොධා ¶ විඤ්ඤාණනිරොධො; විඤ්ඤාණනිරොධා නාමරූපනිරොධො; නාමරූපනිරොධා සළායතනනිරොධො; සළායතනනිරොධා ඵස්සනිරොධො; ඵස්සනිරොධා වෙදනානිරොධො; වෙදනානිරොධා තණ්හානිරොධො; තණ්හානිරොධා උපාදානනිරොධො; උපාදානනිරොධා භවනිරොධො; භවනිරොධා ජාතිනිරොධො; ජාතිනිරොධා ජරාමරණං සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා නිරුජ්ඣන්ති. එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොතී’’ති. ඉදමවොච භගවා. අත්තමනා තෙ භික්ඛූ භගවතො භාසිතං අභිනන්දුන්ති. පඨමං.

2. විභඞ්ගසුත්තං

2. සාවත්ථියං විහරති…පෙ… ‘‘පටිච්චසමුප්පාදං වො, භික්ඛවෙ, දෙසෙස්සාමි විභජිස්සාමි. තං සුණාථ, සාධුකං මනසි කරොථ; භාසිස්සාමී’’ති. ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති ඛො තෙ භික්ඛූ භගවතො පච්චස්සොසුං. භගවා එතදවොච –

‘‘කතමො ච, භික්ඛවෙ, පටිච්චසමුප්පාදො? අවිජ්ජාපච්චයා, භික්ඛවෙ, සඞ්ඛාරා; සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං; විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපං; නාමරූපපච්චයා සළායතනං; සළායතනපච්චයා ඵස්සො; ඵස්සපච්චයා වෙදනා; වෙදනාපච්චයා තණ්හා; තණ්හාපච්චයා උපාදානං; උපාදානපච්චයා භවො; භවපච්චයා ජාති ¶ ; ජාතිපච්චයා ජරාමරණං සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා සම්භවන්ති. එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති.

‘‘කතමඤ්ච, භික්ඛවෙ, ජරාමරණං? යා තෙසං තෙසං සත්තානං තම්හි තම්හි සත්තනිකායෙ ජරා ජීරණතා ඛණ්ඩිච්චං පාලිච්චං වලිත්තචතා ආයුනො සංහානි ඉන්ද්රියානං පරිපාකො; අයං වුච්චති ¶ ජරා. යා තෙසං ¶ තෙසං සත්තානං තම්හා තම්හා සත්තනිකායා චුති චවනතා භෙදො අන්තරධානං මච්චු මරණං කාලකිරියා ඛන්ධානං භෙදො කළෙවරස්ස නික්ඛෙපො ( ) [(ජීවිතින්ද්රියස්ස උපච්ඡෙදො) (ස්යා. කං.) එවමුපරිපි, අට්ඨකථායං පන න දිස්සති], ඉදං වුච්චති මරණං. ඉති අයඤ්ච ජරා, ඉදඤ්ච මරණං. ඉදං වුච්චති, භික්ඛවෙ, ජරාමරණං.

‘‘කතමා ච, භික්ඛවෙ, ජාති? යා තෙසං තෙසං සත්තානං තම්හි තම්හි සත්තනිකායෙ ජාති සඤ්ජාති ඔක්කන්ති නිබ්බත්ති අභිනිබ්බත්ති ඛන්ධානං පාතුභාවො ආයතනානං පටිලාභො. අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, ජාති.

‘‘කතමො ¶ ච, භික්ඛවෙ, භවො? තයො මෙ, භික්ඛවෙ, භවා – කාමභවො, රූපභවො, අරූපභවො. අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, භවො.

‘‘කතමඤ්ච, භික්ඛවෙ, උපාදානං? චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, උපාදානානි – කාමුපාදානං, දිට්ඨුපාදානං, සීලබ්බතුපාදානං, අත්තවාදුපාදානං. ඉදං වුච්චති, භික්ඛවෙ, උපාදානං.

‘‘කතමා ච, භික්ඛවෙ, තණ්හා? ඡයිමෙ, භික්ඛවෙ, තණ්හාකායා – රූපතණ්හා, සද්දතණ්හා, ගන්ධතණ්හා, රසතණ්හා, ඵොට්ඨබ්බතණ්හා, ධම්මතණ්හා. අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, තණ්හා.

‘‘කතමා ¶ ච, භික්ඛවෙ, වෙදනා? ඡයිමෙ, භික්ඛවෙ, වෙදනාකායා – චක්ඛුසම්ඵස්සජා වෙදනා, සොතසම්ඵස්සජා වෙදනා, ඝානසම්ඵස්සජා වෙදනා, ජිව්හාසම්ඵස්සජා වෙදනා, කායසම්ඵස්සජා වෙදනා, මනොසම්ඵස්සජා වෙදනා. අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, වෙදනා.

‘‘කතමො ච, භික්ඛවෙ, ඵස්සො? ඡයිමෙ, භික්ඛවෙ, ඵස්සකායා – චක්ඛුසම්ඵස්සො, සොතසම්ඵස්සො, ඝානසම්ඵස්සො, ජිව්හාසම්ඵස්සො, කායසම්ඵස්සො, මනොසම්ඵස්සො. අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, ඵස්සො.

‘‘කතමඤ්ච, භික්ඛවෙ, සළායතනං? චක්ඛායතනං, සොතායතනං, ඝානායතනං, ජිව්හායතනං, කායායතනං, මනායතනං – ඉදං වුච්චති, භික්ඛවෙ, සළායතනං.

‘‘කතමඤ්ච ¶ , භික්ඛවෙ, නාමරූපං? වෙදනා, සඤ්ඤා, චෙතනා, ඵස්සො, මනසිකාරො – ඉදං වුච්චති නාමං. චත්තාරො ච ¶ මහාභූතා, චතුන්නඤ්ච මහාභූතානං උපාදායරූපං. ඉදං වුච්චති රූපං. ඉති ඉදඤ්ච නාමං, ඉදඤ්ච රූපං. ඉදං වුච්චති, භික්ඛවෙ, නාමරූපං.

‘‘කතමඤ්ච, භික්ඛවෙ, විඤ්ඤාණං? ඡයිමෙ, භික්ඛවෙ, විඤ්ඤාණකායා – චක්ඛුවිඤ්ඤාණං, සොතවිඤ්ඤාණං, ඝානවිඤ්ඤාණං, ජිව්හාවිඤ්ඤාණං, කායවිඤ්ඤාණං, මනොවිඤ්ඤාණං. ඉදං වුච්චති, භික්ඛවෙ, විඤ්ඤාණං.

‘‘කතමෙ ච, භික්ඛවෙ, සඞ්ඛාරා? තයොමෙ, භික්ඛවෙ, සඞ්ඛාරා – කායසඞ්ඛාරො, වචීසඞ්ඛාරො, චිත්තසඞ්ඛාරො. ඉමෙ වුච්චන්ති, භික්ඛවෙ, සඞ්ඛාරා.

‘‘කතමා ¶ ච, භික්ඛවෙ, අවිජ්ජා? යං ඛො, භික්ඛවෙ, දුක්ඛෙ අඤ්ඤාණං, දුක්ඛසමුදයෙ අඤ්ඤාණං, දුක්ඛනිරොධෙ අඤ්ඤාණං, දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය අඤ්ඤාණං. අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, අවිජ්ජා.

‘‘ඉති ¶ ඛො, භික්ඛවෙ, අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා; සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති. අවිජ්ජාය ත්වෙව අසෙසවිරාගනිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො; සඞ්ඛාරනිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධො…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොතී’’ති. දුතියං.

3. පටිපදාසුත්තං

3. සාවත්ථියං විහරති…පෙ… ‘‘මිච්ඡාපටිපදඤ්ච වො, භික්ඛවෙ, දෙසෙස්සාමි සම්මාපටිපදඤ්ච. තං සුණාථ, සාධුකං මනසි කරොථ; භාසිස්සාමී’’ති. ‘‘එවං භන්තෙ’’ති ඛො තෙ භික්ඛූ භගවතො පච්චස්සොසුං. භගවා එතදවොච –

‘‘කතමා ච, භික්ඛවෙ, මිච්ඡාපටිපදා? අවිජ්ජාපච්චයා, භික්ඛවෙ, සඞ්ඛාරා; සඞ්ඛාරපච්චයා ¶ විඤ්ඤාණං…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති. අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, මිච්ඡාපටිපදා.

‘‘කතමා ¶ ච, භික්ඛවෙ, සම්මාපටිපදා? අවිජ්ජාය ත්වෙව අසෙසවිරාගනිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො; සඞ්ඛාරනිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධො…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොති. අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, සම්මාපටිපදා’’ති. තතියං.

4. විපස්සීසුත්තං

4. සාවත්ථියං විහරති…පෙ… ‘‘විපස්සිස්ස, භික්ඛවෙ, භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස ¶ පුබ්බෙව සම්බොධා අනභිසම්බුද්ධස්ස බොධිසත්තස්සෙව සතො එතදහොසි – ‘කිච්ඡං වතායං ලොකො ආපන්නො ජායති ච ජීයති ච මීයති ච චවති ච උපපජ්ජති ච. අථ ච පනිමස්ස දුක්ඛස්ස නිස්සරණං නප්පජානාති ජරාමරණස්ස. කුදාස්සු නාම ඉමස්ස දුක්ඛස්ස නිස්සරණං පඤ්ඤායිස්සති ජරාමරණස්සා’’’ති?

‘‘අථ ඛො භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස එතදහොසි – ‘කිම්හි නු ඛො සති ජරාමරණං හොති, කිංපච්චයා ජරාමරණ’න්ති? අථ ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස යොනිසො මනසිකාරා අහු පඤ්ඤාය අභිසමයො – ‘ජාතියා ඛො සති ජරාමරණං හොති, ජාතිපච්චයා ජරාමරණ’’’න්ති.

‘‘අථ ¶ ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස එතදහොසි – ‘කිම්හි නු ඛො සති ජාති හොති, කිංපච්චයා ජාතී’ති? අථ ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස යොනිසො මනසිකාරා අහු පඤ්ඤාය අභිසමයො – ‘භවෙ ඛො සති ජාති හොති, භවපච්චයා ජාතී’’’ති.

‘‘අථ ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස එතදහොසි – ‘කිම්හි නු ඛො සති භවො හොති, කිංපච්චයා භවො’ති? අථ ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස යොනිසො මනසිකාරා ¶ අහු පඤ්ඤාය අභිසමයො – ‘උපාදානෙ ඛො සති භවො හොති, උපාදානපච්චයා භවො’’’ති.

‘‘අථ ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස එතදහොසි – ‘කිම්හි නු ඛො සති උපාදානං හොති, කිංපච්චයා උපාදාන’න්ති? අථ ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස යොනිසො මනසිකාරා ¶ අහු පඤ්ඤාය අභිසමයො – ‘තණ්හාය ඛො සති උපාදානං ¶ හොති, තණ්හාපච්චයා උපාදාන’’’න්ති.

‘‘අථ ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස එතදහොසි – ‘කිම්හි නු ඛො සති තණ්හා හොති, කිංපච්චයා තණ්හා’ති? අථ ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස යොනිසො මනසිකාරා අහු පඤ්ඤාය අභිසමයො – ‘වෙදනාය ඛො සති තණ්හා හොති, වෙදනාපච්චයා තණ්හා’’’ති.

‘‘අථ ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස එතදහොසි – ‘කිම්හි නු ඛො සති වෙදනා හොති, කිංපච්චයා වෙදනා’ති? අථ ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස යොනිසො මනසිකාරා අහු පඤ්ඤාය අභිසමයො – ‘ඵස්සෙ ඛො සති වෙදනා හොති, ඵස්සපච්චයා වෙදනා’’’ති.

‘‘අථ ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස එතදහොසි – ‘කිම්හි නු ඛො සති ඵස්සො හොති, කිංපච්චයා ඵස්සො’ති? අථ ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස යොනිසො මනසිකාරා අහු පඤ්ඤාය අභිසමයො – ‘සළායතනෙ ඛො සති ඵස්සො හොති, සළායතනපච්චයා ඵස්සො’’’ති.

‘‘අථ ¶ ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස එතදහොසි – ‘කිම්හි නු ඛො සති සළායතනං හොති, කිංපච්චයා සළායතන’න්ති? අථ ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස යොනිසො මනසිකාරා අහු පඤ්ඤාය අභිසමයො – ‘නාමරූපෙ ඛො සති සළායතනං හොති, නාමරූපපච්චයා සළායතන’’’න්ති.

‘‘අථ ¶ ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස එතදහොසි – ‘කිම්හි නු ඛො සති නාමරූපං හොති, කිංපච්චයා නාමරූප’න්ති? අථ ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස යොනිසො මනසිකාරා අහු පඤ්ඤාය අභිසමයො – ‘විඤ්ඤාණෙ ඛො සති නාමරූපං හොති ¶ , විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූප’’’න්ති.

‘‘අථ ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස එතදහොසි – ‘කිම්හි නු ඛො සති විඤ්ඤාණං හොති, කිංපච්චයා විඤ්ඤාණ’න්ති? අථ ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස යොනිසො මනසිකාරා අහු පඤ්ඤාය අභිසමයො – ‘සඞ්ඛාරෙසු ඛො සති විඤ්ඤාණං හොති, සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණ’’’න්ති.

‘‘අථ ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස එතදහොසි ¶ – ‘කිම්හි නු ඛො සති සඞ්ඛාරා හොන්ති, කිංපච්චයා සඞ්ඛාරා’ති? අථ ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස යොනිසො මනසිකාරා අහු පඤ්ඤාය අභිසමයො – ‘අවිජ්ජාය ඛො සති සඞ්ඛාරා හොන්ති, අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’’ති.

‘‘ඉති හිදං අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා; සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති. ‘සමුදයො, සමුදයො’ති ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි, ඤාණං උදපාදි, පඤ්ඤා උදපාදි, විජ්ජා උදපාදි, ආලොකො උදපාදි.

‘‘අථ ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස එතදහොසි – ‘කිම්හි නු ඛො අසති ජරාමරණං න හොති, කිස්ස නිරොධා ජරාමරණනිරොධො’ති? අථ ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස යොනිසො මනසිකාරා අහු පඤ්ඤාය අභිසමයො – ‘ජාතියා ඛො අසති ජරාමරණං න හොති, ජාතිනිරොධා ජරාමරණනිරොධො’’’ති.

‘‘අථ ¶ ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස එතදහොසි – ‘කිම්හි නු ඛො අසති ජාති න හොති ¶ , කිස්ස නිරොධා ජාතිනිරොධො’ති? අථ ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස ¶ යොනිසො මනසිකාරා අහු පඤ්ඤාය අභිසමයො – ‘භවෙ ඛො අසති ජාති න හොති, භවනිරොධා ජාතිනිරොධො’’’ති.

‘‘අථ ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස එතදහොසි – ‘කිම්හි නු ඛො අසති භවො න හොති, කිස්ස නිරොධා භවනිරොධො’ති? අථ ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස යොනිසො මනසිකාරා අහු පඤ්ඤාය අභිසමයො – ‘උපාදානෙ ඛො අසති භවො න හොති, උපාදානනිරොධා භවනිරොධො’’’ති.

‘‘අථ ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස එතදහොසි – ‘කිම්හි නු ඛො අසති උපාදානං න හොති, කිස්ස නිරොධා උපාදානනිරොධො’ති? අථ ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස යොනිසො මනසිකාරා අහු පඤ්ඤාය අභිසමයො – ‘තණ්හාය ඛො අසති උපාදානං න හොති, තණ්හානිරොධා උපාදානනිරොධො’’’ති.

‘‘අථ ¶ ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස එතදහොසි – ‘කිම්හි නු ඛො අසති තණ්හා න හොති, කිස්ස නිරොධා තණ්හානිරොධො’ති? අථ ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස යොනිසො මනසිකාරා අහු පඤ්ඤාය අභිසමයො – ‘වෙදනාය ඛො අසති තණ්හා න හොති, වෙදනානිරොධා තණ්හානිරොධො’’’ති.

‘‘අථ ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස එතදහොසි – ‘කිම්හි නු ඛො අසති වෙදනා න හොති, කිස්ස නිරොධා වෙදනානිරොධො’ති? අථ ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස යොනිසො මනසිකාරා අහු පඤ්ඤාය අභිසමයො – ‘ඵස්සෙ ඛො අසති වෙදනා න හොති, ඵස්සනිරොධා ¶ වෙදනානිරොධො’’’ති.

‘‘අථ ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස එතදහොසි – ‘කිම්හි නු ඛො අසති ඵස්සො න හොති, කිස්ස නිරොධා ඵස්සනිරොධො’ති? අථ ඛො භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස යොනිසො මනසිකාරා අහු ¶ පඤ්ඤාය අභිසමයො – ‘සළායතනෙ ඛො අසති ඵස්සො න හොති, සළායතනනිරොධා ඵස්සනිරොධො’’’ති.

‘‘අථ ¶ ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස එතදහොසි – ‘කිම්හි නු ඛො අසති සළායතනං න හොති, කිස්ස නිරොධා සළායතනනිරොධො’ති? අථ ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස යොනිසො මනසිකාරා අහු පඤ්ඤාය අභිසමයො – ‘නාමරූපෙ ඛො අසති සළායතනං න හොති, නාමරූපනිරොධා සළායතනනිරොධො’’’ති.

‘‘අථ ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස එතදහොසි – ‘කිම්හි නු ඛො අසති නාමරූපං න හොති, කිස්ස නිරොධා නාමරූපනිරොධො’ති? අථ ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස යොනිසො මනසිකාරා අහු පඤ්ඤාය අභිසමයො – ‘විඤ්ඤාණෙ ඛො අසති නාමරූපං න හොති, විඤ්ඤාණනිරොධා නාමරූපනිරොධො’’’ති.

‘‘අථ ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස එතදහොසි – ‘කිම්හි නු ඛො අසති විඤ්ඤාණං න හොති, කිස්ස නිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධො’ති? අථ ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස යොනිසො මනසිකාරා අහු පඤ්ඤාය අභිසමයො – ‘සඞ්ඛාරෙසු ඛො අසති විඤ්ඤාණං න හොති, සඞ්ඛාරනිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධො’’’ති.

‘‘අථ ¶ ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස එතදහොසි – ‘කිම්හි නු ඛො අසති සඞ්ඛාරා න හොන්ති, කිස්ස නිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො’ති ¶ ? අථ ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස යොනිසො මනසිකාරා අහු පඤ්ඤාය අභිසමයො – ‘අවිජ්ජාය ඛො අසති සඞ්ඛාරා න හොන්ති, අවිජ්ජානිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො’’’ති.

‘‘ඉති හිදං අවිජ්ජානිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො; සඞ්ඛාරනිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධො…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොතීති. ‘නිරොධො, නිරොධො’ති ඛො, භික්ඛවෙ, විපස්සිස්ස බොධිසත්තස්ස පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි, ඤාණං උදපාදි, පඤ්ඤා උදපාදි, විජ්ජා උදපාදි, ආලොකො උදපාදි’’. චතුත්ථං.

(සත්තන්නම්පි බුද්ධානං එවං විත්ථාරෙතබ්බො).

5. සිඛීසුත්තං

5. සිඛිස්ස ¶ ¶ , භික්ඛවෙ, භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස…පෙ….

6. වෙස්සභූසුත්තං

6. වෙස්සභුස්ස, භික්ඛවෙ, භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස…පෙ….

7. කකුසන්ධසුත්තං

7. කකුසන්ධස්ස, භික්ඛවෙ, භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස…පෙ….

8. කොණාගමනසුත්තං

8. කොණාගමනස්ස, භික්ඛවෙ, භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස…පෙ….

9. කස්සපසුත්තං

9. කස්සපස්ස, භික්ඛවෙ, භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස…පෙ….

10. ගොතමසුත්තං

10. ‘‘පුබ්බෙව ¶ මෙ, භික්ඛවෙ, සම්බොධා අනභිසම්බුද්ධස්ස බොධිසත්තස්සෙව සතො එතදහොසි – ‘කිච්ඡං වතායං ලොකො ආපන්නො ජායති ච ජීයති ච මීයති ච චවති ච උපපජ්ජති ච. අථ ච පනිමස්ස දුක්ඛස්ස නිස්සරණං නප්පජානාති ජරාමරණස්ස. කුදාස්සු නාම ඉමස්ස දුක්ඛස්ස නිස්සරණං පඤ්ඤායිස්සති ජරාමරණස්සා’’’ති?

‘‘තස්ස මය්හං, භික්ඛවෙ, එතදහොසි – ‘කිම්හි නු ඛො සති ජරාමරණං හොති, කිංපච්චයා ¶ ජරාමරණ’න්ති ¶ ? තස්ස මය්හං, භික්ඛවෙ, යොනිසො මනසිකාරා අහු පඤ්ඤාය අභිසමයො – ‘ජාතියා ඛො සති ජරාමරණං හොති, ජාතිපච්චයා ජරාමරණ’’’න්ති.

‘‘තස්ස මය්හං, භික්ඛවෙ, එතදහොසි – ‘කිම්හි නු ඛො සති ජාති හොති…පෙ… භවො… උපාදානං… තණ්හා… වෙදනා… ඵස්සො… සළායතනං… නාමරූපං… විඤ්ඤාණං… සඞ්ඛාරා හොන්ති, කිංපච්චයා සඞ්ඛාරා’ති? තස්ස මය්හං, භික්ඛවෙ ¶ , යොනිසො මනසිකාරා අහු පඤ්ඤාය අභිසමයො – ‘අවිජ්ජාය ඛො සති සඞ්ඛාරා හොන්ති, අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’’ති.

‘‘ඉති හිදං අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා; සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති. ‘සමුදයො, සමුදයො’ති ඛො මෙ, භික්ඛවෙ, පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි, ඤාණං උදපාදි, පඤ්ඤා උදපාදි, විජ්ජා උදපාදි, ආලොකො උදපාදි.

‘‘තස්ස මය්හං, භික්ඛවෙ, එතදහොසි – ‘කිම්හි නු ඛො අසති ජරාමරණං න හොති, කිස්ස නිරොධා ජරාමරණනිරොධො’ති? තස්ස මය්හං, භික්ඛවෙ, යොනිසො මනසිකාරා අහු පඤ්ඤාය අභිසමයො – ‘ජාතියා ඛො අසති ජරාමරණං න හොති, ජාතිනිරොධා ජරාමරණනිරොධො’’’ති.

‘‘තස්ස මය්හං, භික්ඛවෙ, එතදහොසි – ‘කිම්හි නු ඛො ¶ අසති ජාති න හොති…පෙ… භවො… උපාදානං… තණ්හා… වෙදනා… ඵස්සො… සළායතනං… නාමරූපං… විඤ්ඤාණං… සඞ්ඛාරා න හොන්ති, කිස්ස නිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො’ති? තස්ස මය්හං, භික්ඛවෙ, යොනිසො මනසිකාරා අහු ¶ පඤ්ඤාය අභිසමයො – ‘අවිජ්ජාය ඛො අසති සඞ්ඛාරා න හොන්ති, අවිජ්ජානිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො’’’ති.

‘‘ඉති හිදං අවිජ්ජානිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො; සඞ්ඛාරනිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධො…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොති. ‘නිරොධො, නිරොධො’ති ¶ ඛො මෙ, භික්ඛවෙ, පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි, ඤාණං උදපාදි, පඤ්ඤා උදපාදි, විජ්ජා උදපාදි, ආලොකො උදපාදී’’ති. දසමො.

බුද්ධවග්ගො පඨමො.

තස්සුද්දානං –

දෙසනා විභඞ්ගපටිපදා ච,

විපස්සී සිඛී ච වෙස්සභූ;

කකුසන්ධො කොණාගමනො කස්සපො,

මහාසක්යමුනි ච ගොතමොති.

2. ආහාරවග්ගො

1. ආහාරසුත්තං

11. එවං ¶ ¶ මෙ සුතං – එකං සමයං භගවා සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ…පෙ… එතදවොච – ‘‘චත්තාරොමෙ, භික්ඛවෙ, ආහාරා භූතානං වා සත්තානං ඨිතියා සම්භවෙසීනං වා අනුග්ගහාය. කතමෙ චත්තාරො? කබළීකාරො [කබළිංකාරො (සී. පී.), කවළීකාරො (ස්යා. කං.)] ආහාරො – ඔළාරිකො වා සුඛුමො වා, ඵස්සො දුතියො, මනොසඤ්චෙතනා තතියා, විඤ්ඤාණං චතුත්ථං. ඉමෙ ඛො, භික්ඛවෙ, චත්තාරො ආහාරා භූතානං වා සත්තානං ඨිතියා සම්භවෙසීනං වා අනුග්ගහාය’’.

‘‘ඉමෙ, භික්ඛවෙ, චත්තාරො ආහාරා කිංනිදානා කිංසමුදයා ¶ කිංජාතිකා කිංපභවා? ඉමෙ චත්තාරො ආහාරා තණ්හානිදානා තණ්හාසමුදයා තණ්හාජාතිකා තණ්හාපභවා. තණ්හා චායං, භික්ඛවෙ, කිංනිදානා කිංසමුදයා කිංජාතිකා කිංපභවා? තණ්හා වෙදනානිදානා වෙදනාසමුදයා වෙදනාජාතිකා ¶ වෙදනාපභවා. වෙදනා චායං, භික්ඛවෙ, කිංනිදානා කිංසමුදයා කිංජාතිකා කිංපභවා? වෙදනා ඵස්සනිදානා ඵස්සසමුදයා ඵස්සජාතිකා ඵස්සපභවා. ඵස්සො චායං, භික්ඛවෙ, කිංනිදානො කිංසමුදයො කිංජාතිකො කිංපභවො? ඵස්සො සළායතනනිදානො සළායතනසමුදයො සළායතනජාතිකො සළායතනපභවො. සළායතනඤ්චිදං, භික්ඛවෙ, කිංනිදානං ¶ කිංසමුදයං කිංජාතිකං කිංපභවං? සළායතනං නාමරූපනිදානං නාමරූපසමුදයං නාමරූපජාතිකං නාමරූපපභවං. නාමරූපඤ්චිදං, භික්ඛවෙ, කිංනිදානං කිංසමුදයං කිංජාතිකං කිංපභවං? නාමරූපං විඤ්ඤාණනිදානං විඤ්ඤාණසමුදයං විඤ්ඤාණජාතිකං විඤ්ඤාණපභවං. විඤ්ඤාණඤ්චිදං, භික්ඛවෙ, කිංනිදානං කිංසමුදයං කිංජාතිකං කිංපභවං? විඤ්ඤාණං සඞ්ඛාරනිදානං සඞ්ඛාරසමුදයං සඞ්ඛාරජාතිකං සඞ්ඛාරපභවං. සඞ්ඛාරා චිමෙ, භික්ඛවෙ, කිංනිදානා කිංසමුදයා කිංජාතිකා කිංපභවා? සඞ්ඛාරා අවිජ්ජානිදානා අවිජ්ජාසමුදයා අවිජ්ජාජාතිකා අවිජ්ජාපභවා.

‘‘ඉති ඛො, භික්ඛවෙ, අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා; සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති. අවිජ්ජාය ත්වෙව අසෙසවිරාගනිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො; සඞ්ඛාරනිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධො ¶ …පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොතී’’ති. පඨමං.

2. මොළියඵග්ගුනසුත්තං

12. සාවත්ථියං විහරති…පෙ… ‘‘චත්තාරොමෙ ¶ , භික්ඛවෙ, ආහාරා භූතානං වා සත්තානං ඨිතියා සම්භවෙසීනං වා අනුග්ගහාය. කතමෙ චත්තාරො? කබළීකාරො ආහාරො – ඔළාරිකො වා සුඛුමො වා, ඵස්සො දුතියො, මනොසඤ්චෙතනා තතියා, විඤ්ඤාණං චතුත්ථං. ඉමෙ ඛො, භික්ඛවෙ, චත්තාරො ආහාරා භූතානං වා සත්තානං ඨිතියා සම්භවෙසීනං වා අනුග්ගහායා’’ති.

එවං වුත්තෙ, ආයස්මා මොළියඵග්ගුනො භගවන්තං එතදවොච – ‘‘කො නු ඛො, භන්තෙ, විඤ්ඤාණාහාරං ආහාරෙතී’’ති? ‘‘නො කල්ලො පඤ්හො’’ති භගවා අවොච – ‘‘‘ආහාරෙතී’ති අහං න වදාමි. ‘ආහාරෙතී’ති චාහං ¶ වදෙය්යං, තත්රස්ස කල්ලො පඤ්හො – ‘කො නු ඛො, භන්තෙ, ආහාරෙතී’ති ¶ ? එවං චාහං න වදාමි. එවං මං අවදන්තං යො එවං පුච්ඡෙය්ය – ‘කිස්ස නු ඛො, භන්තෙ, විඤ්ඤාණාහාරො’ති, එස කල්ලො පඤ්හො. තත්ර කල්ලං වෙය්යාකරණං – ‘විඤ්ඤාණාහාරො ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්තියා පච්චයො, තස්මිං භූතෙ සති සළායතනං, සළායතනපච්චයා ඵස්සො’’’ති.

‘‘කො නු ඛො, භන්තෙ, ඵුසතී’’ති? ‘‘නො කල්ලො පඤ්හො’’ති භගවා අවොච – ‘‘‘ඵුසතී’ති අහං න වදාමි. ‘ඵුසතී’ති චාහං වදෙය්යං, තත්රස්ස කල්ලො පඤ්හො – ‘කො නු ඛො, භන්තෙ, ඵුසතී’ති? එවං චාහං න වදාමි. එවං මං අවදන්තං යො එවං පුච්ඡෙය්ය – ‘කිංපච්චයා නු ඛො, භන්තෙ, ඵස්සො’ති, එස කල්ලො පඤ්හො. තත්ර කල්ලං වෙය්යාකරණං – ‘සළායතනපච්චයා ඵස්සො, ඵස්සපච්චයා වෙදනා’’’ති.

‘‘කො නු ඛො, භන්තෙ, වෙදයතී’’ති [වෙදියතීති (සී. පී. ක.)]? ‘‘නො කල්ලො පඤ්හො’’ති භගවා අවොච – ‘‘‘වෙදයතී’ති අහං න වදාමි. ‘වෙදයතී’ති චාහං වදෙය්යං, තත්රස්ස කල්ලො පඤ්හො – ‘කො නු ඛො, භන්තෙ, වෙදයතී’ති? එවං චාහං න වදාමි. එවං මං අවදන්තං යො එවං පුච්ඡෙය්ය – ‘කිංපච්චයා නු ඛො, භන්තෙ, වෙදනා’ති, එස කල්ලො පඤ්හො. තත්ර කල්ලං වෙය්යාකරණං – ‘ඵස්සපච්චයා වෙදනා, වෙදනාපච්චයා තණ්හා’’’ති.

‘‘කො ¶ නු ඛො, භන්තෙ, තසතී’’ති [තණ්හීයතීති (සී. ස්යා. කං.)]? ‘‘නො කල්ලො පඤ්හො’’ති භගවා අවොච – ‘‘‘තසතී’ති අහං න වදාමි ¶ . ‘තසතී’ති චාහං ¶ වදෙය්යං, තත්රස්ස කල්ලො පඤ්හො – ‘කො නු ඛො, භන්තෙ, තසතී’ති? එවං චාහං න වදාමි. එවං මං අවදන්තං යො එවං පුච්ඡෙය්ය – ‘කිංපච්චයා නු ඛො, භන්තෙ, තණ්හා’ති, එස කල්ලො පඤ්හො. තත්ර කල්ලං වෙය්යාකරණං – ‘වෙදනාපච්චයා තණ්හා, තණ්හාපච්චයා උපාදාන’’’න්ති.

‘‘කො නු ඛො, භන්තෙ, උපාදියතී’’ති? ‘‘නො කල්ලො පඤ්හො’’ති භගවා අවොච – ‘‘‘උපාදියතී’ති අහං න වදාමි. ‘උපාදියතී’ති චාහං වදෙය්යං, තත්රස්ස කල්ලො පඤ්හො – ‘කො නු ඛො, භන්තෙ, උපාදියතී’ති? එවං චාහං න වදාමි. එවං මං අවදන්තං යො එවං පුච්ඡෙය්ය – ‘කිංපච්චයා නු ඛො, භන්තෙ, උපාදාන’න්ති, එස කල්ලො පඤ්හො. තත්ර කල්ලං වෙය්යාකරණං ¶ – ‘තණ්හාපච්චයා උපාදානං; උපාදානපච්චයා භවො’ති…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති.

‘‘ඡන්නං ත්වෙව, ඵග්ගුන, ඵස්සායතනානං අසෙසවිරාගනිරොධා ඵස්සනිරොධො; ඵස්සනිරොධා වෙදනානිරොධො; වෙදනානිරොධා තණ්හානිරොධො; තණ්හානිරොධා උපාදානනිරොධො; උපාදානනිරොධා භවනිරොධො; භවනිරොධා ජාතිනිරොධො; ජාතිනිරොධා ජරාමරණං සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා නිරුජ්ඣන්ති. එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොතී’’ති. දුතියං.

3. සමණබ්රාහ්මණසුත්තං

13. සාවත්ථියං විහරති…පෙ… ‘‘යෙ හි කෙචි, භික්ඛවෙ, සමණා වා බ්රාහ්මණා ¶ වා ජරාමරණං නප්පජානන්ති, ජරාමරණසමුදයං නප්පජානන්ති, ජරාමරණනිරොධං නප්පජානන්ති, ජරාමරණනිරොධගාමිනිං පටිපදං නප්පජානන්ති; ජාතිං…පෙ… භවං… උපාදානං… තණ්හං… වෙදනං… ඵස්සං… සළායතනං… නාමරූපං… විඤ්ඤාණං… සඞ්ඛාරෙ නප්පජානන්ති, සඞ්ඛාරසමුදයං නප්පජානන්ති, සඞ්ඛාරනිරොධං නප්පජානන්ති, සඞ්ඛාරනිරොධගාමිනිං පටිපදං නප්පජානන්ති ¶ , න මෙ තෙ, භික්ඛවෙ, සමණා වා බ්රාහ්මණා වා සමණෙසු වා සමණසම්මතා බ්රාහ්මණෙසු වා බ්රාහ්මණසම්මතා; න ච පන තෙ ආයස්මන්තො සාමඤ්ඤත්ථං වා බ්රහ්මඤ්ඤත්ථං ¶ [බ්රාහ්මඤ්ඤත්ථං (ස්යා. කං.) මොග්ගල්ලානබ්යාකරණං ඔලොකෙතබ්බං] වා දිට්ඨෙව ධම්මෙ සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා උපසම්පජ්ජ විහරන්ති.

‘‘යෙ ච ඛො කෙචි, භික්ඛවෙ, සමණා වා බ්රාහ්මණා වා ජරාමරණං පජානන්ති, ජරාමරණසමුදයං පජානන්ති, ජරාමරණනිරොධං පජානන්ති, ජරාමරණනිරොධගාමිනිං පටිපදං පජානන්ති; ජාතිං…පෙ… භවං… උපාදානං… තණ්හං… වෙදනං… ඵස්සං… සළායතනං… නාමරූපං… විඤ්ඤාණං… සඞ්ඛාරෙ පජානන්ති, සඞ්ඛාරසමුදයං පජානන්ති, සඞ්ඛාරනිරොධං පජානන්ති, සඞ්ඛාරනිරොධගාමිනිං පටිපදං පජානන්ති, තෙ ඛො මෙ, භික්ඛවෙ, සමණා වා බ්රාහ්මණා වා සමණෙසු චෙව සමණසම්මතා බ්රාහ්මණෙසු ච බ්රාහ්මණසම්මතා; තෙ ච පනායස්මන්තො සාමඤ්ඤත්ථඤ්ච බ්රහ්මඤ්ඤත්ථඤ්ච දිට්ඨෙව ධම්මෙ සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා උපසම්පජ්ජ විහරන්තී’’ති. තතියං.

4. දුතියසමණබ්රාහ්මණසුත්තං

14. සාවත්ථියං ¶ ¶ විහරති…පෙ… ‘‘යෙ හි කෙචි, භික්ඛවෙ, සමණා වා බ්රාහ්මණා වා ඉමෙ ධම්මෙ නප්පජානන්ති, ඉමෙසං ධම්මානං සමුදයං නප්පජානන්ති, ඉමෙසං ධම්මානං නිරොධං නප්පජානන්ති, ඉමෙසං ධම්මානං නිරොධගාමිනිං පටිපදං නප්පජානන්ති, කතමෙ ධම්මෙ නප්පජානන්ති, කතමෙසං ධම්මානං සමුදයං නප්පජානන්ති, කතමෙසං ධම්මානං නිරොධං නප්පජානන්ති, කතමෙසං ධම්මානං නිරොධගාමිනිං පටිපදං නප්පජානන්ති’’?

‘‘ජරාමරණං නප්පජානන්ති, ජරාමරණසමුදයං නප්පජානන්ති, ජරාමරණනිරොධං නප්පජානන්ති, ජරාමරණනිරොධගාමිනිං පටිපදං නප්පජානන්ති; ජාතිං…පෙ… භවං… උපාදානං… තණ්හං… වෙදනං… ඵස්සං… සළායතනං… නාමරූපං… විඤ්ඤාණං… සඞ්ඛාරෙ නප්පජානන්ති, සඞ්ඛාරසමුදයං නප්පජානන්ති, සඞ්ඛාරනිරොධං නප්පජානන්ති, සඞ්ඛාරනිරොධගාමිනිං පටිපදං නප්පජානන්ති. ඉමෙ ධම්මෙ නප්පජානන්ති, ඉමෙසං ධම්මානං සමුදයං නප්පජානන්ති, ඉමෙසං ධම්මානං ¶ නිරොධං නප්පජානන්ති, ඉමෙසං ධම්මානං නිරොධගාමිනිං පටිපදං නප්පජානන්ති. න මෙ තෙ, භික්ඛවෙ, සමණා වා බ්රාහ්මණා වා සමණෙසු වා සමණසම්මතා බ්රාහ්මණෙසු වා බ්රාහ්මණසම්මතා, න ච පන තෙ ආයස්මන්තො සාමඤ්ඤත්ථං වා බ්රහ්මඤ්ඤත්ථං වා දිට්ඨෙව ධම්මෙ සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා උපසම්පජ්ජ විහරන්ති.

‘‘යෙ ¶ ච ඛො කෙචි, භික්ඛවෙ, සමණා වා බ්රාහ්මණා වා ඉමෙ ධම්මෙ පජානන්ති, ඉමෙසං ධම්මානං සමුදයං පජානන්ති, ඉමෙසං ධම්මානං ¶ නිරොධං පජානන්ති, ඉමෙසං ධම්මානං නිරොධගාමිනිං පටිපදං පජානන්ති, කතමෙ ධම්මෙ පජානන්ති, කතමෙසං ධම්මානං සමුදයං පජානන්ති, කතමෙසං ධම්මානං නිරොධං පජානන්ති, කතමෙසං ධම්මානං නිරොධගාමිනිං පටිපදං පජානන්ති?

‘‘ජරාමරණං පජානන්ති, ජරාමරණසමුදයං පජානන්ති, ජරාමරණනිරොධං පජානන්ති, ජරාමරණනිරොධගාමිනිං පටිපදං පජානන්ති; ජාතිං…පෙ… භවං… උපාදානං… තණ්හං… වෙදනං… ඵස්සං… සළායතනං… නාමරූපං… විඤ්ඤාණං… සඞ්ඛාරෙ පජානන්ති, සඞ්ඛාරසමුදයං පජානන්ති, සඞ්ඛාරනිරොධං පජානන්ති, සඞ්ඛාරනිරොධගාමිනිං පටිපදං පජානන්ති. ඉමෙ ධම්මෙ පජානන්ති ¶ , ඉමෙසං ධම්මානං සමුදයං පජානන්ති, ඉමෙසං ධම්මානං නිරොධං පජානන්ති, ඉමෙසං ධම්මානං නිරොධගාමිනිං පටිපදං පජානන්ති. තෙ ඛො මෙ, භික්ඛවෙ, සමණා වා බ්රාහ්මණා වා සමණෙසු චෙව සමණසම්මතා, බ්රාහ්මණෙසු ච බ්රාහ්මණසම්මතා. තෙ ච පනායස්මන්තො සාමඤ්ඤත්ථඤ්ච බ්රහ්මඤ්ඤත්ථඤ්ච දිට්ඨෙව ධම්මෙ සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා උපසම්පජ්ජ විහරන්තී’’ති. චතුත්ථං.

5. කච්චානගොත්තසුත්තං

15. සාවත්ථියං විහරති. අථ ¶ ඛො ආයස්මා කච්චානගොත්තො යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි; උපසඞ්කමිත්වා භගවන්තං අභිවාදෙත්වා එකමන්තං නිසීදි. එකමන්තං නිසින්නො ඛො ආයස්මා කච්චානගොත්තො භගවන්තං එතදවොච – ‘‘‘සම්මාදිට්ඨි සම්මාදිට්ඨී’ති, භන්තෙ, වුච්චති. කිත්තාවතා නු ඛො, භන්තෙ, සම්මාදිට්ඨි හොතී’’ති?

‘‘ද්වයනිස්සිතො ¶ ඛ්වායං, කච්චාන, ලොකො යෙභුය්යෙන – අත්ථිතඤ්චෙව නත්ථිතඤ්ච. ලොකසමුදයං ඛො, කච්චාන, යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සතො යා ලොකෙ නත්ථිතා සා න හොති. ලොකනිරොධං ඛො, කච්චාන, යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සතො යා ලොකෙ අත්ථිතා සා න හොති. උපයුපාදානාභිනිවෙසවිනිබන්ධො [උපායුපාදානාභිනිවෙසවිනිබන්ධො (සී. ස්යා. කං. පී.)] ඛ්වායං, කච්චාන, ලොකො යෙභුය්යෙන. තඤ්චායං උපයුපාදානං චෙතසො අධිට්ඨානං අභිනිවෙසානුසයං න උපෙති න උපාදියති නාධිට්ඨාති – ‘අත්තා මෙ’ති. ‘දුක්ඛමෙව උප්පජ්ජමානං ¶ උප්පජ්ජති, දුක්ඛං නිරුජ්ඣමානං නිරුජ්ඣතී’ති න කඞ්ඛති න විචිකිච්ඡති අපරපච්චයා ඤාණමෙවස්ස එත්ථ හොති. එත්තාවතා ඛො, කච්චාන, සම්මාදිට්ඨි හොති.

‘‘‘සබ්බං අත්ථී’ති ඛො, කච්චාන, අයමෙකො අන්තො. ‘සබ්බං නත්ථී’ති අයං දුතියො අන්තො. එතෙ තෙ, කච්චාන, උභො අන්තෙ අනුපගම්ම මජ්ඣෙන තථාගතො ධම්මං දෙසෙති – ‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා; සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති. අවිජ්ජාය ත්වෙව අසෙසවිරාගනිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො; සඞ්ඛාරනිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධො…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොතී’’’ති. පඤ්චමං.

6. ධම්මකථිකසුත්තං

16. සාවත්ථියං ¶ ¶ …පෙ… අථ ඛො අඤ්ඤතරො භික්ඛු යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි; උපසඞ්කමිත්වා භගවන්තං අභිවාදෙත්වා එකමන්තං නිසීදි. එකමන්තං නිසින්නො ඛො සො භික්ඛු භගවන්තං එතදවොච – ‘‘‘ධම්මකථිකො ¶ ධම්මකථිකො’ති, භන්තෙ, වුච්චති. කිත්තාවතා නු ඛො, භන්තෙ, ධම්මකථිකො හොතී’’ති?

‘‘ජරාමරණස්ස චෙ භික්ඛු නිබ්බිදාය විරාගාය නිරොධාය ධම්මං දෙසෙති, ‘ධම්මකථිකො භික්ඛූ’ති අලං වචනාය. ජරාමරණස්ස චෙ භික්ඛු නිබ්බිදාය විරාගාය නිරොධාය පටිපන්නො හොති, ‘ධම්මානුධම්මප්පටිපන්නො භික්ඛූ’ති අලං වචනාය. ජරාමරණස්ස චෙ භික්ඛු නිබ්බිදා විරාගා නිරොධා අනුපාදාවිමුත්තො හොති, ‘දිට්ඨධම්මනිබ්බානප්පත්තො භික්ඛූ’ති අලං වචනාය.

‘‘ජාතියා චෙ භික්ඛු…පෙ… භවස්ස චෙ භික්ඛු… උපාදානස්ස චෙ භික්ඛු… තණ්හාය චෙ භික්ඛු… වෙදනාය චෙ භික්ඛු… ඵස්සස්ස චෙ භික්ඛු… සළායතනස්ස චෙ භික්ඛු… නාමරූපස්ස චෙ භික්ඛු… විඤ්ඤාණස්ස චෙ භික්ඛු… සඞ්ඛාරානං චෙ භික්ඛු… අවිජ්ජාය චෙ භික්ඛු නිබ්බිදාය විරාගාය නිරොධාය ධම්මං දෙසෙති, ‘ධම්මකථිකො භික්ඛූ’ති අලං වචනාය. අවිජ්ජාය චෙ භික්ඛු නිබ්බිදාය විරාගාය නිරොධාය පටිපන්නො හොති, ‘ධම්මානුධම්මප්පටිපන්නො භික්ඛූ’ති අලං වචනාය. අවිජ්ජාය චෙ භික්ඛු නිබ්බිදා විරාගා නිරොධා අනුපාදාවිමුත්තො හොති, ‘දිට්ඨධම්මනිබ්බානප්පත්තො භික්ඛූ’ති අලං වචනායා’’ති.

7. අචෙලකස්සපසුත්තං

17. එවං ¶ මෙ සුතං – එකං සමයං භගවා රාජගහෙ විහරති වෙළුවනෙ කලන්දකනිවාපෙ. අථ ¶ ඛො භගවා පුබ්බණ්හසමයං නිවාසෙත්වා පත්තචීවරමාදාය රාජගහං පිණ්ඩාය පාවිසි. අද්දසා ¶ ඛො අචෙලො කස්සපො ¶ භගවන්තං දූරතොව ආගච්ඡන්තං. දිස්වාන යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි; උපසඞ්කමිත්වා භගවතා සද්ධිං සම්මොදි. සම්මොදනීයං කථං සාරණීයං වීතිසාරෙත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි. එකමන්තං ඨිතො ඛො අචෙලො කස්සපො භගවන්තං එතදවොච – ‘‘පුච්ඡෙය්යාම මයං භවන්තං ගොතමං කඤ්චිදෙව [කිඤ්චිදෙව (ක.)] දෙසං, සචෙ නො භවං ගොතමො ඔකාසං කරොති පඤ්හස්ස වෙය්යාකරණායා’’ති.

‘‘අකාලො ඛො තාව, කස්සප, පඤ්හස්ස; අන්තරඝරං පවිට්ඨම්හා’’ති. දුතියම්පි ඛො අචෙලො කස්සපො භගවන්තං එතදවොච ‘‘පුච්ඡෙය්යාම මයං භවන්තං ගොතමං කඤ්චිදෙව දෙසං, සචෙ නො භවං ගොතමො ඔකාසං කරොති පඤ්හස්ස වෙය්යාකරණායා’’ති. ‘‘අකාලො ඛො තාව, කස්සප, පඤ්හස්ස; අන්තරඝරං පවිට්ඨම්හා’’ති. තතියම්පි ඛො අචෙලො කස්සපො…පෙ… අන්තරඝරං පවිට්ඨම්හාති. එවං වුත්තෙ, අචෙලො කස්සපො භගවන්තං එතදවොච – ‘‘න ඛො පන මයං භවන්තං ගොතමං බහුදෙව පුච්ඡිතුකාමා’’ති. ‘‘පුච්ඡ, කස්සප, යදාකඞ්ඛසී’’ති.

‘‘කිං නු ඛො, භො ගොතම, ‘සයංකතං දුක්ඛ’න්ති? ‘මා හෙවං, කස්සපා’ති භගවා අවොච. ‘කිං පන, භො ගොතම, පරංකතං දුක්ඛ’න්ති? ‘මා හෙවං, කස්සපා’ති භගවා අවොච. ‘කිං නු ඛො, භො ගොතම, සයංකතඤ්ච පරංකතඤ්ච දුක්ඛ’න්ති? ‘මා හෙවං, කස්සපා’ති භගවා අවොච. ‘කිං ¶ පන භො ගොතම, අසයංකාරං අපරංකාරං අධිච්චසමුප්පන්නං දුක්ඛ’න්ති? ‘මා හෙවං, කස්සපා’ති භගවා අවොච. ‘කිං නු ¶ ඛො, භො ගොතම, නත්ථි දුක්ඛ’න්ති? ‘න ඛො, කස්සප, නත්ථි දුක්ඛං. අත්ථි ඛො, කස්සප, දුක්ඛ’න්ති. ‘තෙන හි භවං ගොතමො දුක්ඛං න ජානාති, න පස්සතී’ති. ‘න ඛ්වාහං, කස්සප, දුක්ඛං න ජානාමි, න පස්සාමි. ජානාමි ඛ්වාහං, කස්සප, දුක්ඛං; පස්සාමි ඛ්වාහං, කස්සප, දුක්ඛ’’’න්ති.

‘‘කි නු ඛො, භො ගොතම, ‘සයංකතං දුක්ඛ’න්ති ඉති පුට්ඨො සමානො ‘මා හෙවං, කස්සපා’ති වදෙසි. ‘කිං පන, භො ගොතම, පරංකතං දුක්ඛ’න්ති ඉති ¶ පුට්ඨො සමානො ‘මා හෙවං, කස්සපා’ති වදෙසි. ‘කිං නු ඛො, භො ගොතම, සයංකතඤ්ච පරංකතඤ්ච දුක්ඛ’න්ති ඉති පුට්ඨො සමානො ‘මා හෙවං, කස්සපා’ති වදෙසි. ‘කිං පන, භො ගොතම, අසයංකාරං අපරංකාරං අධිච්චසමුප්පන්නං දුක්ඛ’න්ති ඉති පුට්ඨො සමානො ‘මා හෙවං, කස්සපා’ති වදෙසි. ‘කිං නු ඛො, භො ගොතම, නත්ථි දුක්ඛ’න්ති ඉති පුට්ඨො සමානො ‘න ඛො, කස්සප, නත්ථි දුක්ඛං ¶ , අත්ථි ඛො, කස්සප, දුක්ඛ’න්ති වදෙසි. ‘තෙන හි භවං ගොතමො දුක්ඛං න ජානාති න පස්සතී’ති ඉති පුට්ඨො සමානො ‘න ඛ්වාහං, කස්සප, දුක්ඛං න ජානාමි න පස්සාමි. ජානාමි ඛ්වාහං, කස්සප, දුක්ඛං; පස්සාමි ඛ්වාහං, කස්සප, දුක්ඛ’න්ති වදෙසි. ආචික්ඛතු ච [අයං චකාරො සී. පොත්ථකෙ නත්ථි] මෙ, භන්තෙ, භගවා දුක්ඛං. දෙසෙතු ච [අයං චකාරො සී. පොත්ථකෙ නත්ථි] මෙ, භන්තෙ, භගවා දුක්ඛ’’න්ති.

‘‘‘සො කරොති සො පටිසංවෙදයතී’ති [පටිසංවෙදියතීති (සී. පී. ක.)] ඛො, කස්සප, ආදිතො සතො ‘සයංකතං දුක්ඛ’න්ති ඉති වදං සස්සතං එතං පරෙති. ‘අඤ්ඤො කරොති අඤ්ඤො පටිසංවෙදයතී’ති ඛො, කස්සප, වෙදනාභිතුන්නස්ස සතො ‘පරංකතං දුක්ඛ’න්ති ¶ ඉති වදං උච්ඡෙදං එතං පරෙති. එතෙ තෙ, කස්සප, උභො අන්තෙ අනුපගම්ම මජ්ඣෙන තථාගතො ධම්මං දෙසෙති – ‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා; සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති. අවිජ්ජාය ත්වෙව අසෙසවිරාගනිරොධා ¶ සඞ්ඛාරනිරොධො; සඞ්ඛාරනිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධො…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොතී’’’ති.

එවං වුත්තෙ, අචෙලො කස්සපො භගවන්තං එතදවොච – ‘‘අභික්කන්තං, භන්තෙ, අභික්කන්තං, භන්තෙ! සෙය්යථාපි, භන්තෙ, නික්කුජ්ජිතං වා උක්කුජ්ජෙය්ය…පෙ… චක්ඛුමන්තො රූපානි දක්ඛන්තීති; එවමෙවං භගවතා අනෙකපරියායෙන ධම්මො පකාසිතො. එසාහං, භන්තෙ, භගවන්තං සරණං ගච්ඡාමි ධම්මඤ්ච භික්ඛුසඞ්ඝඤ්ච. ලභෙය්යාහං, භන්තෙ, භගවතො සන්තිකෙ පබ්බජ්ජං, ලභෙය්යං උපසම්පද’’න්ති.

‘‘යො ඛො, කස්සප, අඤ්ඤතිත්ථියපුබ්බො ඉමස්මිං ධම්මවිනයෙ ආකඞ්ඛති පබ්බජ්ජං, ආකඞ්ඛති උපසම්පදං, සො චත්තාරො මාසෙ පරිවසති. චතුන්නං මාසානං අච්චයෙන [අච්චයෙන පරිවුට්ඨපරිවාසං (ස්යා. කං. පී. ක.)] (පරිවුත්ථපරිවාසං) ආරද්ධචිත්තා භික්ඛූ [භික්ඛූ ආකඞ්ඛමානා (ස්යා. කං. පී. ක.)] පබ්බාජෙන්ති උපසම්පාදෙන්ති භික්ඛුභාවාය. අපි ච මයා පුග්ගලවෙමත්තතා විදිතා’’ති.

‘‘සචෙ ¶ , භන්තෙ, අඤ්ඤතිත්ථියපුබ්බො ඉමස්මිං ධම්මවිනයෙ ආකඞ්ඛති පබ්බජ්ජං, ආකඞ්ඛති උපසම්පදං, චත්තාරො මාසෙ පරිවසති. චතුන්නං මාසානං අච්චයෙන [අච්චයෙන පරිවුට්ඨපරිවාසං (ස්යා. කං. පී. ක.)] (පරිවුත්ථපරිවාසං) ආරද්ධචිත්තා භික්ඛූ [භික්ඛූ ආකඞ්ඛමානා (ස්යා. කං. පී. ක.)] පබ්බාජෙන්ති උපසම්පාදෙන්ති භික්ඛුභාවාය. අහං චත්තාරි වස්සානි පරිවසිස්සාමි ¶ ¶ , චතුන්නං වස්සානං අච්චයෙන [අච්චයෙන පරිවුට්ඨපරිවාසං (ස්යා. කං. පී. ක.)] (පරිවුත්ථපරිවාසං) ආරද්ධචිත්තා භික්ඛූ පබ්බාජෙන්තු උපසම්පාදෙන්තු භික්ඛුභාවායා’’ති.

අලත්ථ ඛො අචෙලො කස්සපො භගවතො සන්තිකෙ පබ්බජ්ජං, අලත්ථ උපසම්පදං. අචිරූපසම්පන්නො ච පනායස්මා කස්සපො එකො වූපකට්ඨො අප්පමත්තො ආතාපී පහිතත්තො විහරන්තො නචිරස්සෙව – යස්සත්ථාය ¶ කුලපුත්තා සම්මදෙව අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජන්ති තදනුත්තරං – බ්රහ්මචරියපරියොසානං දිට්ඨෙව ධම්මෙ සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා උපසම්පජ්ජ විහාසි. ‘‘ඛීණා ජාති වුසිතං බ්රහ්මචරියං, කතං කරණීයං, නාපරං ඉත්ථත්තායා’’ති අබ්භඤ්ඤාසි. අඤ්ඤතරො ච පනායස්මා කස්සපො අරහතං අහොසීති. සත්තමං.

8. තිම්බරුකසුත්තං

18. සාවත්ථියං විහරති. අථ ඛො තිම්බරුකො පරිබ්බාජකො යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි; උපසඞ්කමිත්වා භගවතා සද්ධිං සම්මොදි. සම්මොදනීයං කථං සාරණීයං වීතිසාරෙත්වා එකමන්තං නිසීදි. එකමන්තං නිසින්නො ඛො තිම්බරුකො පරිබ්බාජකො භගවන්තං එතදවොච –

‘‘‘කිං නු ඛො, භො ගොතම, සයංකතං සුඛදුක්ඛ’න්ති? ‘මා හෙවං, තිම්බරුකා’ති භගවා අවොච. ‘කිං පන, භො ගොතම, පරංකතං සුඛදුක්ඛ’න්ති? ‘මා හෙවං, තිම්බරුකා’ති භගවා අවොච. ‘කිං නු ඛො, භො ගොතම, සයංකතඤ්ච පරංකතඤ්ච සුඛදුක්ඛ’න්ති? ‘මා හෙවං, තිම්බරුකා’ති භගවා අවොච. ‘කිං පන, භො ගොතම, අසයංකාරං අපරංකාරං අධිච්චසමුප්පන්නං සුඛදුක්ඛ’න්ති? ‘මා හෙවං, තිම්බරුකා’ති භගවා අවොච ¶ . ‘කිං නු ඛො, භො ගොතම, නත්ථි සුඛදුක්ඛ’න්ති? ‘න ඛො, තිම්බරුක, නත්ථි සුඛදුක්ඛං; අත්ථි ඛො, තිම්බරුක, සුඛදුක්ඛ’න්ති. ‘තෙන හි භවං ගොතමො සුඛදුක්ඛං න ජානාති, න පස්සතී’ති? ‘න ඛ්වාහං, තිම්බරුක, සුඛදුක්ඛං න ජානාමි, න පස්සාමි. ජානාමි ඛ්වාහං, තිම්බරුක, සුඛදුක්ඛං; පස්සාමි ඛ්වාහං, තිම්බරුක, සුඛදුක්ඛ’’’න්ති.

‘‘‘කිං ¶ නු ඛො, භො ගොතම, සයංකතං සුඛදුක්ඛ’න්ති ඉති පුට්ඨො සමානො ‘මා හෙවං, තිම්බරුකා’ති වදෙසි. ‘කිං ¶ පන, භො ගොතම, පරංකතං සුඛදුක්ඛ’න්ති ඉති පුට්ඨො සමානො ‘මා ¶ හෙවං, තිම්බරුකා’ති වදෙසි. ‘කිං නු ඛො, භො ගොතම, සයංකතඤ්ච පරංකතඤ්ච සුඛදුක්ඛ’න්ති ඉති පුට්ඨො සමානො ‘මා හෙවං, තිම්බරුකා’ති වදෙසි. ‘කිං පන, භො ගොතම, අසයංකාරං අපරංකාරං අධිච්චසමුප්පන්නං සුඛදුක්ඛ’න්ති ඉති පුට්ඨො සමානො ‘මා හෙවං, තිම්බරුකා’ති වදෙසි. ‘කිං නු ඛො, භො ගොතම, නත්ථි සුඛදුක්ඛ’න්ති ඉති පුට්ඨො සමානො ‘න ඛො, තිම්බරුක, නත්ථි සුඛදුක්ඛං; අත්ථි ඛො, තිම්බරුක, සුඛදුක්ඛ’න්ති වදෙසි. ‘තෙන හි භවං ගොතමො සුඛදුක්ඛං න ජානාති, න පස්සතී’ති ඉති පුට්ඨො සමානො ‘න ඛ්වාහං, තිම්බරුක, සුඛදුක්ඛං න ජානාමි, න පස්සාමි. ජානාමි ඛ්වාහං, තිම්බරුක, සුඛදුක්ඛං; පස්සාමි ඛ්වාහං, තිම්බරුක, සුඛදුක්ඛ’න්ති වදෙසි. ආචික්ඛතු ච මෙ භවං ගොතමො සුඛදුක්ඛං. දෙසෙතු ච මෙ භවං ගොතමො සුඛදුක්ඛ’’න්ති.

‘‘‘සා වෙදනා, සො වෙදයතී’ති ඛො, තිම්බරුක, ආදිතො සතො ‘සයංකතං සුඛදුක්ඛ’න්ති එවම්පාහං න වදාමි. ‘අඤ්ඤා වෙදනා, අඤ්ඤො වෙදයතී’ති ¶ ඛො, තිම්බරුක, වෙදනාභිතුන්නස්ස සතො ‘පරංකතං සුඛදුක්ඛ’න්ති එවම්පාහං න වදාමි. එතෙ තෙ, තිම්බරුක, උභො අන්තෙ අනුපගම්ම මජ්ඣෙන තථාගතො ධම්මං දෙසෙති – ‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා; සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති. අවිජ්ජාය ත්වෙව අසෙසවිරාගනිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො; සඞ්ඛාරනිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධො…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොතී’’’ති.

එවං වුත්තෙ, තිම්බරුකො පරිබ්බාජකො භගවන්තං එතදවොච – ‘‘අභික්කන්තං, භො ගොතම…පෙ… එසාහං භවන්තං ගොතමං සරණං ගච්ඡාමි ධම්මඤ්ච භික්ඛුසඞ්ඝඤ්ච. උපාසකං මං භවං ගොතමො ධාරෙතු අජ්ජතග්ගෙ පාණුපෙතං සරණං ගත’’න්ති. අට්ඨමං.

9. බාලපණ්ඩිතසුත්තං

19. සාවත්ථියං විහරති…පෙ… ‘‘අවිජ්ජානීවරණස්ස, භික්ඛවෙ, බාලස්ස තණ්හාය සම්පයුත්තස්ස ¶ එවමයං කායො සමුදාගතො. ඉති අයඤ්චෙව කායො බහිද්ධා ච නාමරූපං, ඉත්ථෙතං ද්වයං ¶ , ද්වයං පටිච්ච ඵස්සො සළෙවායතනානි ¶ [සළායතනානි (ක.)], යෙහි ඵුට්ඨො බාලො සුඛදුක්ඛං පටිසංවෙදයති එතෙසං වා අඤ්ඤතරෙන’’.

‘‘අවිජ්ජානීවරණස්ස, භික්ඛවෙ, පණ්ඩිතස්ස තණ්හාය සම්පයුත්තස්ස එවමයං කායො සමුදාගතො. ඉති අයඤ්චෙව කායො බහිද්ධා ච නාමරූපං, ඉත්ථෙතං ද්වයං, ද්වයං පටිච්ච ඵස්සො සළෙවායතනානි, යෙහි ඵුට්ඨො පණ්ඩිතො සුඛදුක්ඛං පටිසංවෙදයති එතෙසං වා අඤ්ඤතරෙන’’.

‘‘තත්ර ¶ , භික්ඛවෙ, කො විසෙසො කො අධිප්පයාසො [අධිප්පායො (සී. පී. ක.), අධිප්පායසො (ස්යා. කං.) අධි + ප + යසු + ණ + සී = අධිප්පයාසො] කිං නානාකරණං පණ්ඩිතස්ස බාලෙනා’’ති? ‘‘භගවංමූලකා නො, භන්තෙ, ධම්මා, භගවංනෙත්තිකා, භගවංපටිසරණා. සාධු වත, භන්තෙ, භගවන්තංයෙව පටිභාතු එතස්ස භාසිතස්ස අත්ථො. භගවතො සුත්වා භික්ඛූ ධාරෙස්සන්තී’’ති.

‘‘තෙන හි, භික්ඛවෙ, සුණාථ, සාධුකං මනසි කරොථ, භාසිස්සාමී’’ති. ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති ඛො තෙ භික්ඛූ භගවතො පච්චස්සොසුං. භගවා එතදවොච –

‘‘යාය ච, භික්ඛවෙ, අවිජ්ජාය නිවුතස්ස බාලස්ස යාය ච තණ්හාය සම්පයුත්තස්ස අයං කායො සමුදාගතො, සා චෙව අවිජ්ජා බාලස්ස අප්පහීනා සා ච තණ්හා අපරික්ඛීණා. තං කිස්ස හෙතු? න, භික්ඛවෙ, බාලො අචරි බ්රහ්මචරියං සම්මා දුක්ඛක්ඛයාය. තස්මා බාලො කායස්ස භෙදා කායූපගො හොති, සො කායූපගො සමානො න පරිමුච්චති ජාතියා ජරාමරණෙන සොකෙහි පරිදෙවෙහි දුක්ඛෙහි දොමනස්සෙහි උපායාසෙහි. න පරිමුච්චති දුක්ඛස්මාති වදාමි.

‘‘යාය ච, භික්ඛවෙ, අවිජ්ජාය නිවුතස්ස පණ්ඩිතස්ස යාය ච තණ්හාය සම්පයුත්තස්ස අයං කායො සමුදාගතො, සා චෙව අවිජ්ජා පණ්ඩිතස්ස පහීනා, සා ච තණ්හා පරික්ඛීණා. තං කිස්ස හෙතු? අචරි, භික්ඛවෙ, පණ්ඩිතො බ්රහ්මචරියං ¶ සම්මා දුක්ඛක්ඛයාය. තස්මා පණ්ඩිතො කායස්ස භෙදා න කායූපගො හොති. සො අකායූපගො සමානො පරිමුච්චති ජාතියා ජරාමරණෙන සොකෙහි පරිදෙවෙහි දුක්ඛෙහි දොමනස්සෙහි උපායාසෙහි. පරිමුච්චති දුක්ඛස්මාති වදාමි. අයං ¶ ඛො ¶ , භික්ඛවෙ, විසෙසො ¶ , අයං අධිප්පයාසො, ඉදං නානාකරණං පණ්ඩිතස්ස බාලෙන යදිදං බ්රහ්මචරියවාසො’’ති. නවමං.

10. පච්චයසුත්තං

20. සාවත්ථියං විහරති…පෙ… ‘‘පටිච්චසමුප්පාදඤ්ච වො, භික්ඛවෙ, දෙසෙස්සාමි පටිච්චසමුප්පන්නෙ ච ධම්මෙ. තං සුණාථ, සාධුකං මනසි කරොථ, භාසිස්සාමී’’ති. ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති ඛො තෙ භික්ඛූ භගවතො පච්චස්සොසුං. භගවා එතදවොච –

‘‘කතමො ච, භික්ඛවෙ, පටිච්චසමුප්පාදො? ජාතිපච්චයා, භික්ඛවෙ, ජරාමරණං. උප්පාදා වා තථාගතානං අනුප්පාදා වා තථාගතානං, ඨිතාව සා ධාතු ධම්මට්ඨිතතා ධම්මනියාමතා ඉදප්පච්චයතා. තං තථාගතො අභිසම්බුජ්ඣති අභිසමෙති. අභිසම්බුජ්ඣිත්වා අභිසමෙත්වා ආචික්ඛති දෙසෙති පඤ්ඤාපෙති පට්ඨපෙති විවරති විභජති උත්තානීකරොති. ‘පස්සථා’ති චාහ – ‘ජාතිපච්චයා, භික්ඛවෙ, ජරාමරණං’’’.

‘‘භවපච්චයා, භික්ඛවෙ, ජාති…පෙ… උපාදානපච්චයා, භික්ඛවෙ, භවො… තණ්හාපච්චයා, භික්ඛවෙ, උපාදානං… වෙදනාපච්චයා, භික්ඛවෙ, තණ්හා… ඵස්සපච්චයා, භික්ඛවෙ, වෙදනා… සළායතනපච්චයා, භික්ඛවෙ, ඵස්සො… නාමරූපපච්චයා, භික්ඛවෙ, සළායතනං… විඤ්ඤාණපච්චයා, භික්ඛවෙ, නාමරූපං… සඞ්ඛාරපච්චයා, භික්ඛවෙ, විඤ්ඤාණං… අවිජ්ජාපච්චයා, භික්ඛවෙ, සඞ්ඛාරා උප්පාදා වා තථාගතානං අනුප්පාදා වා තථාගතානං, ඨිතාව සා ධාතු ධම්මට්ඨිතතා ධම්මනියාමතා ඉදප්පච්චයතා. තං තථාගතො අභිසම්බුජ්ඣති අභිසමෙති ¶ . අභිසම්බුජ්ඣිත්වා අභිසමෙත්වා ආචික්ඛති ¶ දෙසෙති පඤ්ඤාපෙති පට්ඨපෙති විවරති විභජති උත්තානීකරොති. ‘පස්සථා’ති චාහ ‘අවිජ්ජාපච්චයා, භික්ඛවෙ, සඞ්ඛාරා’. ඉති ඛො, භික්ඛවෙ, යා තත්ර තථතා අවිතථතා අනඤ්ඤථතා ඉදප්පච්චයතා – අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, පටිච්චසමුප්පාදො.

‘‘කතමෙ ච, භික්ඛවෙ, පටිච්චසමුප්පන්නා ධම්මා? ජරාමරණං, භික්ඛවෙ, අනිච්චං සඞ්ඛතං පටිච්චසමුප්පන්නං ඛයධම්මං වයධම්මං විරාගධම්මං නිරොධධම්මං. ජාති, භික්ඛවෙ, අනිච්චා සඞ්ඛතා පටිච්චසමුප්පන්නා ¶ ඛයධම්මා වයධම්මා විරාගධම්මා නිරොධධම්මා. භවො, භික්ඛවෙ, අනිච්චො සඞ්ඛතො පටිච්චසමුප්පන්නො ඛයධම්මො වයධම්මො විරාගධම්මො නිරොධධම්මො. උපාදානං භික්ඛවෙ…පෙ… තණ්හා, භික්ඛවෙ… වෙදනා, භික්ඛවෙ… ඵස්සො, භික්ඛවෙ… සළායතනං, භික්ඛවෙ… නාමරූපං, භික්ඛවෙ… විඤ්ඤාණං ¶ , භික්ඛවෙ… සඞ්ඛාරා, භික්ඛවෙ… අවිජ්ජා, භික්ඛවෙ, අනිච්චා සඞ්ඛතා පටිච්චසමුප්පන්නා ඛයධම්මා වයධම්මා විරාගධම්මා නිරොධධම්මා. ඉමෙ වුච්චන්ති, භික්ඛවෙ, පටිච්චසමුප්පන්නා ධම්මා.

‘‘යතො ඛො, භික්ඛවෙ, අරියසාවකස්ස ‘අයඤ්ච පටිච්චසමුප්පාදො, ඉමෙ ච පටිච්චසමුප්පන්නා ධම්මා’ යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය සුදිට්ඨා හොන්ති, සො වත පුබ්බන්තං වා පටිධාවිස්සති – ‘අහොසිං නු ඛො අහං [නු ඛ්වාහං (ස්යා. කං. පී. ක.)] අතීතමද්ධානං, නනු ඛො අහොසිං අතීතමද්ධානං, කිං නු ඛො අහොසිං අතීතමද්ධානං, කථං නු ඛො අහොසිං අතීතමද්ධානං, කිං හුත්වා කිං අහොසිං ¶ නු ඛො අහං අතීතමද්ධාන’න්ති; අපරන්තං වා උපධාවිස්සති [අපධාවිස්සති (ක.)] – ‘භවිස්සාමි නු ඛො අහං අනාගතමද්ධානං, නනු ඛො භවිස්සාමි අනාගතමද්ධානං ¶ , කිං නු ඛො භවිස්සාමි අනාගතමද්ධානං, කථං නු ඛො භවිස්සාමි අනාගතමද්ධානං, කිං හුත්වා කිං භවිස්සාමි නු ඛො අහං අනාගතමද්ධාන’න්ති; එතරහි වා පච්චුප්පන්නං අද්ධානං අජ්ඣත්තං කථංකථී භවිස්සති – ‘අහං නු ඛොස්මි, නො නු ඛොස්මි, කිං නු ඛොස්මි, කථං නු ඛොස්මි, අයං නු ඛො සත්තො කුතො ආගතො, සො කුහිං ගමිස්සතී’ති – නෙතං ඨානං විජ්ජති. තං කිස්ස හෙතු? තථාහි, භික්ඛවෙ, අරියසාවකස්ස අයඤ්ච පටිච්චසමුප්පාදො ඉමෙ ච පටිච්චසමුප්පන්නා ධම්මා යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය සුදිට්ඨා’’ති. දසමං.

ආහාරවග්ගො දුතියො.

තස්සුද්දානං –

ආහාරං ඵග්ගුනො චෙව, ද්වෙ ච සමණබ්රාහ්මණා;

කච්චානගොත්තො ධම්මකථිකං, අචෙලං තිම්බරුකෙන ච;

බාලපණ්ඩිතතො චෙව, දසමො පච්චයෙන චාති.

3. දසබලවග්ගො

1. දසබලසුත්තං

21. සාවත්ථියං ¶ ¶ විහරති…පෙ… ‘‘දසබලසමන්නාගතො, භික්ඛවෙ, තථාගතො චතූහි ච වෙසාරජ්ජෙහි සමන්නාගතො ආසභං ඨානං පටිජානාති, පරිසාසු ¶ සීහනාදං නදති, බ්රහ්මචක්කං පවත්තෙති – ඉති ¶ රූපං ඉති රූපස්ස සමුදයො ඉති රූපස්ස අත්ථඞ්ගමො, ඉති වෙදනා ඉති වෙදනාය සමුදයො ඉති වෙදනාය අත්ථඞ්ගමො, ඉති සඤ්ඤා ඉති සඤ්ඤාය සමුදයො ඉති සඤ්ඤාය අත්ථඞ්ගමො, ඉති සඞ්ඛාරා ඉති සඞ්ඛාරානං සමුදයො ඉති සඞ්ඛාරානං අත්ථඞ්ගමො, ඉති විඤ්ඤාණං ඉති විඤ්ඤාණස්ස සමුදයො ඉති විඤ්ඤාණස්ස අත්ථඞ්ගමො. ඉති ඉමස්මිං සති ඉදං හොති, ඉමස්සුප්පාදා ඉදං උප්පජ්ජති. ඉමස්මිං අසති ඉදං න හොති, ඉමස්ස නිරොධා ඉදං නිරුජ්ඣති. යදිදං අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා; සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති. අවිජ්ජාය ත්වෙව අසෙසවිරාගනිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො; සඞ්ඛාරනිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධො…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොතී’’ති. පඨමං.

2. දුතියදසබලසුත්තං

22. සාවත්ථියං විහරති…පෙ… ‘‘දසබලසමන්නාගතො, භික්ඛවෙ, තථාගතො චතූහි ච වෙසාරජ්ජෙහි සමන්නාගතො ආසභං ඨානං පටිජානාති, පරිසාසු සීහනාදං නදති, බ්රහ්මචක්කං පවත්තෙත්ති – ‘ඉති රූපං ඉති රූපස්ස සමුදයො ඉති රූපස්ස අත්ථඞ්ගමො, ඉති වෙදනා ඉති වෙදනාය සමුදයො ඉති වෙදනාය ¶ අත්ථඞ්ගමො, ඉති සඤ්ඤා ඉති සඤ්ඤාය සමුදයො ඉති සඤ්ඤාය අත්ථඞ්ගමො, ඉති සඞ්ඛාරා ඉති සඞ්ඛාරානං සමුදයො ඉති සඞ්ඛාරානං අත්ථඞ්ගමො, ඉති විඤ්ඤාණං ඉති විඤ්ඤාණස්ස සමුදයො ඉති විඤ්ඤාණස්ස අත්ථඞ්ගමො. ඉති ඉමස්මිං සති ඉදං හොති, ඉමස්සුප්පාදා ඉදං උප්පජ්ජති; ඉමස්මිං අසති ඉදං න හොති ඉමස්ස නිරොධා ඉදං නිරුජ්ඣති. යදිදං අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා; සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං…පෙ… ¶ එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති. අවිජ්ජාය ත්වෙව අසෙසවිරාගනිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො; සඞ්ඛාරනිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධො…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොති’’’.

‘‘එවං ස්වාක්ඛාතො, භික්ඛවෙ, මයා ධම්මො උත්තානො විවටො පකාසිතො ඡින්නපිලොතිකො. එවං ස්වාක්ඛාතෙ ඛො, භික්ඛවෙ, මයා ධම්මෙ උත්තානෙ විවටෙ පකාසිතෙ ඡින්නපිලොතිකෙ අලමෙව සද්ධාපබ්බජිතෙන කුලපුත්තෙන වීරියං ආරභිතුං – ‘කාමං තචො ච න්හාරු [නහාරු (සී. ස්යා. කං. පී.)] ච අට්ඨි ¶ ච අවසිස්සතු, සරීරෙ උපසුස්සතු [අවසුස්සතු ම. නි. 2.184] මංසලොහිතං. යං තං පුරිසථාමෙන පුරිසවීරියෙන පුරිසපරක්කමෙන පත්තබ්බං, න තං අපාපුණිත්වා වීරියස්ස සණ්ඨානං භවිස්සතී’’’ති.

‘‘දුක්ඛං ¶ , භික්ඛවෙ, කුසීතො විහරති වොකිණ්ණො පාපකෙහි අකුසලෙහි ධම්මෙහි, මහන්තඤ්ච සදත්ථං පරිහාපෙති. ආරද්ධවීරියො ච ඛො, භික්ඛවෙ, සුඛං විහරති පවිවිත්තො පාපකෙහි අකුසලෙහි ධම්මෙහි, මහන්තඤ්ච සදත්ථං පරිපූරෙති. න, භික්ඛවෙ, හීනෙන ¶ අග්ගස්ස පත්ති හොති. අග්ගෙන ච ඛො, භික්ඛවෙ, අග්ගස්ස පත්ති හොති. මණ්ඩපෙය්යමිදං, භික්ඛවෙ, බ්රහ්මචරියං, සත්ථා සම්මුඛීභූතො. තස්මාතිහ, භික්ඛවෙ, වීරියං ආරභථ අප්පත්තස්ස පත්තියා, අනධිගතස්ස අධිගමාය, අසච්ඡිකතස්ස සච්ඡිකිරියාය. ‘එවං නො අයං අම්හාකං පබ්බජ්ජා අවඤ්ඣා භවිස්සති සඵලා සඋද්රයා. යෙසඤ්ච [යෙසං (සී. ස්යා. කං.), යෙසං හි (පී. ක.)] මයං පරිභුඤ්ජාම චීවර-පිණ්ඩපාතසෙනාසන-ගිලානප්පච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරං තෙසං තෙ කාරා අම්හෙසු මහප්ඵලා භවිස්සන්ති මහානිසංසා’ති – එවඤ්හි වො, භික්ඛවෙ, සික්ඛිතබ්බං. අත්තත්ථං වා හි, භික්ඛවෙ, සම්පස්සමානෙන අලමෙව අප්පමාදෙන සම්පාදෙතුං; පරත්ථං වා හි, භික්ඛවෙ, සම්පස්සමානෙන අලමෙව අප්පමාදෙන සම්පාදෙතුං; උභයත්ථං වා හි, භික්ඛවෙ, සම්පස්සමානෙන අලමෙව අප්පමාදෙන සම්පාදෙතු’’න්ති. දුතියං.

3. උපනිසසුත්තං

23. සාවත්ථියං විහරති…පෙ… ‘‘ජානතො අහං, භික්ඛවෙ, පස්සතො ආසවානං ඛයං වදාමි, නො අජානතො නො අපස්සතො. කිඤ්ච, භික්ඛවෙ, ජානතො කිං පස්සතො ආසවානං ඛයො හොති ¶ ? ඉති රූපං ඉති රූපස්ස සමුදයො ඉති රූපස්ස අත්ථඞ්ගමො, ඉති වෙදනා…පෙ… ඉති සඤ්ඤා… ඉති සඞ්ඛාරා… ඉති විඤ්ඤාණං ඉති විඤ්ඤාණස්ස සමුදයො ඉති විඤ්ඤාණස්ස අත්ථඞ්ගමොති. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, ජානතො එවං පස්සතො ආසවානං ඛයො හොති’’.

‘‘යම්පිස්ස ¶ තං, භික්ඛවෙ, ඛයස්මිං ඛයෙඤ්ඤාණං, තම්පි සඋපනිසං වදාමි, නො අනුපනිසං. කා ච, භික්ඛවෙ, ඛයෙඤාණස්ස උපනිසා? ‘විමුත්තී’තිස්ස ¶ වචනීයං. විමුත්තිම්පාහං [විමුත්තිම්පහං (සී. ස්යා. කං.)], භික්ඛවෙ, සඋපනිසං වදාමි, නො අනුපනිසං. කා ච, භික්ඛවෙ, විමුත්තියා ¶ උපනිසා? ‘විරාගො’තිස්ස වචනීයං. විරාගම්පාහං, භික්ඛවෙ, සඋපනිසං වදාමි, නො අනුපනිසං. කා ච, භික්ඛවෙ, විරාගස්ස උපනිසා? ‘නිබ්බිදා’තිස්ස වචනීයං. නිබ්බිදම්පාහං, භික්ඛවෙ, සඋපනිසං වදාමි, නො අනුපනිසං. කා ච, භික්ඛවෙ, නිබ්බිදාය උපනිසා? ‘යථාභූතඤාණදස්සන’න්තිස්ස වචනීයං. යථාභූතඤාණදස්සනම්පාහං, භික්ඛවෙ, සඋපනිසං වදාමි, නො අනුපනිසං. කා ච, භික්ඛවෙ, යථාභූතඤාණදස්සනස්ස උපනිසා? ‘සමාධී’තිස්ස වචනීයං. සමාධිම්පාහං, භික්ඛවෙ, සඋපනිසං වදාමි, නො අනුපනිසං.

‘‘කා ච, භික්ඛවෙ, සමාධිස්ස උපනිසා? ‘සුඛ’න්තිස්ස වචනීයං. සුඛම්පාහං, භික්ඛවෙ, සඋපනිසං වදාමි, නො අනුපනිසං. කා ච, භික්ඛවෙ, සුඛස්ස උපනිසා? ‘පස්සද්ධී’තිස්ස වචනීයං. පස්සද්ධිම්පාහං, භික්ඛවෙ, සඋපනිසං වදාමි, නො අනුපනිසං. කා ච, භික්ඛවෙ, පස්සද්ධියා උපනිසා? ‘පීතී’තිස්ස වචනීයං. පීතිම්පාහං, භික්ඛවෙ, සඋපනිසං වදාමි, නො අනුපනිසං. කා ච, භික්ඛවෙ, පීතියා උපනිසා? ‘පාමොජ්ජ’න්තිස්ස වචනීයං. පාමොජ්ජම්පාහං, භික්ඛවෙ, සඋපනිසං වදාමි, නො අනුපනිසං. කා ච, භික්ඛවෙ, පාමොජ්ජස්ස උපනිසා? ‘සද්ධා’තිස්ස වචනීයං. සද්ධම්පාහං, භික්ඛවෙ, සඋපනිසං වදාමි, නො අනුපනිසං.

‘‘කා ¶ ච, භික්ඛවෙ, සද්ධාය උපනිසා? ‘දුක්ඛ’න්තිස්ස වචනීයං. දුක්ඛම්පාහං, භික්ඛවෙ, සඋපනිසං වදාමි, නො අනුපනිසං. කා ච, භික්ඛවෙ, දුක්ඛස්ස උපනිසා? ‘ජාතී’තිස්ස වචනීයං. ජාතිම්පාහං ¶ , භික්ඛවෙ, සඋපනිසං වදාමි, නො අනුපනිසං. කා ච, භික්ඛවෙ, ජාතියා උපනිසා? ‘භවො’තිස්ස වචනීයං. භවම්පාහං, භික්ඛවෙ, සඋපනිසං වදාමි ¶ , නො අනුපනිසං. කා ච, භික්ඛවෙ, භවස්ස උපනිසා? ‘උපාදාන’න්තිස්ස වචනීයං. උපාදානම්පාහං, භික්ඛවෙ, සඋපනිසං වදාමි, නො අනුපනිසං. කා ච, භික්ඛවෙ, උපාදානස්ස උපනිසා? ‘තණ්හා’තිස්ස වචනීයං. තණ්හම්පාහං, භික්ඛවෙ, සඋපනිසං වදාමි, නො අනුපනිසං.

‘‘කා ච, භික්ඛවෙ, තණ්හාය උපනිසා? ‘වෙදනා’තිස්ස වචනීයං…පෙ… ‘ඵස්සො’තිස්ස වචනීයං… ‘සළායතන’න්තිස්ස වචනීයං… ‘නාමරූප’න්තිස්ස වචනීයං… ‘විඤ්ඤාණ’න්තිස්ස වචනීයං… ‘සඞ්ඛාරා’තිස්ස වචනීයං. සඞ්ඛාරෙපාහං, භික්ඛවෙ, සඋපනිසෙ වදාමි, නො අනුපනිසෙ. කා ච, භික්ඛවෙ, සඞ්ඛාරානං උපනිසා? ‘අවිජ්ජා’තිස්ස වචනීයං.

‘‘ඉති ¶ ඛො, භික්ඛවෙ, අවිජ්ජූපනිසා සඞ්ඛාරා, සඞ්ඛාරූපනිසං විඤ්ඤාණං, විඤ්ඤාණූපනිසං නාමරූපං, නාමරූපූපනිසං සළායතනං, සළායතනූපනිසො ඵස්සො, ඵස්සූපනිසා වෙදනා, වෙදනූපනිසා තණ්හා, තණ්හූපනිසං උපාදානං, උපාදානූපනිසො භවො, භවූපනිසා ජාති, ජාතූපනිසං දුක්ඛං, දුක්ඛූපනිසා සද්ධා, සද්ධූපනිසං පාමොජ්ජං, පාමොජ්ජූපනිසා පීති, පීතූපනිසා පස්සද්ධි, පස්සද්ධූපනිසං සුඛං, සුඛූපනිසො සමාධි, සමාධූපනිසං යථාභූතඤාණදස්සනං, යථාභූතඤාණදස්සනූපනිසා ¶ නිබ්බිදා, නිබ්බිදූපනිසො විරාගො, විරාගූපනිසා විමුත්ති, විමුත්තූපනිසං ඛයෙඤාණං.

‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, උපරිපබ්බතෙ ථුල්ලඵුසිතකෙ දෙවෙ වස්සන්තෙ ¶ තං උදකං යථානින්නං පවත්තමානං පබ්බතකන්දරපදරසාඛා පරිපූරෙති. පබ්බතකන්දරපදරසාඛාපරිපූරා කුසොබ්භෙ [කුස්සුබ්භෙ (සී. ස්යා. කං.), කුසුබ්භෙ (පී.) ණ්වාදි 129 සුත්තං ඔලොකෙතබ්බං] පරිපූරෙන්ති. කුසොබ්භා පරිපූරා මහාසොබ්භෙ පරිපූරෙන්ති. මහාසොබ්භා පරිපූරා කුන්නදියො පරිපූරෙන්ති. කුන්නදියො පරිපූරා මහානදියො පරිපූරෙන්ති. මහානදියො පරිපූරා මහාසමුද්දං පරිපූරෙන්ති.

‘‘එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, අවිජ්ජූපනිසා සඞ්ඛාරා, සඞ්ඛාරූපනිසං විඤ්ඤාණං, විඤ්ඤාණූපනිසං නාමරූපං, නාමරූපූපනිසං සළායතනං, සළායතනූපනිසො ඵස්සො, ඵස්සූපනිසා වෙදනා, වෙදනූපනිසා තණ්හා, තණ්හූපනිසං උපාදානං, උපාදානූපනිසො භවො, භවූපනිසා ජාති, ජාතූපනිසං ¶ දුක්ඛං, දුක්ඛූපනිසා සද්ධා, සද්ධූපනිසං පාමොජ්ජං, පාමොජ්ජූපනිසා පීති, පීතූපනිසා පස්සද්ධි, පස්සද්ධූපනිසං සුඛං, සුඛූපනිසො සමාධි, සමාධූපනිසං යථාභූතඤාණදස්සනං, යථාභූතඤාණදස්සනූපනිසා නිබ්බිදා, නිබ්බිදූපනිසො විරාගො, විරාගූපනිසා විමුත්ති, විමුත්තූපනිසං ඛයෙඤාණ’’න්ති. තතියං.

4. අඤ්ඤතිත්ථියසුත්තං

24. රාජගහෙ විහරති වෙළුවනෙ. අථ ඛො ආයස්මා සාරිපුත්තො පුබ්බණ්හසමයං නිවාසෙත්වා පත්තචීවරමාදාය රාජගහං පිණ්ඩාය පාවිසි. අථ ඛො ආයස්මතො සාරිපුත්තස්ස එතදහොසි – ‘‘අතිප්පගො ඛො තාව රාජගහෙ පිණ්ඩාය චරිතුං. යංනූනාහං යෙන අඤ්ඤතිත්ථියානං පරිබ්බාජකානං ආරාමො තෙනුපසඞ්කමෙය්ය’’න්ති.

අථ ¶ ඛො ආයස්මා සාරිපුත්තො යෙන අඤ්ඤතිත්ථියානං පරිබ්බාජකානං ¶ ආරාමො තෙනුපසඞ්කමි; උපසඞ්කමිත්වා ¶ තෙහි අඤ්ඤතිත්ථියෙහි පරිබ්බාජකෙහි සද්ධිං සම්මොදි. සම්මොදනීයං කථං සාරණීයං වීතිසාරෙත්වා එකමන්තං නිසීදි. එකමන්තං නිසින්නං ඛො ආයස්මන්තං සාරිපුත්තං තෙ අඤ්ඤතිත්ථියා පරිබ්බාජකා එතදවොචුං –

‘‘සන්තාවුසො, සාරිපුත්ත, එකෙ සමණබ්රාහ්මණා කම්මවාදා සයංකතං දුක්ඛං පඤ්ඤපෙන්ති. සන්ති පනාවුසො සාරිපුත්ත, එකෙ සමණබ්රාහ්මණා කම්මවාදා පරංකතං දුක්ඛං පඤ්ඤපෙන්ති. සන්තාවුසො සාරිපුත්ත, එකෙ සමණබ්රාහ්මණා කම්මවාදා සයංකතඤ්ච පරංකතඤ්ච දුක්ඛං පඤ්ඤපෙන්ති. සන්ති පනාවුසො සාරිපුත්ත, එකෙ සමණබ්රාහ්මණා කම්මවාදා අසයංකාරං අපරංකාරං අධිච්චසමුප්පන්නං දුක්ඛං පඤ්ඤපෙන්ති. ඉධ, පනාවුසො සාරිපුත්ත, සමණො ගොතමො කිංවාදී කිමක්ඛායී? කථං බ්යාකරමානා ච මයං වුත්තවාදිනො චෙව සමණස්ස ගොතමස්ස අස්සාම, න ච සමණං ගොතමං අභූතෙන අබ්භාචික්ඛෙය්යාම, ධම්මස්ස චානුධම්මං බ්යාකරෙය්යාම, න ච කොචි සහධම්මිකො වාදානුපාතො [වාදානුවාදො (ක.) දී. නි. 1.381] ගාරය්හං ඨානං ආගච්ඡෙය්යා’’ති?

‘‘පටිච්චසමුප්පන්නං ඛො, ආවුසො, දුක්ඛං වුත්තං භගවතා. කිං පටිච්ච? ඵස්සං පටිච්ච. ඉති ¶ වදං වුත්තවාදී චෙව භගවතො අස්ස, න ච භගවන්තං අභූතෙන අබ්භාචික්ඛෙය්ය, ධම්මස්ස චානුධම්මං බ්යාකරෙය්ය, න ච කොචි සහධම්මිකො වාදානුපාතො ගාරය්හං ඨානං ආගච්ඡෙය්ය.

‘‘තත්රාවුසො, යෙ තෙ සමණබ්රාහ්මණා කම්මවාදා සයංකතං දුක්ඛං පඤ්ඤපෙන්ති තදපි ඵස්සපච්චයා. යෙපි තෙ සමණබ්රාහ්මණා කම්මවාදා පරංකතං දුක්ඛං පඤ්ඤපෙන්ති තදපි ඵස්සපච්චයා. යෙපි තෙ සමණබ්රාහ්මණා කම්මවාදා සයංකතඤ්ච පරංකතඤ්ච දුක්ඛං පඤ්ඤපෙන්ති තදපි ඵස්සපච්චයා. යෙපි ¶ ¶ තෙ සමණබ්රාහ්මණා කම්මවාදා අසයංකාරං අපරංකාරං අධිච්චසමුප්පන්නං දුක්ඛං පඤ්ඤපෙන්ති තදපි ඵස්සපච්චයා.

‘‘තත්රාවුසො, යෙ තෙ සමණබ්රාහ්මණා කම්මවාදා සයංකතං දුක්ඛං පඤ්ඤපෙන්ති, තෙ වත අඤ්ඤත්ර ඵස්සා පටිසංවෙදිස්සන්තීති නෙතං ඨානං විජ්ජති. යෙපි තෙ සමණබ්රාහ්මණා කම්මවාදා පරංකතං දුක්ඛං පඤ්ඤපෙන්ති, තෙ වත අඤ්ඤත්ර ඵස්සා පටිසංවෙදිස්සන්තීති නෙතං ඨානං විජ්ජති. යෙපි තෙ ¶ සමණබ්රාහ්මණා කම්මවාදා සයංකතඤ්ච පරංකතඤ්ච දුක්ඛං පඤ්ඤපෙන්ති, තෙ වත අඤ්ඤත්ර ඵස්සා පටිසංවෙදිස්සන්තීති නෙතං ඨානං විජ්ජති. යෙපි තෙ සමණබ්රාහ්මණා කම්මවාදා අසයංකාරං අපරංකාරං අධිච්චසමුප්පන්නං දුක්ඛං පඤ්ඤපෙන්ති, තෙ වත අඤ්ඤත්ර ඵස්සා පටිසංවෙදිස්සන්තීති නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’ති.

අස්සොසි ඛො ආයස්මා ආනන්දො ආයස්මතො සාරිපුත්තස්ස තෙහි අඤ්ඤතිත්ථියෙහි පරිබ්බාජකෙහි සද්ධිං ඉමං කථාසල්ලාපං. අථ ඛො ආයස්මා ආනන්දො රාජගහෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා පච්ඡාභත්තං පිණ්ඩපාතපටික්කන්තො යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි; උපසඞ්කමිත්වා භගවන්තං අභිවාදෙත්වා එකමන්තං නිසීදි. එකමන්තං නිසින්නො ඛො ආයස්මා ආනන්දො යාවතකො ආයස්මතො සාරිපුත්තස්ස තෙහි අඤ්ඤතිත්ථියෙහි පරිබ්බාජකෙහි සද්ධිං අහොසි කථාසල්ලාපො තං සබ්බං භගවතො ආරොචෙසි.

‘‘සාධු සාධු, ආනන්ද, යථා තං සාරිපුත්තො සම්මා බ්යාකරමානො ¶ බ්යාකරෙය්ය. පටිච්චසමුප්පන්නං ඛො, ආනන්ද, දුක්ඛං වුත්තං මයා. කිං පටිච්ච? ඵස්සං පටිච්ච. ඉති වදං වුත්තවාදී චෙව මෙ අස්ස, න ච මං අභූතෙන අබ්භාචික්ඛෙය්ය, ධම්මස්ස චානුධම්මං බ්යාකරෙය්ය, න ච කොචි සහධම්මිකො වාදානුපාතො ගාරය්හං ඨානං ආගච්ඡෙය්ය.

‘‘තත්රානන්ද ¶ , යෙ තෙ සමණබ්රාහ්මණා කම්මවාදා සයංකතං දුක්ඛං පඤ්ඤපෙන්ති තදපි ඵස්සපච්චයා. යෙපි ¶ තෙ…පෙ… යෙපි තෙ…පෙ… යෙපි තෙ සමණබ්රාහ්මණා කම්මවාදා අසයංකාරං අපරංකාරං අධිච්චසමුප්පන්නං දුක්ඛං පඤ්ඤපෙන්ති තදපි ඵස්සපච්චයා.

‘‘තත්රානන්ද, යෙපි තෙ සමණබ්රාහ්මණා කම්මවාදා සයංකතං දුක්ඛං පඤ්ඤපෙන්ති, තෙ වත අඤ්ඤත්ර ඵස්සා පටිසංවෙදිස්සන්තීති නෙතං ඨානං විජ්ජති. යෙපි තෙ…පෙ… යෙපි තෙ…පෙ… යෙපි තෙ සමණබ්රාහ්මණා කම්මවාදා අසයංකාරං අපරංකාරං අධිච්චසමුප්පන්නං දුක්ඛං පඤ්ඤපෙන්ති, තෙ වත අඤ්ඤත්ර ඵස්සා පටිසංවෙදිස්සන්තීති නෙතං ඨානං විජ්ජති.

‘‘එකමිදාහං, ආනන්ද, සමයං ඉධෙව රාජගහෙ විහරාමි වෙළුවනෙ කලන්දකනිවාපෙ. අථ ඛ්වාහං, ආනන්ද, පුබ්බණ්හසමයං නිවාසෙත්වා පත්තචීවරමාදාය රාජගහං පිණ්ඩාය පාවිසිං. තස්ස මය්හං, ආනන්ද, එතදහොසි – ‘අතිප්පගො ¶ ඛො තාව රාජගහෙ පිණ්ඩාය චරිතුං. යංනූනාහං යෙන අඤ්ඤතිත්ථියානං පරිබ්බාජකානං ආරාමො තෙනුපසඞ්කමෙය්ය’’’න්ති.

‘‘අථ ඛ්වාහං, ආනන්ද, යෙන අඤ්ඤතිත්ථියානං පරිබ්බාජකානං ආරාමො තෙනුපසඞ්කමිං; උපසඞ්කමිත්වා තෙහි අඤ්ඤතිත්ථියෙහි පරිබ්බාජකෙහි ¶ සද්ධිං සම්මොදිං. සම්මොදනීයං කථං සාරණීයං වීතිසාරෙත්වා එකමන්තං නිසීදිං. එකමන්තං නිසින්නං ඛො මං, ආනන්ද, තෙ අඤ්ඤතිත්ථියා පරිබ්බාජකා එතදවොචුං –

‘සන්තාවුසො ගොතම, එකෙ සමණබ්රාහ්මණා කම්මවාදා සයංකතං දුක්ඛං පඤ්ඤපෙන්ති. සන්ති පනාවුසො ගොතම, එකෙ සමණබ්රාහ්මණා කම්මවාදා පරංකතං දුක්ඛං පඤ්ඤපෙන්ති. සන්තාවුසො ගොතම, එකෙ සමණබ්රාහ්මණා කම්මවාදා සයංකතඤ්ච පරංකතඤ්ච දුක්ඛං පඤ්ඤපෙන්ති. සන්ති පනාවුසො ගොතම, එකෙ සමණබ්රාහ්මණා කම්මවාදා අසයංකාරං අපරංකාරං අධිච්චසමුප්පන්නං දුක්ඛං පඤ්ඤපෙන්ති. ඉධ නො ආයස්මා ගොතමො කිංවාදී කිමක්ඛායී? කථං බ්යාකරමානා ච මයං වුත්තවාදිනො චෙව ආයස්මතො ගොතමස්ස අස්සාම, න ච ආයස්මන්තං ගොතමං අභූතෙන අබ්භාචික්ඛෙය්යාම ¶ , ධම්මස්ස චානුධම්මං බ්යාකරෙය්යාම, න ච කොචි සහධම්මිකො වාදානුපාතො ගාරය්හං ඨානං ආගච්ඡෙය්යා’’’ති?

‘‘එවං ¶ වුත්තාහං, ආනන්ද, තෙ අඤ්ඤතිත්ථියෙ පරිබ්බාජකෙ එතදවොචං – ‘පටිච්චසමුප්පන්නං ඛො, ආවුසො, දුක්ඛං වුත්තං මයා. කිං පටිච්ච? ඵස්සං පටිච්ච. ඉති වදං වුත්තවාදී චෙව මෙ අස්ස, න ච මං අභූතෙන අබ්භාචික්ඛෙය්ය, ධම්මස්ස චානුධම්මං බ්යාකරෙය්ය, න ච කොචි සහධම්මිකො වාදානුපාතො ගාරය්හං ඨානං ආගච්ඡෙය්යා’’’ති.

‘‘තත්රාවුසො, යෙ තෙ සමණබ්රාහ්මණා කම්මවාදා සයංකතං දුක්ඛං පඤ්ඤපෙන්ති තදපි ඵස්සපච්චයා. යෙපි තෙ…පෙ… යෙපි තෙ…පෙ… ¶ යෙපි තෙ සමණබ්රාහ්මණා කම්මවාදා අසයංකාරං අපරංකාරං අධිච්චසමුප්පන්නං දුක්ඛං පඤ්ඤපෙන්ති තදපි ඵස්සපච්චයා.

‘‘තත්රාවුසො, යෙ තෙ සමණබ්රාහ්මණා කම්මවාදා සයංකතං දුක්ඛං පඤ්ඤපෙන්ති, තෙ වත අඤ්ඤත්ර ඵස්සා පටිසංවෙදිස්සන්තීති නෙතං ඨානං විජ්ජති. යෙපි තෙ…පෙ… යෙපි තෙ…පෙ… යෙපි තෙ සමණබ්රාහ්මණා කම්මවාදා අසයංකාරං අපරංකාරං අධිච්චසමුප්පන්නං දුක්ඛං පඤ්ඤපෙන්ති, තෙ වත අඤ්ඤත්ර ඵස්සා පටිසංවෙදිස්සන්තීති නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’ති. ‘‘අච්ඡරියං භන්තෙ, අබ්භුතං භන්තෙ ¶ ! යත්ර හි නාම එකෙන පදෙන සබ්බො අත්ථො වුත්තො භවිස්සති. සියා නු ඛො, භන්තෙ, එසෙවත්ථො විත්ථාරෙන වුච්චමානො ගම්භීරො චෙව අස්ස ගම්භීරාවභාසො චා’’ති?

‘‘තෙන හානන්ද, තඤ්ඤෙවෙත්ථ පටිභාතූ’’ති. ‘‘සචෙ මං, භන්තෙ, එවං පුච්ඡෙය්යුං – ‘ජරාමරණං, ආවුසො ආනන්ද, කිංනිදානං කිංසමුදයං කිංජාතිකං කිංපභව’න්ති? එවං පුට්ඨොහං, භන්තෙ, එවං බ්යාකරෙය්යං – ‘ජරාමරණං ඛො, ආවුසො, ජාතිනිදානං ජාතිසමුදයං ජාතිජාතිකං ජාතිපභව’න්ති. එවං පුට්ඨොහං, භන්තෙ, එවං බ්යාකරෙය්යං.

‘‘සචෙ ¶ මං, භන්තෙ, එවං පුච්ඡෙය්යුං – ‘ජාති පනාවුසො ආනන්ද, කිංනිදානා කිංසමුදයා කිංජාතිකා කිංපභවා’ති? එවං පුට්ඨොහං, භන්තෙ, එවං බ්යාකරෙය්යං – ‘ජාති ඛො, ආවුසො, භවනිදානා භවසමුදයා භවජාතිකා භවප්පභවා’ති. එවං පුට්ඨොහං, භන්තෙ, එවං බ්යාකරෙය්යං ¶ .

‘‘සචෙ මං, භන්තෙ, එවං පුච්ඡෙය්යුං – ‘භවො පනාවුසො ආනන්ද, කිංනිදානො කිංසමුදයො කිංජාතිකො කිංපභවො’ති? එවං පුට්ඨොහං, භන්තෙ, එවං බ්යාකරෙය්යං – ‘භවො ඛො, ආවුසො, උපාදානනිදානො ¶ උපාදානසමුදයො උපාදානජාතිකො උපාදානප්පභවො’ති. එවං පුට්ඨොහං, භන්තෙ, එවං බ්යාකරෙය්යං.

‘‘සචෙ මං, භන්තෙ, එවං පුච්ඡෙය්යුං – උපාදානං පනාවුසො…පෙ… තණ්හා පනාවුසො…පෙ… වෙදනා පනාවුසො…පෙ… සචෙ මං, භන්තෙ, එවං පුච්ඡෙය්යුං – ‘ඵස්සො පනාවුසො ආනන්ද, කිංනිදානො කිංසමුදයො කිංජාතිකො කිංපභවො’ති? එවං පුට්ඨොහං, භන්තෙ, එවං බ්යාකරෙය්යං – ‘ඵස්සො ඛො, ආවුසො, සළායතනනිදානො සළායතනසමුදයො සළායතනජාතිකො සළායතනප්පභවො’ති. ‘ඡන්නංත්වෙව, ආවුසො, ඵස්සායතනානං අසෙසවිරාගනිරොධා ඵස්සනිරොධො; ඵස්සනිරොධා වෙදනානිරොධො; වෙදනානිරොධා තණ්හානිරොධො; තණ්හානිරොධා උපාදානනිරොධො; උපාදානනිරොධා භවනිරොධො; භවනිරොධා ජාතිනිරොධො; ජාතිනිරොධා ජරාමරණං සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා නිරුජ්ඣන්ති. එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොතී’ති. එවං පුට්ඨොහං, භන්තෙ, එවං බ්යාකරෙය්ය’’න්ති. චතුත්ථං.

5. භූමිජසුත්තං

25. සාවත්ථියං ¶ විහරති. අථ ඛො ආයස්මා භූමිජො සායන්හසමයං පටිසල්ලානා වුට්ඨිතො යෙනායස්මා සාරිපුත්තො තෙනුපසඞ්කමි; උපසඞ්කමිත්වා ¶ ආයස්මතා සාරිපුත්තෙන සද්ධිං සම්මොදි. සම්මොදනීයං කථං සාරණීයං වීතිසාරෙත්වා එකමන්තං නිසීදි. එකමන්තං නිසින්නො ඛො ¶ ආයස්මා භූමිජො ආයස්මන්තං සාරිපුත්තං එතදවොච –

‘‘සන්තාවුසො සාරිපුත්ත, එකෙ සමණබ්රාහ්මණා කම්මවාදා සයංකතං සුඛදුක්ඛං පඤ්ඤපෙන්ති. සන්ති පනාවුසො සාරිපුත්ත, එකෙ සමණබ්රාහ්මණා කම්මවාදා පරංකතං සුඛදුක්ඛං පඤ්ඤපෙන්ති. සන්තාවුසො සාරිපුත්ත, එකෙ සමණබ්රාහ්මණා කම්මවාදා සයංකතඤ්ච පරංකතඤ්ච සුඛදුක්ඛං පඤ්ඤපෙන්ති. සන්ති පනාවුසො සාරිපුත්ත, එකෙ සමණබ්රාහ්මණා කම්මවාදා අසයංකාරං අපරංකාරං අධිච්චසමුප්පන්නං සුඛදුක්ඛං පඤ්ඤපෙන්ති. ඉධ නො, ආවුසො සාරිපුත්ත, භගවා කිංවාදී කිමක්ඛායී ¶ , කථං බ්යාකරමානා ච මයං වුත්තවාදිනො චෙව භගවතො අස්සාම, න ච භගවන්තං අභූතෙන අබ්භාචික්ඛෙය්යාම, ධම්මස්ස චානුධම්මං බ්යාකරෙය්යාම, න ච කොචි සහධම්මිකො වාදානුපාතො ගාරය්හං ඨානං ආගච්ඡෙය්යා’’ති?

‘‘පටිච්චසමුප්පන්නං ඛො, ආවුසො, සුඛදුක්ඛං වුත්තං භගවතා. කිං පටිච්ච? ඵස්සං පටිච්ච. ඉති වදං වුත්තවාදී චෙව භගවතො අස්ස, න ච භගවන්තං අභූතෙන අබ්භාචික්ඛෙය්ය, ධම්මස්ස චානුධම්මං බ්යාකරෙය්ය, න ච කොචි සහධම්මිකො වාදානුපාතො ගාරය්හං ඨානං ආගච්ඡෙය්ය.

‘‘තත්රාවුසො, යෙ තෙ සමණබ්රාහ්මණා කම්මවාදා සයංකතං සුඛදුක්ඛං පඤ්ඤපෙන්ති, තදපි ඵස්සපච්චයා. යෙපි තෙ…පෙ… යෙපි තෙ…පෙ… යෙපි තෙ සමණබ්රාහ්මණා කම්මවාදා අසයංකාරං අපරංකාරං අධිච්චසමුප්පන්නං සුඛදුක්ඛං පඤ්ඤපෙන්ති, තදපි ඵස්සපච්චයා.

‘‘තත්රාවුසො, යෙ තෙ සමණබ්රාහ්මණා කම්මවාදා සයංකතං සුඛදුක්ඛං ¶ පඤ්ඤපෙන්ති, තෙ වත අඤ්ඤත්ර ඵස්සා පටිසංවෙදිස්සන්තීති නෙතං ඨානං විජ්ජති. යෙපි තෙ…පෙ. ¶ … යෙපි තෙ…පෙ… යෙපි තෙ සමණබ්රාහ්මණා කම්මවාදා අසයංකාරං අපරංකාරං අධිච්චසමුප්පන්නං සුඛදුක්ඛං පඤ්ඤපෙන්ති, තෙ වත අඤ්ඤත්ර ඵස්සා පටිසංවෙදිස්සන්තීති නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’ති.

අස්සොසි ¶ ඛො ආයස්මා ආනන්දො ආයස්මතො සාරිපුත්තස්ස ආයස්මතා භූමිජෙන සද්ධිං ඉමං කථාසල්ලාපං. අථ ඛො ආයස්මා ආනන්දො යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි; උපසඞ්කමිත්වා භගවන්තං අභිවාදෙත්වා එකමන්තං නිසීදි. එකමන්තං නිසින්නො ඛො ආයස්මා ආනන්දො යාවතකො ආයස්මතො සාරිපුත්තස්ස ආයස්මතා භූමිජෙන සද්ධිං අහොසි කථාසල්ලාපො තං සබ්බං භගවතො ආරොචෙසි.

‘‘සාධු සාධු, ආනන්ද, යථා තං සාරිපුත්තො සම්මා බ්යාකරමානො බ්යාකරෙය්ය. පටිච්චසමුප්පන්නං ඛො, ආනන්ද, සුඛදුක්ඛං වුත්තං මයා. කිං පටිච්ච? ඵස්සං පටිච්ච. ඉති වදං වුත්තවාදී චෙව මෙ අස්ස, න ච මං අභූතෙන අබ්භාචික්ඛෙය්ය, ධම්මස්ස චානුධම්මං බ්යාකරෙය්ය, න ච කොචි සහධම්මිකො වාදානුපාතො ගාරය්හං ඨානං ආගච්ඡෙය්ය.

‘‘තත්රානන්ද ¶ , යෙ තෙ සමණබ්රාහ්මණා කම්මවාදා සයංකතං සුඛදුක්ඛං පඤ්ඤපෙන්ති තදපි ඵස්සපච්චයා. යෙපි තෙ…පෙ… යෙපි තෙ…පෙ… යෙපි තෙ සමණබ්රාහ්මණා කම්මවාදා අසයංකාරං අපරංකාරං අධිච්චසමුප්පන්නං සුඛදුක්ඛං පඤ්ඤපෙන්ති තදපි ඵස්සපච්චයා.

‘‘තත්රානන්ද ¶ , යෙ තෙ සමණබ්රාහ්මණා කම්මවාදා සයංකතං සුඛදුක්ඛං පඤ්ඤපෙන්ති, තෙ වත අඤ්ඤත්ර ඵස්සා පටිසංවෙදිස්සන්තීති නෙතං ඨානං විජ්ජති. යෙපි තෙ…පෙ… යෙපි තෙ…පෙ… යෙපි තෙ සමණබ්රාහ්මණාකම්මවාදා අසයංකාරං අපරංකාරං අධිච්චසමුප්පන්නං සුඛදුක්ඛං පඤ්ඤපෙන්ති, තෙ වත අඤ්ඤත්ර ඵස්සා පටිසංවෙදිස්සන්තීති නෙතං ඨානං විජ්ජති.

‘‘කායෙ වා හානන්ද, සති කායසඤ්චෙතනාහෙතු උප්පජ්ජති අජ්ඣත්තං ¶ සුඛදුක්ඛං. වාචාය වා හානන්ද, සති වචීසඤ්චෙතනාහෙතු උප්පජ්ජති අජ්ඣත්තං සුඛදුක්ඛං. මනෙ වා හානන්ද, සති මනොසඤ්චෙතනාහෙතු උප්පජ්ජති අජ්ඣත්තං සුඛදුක්ඛං අවිජ්ජාපච්චයා ච.

‘‘සාමං වා තං, ආනන්ද, කායසඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොති, යංපච්චයාස්ස [යංපච්චයාය (ස්යා. කං.), යංපච්චයා යං (ක.)] තං උප්පජ්ජති අජ්ඣත්තං සුඛදුක්ඛං. පරෙ වා තං [පරෙ වාස්ස තං (සී. පී.), පරෙ වායතං (ස්යා. කං.)], ආනන්ද, කායසඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොන්ති, යංපච්චයාස්ස තං උප්පජ්ජති අජ්ඣත්තං සුඛදුක්ඛං. සම්පජානො වා තං, ආනන්ද, කායසඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොති යංපච්චයාස්ස තං උප්පජ්ජති අජ්ඣත්තං සුඛදුක්ඛං. අසම්පජානො ¶ වා තං, ආනන්ද, කායසඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොති යංපච්චයාස්ස තං උප්පජ්ජති අජ්ඣත්තං සුඛදුක්ඛං.

‘‘සාමං වා තං, ආනන්ද, වචීසඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොති යංපච්චයාස්ස තං උප්පජ්ජති අජ්ඣත්තං සුඛදුක්ඛං. පරෙ ¶ වා තං, ආනන්ද, වචීසඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොන්ති යංපච්චයාස්ස තං උප්පජ්ජති අජ්ඣත්තං සුඛදුක්ඛං. සම්පජානො වා තං, ආනන්ද…පෙ… අසම්පජානො වා තං, ආනන්ද, වචීසඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොති යංපච්චයාස්ස තං උප්පජ්ජති අජ්ඣත්තං සුඛදුක්ඛං.

‘‘සාමං වා තං, ආනන්ද, මනොසඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොති යංපච්චයාස්ස තං උප්පජ්ජති අජ්ඣත්තං සුඛදුක්ඛං. පරෙ වා තං, ආනන්ද, මනොසඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොන්ති යංපච්චයාස්ස තං උප්පජ්ජති අජ්ඣත්තං සුඛදුක්ඛං. සම්පජානො වා තං, ආනන්ද…පෙ… අසම්පජානො වා තං, ආනන්ද, මනොසඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොති යංපච්චයාස්ස තං උප්පජ්ජති අජ්ඣත්තං සුඛදුක්ඛං.

‘‘ඉමෙසු ¶ , ආනන්ද, ධම්මෙසු අවිජ්ජා අනුපතිතා. අවිජ්ජාය ත්වෙව, ආනන්ද, අසෙසවිරාගනිරොධා සො කායො න හොති යංපච්චයාස්ස තං උප්පජ්ජති අජ්ඣත්තං සුඛදුක්ඛං. සා වාචා න හොති යංපච්චයාස්ස තං උප්පජ්ජති අජ්ඣත්තං සුඛදුක්ඛං. සො මනො න හොති යංපච්චයාස්ස තං උප්පජ්ජති ¶ අජ්ඣත්තං සුඛදුක්ඛං. ඛෙත්තං තං න හොති…පෙ… වත්ථු තං න හොති…පෙ… ආයතනං තං න හොති…පෙ… අධිකරණං තං න හොති යංපච්චයාස්ස තං උප්පජ්ජති අජ්ඣත්තං සුඛදුක්ඛ’’න්ති. පඤ්චමං.

6. උපවාණසුත්තං

26. සාවත්ථියං විහරති. අථ ඛො ආයස්මා උපවාණො යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි; උපසඞ්කමිත්වා භගවන්තං අභිවාදෙත්වා එකමන්තං නිසීදි. එකමන්තං නිසින්නො ඛො ආයස්මා උපවාණො භගවන්තං එතදවොච ¶ –

‘‘සන්ති, භන්තෙ, එකෙ සමණබ්රාහ්මණා සයංකතං දුක්ඛං පඤ්ඤපෙන්ති. සන්ති පන, භන්තෙ, එකෙ සමණබ්රාහ්මණා පරංකතං දුක්ඛං පඤ්ඤපෙන්ති. සන්ති පන, භන්තෙ, එකෙ සමණබ්රාහ්මණා සයංකතඤ්ච පරංකතඤ්ච දුක්ඛං පඤ්ඤපෙන්ති. සන්ති පන, භන්තෙ, එකෙ සමණබ්රාහ්මණා අසයංකාරං අපරංකාරං අධිච්චසමුප්පන්නං දුක්ඛං පඤ්ඤපෙන්ති. ඉධ නො, භන්තෙ, භගවා කිංවාදී කිමක්ඛායී කථං බ්යාකරමානා ච මයං වුත්තවාදිනො චෙව භගවතො අස්සාම, න ච භගවන්තං අභූතෙන ¶ අබ්භාචික්ඛෙය්යාම, ධම්මස්ස චානුධම්මං බ්යාකරෙය්යාම, න ච කොචි සහධම්මිකො වාදානුපාතො ගාරය්හං ඨානං ආගච්ඡෙය්යා’’ති?

‘‘පටිච්චසමුප්පන්නං ඛො, උපවාණ, දුක්ඛං වුත්තං මයා. කිං පටිච්ච? ඵස්සං පටිච්ච. ඉති වදං වුත්තවාදී චෙව මෙ අස්ස, න ච මං අභූතෙන අබ්භාචික්ඛෙය්ය, ධම්මස්ස චානුධම්මං බ්යාකරෙය්ය, න ච කොචි සහධම්මිකො වාදානුපාතො ගාරය්හං ඨානං ආගච්ඡෙය්ය.

‘‘තත්ර, උපවාණ, යෙ තෙ සමණබ්රාහ්මණා සයංකතං දුක්ඛං පඤ්ඤපෙන්ති, තදපි ඵස්සපච්චයා. යෙපි තෙ…පෙ… යෙපි තෙ…පෙ… යෙපි තෙ සමණබ්රාහ්මණා අසයංකාරං අපරංකාරං අධිච්චසමුප්පන්නං දුක්ඛං පඤ්ඤපෙන්ති තදපි ඵස්සපච්චයා.

‘‘තත්ර ¶ ¶ , උපවාණ, යෙ තෙ සමණබ්රාහ්මණා සයංකතං දුක්ඛං පඤ්ඤපෙන්ති, තෙ වත අඤ්ඤ ඵස්සා පටිසංවෙදිස්සන්තීති ¶ නෙතං ඨානං විජ්ජති. යෙපි තෙ…පෙ… යෙපි තෙ…පෙ… යෙපි තෙ සමණබ්රාහ්මණා අසයංකාරං අපරංකාරං අධිච්චසමුප්පන්නං දුක්ඛං පඤ්ඤපෙන්ති, තෙ වත අඤ්ඤත්ර ඵස්සා පටිසංවෙදිස්සන්තීති නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’ති. ඡට්ඨං.

7. පච්චයසුත්තං

27. සාවත්ථියං විහරති…පෙ… ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා, භික්ඛවෙ, සඞ්ඛාරා; සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති.

‘‘කතමඤ්ච, භික්ඛවෙ, ජරාමරණං? යා තෙසං තෙසං සත්තානං තම්හි තම්හි සත්තනිකායෙ ජරා ජීරණතා ඛණ්ඩිච්චං පාලිච්චං වලිත්තචතා ආයුනො සංහානි ඉන්ද්රියානං පරිපාකො – අයං වුච්චති ජරා. යා තෙසං තෙසං සත්තානං තම්හා තම්හා සත්තනිකායා චුති චවනතා භෙදො අන්තරධානං මච්චු මරණං කාලකිරියා ඛන්ධානං භෙදො කළෙවරස්ස නික්ඛෙපො; ඉදං වුච්චති මරණං. ඉති අයඤ්ච ජරා ඉදඤ්ච මරණං. ඉදං වුච්චති, භික්ඛවෙ, ජරාමරණං. ජාතිසමුදයා ජරාමරණසමුදයො; ජාතිනිරොධා ජරාමරණනිරොධො. අයමෙව අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො ජරාමරණනිරොධගාමිනී පටිපදා. සෙය්යථිදං – සම්මාදිට්ඨි, සම්මාසඞ්කප්පො, සම්මාවාචා, සම්මාකම්මන්තො, සම්මාආජීවො, සම්මාවායාමො, සම්මාසති, සම්මාසමාධි.

‘‘කතමා ¶ ච, භික්ඛවෙ, ජාති…පෙ… කතමො ච, භික්ඛවෙ, භවො… කතමඤ්ච, භික්ඛවෙ, උපාදානං… කතමා ¶ ච, භික්ඛවෙ, තණ්හා… කතමා ච, භික්ඛවෙ, වෙදනා… කතමො ච, භික්ඛවෙ ¶ , ඵස්සො… කතමඤ්ච, භික්ඛවෙ, සළායතනං… කතමඤ්ච, භික්ඛවෙ, නාමරූපං… කතමඤ්ච, භික්ඛවෙ, විඤ්ඤාණං…?

‘‘කතමෙ ¶ ච, භික්ඛවෙ, සඞ්ඛාරා? තයොමෙ, භික්ඛවෙ, සඞ්ඛාරා – කායසඞ්ඛාරො, වචීසඞ්ඛාරො, චිත්තසඞ්ඛාරො. ඉමෙ වුච්චන්ති, භික්ඛවෙ, සඞ්ඛාරා. අවිජ්ජාසමුදයා සඞ්ඛාරසමුදයො; අවිජ්ජානිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො. අයමෙව අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො සඞ්ඛාරනිරොධගාමිනී පටිපදා. සෙය්යථිදං – සම්මාදිට්ඨි…පෙ… සම්මාසමාධි.

‘‘යතො ඛො, භික්ඛවෙ, අරියසාවකො එවං පච්චයං පජානාති, එවං පච්චයසමුදයං පජානාති, එවං පච්චයනිරොධං පජානාති, එවං පච්චයනිරොධගාමිනිං පටිපදං පජානාති. අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, අරියසාවකො දිට්ඨිසම්පන්නො ඉතිපි, දස්සනසම්පන්නො ඉතිපි, ආගතො ඉමං සද්ධම්මං ඉතිපි, පස්සති ඉමං සද්ධම්මං ඉතිපි, සෙක්ඛෙන ඤාණෙන සමන්නාගතො ඉතිපි, සෙක්ඛාය විජ්ජාය සමන්නාගතො ඉතිපි, ධම්මසොතං සමාපන්නො ඉතිපි, අරියො නිබ්බෙධිකපඤ්ඤො ඉතිපි, අමතද්වාරං ආහච්ච තිට්ඨති ඉතිපී’’ති. සත්තමං.

8. භික්ඛුසුත්තං

28. සාවත්ථියං විහරති…පෙ… ‘‘තත්ර ඛො…පෙ… ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු ජරාමරණං පජානාති, ජරාමරණසමුදයං පජානාති, ජරාමරණනිරොධං පජානාති, ජරාමරණනිරොධගාමිනිං පටිපදං පජානාති, ජාතිං පජානාති…පෙ… භවං පජානාති… උපාදානං පජානාති… තණ්හං ¶ පජානාති… වෙදනං පජානාති… ඵස්සං පජානාති… සළායතනං පජානාති… නාමරූපං පජානාති… විඤ්ඤාණං පජානාති… සඞ්ඛාරෙ පජානාති, සඞ්ඛාරසමුදයං පජානාති ¶ , සඞ්ඛාරනිරොධං පජානාති, සඞ්ඛාරනිරොධගාමිනිං පටිපදං පජානාති.

‘‘කතමඤ්ච, භික්ඛවෙ, ජරාමරණං? යා තෙසං තෙසං සත්තානං තම්හි තම්හි සත්තනිකායෙ ජරා ජීරණතා ඛණ්ඩිච්චං පාලිච්චං වලිත්තචතා ආයුනො සංහානි ඉන්ද්රියානං පරිපාකො – අයං වුච්චති ජරා. යා තෙසං තෙසං සත්තානං තම්හා තම්හා සත්තනිකායා චුති චවනතා භෙදො අන්තරධානං මච්චු මරණං කාලකිරියා ඛන්ධානං භෙදො කළෙවරස්ස නික්ඛෙපො; ඉදං වුච්චති ¶ මරණං. ඉති අයං ච ජරා ඉදඤ්ච මරණං. ඉදං වුච්චති, භික්ඛවෙ, ජරාමරණං. ජාතිසමුදයා ¶ ජරාමරණසමුදයො; ජාතිනිරොධා ජරාමරණනිරොධො. අයමෙව අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො ජරාමරණනිරොධගාමිනී පටිපදා. සෙය්යථිදං – සම්මාදිට්ඨි…පෙ… සම්මාසමාධි.

‘‘කතමා ච, භික්ඛවෙ, ජාති…පෙ… කතමො ච, භික්ඛවෙ, භවො… කතමඤ්ච, භික්ඛවෙ, උපාදානං… වෙදනා… ඵස්සො… සළායතනං… නාමරූපං… විඤ්ඤාණං….

‘‘කතමෙ ච, භික්ඛවෙ, සඞ්ඛාරා? තයොමෙ, භික්ඛවෙ, සඞ්ඛාරා – කායසඞ්ඛාරො, වචීසඞ්ඛාරො, චිත්තසඞ්ඛාරො. ඉමෙ වුච්චන්ති, භික්ඛවෙ, සඞ්ඛාරා. අවිජ්ජාසමුදයා සඞ්ඛාරසමුදයො; අවිජ්ජානිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො. අයමෙව අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො සඞ්ඛාරනිරොධගාමිනී පටිපදා. සෙය්යථිදං – සම්මාදිට්ඨි…පෙ… සම්මාසමාධි.

‘‘යතො ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු එවං ජරාමරණං පජානාති, එවං ජරාමරණසමුදයං පජානාති, එවං ජරාමරණනිරොධං ¶ පජානාති, එවං ජරාමරණනිරොධගාමිනිං පටිපදං පජානාති, එවං ජාතිං පජානාති…පෙ… භවං… උපාදානං… තණ්හං… වෙදනං… ඵස්සං… සළායතනං… නාමරූපං… විඤ්ඤාණං ¶ … සඞ්ඛාරෙ… සඞ්ඛාරසමුදයං… සඞ්ඛාරනිරොධං… එවං සඞ්ඛාරනිරොධගාමිනිං පටිපදං පජානාති. අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, භික්ඛු දිට්ඨිසම්පන්නො ඉතිපි, දස්සනසම්පන්නො ඉතිපි, ආගතො ඉමං සද්ධම්මං ඉතිපි, පස්සති ඉමං සද්ධම්මං ඉතිපි, සෙක්ඛෙන ඤාණෙන සමන්නාගතො ඉතිපි, සෙක්ඛාය විජ්ජාය සමන්නාගතො ඉතිපි, ධම්මසොතං සමාපන්නො ඉතිපි, අරියො නිබ්බෙධිකපඤ්ඤො ඉතිපි, අමතද්වාරං ආහච්ච තිට්ඨති ඉතිපී’’ති. අට්ඨමං.

9. සමණබ්රාහ්මණසුත්තං

29. සාවත්ථියං විහරති…පෙ… ‘‘තත්ර ඛො…පෙ… යෙ හි කෙචි, භික්ඛවෙ, සමණා වා බ්රාහ්මණා ¶ වා ජරාමරණං න පරිජානන්ති, ජරාමරණසමුදයං න පරිජානන්ති, ජරාමරණනිරොධං න පරිජානන්ති, ජරාමරණනිරොධගාමිනිං පටිපදං න පරිජානන්ති, ජාතිං න පරිජානන්ති…පෙ… භවං… උපාදානං… තණ්හං… වෙදනං… ඵස්සං… සළායතනං… නාමරූපං… විඤ්ඤාණං… සඞ්ඛාරෙ… සඞ්ඛාරසමුදයං… සඞ්ඛාරනිරොධං… සඞ්ඛාරනිරොධගාමිනිං පටිපදං න පරිජානන්ති. න මෙතෙ, භික්ඛවෙ, සමණා වා බ්රාහ්මණා වා සමණෙසු වා සමණසම්මතා බ්රාහ්මණෙසු වා බ්රාහ්මණසම්මතා. න ච පනෙතෙ ¶ ආයස්මන්තො සාමඤ්ඤත්ථං වා බ්රහ්මඤ්ඤත්ථං වා දිට්ඨෙව ධම්මෙ ¶ සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා උපසම්පජ්ජ විහරන්ති’’.

‘‘යෙ ච ඛො කෙචි, භික්ඛවෙ, සමණා වා බ්රාහ්මණා වා ජරාමරණං පරිජානන්ති, ජරාමරණසමුදයං පරිජානන්ති, ජරාමරණනිරොධං පරිජානන්ති, ජරාමරණනිරොධගාමිනිං පටිපදං පරිජානන්ති, ජාතිං පරිජානන්ති…පෙ… භවං… උපාදානං… තණ්හං… වෙදනං… ඵස්සං… සළායතනං… නාමරූපං… විඤ්ඤාණං… සඞ්ඛාරෙ පරිජානන්ති ¶ , සඞ්ඛාරසමුදයං පරිජානන්ති, සඞ්ඛාරනිරොධං පරිජානන්ති, සඞ්ඛාරනිරොධගාමිනිං පටිපදං පරිජානන්ති. තෙ ඛො මෙ, භික්ඛවෙ, සමණා වා බ්රාහ්මණා වා සමණෙසු චෙව සමණසම්මතා බ්රාහ්මණෙසු ච බ්රාහ්මණසම්මතා. තෙ ච පනායස්මන්තො සාමඤ්ඤත්ථඤ්ච බ්රහ්මඤ්ඤත්ථඤ්ච දිට්ඨෙව ධම්මෙ සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා උපසම්පජ්ජ විහරන්තී’’ති. නවමං.

10. දුතියසමණබ්රාහ්මණසුත්තං

30. සාවත්ථියං විහරති…පෙ… ‘‘තත්ර ඛො…පෙ… යෙ හි කෙචි, භික්ඛවෙ, සමණා වා බ්රාහ්මණා වා ජරාමරණං නප්පජානන්ති, ජරාමරණසමුදයං නප්පජානන්ති, ජරාමරණනිරොධං නප්පජානන්ති, ජරාමරණනිරොධගාමිනිං පටිපදං නප්පජානන්ති තෙ වත ජරාමරණං සමතික්කම්ම ඨස්සන්තීති නෙතං ඨානං විජ්ජති. ජාතිං නප්පජානන්ති…පෙ… භවං… උපාදානං… තණ්හං… වෙදනං… ඵස්සං… සළායතනං… නාමරූපං… විඤ්ඤාණං… සඞ්ඛාරෙ නප්පජානන්ති, සඞ්ඛාරසමුදයං නප්පජානන්ති, සඞ්ඛාරනිරොධං නප්පජානන්ති, සඞ්ඛාරනිරොධගාමිනිං පටිපදං නප්පජානන්ති තෙ වත සඞ්ඛාරෙ සමතික්කම්ම ඨස්සන්තීති නෙතං ඨානං විජ්ජති’’.

‘‘යෙ ¶ ¶ ච ඛො කෙචි, භික්ඛවෙ, සමණා වා බ්රාහ්මණා වා ජරාමරණං පජානන්ති, ජරාමරණසමුදයං පජානන්ති, ජරාමරණනිරොධං පජානන්ති, ජරාමරණනිරොධගාමිනිං පටිපදං පජානන්ති තෙ වත ජරාමරණං සමතික්කම්ම ඨස්සන්තීති ඨානමෙතං විජ්ජති. ජාතිං පජානන්ති…පෙ… භවං… උපාදානං… තණ්හං… වෙදනං… ඵස්සං… සළායතනං… නාමරූපං… විඤ්ඤාණං… සඞ්ඛාරෙ පජානන්ති, සඞ්ඛාරසමුදයං පජානන්ති, සඞ්ඛාරනිරොධං පජානන්ති, සඞ්ඛාරනිරොධගාමිනිං පටිපදං පජානන්ති. තෙ වත සඞ්ඛාරෙ සමතික්කම්ම ඨස්සන්තීති ඨානමෙතං විජ්ජතී’’ති. දසමං.

දසබලවග්ගො ¶ තතියො.

තස්සුද්දානං –

ද්වෙ ¶ දසබලා උපනිසා ච, අඤ්ඤතිත්ථියභූමිජො;

උපවාණො පච්චයො භික්ඛු, ද්වෙ ච සමණබ්රාහ්මණාති.

4. කළාරඛත්තියවග්ගො

1. භූතසුත්තං

31. එකං ¶ සමයං භගවා සාවත්ථියං විහරති. තත්ර ඛො භගවා ආයස්මන්තං සාරිපුත්තං ආමන්තෙසි – ‘‘වුත්තමිදං, සාරිපුත්ත, පාරායනෙ [පාරායණෙ (සී.)] අජිතපඤ්හෙ –

‘‘යෙ ච සඞ්ඛාතධම්මාසෙ, යෙ ච සෙක්ඛා පුථූ ඉධ;

තෙසං මෙ නිපකො ඉරියං, පුට්ඨො පබ්රූහි මාරිසා’’ති.

‘‘ඉමස්ස නු ඛො, සාරිපුත්ත, සංඛිත්තෙන භාසිතස්ස කථං විත්ථාරෙන අත්ථො දට්ඨබ්බො’’ති? එවං ¶ වුත්තෙ, ආයස්මා සාරිපුත්තො තුණ්හී අහොසි. දුතියම්පි ඛො භගවා ආයස්මන්තං සාරිපුත්තං ආමන්තෙසි…පෙ… දුතියම්පි ඛො ආයස්මා සාරිපුත්තො තුණ්හී අහොසි. තතියම්පි ඛො භගවා ආයස්මන්තං සාරිපුත්තං ආමන්තෙසි – ‘‘වුත්තමිදං, සාරිපුත්ත, පාරායනෙ අජිතපඤ්හෙ –

‘‘යෙ ච සඞ්ඛාතධම්මාසෙ, යෙ ච සෙක්ඛා පුථූ ඉධ;

තෙසං මෙ නිපකො ඉරියං, පුට්ඨො පබ්රූහි මාරිසා’’ති.

‘‘ඉමස්ස ¶ නු ඛො, සාරිපුත්ත, සංඛිත්තෙන භාසිතස්ස කථං විත්ථාරෙන අත්ථො දට්ඨබ්බො’’ති? තතියම්පි ඛො ආයස්මා සාරිපුත්තො තුණ්හී අහොසි.

‘‘භූතමිදන්ති, සාරිපුත්ත, පස්සසී’’ති? භූතමිදන්ති, භන්තෙ, යථාභූතං ¶ සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සති. භූතමිදන්ති යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය දිස්වා භූතස්ස නිබ්බිදාය විරාගාය නිරොධාය පටිපන්නො හොති. තදාහාරසම්භවන්ති යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සති. තදාහාරසම්භවන්ති යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය දිස්වා ආහාරසම්භවස්ස නිබ්බිදාය විරාගාය නිරොධාය පටිපන්නො ¶ හොති. තදාහාරනිරොධා යං භූතං තං නිරොධධම්මන්ති යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සති. තදාහාරනිරොධා යං භූතං තං නිරොධධම්මන්ති යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය දිස්වා නිරොධධම්මස්ස නිබ්බිදාය විරාගාය නිරොධාය පටිපන්නො හොති. එවං ඛො, භන්තෙ, සෙක්ඛො හොති.

‘‘කථඤ්ච, භන්තෙ, සඞ්ඛාතධම්මො හොති? භූතමිදන්ති, භන්තෙ, යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සති. භූතමිදන්ති යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය දිස්වා භූතස්ස නිබ්බිදා විරාගා නිරොධා අනුපාදා විමුත්තො හොති. තදාහාරසම්භවන්ති යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සති. තදාහාරසම්භවන්ති යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය දිස්වා ආහාරසම්භවස්ස නිබ්බිදා විරාගා නිරොධා අනුපාදා විමුත්තො හොති. තදාහාරනිරොධා යං භූතං තං නිරොධධම්මන්ති යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සති. තදාහාරනිරොධා යං භූතං තං නිරොධධම්මන්ති යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය දිස්වා නිරොධධම්මස්ස නිබ්බිදා විරාගා නිරොධා ¶ අනුපාදා විමුත්තො හොති. එවං ඛො, භන්තෙ, සඞ්ඛාතධම්මො හොති. ඉති ඛො, භන්තෙ, යං තං වුත්තං පාරායනෙ අජිතපඤ්හෙ –

‘‘යෙ ¶ ¶ ච සඞ්ඛාතධම්මාසෙ, යෙ ච සෙක්ඛා පුථූ ඉධ;

තෙසං මෙ නිපකො ඉරියං, පුට්ඨො පබ්රූහි මාරිසා’’ති.

‘‘ඉමස්ස ඛ්වාහං, භන්තෙ, සංඛිත්තෙන භාසිතස්ස එවං විත්ථාරෙන අත්ථං ආජානාමී’’ති.

‘‘සාධු සාධු, සාරිපුත්ත, භූතමිදන්ති, සාරිපුත්ත, යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සති. භූතමිදන්ති යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය දිස්වා භූතස්ස නිබ්බිදාය විරාගාය නිරොධාය පටිප්පන්නො හොති. තදාහාරසම්භවන්ති යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සති. තදාහාරසම්භවන්ති යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය දිස්වා ආහාරසම්භවස්ස නිබ්බිදාය විරාගාය නිරොධාය පටිපන්නො හොති. තදාහාරනිරොධා යං භූතං නිරොධධම්මන්ති යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සති. තදාහාරනිරොධා යං භූතං තං නිරොධධම්මන්ති යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය දිස්වා නිරොධධම්මස්ස නිබ්බිදාය විරාගාය නිරොධාය පටිපන්නො හොති. එවං ඛො, සාරිපුත්ත, සෙක්ඛො හොති.

‘‘කථඤ්ච, සාරිපුත්ත, සඞ්ඛාතධම්මො හොති? භූතමිදන්ති, සාරිපුත්ත, යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සති. භූතමිදන්ති යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය දිස්වා ¶ භූතස්ස නිබ්බිදා විරාගා නිරොධා අනුපාදා විමුත්තො හොති. තදාහාරසම්භවන්ති යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සති. තදාහාරසම්භවන්ති යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය දිස්වා ආහාරසම්භවස්ස නිබ්බිදා විරාගා නිරොධා අනුපාදා විමුත්තො හොති. තදාහාරනිරොධා යං භූතං තං නිරොධධම්මන්ති යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සති. තදාහාරනිරොධා ¶ යං භූතං තං නිරොධධම්මන්ති යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤා ¶ දිස්වා නිරොධධම්මස්ස නිබ්බිදා විරාගා නිරොධා අනුපාදා විමුත්තො හොති. එවං ඛො, සාරිපුත්ත, සඞ්ඛාතධම්මො හොති. ඉති ඛො, සාරිපුත්ත, යං තං වුත්තං පාරායනෙ අජිතපඤ්හෙ –

‘‘යෙ ච සඞ්ඛාතධම්මාසෙ, යෙ ච සෙක්ඛා පුථූ ඉධ;

තෙසං මෙ නිපකො ඉරියං, පුට්ඨො පබ්රූහි මාරිසා’’ති.

‘‘ඉමස්ස ඛො සාරිපුත්ත සංඛිත්තෙන භාසිතස්ස එවං විත්ථාරෙන අත්ථො දට්ඨබ්බො’’ති. පඨමං.

2. කළාරසුත්තං

32. සාවත්ථියං ¶ විහරති. අථ ඛො කළාරඛත්තියො භික්ඛු යෙනායස්මා සාරිපුත්තො තෙනුපසඞ්කමි; උපසඞ්කමිත්වා ආයස්මතා සාරිපුත්තෙන සද්ධිං සම්මොදි. සම්මොදනීයං කථං සාරණීයං වීතිසාරෙත්වා එකමන්තං නිසීදි. එකමන්තං නිසින්නො ඛො කළාරඛත්තියො භික්ඛු ආයස්මන්තං සාරිපුත්තං එතදවොච – ‘‘මොළියඵග්ගුනො, ආවුසො සාරිපුත්ත, භික්ඛු සික්ඛං පච්චක්ඛාය හීනායාවත්තොති. න හි නූන සො ආයස්මා ඉමස්මිං ධම්මවිනයෙ අස්සාසමලත්ථාති. තෙන හායස්මා සාරිපුත්තො ඉමස්මිං ධම්මවිනයෙ අස්සාසං පත්තො’’ති?

‘‘න ඛ්වාහං, ආවුසො, කඞ්ඛාමී’’ති. ‘‘ආයතිං, පනාවුසො’’ති?

‘‘න ඛ්වාහං, ආවුසො, විචිකිච්ඡාමී’’ති.

අථ ඛො කළාරඛත්තියො භික්ඛු උට්ඨායාසනා යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි; උපසඞ්කමිත්වා භගවන්තං අභිවාදෙත්වා එකමන්තං නිසීදි ¶ . එකමන්තං නිසින්නො ඛො කළාරඛත්තියො භික්ඛු භගවන්තං ¶ එතදවොච – ‘‘ආයස්මතා, භන්තෙ, සාරිපුත්තෙන අඤ්ඤා බ්යාකතා – ‘ඛීණා ජාති, වුසිතං බ්රහ්මචරියං, කතං කරණීයං, නාපරං ඉත්ථත්තායා’ති පජානාමී’’ති.

අථ ඛො භගවා අඤ්ඤතරං භික්ඛුං ආමන්තෙසි – ‘‘එහි ත්වං, භික්ඛු, මම වචනෙන සාරිපුත්තං ආමන්තෙහි – ‘සත්ථා තං, ආවුසො සාරිපුත්ත, ආමන්තෙතී’’’ති ¶ . ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති ඛො සො භික්ඛු භගවතො පටිස්සුත්වා යෙනායස්මා සාරිපුත්තො තෙනුපසඞ්කමි; උපසඞ්කමිත්වා ආයස්මන්තං සාරිපුත්තං එතදවොච – ‘‘සත්ථා තං, ආවුසො සාරිපුත්ත, ආමන්තෙතී’’ති. ‘‘එවං, ආවුසො’’ති ඛො ආයස්මා සාරිපුත්තො තස්ස භික්ඛුනො පටිස්සුත්වා යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි; උපසඞ්කමිත්වා භගවන්තං අභිවාදෙත්වා එකමන්තං නිසීදි. එකමන්තං නිසින්නං ඛො ආයස්මන්තං සාරිපුත්තං භගවා එතදවොච – ‘‘සච්චං කිර තයා, සාරිපුත්ත, අඤ්ඤා බ්යාකතා – ‘ඛීණා ජාති, වුසිතං බ්රහ්මචරියං, කතං කරණීයං, නාපරං ඉත්ථත්තායා’ති පජානාමී’’ති? ‘‘න ඛො, භන්තෙ, එතෙහි පදෙහි එතෙහි බ්යඤ්ජනෙහි අත්ථො [අත්ථො ච (ස්යා. කං. ක.)] වුත්තො’’ති. ‘‘යෙන කෙනචිපි, සාරිපුත්ත, පරියායෙන කුලපුත්තො අඤ්ඤං බ්යාකරොති, අථ ඛො බ්යාකතං බ්යාකතතො දට්ඨබ්බ’’න්ති. ‘‘නනු අහම්පි ¶ , භන්තෙ, එවං වදාමි – ‘න ඛො, භන්තෙ, එතෙහි පදෙහි එතෙහි බ්යඤ්ජනෙහි අත්ථො වුත්තො’’’ති.

‘‘සචෙ තං, සාරිපුත්ත, එවං පුච්ඡෙය්යුං – ‘කථං ජානතා පන තයා, ආවුසො සාරිපුත්ත, කථං පස්සතා අඤ්ඤා ¶ බ්යාකතා – ඛීණා ජාති වුසිතං බ්රහ්මචරියං කතං කරණීයං නාපරං ඉත්ථත්තායාති පජානාමී’ති. එවං පුට්ඨො ත්වං, සාරිපුත්ත, කින්ති බ්යාකරෙය්යාසී’’ති?

‘‘සචෙ මං, භන්තෙ, එවං පුච්ඡෙය්යුං – ‘කථං ජානතා පන තයා, ආවුසො සාරිපුත්ත, කථං පස්සතා අඤ්ඤා බ්යාකතා – ඛීණා ¶ ජාති වුසිතං බ්රහ්මචරියං කතං කරණීයං නාපරං ඉත්ථත්තායාති පජානාමී’ති; එවං පුට්ඨොහං [පුට්ඨො අහං (ස්යා. කං.), පුට්ඨාහං (පී. ක.)], භන්තෙ, එවං බ්යාකරෙය්යං – ‘යංනිදානා, ආවුසො, ජාති, තස්ස නිදානස්ස ඛයා ඛීණස්මිං ඛීණාම්හීති විදිතං. ඛීණාම්හීති විදිත්වා – ඛීණාජාති වුසිතං බ්රහ්මචරියං කතං කරණීයං නාපරං ඉත්ථත්තායාති පජානාමී’ති. එවං පුට්ඨොහං, භන්තෙ, එවං බ්යාකරෙය්ය’’න්ති.

‘‘සචෙ පන තං, සාරිපුත්ත, එවං පුච්ඡෙය්යුං – ‘ජාති පනාවුසො සාරිපුත්ත, කිංනිදානා කිංසමුදයා කිංජාතිකා කිංපභවා’ති? එවං පුට්ඨො තං, සාරිපුත්ත, කින්ති බ්යාකරෙය්යාසී’’ති? ‘‘සචෙ මං, භන්තෙ, එවං පුච්ඡෙය්යුං – ‘ජාති පනාවුසො සාරිපුත්ත, කිංනිදානා කිංසමුදයා කිංජාතිකා කිංපභවා’ති? එවං පුට්ඨොහං, භන්තෙ, එවං බ්යාකරෙය්යං – ‘ජාති ඛො, ආවුසො, භවනිදානා භවසමුදයා ¶ භවජාතිකා භවප්පභවා’ති. එවං පුට්ඨොහං, භන්තෙ, එවං බ්යාකරෙය්ය’’න්ති.

‘‘සචෙ පන තං, සාරිපුත්ත, එවං පුච්ඡෙය්යුං – ‘භවො පනාවුසො සාරිපුත්ත, කිංනිදානො කිංසමුදයො කිංජාතිකො කිංපභවො’ති? එවං පුට්ඨො ත්වං, සාරිපුත්ත, කින්ති බ්යාකරෙය්යාසී’’ති? ‘‘සචෙ මං, භන්තෙ, එවං පුච්ඡෙය්යුං – ‘භවො පනාවුසො සාරිපුත්ත, කිංනිදානො කිංසමුදයො කිංජාතිකො කිංපභවො’ති ¶ ? එවං පුට්ඨොහං, භන්තෙ, එවං බ්යාකරෙය්යං – ‘භවො ඛො, ආවුසො, උපාදානනිදානො උපාදානසමුදයො උපාදානජාතිකො උපාදානප්පභවො’ති. එවං පුට්ඨොහං, භන්තෙ, එවං බ්යාකරෙය්ය’’න්ති.

‘‘සචෙ ¶ පන තං, සාරිපුත්ත, එවං පුච්ඡෙය්යුං – ‘උපාදානං පනාවුසො…පෙ… සචෙ පන තං, සාරිපුත්ත, එවං පුච්ඡෙය්යුං – තණ්හා පනාවුසො සාරිපුත්ත, කිංනිදානා කිංසමුදයා කිංජාතිකා කිංපභවා’ති? එවං පුට්ඨො ත්වං, සාරිපුත්ත, කින්ති බ්යාකරෙය්යාසී’’ති? ‘‘සචෙ ¶ මං, භන්තෙ, එවං පුච්ඡෙය්යුං – තණ්හා පනාවුසො සාරිපුත්ත, කිංනිදානා කිංසමුදයා කිංජාතිකා කිංපභවා’ති? එවං පුට්ඨොහං, භන්තෙ, එවං බ්යාකරෙය්යං – ‘තණ්හා ඛො, ආවුසො, වෙදනානිදානා වෙදනාසමුදයා වෙදනාජාතිකා වෙදනාපභවා’ති. එවං පුට්ඨොහං, භන්තෙ, එවං බ්යාකරෙය්ය’’න්ති.

‘‘සචෙ ¶ පන තං, සාරිපුත්ත, එවං පුච්ඡෙය්යුං – ‘කථං ජානතො පන තෙ, ආවුසො සාරිපුත්ත, කථං පස්සතො යා වෙදනාසු නන්දී සා න උපට්ඨාසී’ති. එවං පුට්ඨො ත්වං, සාරිපුත්ත, කින්ති බ්යාකරෙය්යාසී’’ති? ‘‘සචෙ මං, භන්තෙ, එවං පුච්ඡෙය්යුං – ‘කථං ජානතො පන තෙ, ආවුසො සාරිපුත්ත, කථං පස්සතො යා වෙදනාසු නන්දී සා න උපට්ඨාසී’ති එවං පුට්ඨොහං, භන්තෙ, එවං බ්යාකරෙය්යං – ‘තිස්සො ඛො ඉමා, ආවුසො, වෙදනා. කතමා තිස්සො? සුඛා වෙදනා, දුක්ඛා වෙදනා, අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා. ඉමා ඛො, ආවුසො, තිස්සො වෙදනා අනිච්චා. යදනිච්චං තං දුක්ඛන්ති විදිතං [විදිතා (ටීකා)], යා වෙදනාසු නන්දී සා න උපට්ඨාසී’ති. එවං, පුට්ඨොහං, භන්තෙ, එවං බ්යාකරෙය්ය’’න්ති.

‘‘සාධු සාධු, සාරිපුත්ත. අයම්පි ඛො, සාරිපුත්ත, පරියායො, එතස්සෙව අත්ථස්ස සංඛිත්තෙන වෙය්යාකරණාය – ‘යං කිඤ්චි වෙදයිතං තං දුක්ඛස්මි’’’න්ති.

‘‘සචෙ ¶ පන තං, සාරිපුත්ත, එවං පුච්ඡෙය්යුං – ‘කථං විමොක්ඛා පන තයා, ආවුසො සාරිපුත්ත, අඤ්ඤා බ්යාකතා – ඛීණා ජාති වුසිතං බ්රහ්මචරියං කතං කරණීයං නාපරං ඉත්ථත්තායාති පජානාමී’ති? එවං පුට්ඨො ත්වං, සාරිපුත්ත, කින්ති බ්යාකරෙය්යාසී’’ති? ‘‘සචෙ මං, භන්තෙ, එවං පුච්ඡෙය්යුං – ‘කථං විමොක්ඛා පන තයා, ආවුසො සාරිපුත්ත, අඤ්ඤා බ්යාකතා ¶ – ඛීණා ජාති වුසිතං බ්රහ්මචරියං කතං කරණීයං නාපරං ඉත්ථත්තායාති පජානාමී’ති. එවං පුට්ඨොහං, භන්තෙ, එවං බ්යාකරෙය්යං – ‘අජ්ඣත්තං ¶ විමොක්ඛා ඛ්වාහං, ආවුසො, සබ්බුපාදානක්ඛයා තථා සතො විහරාමි යථා සතං විහරන්තං ආසවා නානුස්සවන්ති, අත්තානඤ්ච නාවජානාමී’ති. එවං පුට්ඨොහං, භන්තෙ, එවං බ්යාකරෙය්ය’’න්ති.

‘‘සාධු ¶ සාධු, සාරිපුත්ත. අයම්පි ඛො සාරිපුත්ත, පරියායො එතස්සෙව අත්ථස්ස සංඛිත්තෙන වෙය්යාකරණාය – යෙ ආසවා සමණෙන වුත්තා තෙස්වාහං න කඞ්ඛාමි, තෙ මෙ පහීනාති න විචිකිච්ඡාමී’’ති. ඉදමවොච භගවා. ඉදං වත්වා සුගතො උට්ඨායාසනා විහාරං පාවිසි.

තත්ර ඛො ආයස්මා සාරිපුත්තො අචිරපක්කන්තස්ස භගවතො භික්ඛූ ආමන්තෙසි – ‘‘පුබ්බෙ අප්පටිසංවිදිතං මං, ආවුසො, භගවා පඨමං පඤ්හං අපුච්ඡි, තස්ස මෙ අහොසි දන්ධායිතත්තං. යතො ච ඛො මෙ, ආවුසො, භගවා පඨමං පඤ්හං අනුමොදි, තස්ස මය්හං, ආවුසො, එතදහොසි – දිවසං චෙපි මං භගවා එතමත්ථං පුච්ඡෙය්ය අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි පදෙහි අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි පරියායෙහි, දිවසම්පාහං භගවතො එතමත්ථං බ්යාකරෙය්යං අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි පදෙහි අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි පරියායෙහි. රත්තිං චෙපි මං භගවා එතමත්ථං පුච්ඡෙය්ය අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි පදෙහි අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි පරියායෙහි, රත්තිම්පාහං භගවතො එතමත්ථං බ්යාකරෙය්යං අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි පදෙහි අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි පරියායෙහි. රත්තින්දිවං [රත්තිදිවං (ක.)] චෙපි මං භගවා එතමත්ථං පුච්ඡෙය්ය අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි පදෙහි අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි පරියායෙහි ¶ , රත්තින්දිවම්පාහං භගවතො එතමත්ථං බ්යාකරෙය්යං අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි පදෙහි අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි පරියායෙහි. ද්වෙ ¶ රත්තින්දිවානි චෙපි මං භගවා එතමත්ථං පුච්ඡෙය්ය…පෙ… ද්වෙ රත්තින්දිවානිපාහං භගවතො එතමත්ථං බ්යාකරෙය්යං…පෙ… තීණි රත්තින්දිවානි චෙපි මං භගවා එතමත්ථං පුච්ඡෙය්ය…පෙ… තීණි රත්තින්දිවානිපාහං භගවතො එතමත්ථං බ්යාකරෙය්යං…පෙ… චත්තාරි රත්තින්දිවානි චෙපි මං භගවා එතමත්ථං පුච්ඡෙය්ය…පෙ… චත්තාරි රත්තින්දිවානිපාහං ¶ භගවතො එතමත්ථං බ්යාකරෙය්යං…පෙ… පඤ්ච රත්තින්දිවානි චෙපි මං භගවා එතමත්ථං පුච්ඡෙය්ය…පෙ… පඤ්ච රත්තින්දිවානිපාහං භගවතො එතමත්ථං බ්යාකරෙය්යං…පෙ… ඡ රත්තින්දිවානි චෙපි මං භගවා එතමත්ථං පුච්ඡෙය්ය…පෙ… ඡ රත්තින්දිවානිපාහං භගවතො එතමත්ථං බ්යාකරෙය්යං…පෙ… සත්ත රත්තින්දිවානි චෙපි මං භගවා එතමත්ථං පුච්ඡෙය්ය අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි පදෙහි අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි පරියායෙහි, සත්ත රත්තින්දිවානිපාහං භගවතො එතමත්ථං බ්යාකරෙය්යං අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි පදෙහි අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි පරියායෙහී’’ති.

අථ ඛො කළාරඛත්තියො භික්ඛු උට්ඨායාසනා යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි; උපසඞ්කමිත්වා භගවන්තං අභිවාදෙත්වා එකමන්තං නිසීදි. එකමන්තං නිසින්නො ඛො කළාරඛත්තියො භික්ඛු භගවන්තං එතදවොච – ‘‘ආයස්මතා, භන්තෙ, සාරිපුත්තෙන සීහනාදො නදිතො – පුබ්බෙ අප්පටිසංවිදිතං මං, ආවුසො, භගවා පඨමං පඤ්හං අපුච්ඡි, තස්ස මෙ අහොසි දන්ධායිතත්තං. යතො ¶ ච ඛො මෙ, ආවුසො, භගවා පඨමං පඤ්හං අනුමොදි ¶ , තස්ස මය්හං, ආවුසො, එතදහොසි – දිවසං චෙපි මං භගවා එතමත්ථං පුච්ඡෙය්ය අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි පදෙහි අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි පරියායෙහි, දිවසම්පාහං භගවතො එතමත්ථං බ්යාකරෙය්යං අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි පදෙහි අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි පරියායෙහි; රත්තිං චෙපි…පෙ… රත්තින්දිවං චෙපි මං භගවා…පෙ… ද්වෙ රත්තින්දිවානි චෙපි මං භගවා…පෙ… තීණි… චත්තාරි… පඤ්ච… ඡ… සත්ත රත්තින්දිවානි චෙපි මං භගවා එතමත්ථං පුච්ඡෙය්ය ¶ අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි පදෙහි අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි පරියායෙහි, සත්ත රත්තින්දිවානිපාහං භගවතො එතමත්ථං බ්යාකරෙය්යං අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි පදෙහි අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි පරියායෙහී’’ති.

‘‘සා හි, භික්ඛු, සාරිපුත්තස්ස ධම්මධාතු සුප්පටිවිද්ධා, යස්සා ධම්මධාතුයා සුප්පටිවිද්ධත්තා දිවසං චෙපාහං සාරිපුත්තං එතමත්ථං පුච්ඡෙය්යං අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි පදෙහි අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි පරියායෙහි, දිවසම්පි මෙ සාරිපුත්තො එතමත්ථං බ්යාකරෙය්ය අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි පදෙහි අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි පරියායෙහි. රත්තිං චෙපාහං සාරිපුත්තං එතමත්ථං පුච්ඡෙය්යං අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි පදෙහි අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි පරියායෙහි, රත්තිම්පි මෙ සාරිපුත්තො එතමත්ථං බ්යාකරෙය්ය…පෙ… රත්තින්දිවං චෙපාහං සාරිපුත්තං එතමත්ථං පුච්ඡෙය්යං, රත්තින්දිවම්පි මෙ සාරිපුත්තො එතමත්ථං බ්යාකරෙය්ය… ද්වෙ රත්තින්දිවානි චෙපාහං සාරිපුත්තං එතමත්ථං පුච්ඡෙය්යං, ද්වෙ රත්තින්දිවානිපි මෙ සාරිපුත්තො එතමත්ථං බ්යාකරෙය්ය… තීණි රත්තින්දිවානි චෙපාහං සාරිපුත්තං එතමත්ථං පුච්ඡෙය්යං, තීණි රත්තින්දිවානිපි ¶ මෙ සාරිපුත්තො එතමත්ථං ¶ බ්යාකරෙය්ය… චත්තාරි රත්තින්දිවානි චෙපාහං සාරිපුත්තං එතමත්ථං පුච්ඡෙය්යං, චත්තාරි රත්තින්දිවානිපි මෙ සාරිපුත්තො එතමත්ථං බ්යාකරෙය්ය… පඤ්ච රත්තින්දිවානි චෙපාහං සාරිපුත්තං එතමත්ථං පුච්ඡෙය්යං, පඤ්ච රත්තින්දිවානිපි මෙ සාරිපුත්තො එතමත්ථං බ්යාකරෙය්ය… ඡ රත්තින්දිවානි චෙපාහං සාරිපුත්තං එතමත්ථං පුච්ඡෙය්යං, ඡ රත්තින්දිවානිපි මෙ සාරිපුත්තො එතමත්ථං බ්යාකරෙය්ය… සත්ත රත්තින්දිවානි චෙපාහං සාරිපුත්තං එතමත්ථං පුච්ඡෙය්යං අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි පදෙහි අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි පරියායෙහි, සත්ත රත්තින්දිවානිපි මෙ සාරිපුත්තො එතමත්ථං බ්යාකරෙය්ය අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි පදෙහි අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි පරියායෙහී’’ති. දුතියං.

3. ඤාණවත්ථුසුත්තං

33. සාවත්ථියං…පෙ… ‘‘චතුචත්තාරීසං වො, භික්ඛවෙ, ඤාණවත්ථූනි දෙසෙස්සාමි, තං සුණාථ, සාධුකං ¶ මනසි කරොථ; භාසිස්සාමී’’ති. ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති ඛො තෙ භික්ඛූ භගවතො පච්චස්සොසුං. භගවා එතදවොච –

‘‘කතමානි [කතමානි ච (ස්යා. කං. පී. ක.)], භික්ඛවෙ, චතුචත්තාරීසං ඤාණවත්ථූනි? ජරාමරණෙ ¶ ඤාණං, ජරාමරණසමුදයෙ ඤාණං, ජරාමරණනිරොධෙ ඤාණං, ජරාමරණනිරොධගාමිනියා පටිපදාය ඤාණං; ජාතියා ඤාණං, ජාතිසමුදයෙ ඤාණං, ජාතිනිරොධෙ ඤාණං, ජාතිනිරොධගාමිනියා පටිපදාය ඤාණං; භවෙ ඤාණං, භවසමුදයෙ ඤාණං, භවනිරොධෙ ඤාණං, භවනිරොධගාමිනියා පටිපදාය ඤාණං; උපාදානෙ ඤාණං, උපාදානසමුදයෙ ඤාණං, උපාදානනිරොධෙ ඤාණං, උපාදානනිරොධගාමිනියා පටිපදාය ¶ ඤාණං; තණ්හාය ඤාණං, තණ්හාසමුදයෙ ඤාණං, තණ්හානිරොධෙ ඤාණං, තණ්හානිරොධගාමිනියා පටිපදාය ඤාණං; වෙදනාය ඤාණං, වෙදනාසමුදයෙ ඤාණං, වෙදනානිරොධෙ ඤාණං, වෙදනානිරොධගාමිනියා පටිපදාය ඤාණං; ඵස්සෙ ඤාණං…පෙ… සළායතනෙ ඤාණං… නාමරූපෙ ඤාණං… විඤ්ඤාණෙ ඤාණං… සඞ්ඛාරෙසු ඤාණං, සඞ්ඛාරසමුදයෙ ඤාණං, සඞ්ඛාරනිරොධෙ ඤාණං, සඞ්ඛාරනිරොධගාමිනියා පටිපදාය ඤාණං. ඉමානි වුච්චන්ති, භික්ඛවෙ, චතුචත්තාරීසං ඤාණවත්ථූනි.

‘‘කතමඤ්ච, භික්ඛවෙ, ජරාමරණං? යා තෙසං තෙසං සත්තානං තම්හි තම්හි සත්තනිකායෙ ජරා ජීරණතා ඛණ්ඩිච්චං පාලිච්චං වලිත්තචතා ආයුනො සංහානි ¶ ඉන්ද්රියානං පරිපාකො, අයං වුච්චති ජරා. යා තෙසං තෙසං සත්තානං තම්හා තම්හා සත්තනිකායා චුති චවනතා භෙදො අන්තරධානං මච්චු මරණං කාලකිරියා ඛන්ධානං භෙදො කළෙවරස්ස නික්ඛෙපො. ඉදං වුච්චති මරණං. ඉති අයඤ්ච ජරා, ඉදඤ්ච මරණං; ඉදං වුච්චති, භික්ඛවෙ, ජරාමරණං.

‘‘ජාතිසමුදයා ජරාමරණසමුදයො; ජාතිනිරොධා ජරාමරණනිරොධො; අයමෙව අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො ජරාමරණනිරොධගාමිනී පටිපදා, සෙය්යථිදං – සම්මාදිට්ඨි…පෙ… සම්මාසමාධි.

‘‘යතො ඛො, භික්ඛවෙ, අරියසාවකො එවං ජරාමරණං පජානාති, එවං ජරාමරණසමුදයං පජානාති, එවං ජරාමරණනිරොධං ¶ පජානාති, එවං ජරාමරණනිරොධගාමිනිං පටිපදං පජානාති, ඉදමස්ස ධම්මෙ ඤාණං ¶ . සො ඉමිනා ධම්මෙන දිට්ඨෙන විදිතෙන අකාලිකෙන පත්තෙන පරියොගාළ්හෙන අතීතානාගතෙන යං නෙති.

‘‘යෙ ¶ ඛො කෙචි අතීතමද්ධානං සමණා වා බ්රාහ්මණා වා ජරාමරණං අබ්භඤ්ඤංසු, ජරාමරණසමුදයං අබ්භඤ්ඤංසු, ජරාමරණනිරොධං අබ්භඤ්ඤංසු, ජරාමරණනිරොධගාමිනිං පටිපදං අබ්භඤ්ඤංසු, සබ්බෙ තෙ එවමෙව අබ්භඤ්ඤංසු, සෙය්යථාපාහං එතරහි.

‘‘යෙපි හි කෙචි අනාගතමද්ධානං සමණා වා බ්රාහ්මණා වා ජරාමරණං අභිජානිස්සන්ති, ජරාමරණසමුදයං අභිජානිස්සන්ති, ජරාමරණනිරොධං අභිජානිස්සන්ති, ජරාමරණනිරොධගාමිනිං පටිපදං අභිජානිස්සන්ති, සබ්බෙ තෙ එවමෙව අභිජානිස්සන්ති, සෙය්යථාපාහං එතරහීති. ඉදමස්ස අන්වයෙ ඤාණං.

‘‘යතො ඛො, භික්ඛවෙ, අරියසාවකස්ස ඉමානි ද්වෙ ඤාණානි පරිසුද්ධානි හොන්ති පරියොදාතානි – ධම්මෙ ඤාණඤ්ච අන්වයෙ ඤාණඤ්ච. අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, අරියසාවකො දිට්ඨිසම්පන්නො ඉතිපි, දස්සනසම්පන්නො ඉතිපි, ආගතො ඉමං සද්ධම්මං ඉතිපි, පස්සති ඉමං සද්ධම්මං ඉතිපි, සෙක්ඛෙන ඤාණෙන සමන්නාගතො ඉතිපි, සෙක්ඛාය විජ්ජාය සමන්නාගතො ඉතිපි, ධම්මසොතං සමාපන්නො ඉතිපි, අරියො නිබ්බෙධිකපඤ්ඤො ඉතිපි, අමතද්වාරං ආහච්ච තිට්ඨති ඉතිපීති.

‘‘කතමා ච, භික්ඛවෙ, ජාති…පෙ… කතමො ච, භික්ඛවෙ, භවො… කතමඤ්ච, භික්ඛවෙ, උපාදානං… කතමා ච, භික්ඛවෙ තණ්හා… කතමා ච, භික්ඛවෙ, වෙදනා… කතමො ච, භික්ඛවෙ, ඵස්සො… කතමඤ්ච, භික්ඛවෙ ¶ , සළායතනං… කතමඤ්ච, භික්ඛවෙ, නාමරූපං ¶ … කතමඤ්ච, භික්ඛවෙ, විඤ්ඤාණං… කතමෙ ච, භික්ඛවෙ, සඞ්ඛාරා? තයොමෙ, භික්ඛවෙ ¶ , සඞ්ඛාරා – කායසඞ්ඛාරො, වචීසඞ්ඛාරො, චිත්තසඞ්ඛාරොති. ඉමෙ වුච්චන්ති, භික්ඛවෙ, සඞ්ඛාරා.

‘‘අවිජ්ජාසමුදයා සඞ්ඛාරසමුදයො; අවිජ්ජානිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො; අයමෙව අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො සඞ්ඛාරනිරොධගාමිනී පටිපදා, සෙය්යථිදං – සම්මාදිට්ඨි…පෙ… සම්මාසමාධි.

‘‘යතො ඛො, භික්ඛවෙ, අරියසාවකො එවං සඞ්ඛාරෙ පජානාති, එවං සඞ්ඛාරසමුදයං පජානාති ¶ , එවං සඞ්ඛාරනිරොධං පජානාති, එවං සඞ්ඛාරනිරොධගාමිනිං පටිපදං පජානාති, ඉදමස්ස ධම්මෙ ඤාණං. සො ඉමිනා ධම්මෙන දිට්ඨෙන විදිතෙන අකාලිකෙන පත්තෙන පරියොගාළ්හෙන අතීතානාගතෙන යං නෙති.

‘‘යෙ ඛො කෙචි අතීතමද්ධානං සමණා වා බ්රාහ්මණා වා සඞ්ඛාරෙ අබ්භඤ්ඤංසු, සඞ්ඛාරසමුදයං අබ්භඤ්ඤංසු, සඞ්ඛාරනිරොධං අබ්භඤ්ඤංසු, සඞ්ඛාරනිරොධගාමිනිං පටිපදං අබ්භඤ්ඤංසු, සබ්බෙ තෙ එවමෙව අබ්භඤ්ඤංසු, සෙය්යථාපාහං එතරහි.

‘‘යෙපි හි කෙචි අනාගතමද්ධානං සමණා වා බ්රාහ්මණා වා සඞ්ඛාරෙ අභිජානිස්සන්ති, සඞ්ඛාරසමුදයං අභිජානිස්සන්ති, සඞ්ඛාරනිරොධං අභිජානිස්සන්ති, සඞ්ඛාරනිරොධගාමිනිං පටිපදං අභිජානිස්සන්ති, සබ්බෙ තෙ එවමෙව අභිජානිස්සන්ති, සෙය්යථාපාහං එතරහි. ඉදමස්ස අන්වයෙ ඤාණං.

‘‘යතො ඛො, භික්ඛවෙ, අරියසාවකස්ස ඉමානි ද්වෙ ඤාණානි පරිසුද්ධානි ¶ හොන්ති පරියොදාතානි – ධම්මෙ ඤාණඤ්ච අන්වයෙ ඤාණඤ්ච. අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, අරියසාවකො දිට්ඨිසම්පන්නො ඉතිපි, දස්සනසම්පන්නො ඉතිපි, ආගතො ඉමං සද්ධම්මං ඉතිපි, පස්සති ඉමං සද්ධම්මං ඉතිපි, සෙක්ඛෙන ඤාණෙන සමන්නාගතො ඉතිපි, සෙක්ඛාය විජ්ජාය සමන්නාගතො ඉතිපි, ධම්මසොතං සමාපන්නො ඉතිපි, අරියො නිබ්බෙධිකපඤ්ඤො ඉතිපි, අමතද්වාරං ආහච්ච තිට්ඨති ඉතිපී’’ති. තතියං.

4. දුතියඤාණවත්ථුසුත්තං

34. සාවත්ථියං විහරති…පෙ… ‘‘සත්තසත්තරි වො, භික්ඛවෙ, ඤාණවත්ථූනි දෙසෙස්සාමි. තං සුණාථ, සාධුකං මනසි කරොථ; භාසිස්සාමී’’ති. ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති ඛො තෙ භික්ඛූ භගවතො පච්චස්සොසුං. භගවා එතදවොච –

‘‘කතමානි ¶ ¶ , භික්ඛවෙ, සත්තසත්තරි ඤාණවත්ථූනි? ජාතිපච්චයා ජරාමරණන්ති ඤාණං ¶ ; අසති ජාතියා නත්ථි ජරාමරණන්ති ඤාණං; අතීතම්පි අද්ධානං ජාතිපච්චයා ජරාමරණන්ති ඤාණං, අසති ජාතියා නත්ථි ජරාමරණන්ති ඤාණං; අනාගතම්පි අද්ධානං ජාතිපච්චයා ජරාමරණන්ති ඤාණං, අසති ජාතියා නත්ථි ජරාමරණන්ති ඤාණං; යම්පිස්ස තං ධම්මට්ඨිතිඤාණං තම්පි ඛයධම්මං වයධම්මං විරාගධම්මං නිරොධධම්මන්ති ඤාණං.

‘‘භවපච්චයා ජාතීති ඤාණං…පෙ… උපාදානපච්චයා භවොති ඤාණං… තණ්හාපච්චයා උපාදානන්ති ඤාණං… වෙදනාපච්චයා තණ්හාති ඤාණං… ඵස්සපච්චයා වෙදනාති ඤාණං… සළායතනපච්චයා ඵස්සොති ඤාණං… නාමරූපපච්චයා ¶ සළායතනන්ති ඤාණං… විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපන්ති ඤාණං… සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණන්ති ඤාණං; අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාති ඤාණං, අසති අවිජ්ජාය නත්ථි සඞ්ඛාරාති ඤාණං; අතීතම්පි අද්ධානං අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාති ඤාණං, අසති අවිජ්ජාය නත්ථි සඞ්ඛාරාති ඤාණං; අනාගතම්පි අද්ධානං අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාති ඤාණං, අසති අවිජ්ජාය නත්ථි සඞ්ඛාරාති ඤාණං; යම්පිස්ස තං ධම්මට්ඨිතිඤාණං තම්පි ඛයධම්මං වයධම්මං විරාගධම්මං නිරොධධම්මන්ති ඤාණං. ඉමානි වුච්චන්ති, භික්ඛවෙ, සත්තසත්තරි ඤාණවත්ථූනී’’ති. චතුත්ථං.

5. අවිජ්ජාපච්චයසුත්තං

35. සාවත්ථියං විහරති…පෙ… ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා, භික්ඛවෙ, සඞ්ඛාරා; සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොතී’’ති. එවං වුත්තෙ, අඤ්ඤතරො භික්ඛු භගවන්තං එතදවොච – ‘‘‘කතමං නු ඛො, භන්තෙ, ජරාමරණං, කස්ස ච පනිදං ජරාමරණ’න්ති? ‘නො කල්ලො පඤ්හො’ති භගවා අවොච, ‘කතමං ජරාමරණං ¶ , කස්ස ච පනිදං ජරාමරණ’න්ති ඉති වා, භික්ඛු, යො වදෙය්ය, ‘අඤ්ඤං ජරාමරණං අඤ්ඤස්ස ච පනිදං ජරාමරණ’න්ති, ඉති වා, භික්ඛු, යො වදෙය්ය, උභයමෙතං එකත්ථං බ්යඤ්ජනමෙව නානං. තං ජීවං තං සරීරන්ති වා, භික්ඛු, දිට්ඨියා සති බ්රහ්මචරියවාසො න හොති. අඤ්ඤං ජීවං අඤ්ඤං සරීරන්ති වා, භික්ඛු ¶ , දිට්ඨියා සති බ්රහ්මචරියවාසො න හොති. එතෙ ¶ තෙ, භික්ඛු, උභො අන්තෙ අනුපගම්ම මජ්ඣෙන තථාගතො ධම්මං දෙසෙති – ‘ජාතිපච්චයා ජරාමරණ’’’න්ති.

‘‘කතමා නු ඛො, භන්තෙ, ජාති, කස්ස ච පනායං ජාතී’’ති? ‘‘නො කල්ලො පඤ්හො’’ති භගවා අවොච, ‘‘‘කතමා ජාති, කස්ස ච පනායං ජාතී’ති ඉති ¶ වා, භික්ඛු, යො වදෙය්ය, ‘අඤ්ඤා ජාති අඤ්ඤස්ස ච පනායං ජාතී’ති ඉති වා, භික්ඛු, යො වදෙය්ය, උභයමෙතං එකත්ථං බ්යඤ්ජනමෙව නානං. තං ජීවං තං සරීරන්ති වා, භික්ඛු, දිට්ඨියා සති බ්රහ්මචරියවාසො න හොති. අඤ්ඤං ජීවං අඤ්ඤං සරීරන්ති වා, භික්ඛු, දිට්ඨියා සති බ්රහ්මචරියවාසො න හොති. එතෙ තෙ, භික්ඛු, උභො අන්තෙ අනුපගම්ම මජ්ඣෙන තථාගතො ධම්මං දෙසෙති – ‘භවපච්චයා ජාතී’’’ති.

‘‘කතමො නු ඛො, භන්තෙ, භවො, කස්ස ච පනායං භවො’’ති? ‘‘නො කල්ලො පඤ්හො’’ති භගවා අවොච, ‘‘‘කතමො භවො, කස්ස ච පනායං භවො’ති ඉති වා, භික්ඛු, යො වදෙය්ය, ‘අඤ්ඤො භවො අඤ්ඤස්ස ච පනායං භවො’ති ඉති වා, භික්ඛු, යො වදෙය්ය, උභයමෙතං එකත්ථං බ්යඤ්ජනමෙව නානං. තං ජීවං තං සරීරන්ති වා, භික්ඛු, දිට්ඨියා සති බ්රහ්මචරියවාසො න හොති; අඤ්ඤං ජීවං අඤ්ඤං සරීරන්ති වා, භික්ඛු, දිට්ඨියා සති බ්රහ්මචරියවාසො න හොති. එතෙ තෙ, භික්ඛු, උභො අන්තෙ අනුපගම්ම මජ්ඣෙන තථාගතො ධම්මං දෙසෙති – ‘උපාදානපච්චයා භවො’ති…පෙ… ‘තණ්හාපච්චයා උපාදානන්ති… වෙදනාපච්චයා ¶ තණ්හාති… ඵස්සපච්චයා වෙදනාති… සළායතනපච්චයා ඵස්සොති… නාමරූපපච්චයා සළායතනන්ති… විඤ්ඤාණපච්චයා ¶ නාමරූපන්ති… සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණ’’’න්ති.

‘‘කතමෙ නු ඛො, භන්තෙ, සඞ්ඛාරා, කස්ස ච පනිමෙ සඞ්ඛාරා’’ති? ‘‘නො කල්ලො පඤ්හො’’ති භගවා අවොච, ‘‘‘කතමෙ සඞ්ඛාරා කස්ස ච පනිමෙ සඞ්ඛාරා’ති ඉති වා, භික්ඛු, යො වදෙය්ය, ‘අඤ්ඤෙ සඞ්ඛාරා අඤ්ඤස්ස ච පනිමෙ සඞ්ඛාරා’ති ඉති වා, භික්ඛු, යො වදෙය්ය, උභයමෙතං එකත්ථං බ්යඤ්ජනමෙව නානං. තං ජීවං තං සරීරන්ති වා, භික්ඛු, දිට්ඨියා සති බ්රහ්මචරියවාසො න හොති; අඤ්ඤං ජීවං අඤ්ඤං සරීරන්ති වා, භික්ඛු, දිට්ඨියා සති බ්රහ්මචරියවාසො න හොති. එතෙ තෙ, භික්ඛු, උභො අන්තෙ අනුපගම්ම මජ්ඣෙන තථාගතො ධම්මං දෙසෙති – ‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’’ති.

‘‘අවිජ්ජාය ¶ ත්වෙව, භික්ඛු, අසෙසවිරාගනිරොධා යානිස්ස තානි විසූකායිකානි විසෙවිතානි විප්ඵන්දිතානි කානිචි කානිචි. ‘කතමං ජරාමරණං, කස්ස ච පනිදං ජරාමරණං’ ඉති වා, ‘අඤ්ඤං ජරාමරණං, අඤ්ඤස්ස ච පනිදං ජරාමරණං’ ඉති වා, ‘තං ජීවං තං සරීරං’ ඉති වා, ‘අඤ්ඤං ජීවං අඤ්ඤං සරීරං’ ඉති වා. සබ්බානිස්ස තානි පහීනානි භවන්ති උච්ඡින්නමූලානි තාලාවත්ථුකතානි අනභාවඞ්කතානි ආයතිං අනුප්පාදධම්මානි.

‘‘අවිජ්ජාය ¶ ත්වෙව, භික්ඛු, අසෙසවිරාගනිරොධා යානිස්ස තානි විසූකායිකානි විසෙවිතානි විප්ඵන්දිතානි කානිචි කානිචි. ‘කතමා ජාති, කස්ස ¶ ච පනායං ජාති’ ඉති වා, ‘අඤ්ඤා ජාති, අඤ්ඤස්ස ච පනායං ජාති’ ඉති වා, ‘තං ජීවං තං සරීරං’ ඉති වා, ‘අඤ්ඤං ජීවං අඤ්ඤං සරීරං’ ඉති වා. සබ්බානිස්ස තානි පහීනානි භවන්ති උච්ඡින්නමූලානි තාලාවත්ථුකතානි අනභාවඞ්කතානි ආයතිං අනුප්පාදධම්මානි.

‘‘අවිජ්ජාය ත්වෙව, භික්ඛු, අසෙසවිරාගනිරොධා යානිස්ස තානි විසූකායිකානි විසෙවිතානි විප්ඵන්දිතානි කානිචි කානිචි. කතමො භවො…පෙ… කතමං උපාදානං… කතමා තණ්හා… කතමා ¶ වෙදනා… කතමො ඵස්සො… කතමං සළායතනං… කතමං නාමරූපං… කතමං විඤ්ඤාණං…පෙ….

‘‘අවිජ්ජාය ත්වෙව, භික්ඛු, අසෙසවිරාගනිරොධා යානිස්ස තානි විසූකායිකානි විසෙවිතානි විප්ඵන්දිතානි කානිචි කානිචි. ‘කතමෙ සඞ්ඛාරා, කස්ස ච පනිමෙ සඞ්ඛාරා’ ඉති වා, ‘අඤ්ඤෙ සඞ්ඛාරා, අඤ්ඤස්ස ච පනිමෙ සඞ්ඛාරා’ ඉති වා, ‘තං ජීවං තං සරීරං’ ඉති වා, ‘අඤ්ඤං ජීවං, අඤ්ඤං සරීරං’ ඉති වා. සබ්බානිස්ස තානි පහීනානි භවන්ති උච්ඡින්නමූලානි තාලාවත්ථුකතානි අනභාවඞ්කතානි ආයතිං අනුප්පාදධම්මානී’’ති. පඤ්චමං.

6. දුතියඅවිජ්ජාපච්චයසුත්තං

36. සාවත්ථියං ¶ විහරති…පෙ… ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා, භික්ඛවෙ, සඞ්ඛාරා; සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති.

‘‘‘කතමං ජරාමරණං, කස්ස ච පනිදං ජරාමරණ’න්ති ඉති වා, භික්ඛවෙ ¶ , යො වදෙය්ය, ‘අඤ්ඤං ජරාමරණං, අඤ්ඤස්ස ච පනිදං ජරාමරණ’න්ති ඉති වා, භික්ඛවෙ, යො වදෙය්ය, උභයමෙතං එකත්ථං බ්යඤ්ජනමෙව නානං. ‘තං ජීවං තං සරීරං’ ඉති වා, භික්ඛවෙ, දිට්ඨියා සති බ්රහ්මචරියවාසො න හොති. ‘අඤ්ඤං ජීවං අඤ්ඤං සරීරං’ ඉති වා, භික්ඛවෙ, දිට්ඨියා සති බ්රහ්මචරියවාසො න හොති. එතෙ තෙ, භික්ඛවෙ, උභො අන්තෙ අනුපගම්ම මජ්ඣෙන තථාගතො ධම්මං දෙසෙති – ‘ජාතිපච්චයා ජරාමරණ’’’න්ති.

‘‘කතමා ¶ ජාති…පෙ… කතමො භවො… කතමං උපාදානං… කතමා තණ්හා… කතමා වෙදනා… කතමො ඵස්සො… කතමං ¶ සළායතනං… කතමං නාමරූපං… කතමං විඤ්ඤාණං… කතමෙ සඞ්ඛාරා, කස්ස ච පනිමෙ සඞ්ඛාරාති ඉති වා, භික්ඛවෙ, යො වදෙය්ය, ‘අඤ්ඤෙ සඞ්ඛාරා අඤ්ඤස්ස ච පනිමෙ සඞ්ඛාරා’ති ඉති වා, භික්ඛවෙ, යො වදෙය්ය, උභයමෙතං එකත්ථං බ්යඤ්ජනමෙව නානං. ‘තං ජීවං තං සරීරං’ ඉති වා, භික්ඛවෙ, දිට්ඨියා සති බ්රහ්මචරියවාසො න හොති. ‘අඤ්ඤං ජීවං අඤ්ඤං සරීරං’ ඉති වා, භික්ඛවෙ, දිට්ඨියා සති බ්රහ්මචරියවාසො න හොති. එතෙ තෙ, භික්ඛවෙ, උභො අන්තෙ අනුපගම්ම මජ්ඣෙන තථාගතො ධම්මං දෙසෙති – ‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’’ති.

‘‘අවිජ්ජාය ත්වෙව, භික්ඛවෙ, අසෙසවිරාගනිරොධා යානිස්ස තානි විසූකායිකානි විසෙවිතානි විප්ඵන්දිතානි කානිචි කානිචි. ‘කතමං ජරාමරණං, කස්ස ච පනිදං ජරාමරණං’ ඉති වා, ‘අඤ්ඤං ජරාමරණං, අඤ්ඤස්ස ච පනිදං ¶ ජරාමරණං’ ඉති වා, ‘තං ජීවං ¶ තං සරීරං’ ඉති වා, ‘අඤ්ඤං ජීවං, අඤ්ඤං සරීරං’ ඉති වා. සබ්බානිස්ස තානි පහීනානි භවන්ති උච්ඡින්නමූලානි තාලාවත්ථුකතානි අනභාවඞ්කතානි ආයතිං අනුප්පාදධම්මානි.

‘‘අවිජ්ජාය ත්වෙව, භික්ඛවෙ, අසෙසවිරාගනිරොධා යානිස්ස තානි විසූකායිකානි විසෙවිතානි විප්ඵන්දිතානි කානිචි කානිචි. කතමා ජාති…පෙ… කතමො භවො… කතමං උපාදානං… කතමා තණ්හා… කතමා වෙදනා… කතමො ඵස්සො… කතමං සළායතනං… කතමං නාමරූපං… කතමං විඤ්ඤාණං… ‘කතමෙ සඞ්ඛාරා, කස්ස ච පනිමෙ සඞ්ඛාරා’ ඉති වා, ‘අඤ්ඤෙ සඞ්ඛාරා, අඤ්ඤස්ස ච පනිමෙ සඞ්ඛාරා’ ඉති වා; ‘තං ජීවං තං සරීරං’ ඉති වා, ‘අඤ්ඤං ජීවං අඤ්ඤං සරීරං’ ඉති වා. සබ්බානිස්ස තානි පහීනානි භවන්ති උච්ඡින්නමූලානි තාලාවත්ථුකතානි අනභාවඞ්කතානි ආයතිං අනුප්පාදධම්මානී’’ති. ඡට්ඨං.

7. නතුම්හසුත්තං

37. සාවත්ථියං විහරති…පෙ… ‘‘නායං, භික්ඛවෙ, කායො තුම්හාකං නපි අඤ්ඤෙසං. පුරාණමිදං ¶ , භික්ඛවෙ, කම්මං අභිසඞ්ඛතං අභිසඤ්චෙතයිතං වෙදනියං දට්ඨබ්බං’’.

‘‘තත්ර ¶ ඛො, භික්ඛවෙ, සුතවා අරියසාවකො පටිච්චසමුප්පාදඤ්ඤෙව සාධුකං යොනිසො මනසි කරොති – ‘ඉති ඉමස්මිං සති ඉදං හොති, ඉමස්සුප්පාදා ¶ ඉදං උප්පජ්ජති; ඉමස්මිං අසති ඉදං න හොති, ඉමස්ස නිරොධා ඉදං නිරුජ්ඣති, යදිදං – අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා; සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති. අවිජ්ජාය ත්වෙව අසෙසවිරාගනිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො; සඞ්ඛාරනිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධො…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොතී’’’ති. සත්තමං.

8. චෙතනාසුත්තං

38. සාවත්ථිනිදානං ¶ . ‘‘යඤ්ච, භික්ඛවෙ, චෙතෙති යඤ්ච පකප්පෙති යඤ්ච අනුසෙති, ආරම්මණමෙතං [ආරමණමෙතං (?)] හොති විඤ්ඤාණස්ස ඨිතියා. ආරම්මණෙ සති පතිට්ඨා විඤ්ඤාණස්ස හොති. තස්මිං පතිට්ඨිතෙ විඤ්ඤාණෙ විරූළ්හෙ ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්ති හොති. ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්තියා සති ආයතිං ජාති ජරාමරණං සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා සම්භවන්ති. එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති’’.

‘‘නො චෙ, භික්ඛවෙ, චෙතෙති නො චෙ පකප්පෙති, අථ චෙ අනුසෙති, ආරම්මණමෙතං හොති විඤ්ඤාණස්ස ඨිතියා. ආරම්මණෙ සති පතිට්ඨා විඤ්ඤාණස්ස හොති. තස්මිං පතිට්ඨිතෙ විඤ්ඤාණෙ විරූළ්හෙ ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්ති හොති. ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්තියා සති ආයතිං ජාතිජරාමරණං සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා සම්භවන්ති. එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති.

‘‘යතො ච ඛො, භික්ඛවෙ, නො චෙව චෙතෙති නො ච පකප්පෙති නො ච අනුසෙති, ආරම්මණමෙතං න හොති විඤ්ඤාණස්ස ඨිතියා ¶ . ආරම්මණෙ අසති ¶ පතිට්ඨා විඤ්ඤාණස්ස න හොති. තදප්පතිට්ඨිතෙ විඤ්ඤාණෙ අවිරූළ්හෙ ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්ති න හොති. ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්තියා අසති ආයතිං ජාතිජරාමරණං සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා නිරුජ්ඣන්ති. එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොතී’’ති. අට්ඨමං.

9. දුතියචෙතනාසුත්තං

39. සාවත්ථියං ¶ විහරති…පෙ… ‘‘යඤ්ච, භික්ඛවෙ, චෙතෙති යඤ්ච පකප්පෙති යඤ්ච අනුසෙති, ආරම්මණමෙතං හොති විඤ්ඤාණස්ස ඨිතියා. ආරම්මණෙ සති පතිට්ඨා විඤ්ඤාණස්ස හොති. තස්මිං පතිට්ඨිතෙ විඤ්ඤාණෙ විරූළ්හෙ නාමරූපස්ස අවක්කන්ති හොති. නාමරූපපච්චයා සළායතනං; සළායතනපච්චයා ඵස්සො; ඵස්සපච්චයා වෙදනා…පෙ… තණ්හා… උපාදානං… භවො… ජාති… ජරාමරණං සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා සම්භවන්ති. එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති’’.

‘‘නො ¶ චෙ, භික්ඛවෙ, චෙතෙති නො චෙ පකප්පෙති, අථ චෙ අනුසෙති, ආරම්මණමෙතං හොති විඤ්ඤාණස්ස ඨිතියා. ආරම්මණෙ සති පතිට්ඨා විඤ්ඤාණස්ස හොති. තස්මිං පතිට්ඨිතෙ විඤ්ඤාණෙ විරූළ්හෙ නාමරූපස්ස අවක්කන්ති හොති. නාමරූපපච්චයා සළායතනං…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති.

‘‘යතො ච ඛො, භික්ඛවෙ, නො චෙව චෙතෙති නො ච පකප්පෙති නො ච අනුසෙති, ආරම්මණමෙතං න හොති විඤ්ඤාණස්ස ඨිතියා. ආරම්මණෙ ¶ අසති පතිට්ඨා විඤ්ඤාණස්ස න හොති. තදප්පතිට්ඨිතෙ විඤ්ඤාණෙ අවිරූළ්හෙ නාමරූපස්ස අවක්කන්ති න හොති. නාමරූපනිරොධා සළායතනනිරොධො…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොතී’’ති. නවමං.

10. තතියචෙතනාසුත්තං

40. සාවත්ථියං විහරති…පෙ… ‘‘යඤ්ච ¶ , භික්ඛවෙ, චෙතෙති යඤ්ච පකප්පෙති යඤ්ච අනුසෙති ආරම්මණමෙතං හොති විඤ්ඤාණස්ස ඨිතියා. ආරම්මණෙ සති පතිට්ඨා විඤ්ඤාණස්ස හොති. තස්මිං පතිට්ඨිතෙ විඤ්ඤාණෙ විරූළ්හෙ නති හොති. නතියා සති ආගතිගති හොති. ආගතිගතියා සති චුතූපපාතො හොති. චුතූපපාතෙ සති ආයතිං ජාතිජරාමරණං සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා සම්භවන්ති. එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති’’.

‘‘නො චෙ, භික්ඛවෙ, චෙතෙති නො චෙ පකප්පෙති අථ චෙ අනුසෙති, ආරම්මණමෙතං හොති විඤ්ඤාණස්ස ඨිතියා. ආරම්මණෙ සති පතිට්ඨා විඤ්ඤාණස්ස හොති. තස්මිං පතිට්ඨිතෙ විඤ්ඤාණෙ විරූළ්හෙ නති හොති. නතියා ¶ සති ආගතිගති හොති. ආගතිගතියා සති චුතූපපාතො හොති. චුතූපපාතෙ සති ආයතිං ජාතිජරාමරණං සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා සම්භවන්ති. එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති.

‘‘යතො ච ඛො, භික්ඛවෙ, නො චෙව චෙතෙති නො ච පකප්පෙති නො ච අනුසෙති, ආරම්මණමෙතං ¶ න හොති විඤ්ඤාණස්ස ඨිතියා. ආරම්මණෙ ¶ අසති පතිට්ඨා විඤ්ඤාණස්ස න හොති. තදප්පතිට්ඨිතෙ විඤ්ඤාණෙ අවිරූළ්හෙ නති න හොති. නතියා අසති ආගතිගති න හොති. ආගතිගතියා අසති චුතූපපාතො න හොති. චුතූපපාතෙ අසති ආයතිං ජාති ජරාමරණං සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා නිරුජ්ඣන්ති. එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොතී’’ති. දසමං.

කළාරඛත්තියවග්ගො චතුත්ථො.

තස්සුද්දානං –

භූතමිදං කළාරඤ්ච, දුවෙ ච ඤාණවත්ථූනි;

අවිජ්ජාපච්චයා ¶ ච ද්වෙ, නතුම්හා චෙතනා තයොති.

5. ගහපතිවග්ගො

1. පඤ්චවෙරභයසුත්තං

41. සාවත්ථියං ¶ විහරති. අථ ඛො අනාථපිණ්ඩිකො ගහපති යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි; උපසඞ්කමිත්වා භගවන්තං අභිවාදෙත්වා එකමන්තං නිසීදි. එකමන්තං නිසින්නං ඛො අනාථපිණ්ඩිකං ගහපතිං භගවා එතදවොච –

‘‘යතො ඛො, ගහපති, අරියසාවකස්ස පඤ්ච භයානි වෙරානි වූපසන්තානි හොන්ති, චතූහි ච සොතාපත්තියඞ්ගෙහි සමන්නාගතො හොති, අරියො චස්ස ඤායො පඤ්ඤාය සුදිට්ඨො හොති සුප්පටිවිද්ධො, සො ආකඞ්ඛමානො අත්තනාව අත්තානං බ්යාකරෙය්ය – ‘ඛීණනිරයොම්හි ඛීණතිරච්ඡානයොනි ඛීණපෙත්තිවිසයො ඛීණාපායදුග්ගතිවිනිපාතො, සොතාපන්නොහමස්මි අවිනිපාතධම්මො නියතො සම්බොධිපරායනො’’’ති.

‘‘කතමානි ¶ ¶ පඤ්ච භයානි වෙරානි වූපසන්තානි හොන්ති? යං, ගහපති, පාණාතිපාතී පාණාතිපාතපච්චයා දිට්ඨධම්මිකම්පි භයං වෙරං පසවති, සම්පරායිකම්පි භයං වෙරං පසවති, චෙතසිකම්පි දුක්ඛං දොමනස්සං පටිසංවෙදයති, පාණාතිපාතා පටිවිරතස්ස එවං තං භයං වෙරං වූපසන්තං හොති.

‘‘යං, ගහපති, අදින්නාදායී අදින්නාදානපච්චයා දිට්ඨධම්මිකම්පි භයං වෙරං පසවති, සම්පරායිකම්පි භයං වෙරං පසවති, චෙතසිකම්පි දුක්ඛං දොමනස්සං පටිසංවෙදයති, අදින්නාදානා පටිවිරතස්ස එවං තං භයං වෙරං වූපසන්තං හොති.

‘‘යං ¶ , ගහපති, කාමෙසුමිච්ඡාචාරී කාමෙසුමිච්ඡාචාරපච්චයා ¶ දිට්ඨධම්මිකම්පි භයං වෙරං පසවති, සම්පරායිකම්පි භයං වෙරං පසවති, චෙතසිකම්පි දුක්ඛං දොමනස්සං පටිසංවෙදයති, කාමෙසුමිච්ඡාචාරා පටිවිරතස්ස එවං තං භයං වෙරං වූපසන්තං හොති.

‘‘යං, ගහපති, මුසාවාදී මුසාවාදපච්චයා දිට්ඨධම්මිකම්පි භයං වෙරං පසවති, සම්පරායිකම්පි භයං වෙරං පසවති, චෙතසිකම්පි දුක්ඛං දොමනස්සං පටිසංවෙදයති, මුසාවාදා පටිවිරතස්ස එවං තං භයං වෙරං වූපසන්තං හොති.

‘‘යං, ගහපති, සුරාමෙරයමජ්ජපමාදට්ඨායී සුරාමෙරයමජ්ජපමාදට්ඨානපච්චයා දිට්ඨධම්මිකම්පි භයං වෙරං පසවති, සම්පරායිකම්පි භයං වෙරං පසවති, චෙතසිකම්පි දුක්ඛං දොමනස්සං පටිසංවෙදයති, සුරාමෙරයමජ්ජපමාදට්ඨානා පටිවිරතස්ස එවං තං භයං වෙරං වූපසන්තං හොති. ඉමානි පඤ්ච භයානි වෙරානි වූපසන්තානි හොන්ති.

‘‘කතමෙහි චතූහි සොතාපත්තියඞ්ගෙහි සමන්නාගතො හොති? ඉධ, ගහපති, අරියසාවකො බුද්ධෙ අවෙච්චප්පසාදෙන සමන්නාගතො හොති – ‘ඉතිපි සො භගවා අරහං සම්මාසම්බුද්ධො විජ්ජාචරණසම්පන්නො සුගතො ලොකවිදූ අනුත්තරො පුරිසදම්මසාරථි සත්ථා දෙවමනුස්සානං බුද්ධො භගවා’’’ති.

‘‘ධම්මෙ ¶ අවෙච්චප්පසාදෙන සමන්නාගතො හොති – ‘ස්වාක්ඛාතො භගවතා ධම්මො සන්දිට්ඨිකො අකාලිකො එහිපස්සිකො ඔපනෙය්යිකො පච්චත්තං වෙදිතබ්බො විඤ්ඤූහී’’’ති.

‘‘සඞ්ඝෙ ¶ අවෙච්චප්පසාදෙන සමන්නාගතො හොති – ‘සුප්පටිපන්නො භගවතො සාවකසඞ්ඝො, උජුප්පටිපන්නො භගවතො සාවකසඞ්ඝො, ඤායප්පටිපන්නො භගවතො සාවකසඞ්ඝො, සාමීචිප්පටිපන්නො භගවතො සාවකසඞ්ඝො ¶ , යදිදං චත්තාරි පුරිසයුගානි අට්ඨ පුරිසපුග්ගලා, එස භගවතො සාවකසඞ්ඝො ¶ ආහුනෙය්යො පාහුනෙය්යො දක්ඛිණෙය්යො අඤ්ජලිකරණීයො අනුත්තරං පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං ලොකස්සා’’’ති.

‘‘අරියකන්තෙහි සීලෙහි සමන්නාගතො හොති අඛණ්ඩෙහි අච්ඡිද්දෙහි අසබලෙහි අකම්මාසෙහි භුජිස්සෙහි විඤ්ඤුප්පසත්ථෙහි අපරාමට්ඨෙහි සමාධිසංවත්තනිකෙහි. ඉමෙහි චතූහි සොතාපත්තියඞ්ගෙහි සමන්නාගතො හොති.

‘‘කතමො චස්ස අරියො ඤායො පඤ්ඤාය සුදිට්ඨො හොති සුප්පටිවිද්ධො? ඉධ, ගහපති, අරියසාවකො පටිච්චසමුප්පාදඤ්ඤෙව සාධුකං යොනිසො මනසි කරොති – ‘ඉති ඉමස්මිං සති ඉදං හොති, ඉමස්මිං අසති ඉදං න හොති; ඉමස්සුප්පාදා ඉදං උප්පජ්ජති, ඉමස්ස නිරොධා ඉදං නිරුජ්ඣති. යදිදං අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා; සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති. අවිජ්ජාය ත්වෙව අසෙසවිරාගනිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො; සඞ්ඛාරනිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධො…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොතී’’’ති. අයමස්ස අරියො ඤායො පඤ්ඤාය සුදිට්ඨො හොති සුප්පටිවිද්ධො.

‘‘යතො ඛො, ගහපති, අරියසාවකස්ස ඉමානි පඤ්ච භයානි වෙරානි වූපසන්තානි හොන්ති, ඉමෙහි චතූහි සොතාපත්තියඞ්ගෙහි සමන්නාගතො හොති, අයඤ්චස්ස අරියො ඤායො පඤ්ඤාය සුදිට්ඨො හොති සුප්පටිවිද්ධො, සො ආකඞ්ඛමානො අත්තනාව අත්තානං බ්යාකරෙය්ය – ‘ඛීණනිරයොම්හි ¶ ඛීණතිරච්ඡානයොනි ඛීණපෙත්තිවිසයො ඛීණාපායදුග්ගතිවිනිපාතො, සොතාපන්නොහමස්මි අවිනිපාතධම්මො නියතො සම්බොධිපරායනො’’’ති.

2. දුතියපඤ්චවෙරභයසුත්තං

42. සාවත්ථියං ¶ විහරති…පෙ… ‘‘යතො ¶ ඛො, භික්ඛවෙ, අරියසාවකස්ස පඤ්ච භයානි වෙරානි වූපසන්තානි හොන්ති, චතූහි ච සොතාපත්තියඞ්ගෙහි සමන්නාගතො හොති, අරියො චස්ස ඤායො පඤ්ඤාය සුදිට්ඨො හොති ¶ සුප්පටිවිද්ධො, සො ආකඞ්ඛමානො අත්තනාව අත්තානං බ්යාකරෙය්ය – ‘ඛීණනිරයොම්හි ඛීණතිරච්ඡානයොනි ඛීණපෙත්තිවිසයො ඛීණාපායදුග්ගතිවිනිපාතො, සොතාපන්නොහමස්මි අවිනිපාතධම්මො නියතො සම්බොධිපරායනො’’’ති.

‘‘කතමානි පඤ්ච භයානි වෙරානි වූපසන්තානි හොන්ති? යං, භික්ඛවෙ, පාණාතිපාතී …පෙ… යං, භික්ඛවෙ, අදින්නාදායී…පෙ… යං, භික්ඛවෙ, කාමෙසුමිච්ඡාචාරී… යං, භික්ඛවෙ, මුසාවාදී… යං, භික්ඛවෙ, සුරාමෙරයමජ්ජපමාදට්ඨායී…පෙ… ඉමානි පඤ්ච භයානි වෙරානි වූපසන්තානි හොන්ති.

‘‘කතමෙහි චතූහි සොතාපත්තියඞ්ගෙහි සමන්නාගතො හොති? ඉධ, භික්ඛවෙ, අරියසාවකො බුද්ධෙ…පෙ… ධම්මෙ… සඞ්ඝෙ… අරියකන්තෙහි සීලෙහි සමන්නාගතො හොති. ඉමෙහි චතූහි සොතාපත්තියඞ්ගෙහි සමන්නාගතො හොති.

‘‘කතමො චස්ස අරියො ඤායො පඤ්ඤාය සුදිට්ඨො හොති සුප්පටිවිද්ධො ¶ ? ඉධ, භික්ඛවෙ, අරියසාවකො පටිච්චසමුප්පාදඤ්ඤෙව සාධුකං යොනිසො මනසි කරොති…පෙ… අයමස්ස අරියො ඤායො පඤ්ඤාය සුදිට්ඨො හොති සුප්පටිවිද්ධො.

‘‘යතො ඛො, භික්ඛවෙ, අරියසාවකස්ස ඉමානි පඤ්ච භයානි වෙරානි වූපසන්තානි හොන්ති, ඉමෙහි ච චතූහි සොතාපත්තියඞ්ගෙහි සමන්නාගතො හොති, අයඤ්චස්ස අරියො ඤායො පඤ්ඤාය සුදිට්ඨො හොති සුප්පටිවිද්ධො, සො ආකඞ්ඛමානො අත්තනාව අත්තානං බ්යාකරෙය්ය – ‘ඛීණනිරයොම්හි ඛීණතිරච්ඡානයොනි ඛීණපෙත්තිවිසයො ඛීණාපායදුග්ගතිවිනිපාතො, සොතාපන්නොහමස්මි අවිනිපාතධම්මො නියතො සම්බොධිපරායනො’’’ති. දුතියං.

3. දුක්ඛසුත්තං

43. සාවත්ථියං ¶ විහරති…පෙ… ‘‘දුක්ඛස්ස ¶ , භික්ඛවෙ, සමුදයඤ්ච අත්ථඞ්ගමඤ්ච දෙසෙස්සාමි. තං සුණාථ, සාධුකං මනසි කරොථ; භාසිස්සාමී’’ති. ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති ඛො තෙ භික්ඛූ භගවතො පච්චස්සොසුං. භගවා එතදවොච –

‘‘කතමො ච, භික්ඛවෙ, දුක්ඛස්ස සමුදයො? චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණං. තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො. ඵස්සපච්චයා වෙදනා; වෙදනාපච්චයා තණ්හා. අයං ඛො, භික්ඛවෙ, දුක්ඛස්ස සමුදයො.

‘‘සොතඤ්ච ¶ පටිච්ච සද්දෙ ච උප්පජ්ජති සොතවිඤ්ඤාණං…පෙ… ඝානඤ්ච පටිච්ච ගන්ධෙ ච…පෙ… ජිව්හඤ්ච පටිච්ච රසෙ ච…පෙ… කායඤ්ච පටිච්ච ඵොට්ඨබ්බෙ ච…පෙ… මනඤ්ච පටිච්ච ධම්මෙ ච උප්පජ්ජති මනොවිඤ්ඤාණං. තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො. ඵස්සපච්චයා වෙදනා; වෙදනාපච්චයා තණ්හා. අයං ¶ ඛො, භික්ඛවෙ, දුක්ඛස්ස සමුදයො.

‘‘කතමො ච, භික්ඛවෙ, දුක්ඛස්ස අත්ථඞ්ගමො? චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණං. තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො. ඵස්සපච්චයා වෙදනා; වෙදනාපච්චයා තණ්හා. තස්සායෙව තණ්හාය අසෙසවිරාගනිරොධා උපාදානනිරොධො; උපාදානනිරොධා භවනිරොධො; භවනිරොධා ජාතිනිරොධො; ජාතිනිරොධා ජරාමරණං සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා නිරුජ්ඣන්ති. එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොති. අයං ඛො, භික්ඛවෙ, දුක්ඛස්ස අත්ථඞ්ගමො.

‘‘සොතඤ්ච පටිච්ච සද්දෙ ච උප්පජ්ජති සොතවිඤ්ඤාණං…පෙ… ඝානඤ්ච පටිච්ච ගන්ධෙ ච…පෙ… ජිව්හඤ්ච පටිච්ච රසෙ ච…පෙ… කායඤ්ච පටිච්ච ඵොට්ඨබ්බෙ ච…පෙ… මනඤ්ච පටිච්ච ධම්මෙ ච උප්පජ්ජති මනොවිඤ්ඤාණං. තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො. ඵස්සපච්චයා වෙදනා; වෙදනාපච්චයා තණ්හා. තස්සායෙව තණ්හාය අසෙසවිරාගනිරොධා උපාදානනිරොධො; උපාදානනිරොධා භවනිරොධො; භවනිරොධා ජාතිනිරොධො; ජාතිනිරොධා ජරාමරණං සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා ¶ නිරුජ්ඣන්ති. එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොති. අයං ඛො, භික්ඛවෙ, දුක්ඛස්ස අත්ථඞ්ගමො’’ති. තතියං.

4. ලොකසුත්තං

44. සාවත්ථියං ¶ විහරති…පෙ… ‘‘ලොකස්ස, භික්ඛවෙ, සමුදයඤ්ච අත්ථඞ්ගමඤ්ච දෙසෙස්සාමි. තං සුණාථ, සාධුකං මනසි කරොථ; භාසිස්සාමී’’ති. ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති ඛො තෙ භික්ඛූ භගවතො පච්චස්සොසුං. භගවා එතදවොච –

‘‘කතමො ච, භික්ඛවෙ, ලොකස්ස සමුදයො? චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණං. තිණ්ණං ¶ සඞ්ගති ඵස්සො. ඵස්සපච්චයා වෙදනා; වෙදනාපච්චයා තණ්හා; තණ්හාපච්චයා උපාදානං; උපාදානපච්චයා භවො; භවපච්චයා ජාති; ජාතිපච්චයා ජරාමරණං සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා සම්භවන්ති. අයං ඛො, භික්ඛවෙ, ලොකස්ස සමුදයො.

‘‘සොතඤ්ච ¶ පටිච්ච සද්දෙ ච…පෙ… ඝානඤ්ච පටිච්ච ගන්ධෙ ච… ජිව්හඤ්ච පටිච්ච රසෙ ච… කායඤ්ච පටිච්ච ඵොට්ඨබ්බෙ ච… මනඤ්ච පටිච්ච ධම්මෙ ච උප්පජ්ජති මනොවිඤ්ඤාණං. තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො. ඵස්සපච්චයා වෙදනා…පෙ… ජාතිපච්චයා ජරාමරණං සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා සම්භවන්ති. අයං ඛො, භික්ඛවෙ, ලොකස්ස සමුදයො.

‘‘කතමො ච, භික්ඛවෙ, ලොකස්ස අත්ථඞ්ගමො? චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණං. තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො. ඵස්සපච්චයා වෙදනා; වෙදනාපච්චයා තණ්හා. තස්සායෙව තණ්හාය අසෙසවිරාගනිරොධා උපාදානනිරොධො; උපාදානනිරොධා භවනිරොධො…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොති. අයං ඛො, භික්ඛවෙ, ලොකස්ස අත්ථඞ්ගමො.

‘‘සොතඤ්ච පටිච්ච සද්දෙ ච…පෙ… ඝානඤ්ච ¶ පටිච්ච ගන්ධෙ ච… ජිව්හඤ්ච පටිච්ච රසෙ ච… කායඤ්ච පටිච්ච ඵොට්ඨබ්බෙ ච… මනඤ්ච පටිච්ච ධම්මෙ ච උප්පජ්ජති මනොවිඤ්ඤාණං. තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො. ඵස්සපච්චයා වෙදනා; වෙදනාපච්චයා තණ්හා. තස්සායෙව තණ්හාය අසෙසවිරාගනිරොධා උපාදානනිරොධො; උපාදානනිරොධා භවනිරොධො…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස ¶ දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොති. අයං ඛො, භික්ඛවෙ, ලොකස්ස අත්ථඞ්ගමො’’ති. චතුත්ථං.

5. ඤාතිකසුත්තං

45. එවං ¶ මෙ සුතං – එකං සමයං භගවා ඤාතිකෙ විහරති ගිඤ්ජකාවසථෙ. අථ ඛො භගවා රහොගතො පටිසල්ලානො ඉමං ධම්මපරියායං අභාසි –

‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණං. තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො. ඵස්සපච්චයා වෙදනා, වෙදනාපච්චයා තණ්හා; තණ්හාපච්චයා උපාදානං…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති.

‘‘සොතඤ්ච පටිච්ච සද්දෙ ච…පෙ… ඝානඤ්ච පටිච්ච ගන්ධෙ ච… ජිව්හඤ්ච පටිච්ච රසෙ ච… කායඤ්ච පටිච්ච ඵොට්ඨබ්බෙ ච… මනඤ්ච පටිච්ච ධම්මෙ ච උප්පජ්ජති මනොවිඤ්ඤාණං. තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො. ඵස්සපච්චයා වෙදනා; වෙදනාපච්චයා තණ්හා; තණ්හාපච්චයා උපාදානං…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති.

‘‘චක්ඛුඤ්ච ¶ පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණං. තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො. ඵස්සපච්චයා වෙදනා; වෙදනාපච්චයා තණ්හා. තස්සායෙව තණ්හාය අසෙසවිරාගනිරොධා උපාදානනිරොධො; උපාදානනිරොධා භවනිරොධො…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොති.

‘‘සොතඤ්ච ¶ පටිච්ච සද්දෙ ච…පෙ… මනඤ්ච පටිච්ච ධම්මෙ ච උප්පජ්ජති මනොවිඤ්ඤාණං. තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො. ඵස්සපච්චයා වෙදනා; වෙදනාපච්චයා තණ්හා. තස්සායෙව තණ්හාය අසෙසවිරාගනිරොධා ¶ උපාදානනිරොධො; උපාදානනිරොධා භවනිරොධො…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොතී’’ති.

තෙන ඛො පන සමයෙන අඤ්ඤතරො භික්ඛු භගවතො උපස්සුති [උපස්සුතිං (සී. පී.)] ඨිතො හොති. අද්දසා ඛො භගවා තං භික්ඛුං උපස්සුති ඨිතං. දිස්වාන තං භික්ඛුං එතදවොච – ‘‘අස්සොසි නො ත්වං, භික්ඛු, ඉමං ධම්මපරියාය’’න්ති? ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති. ‘‘උග්ගණ්හාහි ත්වං, භික්ඛු, ඉමං ධම්මපරියායං; පරියාපුණාහි ත්වං, භික්ඛු, ඉමං ධම්මපරියායං; ධාරෙහි ත්වං, භික්ඛු, ඉමං ධම්මපරියායං. අත්ථසංහිතො අයං [අත්ථසංහිතොයං (සී. ස්යා. කං.), අත්ථසංහිතායං (පී. ක.)], භික්ඛු, ධම්මපරියායො ආදිබ්රහ්මචරියකො’’ති. පඤ්චමං.

6. අඤ්ඤතරබ්රාහ්මණසුත්තං

46. සාවත්ථියං ¶ විහරති. අථ ඛො අඤ්ඤතරො බ්රාහ්මණො යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි; උපසඞ්කමිත්වා භගවතා සද්ධිං සම්මොදි. සම්මොදනීයං කථං සාරණීයං වීතිසාරෙත්වා එකමන්තං නිසීදි. එකමන්තං නිසින්නො ඛො සො බ්රාහ්මණො භගවන්තං එතදවොච –

‘‘කිං නු ඛො, භො ගොතම, සො කරොති සො පටිසංවෙදයතී’’ති? ‘‘‘සො කරොති සො පටිසංවෙදයතී’ති ඛො, බ්රාහ්මණ, අයමෙකො අන්තො’’.

‘‘කිං ¶ පන, භො ගොතම, අඤ්ඤො කරොති, අඤ්ඤො පටිසංවෙදයතී’’ති? ‘‘‘අඤ්ඤො කරොති, අඤ්ඤො පටිසංවෙදයතී’ති ඛො, බ්රාහ්මණ, අයං දුතියො අන්තො. එතෙ තෙ, බ්රාහ්මණ, උභො අන්තෙ අනුපගම්ම මජ්ඣෙන තථාගතො ධම්මං දෙසෙති – ‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා; සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති. අවිජ්ජාය ¶ ත්වෙව අසෙසවිරාගනිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො; සඞ්ඛාරනිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධො ¶ …පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොතී’’’ති.

එවං වුත්තෙ, සො බ්රාහ්මණො භගවන්තං එතදවොච – ‘‘අභික්කන්තං, භො ගොතම, අභික්කන්තං, භො ගොතම,…පෙ… උපාසකං මං භවං ගොතමො ධාරෙතු අජ්ජතග්ගෙ පාණුපෙතං සරණං ගත’’න්ති. ඡට්ඨං.

7. ජාණුස්සොණිසුත්තං

47. සාවත්ථියං විහරති. අථ ඛො ජාණුස්සොණි බ්රාහ්මණො යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි; උපසඞ්කමිත්වා භගවතා සද්ධිං…පෙ… එකමන්තං නිසින්නො ඛො ජාණුස්සොණි බ්රාහ්මණො භගවන්තං එතදවොච –

‘‘කිං ¶ නු ඛො, භො, ගොතම, සබ්බමත්ථී’’ති? ‘‘‘සබ්බමත්ථී’ති ඛො, බ්රාහ්මණ, අයමෙකො අන්තො’’.

‘‘කිං පන, භො ගොතම, සබ්බං නත්ථී’’ති? ‘‘‘සබ්බං නත්ථී’ති ඛො, බ්රාහ්මණ, අයං දුතියො අන්තො. එතෙ තෙ, බ්රාහ්මණ, උභො අන්තෙ අනුපගම්ම මජ්ඣෙන තථාගතො ධම්මං දෙසෙති – ‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා; සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති. අවිජ්ජාය ත්වෙව අසෙසවිරාගනිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො; සඞ්ඛාරනිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධො…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොතී’’’ති.

එවං වුත්තෙ, ජාණුස්සොණි බ්රාහ්මණො භගවන්තං එතදවොච ¶ – ‘‘අභික්කන්තං භො ගොතම…පෙ… පාණුපෙතං සරණං ගත’’න්ති. සත්තමං.

8. ලොකායතිකසුත්තං

48. සාවත්ථියං විහරති. අථ ඛො ලොකායතිකො බ්රාහ්මණො යෙන ¶ භගවා…පෙ… එකමන්තං නිසින්නො ඛො ලොකායතිකො බ්රාහ්මණො භගවන්තං එතදවොච –

‘‘කිං නු ඛො, භො ගොතම, සබ්බමත්ථී’’ති? ‘‘‘සබ්බමත්ථී’ති ඛො, බ්රාහ්මණ, ජෙට්ඨමෙතං ලොකායතං’’.

‘‘කිං ¶ පන, භො ගොතම, සබ්බං නත්ථී’’ති? ‘‘‘සබ්බං නත්ථී’ති ඛො, බ්රාහ්මණ, දුතියමෙතං ලොකායතං’’.

‘‘කිං නු ඛො, භො ගොතම, සබ්බමෙකත්ත’’න්ති? ‘‘‘සබ්බමෙකත්ත’න්ති ඛො, බ්රාහ්මණ, තතියමෙතං ලොකායතං’’.

‘‘කිං ¶ පන, භො ගොතම, සබ්බං පුථුත්ත’’න්ති? ‘‘‘සබ්බං පුථුත්ත’න්ති ඛො, බ්රාහ්මණ, චතුත්ථමෙතං ලොකායතං’’.

‘‘එතෙ තෙ, බ්රාහ්මණ, උභො අන්තෙ අනුපගම්ම මජ්ඣෙන තථාගතො ධම්මං දෙසෙති – ‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා; සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති. අවිජ්ජාය ත්වෙව අසෙසවිරාගනිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො; සඞ්ඛාරනිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධො…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොතී’’’ති.

එවං වුත්තෙ, ලොකායතිකො බ්රාහ්මණො භගවන්තං එතදවොච – ‘‘අභික්කන්තං, භො ගොතම…පෙ… අජ්ජතග්ගෙ පාණුපෙතං සරණං ගත’’න්ති. අට්ඨමං.

9. අරියසාවකසුත්තං

49. සාවත්ථියං විහරති…පෙ… ‘‘න ¶ , භික්ඛවෙ, සුතවතො අරියසාවකස්ස එවං හොති – ‘කිං නු ඛො කිස්මිං සති කිං හොති, කිස්සුප්පාදා කිං උප්පජ්ජති? (කිස්මිං සති සඞ්ඛාරා හොන්ති, කිස්මිං සති විඤ්ඤාණං හොති,) [( ) එත්ථන්තරෙ පාඨා කෙසුචි පොත්ථකෙසු න දිස්සන්තීති සී. පී. පොත්ථකෙසු දස්සිතා. තථා සති අනන්තරසුත්තටීකාය සමෙති] කිස්මිං සති නාමරූපං හොති, කිස්මිං සති සළායතනං හොති, කිස්මිං සති ඵස්සො හොති, කිස්මිං සති වෙදනා ¶ හොති, කිස්මිං සති තණ්හා හොති, කිස්මිං සති උපාදානං හොති, කිස්මිං සති භවො හොති, කිස්මිං සති ජාති හොති, කිස්මිං සති ජරාමරණං හොතී’’’ති?

‘‘අථ ඛො, භික්ඛවෙ, සුතවතො අරියසාවකස්ස අපරප්පච්චයා ඤාණමෙවෙත්ථ හොති – ‘ඉමස්මිං සති ඉදං හොති, ඉමස්සුප්පාදා ඉදං උප්පජ්ජති. (අවිජ්ජාය සති සඞ්ඛාරා හොන්ති; සඞ්ඛාරෙසු සති විඤ්ඤාණං හොති;) [( ) එත්ථකෙසු පාඨා කෙසුචි පොත්ථකෙසු න දිස්සන්තීති සී. පී. පොත්ථකෙසු දස්සිතා. තථා සති අනන්තරසුත්තටීකාය සමෙති] විඤ්ඤාණෙ සති නාමරූපං හොති; නාමරූපෙ සති සළායතනං හොති ¶ ; සළායතනෙ සති ඵස්සො හොති; ඵස්සෙ සති වෙදනා හොති; වෙදනාය සති තණ්හා හොති; තණ්හාය සති උපාදානං හොති; උපාදානෙ සති භවො හොති; භවෙ සති ජාති හොති; ජාතියා සති ජරාමරණං හොතී’ති. සො එවං පජානාති – ‘එවමයං ලොකො සමුදයතී’’’ති.

‘‘න ¶ , භික්ඛවෙ, සුතවතො අරියසාවකස්ස එවං හොති – ‘කිං නු ඛො කිස්මිං අසති කිං න හොති, කිස්ස නිරොධා කිං නිරුජ්ඣති? (කිස්මිං අසති සඞ්ඛාරා න හොන්ති, කිස්මිං අසති විඤ්ඤාණං න හොති,) [( ) එත්ථන්තරෙ පාඨාපි තත්ථ තථෙව දස්සිතා] කිස්මිං අසති නාමරූපං න හොති, කිස්මිං අසති සළායතනං න හොති, කිස්මිං අසති ඵස්සො න හොති, කිස්මිං අසති වෙදනා න හොති, කිස්මිං අසති තණ්හා න හොති, කිස්මිං අසති උපාදානං න හොති, කිස්මිං අසති භවො න හොති, කිස්මිං අසති ජාති න හොති, කිස්මිං අසති ජරාමරණං න හොතී’’’ති?

‘‘අථ ඛො, භික්ඛවෙ, සුතවතො අරියසාවකස්ස අපරප්පච්චයා ඤාණමෙවෙත්ථ හොති – ‘ඉමස්මිං අසති ඉදං න හොති, ඉමස්ස නිරොධා ඉදං නිරුජ්ඣති. (අවිජ්ජාය අසති සඞ්ඛාරා න හොන්ති; සඞ්ඛාරෙසු අසති විඤ්ඤාණං න හොති;) [( ) එත්ථන්තරෙ පාඨාපි තත්ථ තථෙව දස්සිතා] විඤ්ඤාණෙ අසති නාමරූපං න හොති; නාමරූපෙ අසති සළායතනං ¶ න හොති…පෙ… භවො න හොති… ජාති න හොති… ජාතියා අසති ජරාමරණං න හොතී’ති. සො එවං පජානාති – ‘එවමයං ලොකො නිරුජ්ඣතී’’’ති.

‘‘යතො ¶ ඛො, භික්ඛවෙ, අරියසාවකො එවං ලොකස්ස සමුදයඤ්ච අත්ථඞ්ගමඤ්ච යථාභූතං පජානාති, අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, අරියසාවකො දිට්ඨිසම්පන්නො ඉතිපි…පෙ… අමතද්වාරං ආහච්ච තිට්ඨති ඉතිපී’’ති. නවමං.

10. දුතියඅරියසාවකසුත්තං

50. සාවත්ථියං විහරති…පෙ… ‘‘න, භික්ඛවෙ, සුතවතො අරියසාවකස්ස එවං හොති – ‘කිං නු ඛො කිස්මිං සති කිං හොති, කිස්සුප්පාදා කිං උප්පජ්ජති? කිස්මිං සති සඞ්ඛාරා හොන්ති, කිස්මිං සති විඤ්ඤාණං හොති, කිස්මිං සති නාමරූපං හොති, කිස්මිං සති සළායතනං හොති, කිස්මිං සති ¶ ඵස්සො හොති, කිස්මිං සති වෙදනා හොති, කිස්මිං සති තණ්හා හොති, කිස්මිං සති උපාදානං හොති, කිස්මිං සති භවො හොති, කිස්මිං සති ජාති හොති, කිස්මිං සති ජරාමරණං හොතී’’’ති?

‘‘අථ ඛො, භික්ඛවෙ, සුතවතො අරියසාවකස්ස අපරප්පච්චයා ඤාණමෙවෙත්ථ හොති – ‘ඉමස්මිං ¶ සති ඉදං හොති, ඉමස්සුප්පාදා ඉදං උප්පජ්ජති. අවිජ්ජාය සති සඞ්ඛාරා හොන්ති; සඞ්ඛාරෙසු සති විඤ්ඤාණං හොති; විඤ්ඤාණෙ සති නාමරූපං හොති; නාමරූපෙ සති සළායතනං හොති; සළායතනෙ සති ඵස්සො හොති; ඵස්සෙ සති වෙදනා හොති ¶ ; වෙදනාය සති තණ්හා හොති; තණ්හාය සති උපාදානං හොති; උපාදානෙ සති භවො හොති; භවෙ සති ජාති හොති; ජාතියා සති ජරාමරණං හොතී’ති. සො එවං පජානාති – ‘එවමයං ලොකො සමුදයතී’’’ති.

‘‘න, භික්ඛවෙ, සුතවතො අරියසාවකස්ස එවං හොති – ‘කිං නු ඛො කිස්මිං අසති කිං න හොති, කිස්ස නිරොධා කිං නිරුජ්ඣති? කිස්මිං අසති සඞ්ඛාරා න හොන්ති, කිස්මිං අසති විඤ්ඤාණං න හොති, කිස්මිං අසති නාමරූපං න හොති, කිස්මිං අසති සළායතනං න හොති, කිස්මිං අසති ඵස්සො න හොති, කිස්මිං අසති වෙදනා න හොති, කිස්මිං අසති තණ්හා න හොති…පෙ… උපාදානං… භවො… ජාති… කිස්මිං අසති ජරාමරණං න හොතී’’’ති?

‘‘අථ ඛො, භික්ඛවෙ, සුතවතො අරියසාවකස්ස අපරප්පච්චයා ඤාණමෙවෙත්ථ හොති – ‘ඉමස්මිං අසති ඉදං න හොති, ඉමස්ස නිරොධා ඉදං නිරුජ්ඣති. අවිජ්ජාය අසති සඞ්ඛාරා ¶ න හොන්ති; සඞ්ඛාරෙසු අසති විඤ්ඤාණං න හොති; විඤ්ඤාණෙ අසති නාමරූපං න හොති; නාමරූපෙ අසති සළායතනං න හොති…පෙ… ජාතියා අසති ජරාමරණං න හොතී’ති. සො එවං පජානාති – ‘එවමයං ලොකො නිරුජ්ඣතී’’’ති.

‘‘යතො ඛො, භික්ඛවෙ, අරියසාවකො එවං ලොකස්ස සමුදයඤ්ච අත්ථඞ්ගමඤ්ච යථාභූතං පජානාති, අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, අරියසාවකො දිට්ඨිසම්පන්නො ඉතිපි, දස්සනසම්පන්නො ඉතිපි, ආගතො ඉමං සද්ධම්මං ඉතිපි, පස්සති ඉමං සද්ධම්මං ඉතිපි, සෙක්ඛෙන ඤාණෙන සමන්නාගතො ඉතිපි ¶ , සෙක්ඛාය ¶ විජ්ජාය සමන්නාගතො ඉතිපි, ධම්මසොතං සමාපන්නො ඉතිපි, අරියො නිබ්බෙධිකපඤ්ඤො ඉතිපි, අමතද්වාරං ආහච්ච තිට්ඨති ඉතිපී’’ති. දසමං.

ගහපතිවග්ගො පඤ්චමො.

තස්සුද්දානං –

ද්වෙ ¶ පඤ්චවෙරභයා වුත්තා, දුක්ඛං ලොකො ච ඤාතිකං;

අඤ්ඤතරං ජාණුස්සොණි ච, ලොකායතිකෙන අට්ඨමං;

ද්වෙ අරියසාවකා වුත්තා, වග්ගො තෙන පවුච්චතීති.

6. දුක්ඛවග්ගො

1. පරිවීමංසනසුත්තං

51. එවං ¶ මෙ සුතං – එකං සමයං භගවා සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ. තත්ර ඛො භගවා භික්ඛූ ආමන්තෙසි – ‘‘භික්ඛවො’’ති. ‘‘භදන්තෙ’’ති තෙ භික්ඛූ භගවතො පච්චස්සොසුං. භගවා එතදවොච –

‘‘කිත්තාවතා නු ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛූ පරිවීමංසමානො පරිවීමංසෙය්ය සබ්බසො සම්මා දුක්ඛක්ඛයායා’’ති? ‘‘භගවංමූලකා නො, භන්තෙ, ධම්මා භගවංනෙත්තිකා භගවංපටිසරණා ¶ . සාධු වත, භන්තෙ, භගවන්තංයෙව පටිභාතු එතස්ස භාසිතස්ස අත්ථො. භගවතො සුත්වා භික්ඛූ ධාරෙස්සන්තී’’ති. ‘‘තෙන හි, භික්ඛවෙ, සුණාථ, සාධුකං මනසි කරොථ, භාසිස්සාමී’’ති. ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති ඛො තෙ භික්ඛූ භගවතො පච්චස්සොසුං. භගවා එතදවොච –

‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු පරිවීමංසමානො පරිවීමංසති – ‘යං ඛො ඉදං අනෙකවිධං නානප්පකාරකං දුක්ඛං ලොකෙ උප්පජ්ජති ජරාමරණං; ඉදං නු ඛො දුක්ඛං කිංනිදානං කිංසමුදයං කිංජාතිකං කිංපභවං? කිස්මිං සති ජරාමරණං හොති, කිස්මිං අසති ජරාමරණං න හොතී’ති? සො පරිවීමංසමානො එවං පජානාති – ‘යං ඛො ඉදං අනෙකවිධං නානප්පකාරකං දුක්ඛං ලොකෙ උප්පජ්ජති ¶ ජරාමරණං, ඉදං ඛො දුක්ඛං ජාතිනිදානං ජාතිසමුදයං ජාතිජාතිකං ජාතිප්පභවං. ජාතියා සති ජරාමරණං හොති, ජාතියා අසති ජරාමරණං න හොතී’’’ති.

‘‘සො ¶ ජරාමරණඤ්ච පජානාති, ජරාමරණසමුදයඤ්ච පජානාති, ජරාමරණනිරොධඤ්ච ¶ පජානාති, යා ච ජරාමරණනිරොධසාරුප්පගාමිනී පටිපදා තඤ්ච පජානාති, තථා පටිපන්නො ච හොති අනුධම්මචාරී; අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සබ්බසො සම්මා දුක්ඛක්ඛයාය පටිපන්නො ජරාමරණනිරොධාය.

‘‘අථාපරං පරිවීමංසමානො පරිවීමංසති – ‘ජාති පනායං කිංනිදානා කිංසමුදයා කිංජාතිකා කිංපභවා, කිස්මිං සති ජාති හොති, කිස්මිං අසති ජාති න හොතී’ති? සො පරිවීමංසමානො එවං පජානාති – ‘ජාති භවනිදානා භවසමුදයා භවජාතිකා භවප්පභවා; භවෙ සති ජාති හොති, භවෙ අසති ජාති න හොතී’’’ති.

‘‘සො ජාතිඤ්ච පජානාති, ජාතිසමුදයඤ්ච පජානාති, ජාතිනිරොධඤ්ච පජානාති, යා ච ජාතිනිරොධසාරුප්පගාමිනී පටිපදා තඤ්ච පජානාති, තථා පටිපන්නො ච හොති අනුධම්මචාරී; අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සබ්බසො සම්මා දුක්ඛක්ඛයාය පටිපන්නො ජාතිනිරොධාය.

‘‘අථාපරං පරිවීමංසමානො පරිවීමංසති – ‘භවො පනායං කිංනිදානො…පෙ… උපාදානං පනිදං කිංනිදානං… තණ්හා පනායං කිංනිදානා… වෙදනා… ඵස්සො… සළායතනං පනිදං කිංනිදානං… නාමරූපං පනිදං… විඤ්ඤාණං පනිදං… සඞ්ඛාරා පනිමෙ කිංනිදානා කිංසමුදයා කිංජාතිකා කිංපභවා; කිස්මිං සති සඞ්ඛාරා හොන්ති, කිස්මිං අසති සඞ්ඛාරා න හොන්තී’ති? සො පරිවීමංසමානො එවං පජානාති – ‘සඞ්ඛාරා අවිජ්ජානිදානා ¶ අවිජ්ජාසමුදයා අවිජ්ජාජාතිකා අවිජ්ජාපභවා; අවිජ්ජාය ¶ සති සඞ්ඛාරා හොන්ති, අවිජ්ජාය අසති සඞ්ඛාරා න හොන්තී’’’ති.

‘‘සො සඞ්ඛාරෙ ච පජානාති, සඞ්ඛාරසමුදයඤ්ච පජානාති, සඞ්ඛාරනිරොධඤ්ච පජානාති, යා ච සඞ්ඛාරනිරොධසාරුප්පගාමිනී පටිපදා තඤ්ච පජානාති, තථා පටිපන්නො ච හොති අනුධම්මචාරී ¶ ; අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සබ්බසො සම්මා දුක්ඛක්ඛයාය පටිපන්නො සඞ්ඛාරනිරොධාය.

‘‘අවිජ්ජාගතො ¶ යං, භික්ඛවෙ, පුරිසපුග්ගලො පුඤ්ඤං චෙ සඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොති, පුඤ්ඤූපගං හොති විඤ්ඤාණං. අපුඤ්ඤං චෙ සඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොති, අපුඤ්ඤූපගං හොති විඤ්ඤාණං. ආනෙඤ්ජං චෙ සඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොති ආනෙඤ්ජූපගං හොති විඤ්ඤාණං. යතො ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො අවිජ්ජා පහීනා හොති විජ්ජා උප්පන්නා, සො අවිජ්ජාවිරාගා විජ්ජුප්පාදා නෙව පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොති න අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොති න ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොති. අනභිසඞ්ඛරොන්තො අනභිසඤ්චෙතයන්තො න කිඤ්චි ලොකෙ උපාදියති; අනුපාදියං න පරිතස්සති, අපරිතස්සං පච්චත්තඤ්ඤෙව පරිනිබ්බායති. ‘ඛීණා ජාති, වුසිතං බ්රහ්මචරියං, කතං කරණීයං, නාපරං ඉත්ථත්තායා’ති පජානාති.

‘‘සො සුඛං චෙ වෙදනං වෙදයති, සා අනිච්චාති පජානාති, අනජ්ඣොසිතාති පජානාති, අනභිනන්දිතාති පජානාති. දුක්ඛං චෙ වෙදනං වෙදයති, සා අනිච්චාති පජානාති, අනජ්ඣොසිතාති පජානාති, අනභිනන්දිතාති පජානාති. අදුක්ඛමසුඛං චෙ වෙදනං වෙදයති, සා අනිච්චාති ¶ පජානාති, අනජ්ඣොසිතාති පජානාති, අනභිනන්දිතාති පජානාති. සො සුඛං චෙ වෙදනං වෙදයති, විසංයුත්තො නං වෙදයති. දුක්ඛං චෙ වෙදනං වෙදයති, විසංයුත්තො නං [තං වෙදනං (සී. පී.), වෙදනං (ක.)] වෙදයති. අදුක්ඛමසුඛං චෙ වෙදනං වෙදයති, විසංයුත්තො නං වෙදයති.

‘‘සො ¶ කායපරියන්තිකං වෙදනං වෙදයමානො කායපරියන්තිකං වෙදනං වෙදයාමීති පජානාති, ජීවිතපරියන්තිකං වෙදනං වෙදයමානො ජීවිතපරියන්තිකං වෙදනං වෙදයාමීති පජානාති. කායස්ස භෙදා උද්ධං ජීවිතපරියාදානා ඉධෙව සබ්බවෙදයිතානි අනභිනන්දිතානි සීතීභවිස්සන්ති, සරීරානි අවසිස්සන්තීති පජානාති.

‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, පුරිසො කුම්භකාරපාකා උණ්හං කුම්භං උද්ධරිත්වා සමෙ භූමිභාගෙ පටිසිස්සෙය්ය [පටිවිසෙය්ය (සී.), පතිට්ඨපෙය්ය (ස්යා. කං. පී.), පටිසෙවෙය්ය (ටීකා)]. තත්ර යායං උස්මා සා තත්ථෙව වූපසමෙය්ය, කපල්ලානි අවසිස්සෙය්යුං. එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු කායපරියන්තිකං වෙදනං වෙදයමානො කායපරියන්තිකං වෙදනං වෙදයාමීති පජානාති, ජීවිතපරියන්තිකං වෙදනං වෙදයමානො ජීවිතපරියන්තිකං ¶ වෙදනං වෙදයාමීති පජානාති. කායස්ස ¶ භෙදා උද්ධං ජීවිතපරියාදානා ඉධෙව සබ්බවෙදයිතානි අනභිනන්දිතානි සීතීභවිස්සන්ති, සරීරානි අවසිස්සන්තීති පජානාති.

‘‘තං කිං මඤ්ඤථ, භික්ඛවෙ, අපි නු ඛො ඛීණාසවො භික්ඛු පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරං වා අභිසඞ්ඛරෙය්ය අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරං වා අභිසඞ්ඛරෙය්ය ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරං වා අභිසඞ්ඛරෙය්යා’’ති? ‘‘නො හෙතං, භන්තෙ’’. ‘‘සබ්බසො වා ¶ පන සඞ්ඛාරෙසු අසති, සඞ්ඛාරනිරොධා අපි නු ඛො විඤ්ඤාණං පඤ්ඤායෙථා’’ති? ‘‘නො හෙතං, භන්තෙ’’. ‘‘සබ්බසො වා පන විඤ්ඤාණෙ අසති, විඤ්ඤාණනිරොධා අපි නු ඛො නාමරූපං පඤ්ඤායෙථා’’ති? ‘‘නො හෙතං, භන්තෙ’’. ‘‘සබ්බසො වා පන නාමරූපෙ අසති, නාමරූපනිරොධා අපි නු ඛො සළායතනං පඤ්ඤායෙථා’’ති? ‘‘නො හෙතං, භන්තෙ’’. ‘‘සබ්බසො වා පන සළායතනෙ අසති, සළායතනනිරොධා අපි නු ඛො ඵස්සො පඤ්ඤායෙථා’’ති? ‘‘නො හෙතං, භන්තෙ’’. ‘‘සබ්බසො ¶ වා පන ඵස්සෙ අසති, ඵස්සනිරොධා අපි නු ඛො වෙදනා පඤ්ඤායෙථා’’ති? ‘‘නො හෙතං, භන්තෙ’’. ‘‘සබ්බසො වා පන වෙදනාය අසති, වෙදනානිරොධා අපි නු ඛො තණ්හා පඤ්ඤායෙථා’’ති? ‘‘නො හෙතං, භන්තෙ’’. ‘‘සබ්බසො වා පන තණ්හාය අසති, තණ්හානිරොධා අපි නු ඛො උපාදානං පඤ්ඤායෙථා’’ති? ‘‘නො හෙතං, භන්තෙ’’. ‘‘සබ්බසො වා පන උපාදානෙ අසති, උපාදානනිරොධා අපි නු ඛො භවො පඤ්ඤායෙථා’’ති. ‘‘නො හෙතං, භන්තෙ’’. ‘‘සබ්බසො වා පන භවෙ අසති, භවනිරොධා අපි නු ඛො ජාති පඤ්ඤායෙථා’’ති? ‘‘නො හෙතං, භන්තෙ’’. ‘‘සබ්බසො වා පන ජාතියා අසති, ජාතිනිරොධා අපි නු ඛො ජරාමරණං පඤ්ඤායෙථා’’ති? ‘‘නො හෙතං, භන්තෙ’’.

‘‘සාධු සාධු, භික්ඛවෙ, එවමෙතං, භික්ඛවෙ, නෙතං අඤ්ඤථා. සද්දහථ මෙ තං, භික්ඛවෙ, අධිමුච්චථ, නික්කඞ්ඛා එත්ථ හොථ නිබ්බිචිකිච්ඡා. එසෙවන්තො දුක්ඛස්සා’’ති. පඨමං.

2. උපාදානසුත්තං

52. සාවත්ථියං ¶ විහරති…පෙ… ‘‘උපාදානියෙසු, භික්ඛවෙ, ධම්මෙසු අස්සාදානුපස්සිනො විහරතො තණ්හා පවඩ්ඪති. තණ්හාපච්චයා උපාදානං; උපාදානපච්චයා භවො; භවපච්චයා ජාති; ජාතිපච්චයා ජරාමරණං සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා සම්භවන්ති. එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති’’.

‘‘සෙය්යථාපි ¶ ¶ , භික්ඛවෙ, දසන්නං වා කට්ඨවාහානං වීසාය ¶ වා කට්ඨවාහානං තිංසාය වා කට්ඨවාහානං චත්තාරීසාය වා කට්ඨවාහානං මහාඅග්ගික්ඛන්ධො ජලෙය්ය. තත්ර පුරිසො කාලෙන කාලං සුක්ඛානි චෙව තිණානි පක්ඛිපෙය්ය, සුක්ඛානි ච ගොමයානි පක්ඛිපෙය්ය, සුක්ඛානි ච කට්ඨානි පක්ඛිපෙය්ය. එවඤ්හි සො, භික්ඛවෙ, මහාඅග්ගික්ඛන්ධො තදාහාරො තදුපාදානො චිරං දීඝමද්ධානං ජලෙය්ය. එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, උපාදානියෙසු ධම්මෙසු අස්සාදානුපස්සිනො විහරතො තණ්හා පවඩ්ඪති. තණ්හාපච්චයා උපාදානං…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති.

‘‘උපාදානියෙසු, භික්ඛවෙ, ධම්මෙසු ආදීනවානුපස්සිනො විහරතො තණ්හා නිරුජ්ඣති. තණ්හානිරොධා උපාදානනිරොධො; උපාදානනිරොධා භවනිරොධො; භවනිරොධා ජාතිනිරොධො; ජාතිනිරොධා ජරාමරණං සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා නිරුජ්ඣන්ති. එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොති.

‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, දසන්නං වා කට්ඨවාහානං වීසාය වා තිංසාය ¶ වා චත්තාරීසාය වා කට්ඨවාහානං මහාඅග්ගික්ඛන්ධො ජලෙය්ය; තත්ර පුරිසො න කාලෙන කාලං සුක්ඛානි චෙව තිණානි පක්ඛිපෙය්ය, න සුක්ඛානි ච ගොමයානි පක්ඛිපෙය්ය, න සුක්ඛානි ච කට්ඨානි පක්ඛිපෙය්ය. එවඤ්හි සො, භික්ඛවෙ, මහාඅග්ගික්ඛන්ධො පුරිමස්ස ච උපාදානස්ස පරියාදානා අඤ්ඤස්ස ච අනුපහාරා [අනුපාහාරා (පී.)] අනාහාරො නිබ්බායෙය්ය. එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, උපාදානියෙසු ධම්මෙසු ආදීනවානුපස්සිනො විහරතො තණ්හා නිරුජ්ඣති, තණ්හානිරොධා උපාදානනිරොධො…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොතී’’ති. දුතියං.

3. සංයොජනසුත්තං

53. සාවත්ථියං විහරති ¶ …පෙ… ‘‘සංයොජනියෙසු, භික්ඛවෙ, ධම්මෙසු අස්සාදානුපස්සිනො විහරතො තණ්හා පවඩ්ඪති. තණ්හාපච්චයා උපාදානං; උපාදානපච්චයා භවො; භවපච්චයා ජාති; ජාතිපච්චයා ජරාමරණං සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා සම්භවන්ති. එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති’’.

‘‘සෙය්යථාපි ¶ ¶ , භික්ඛවෙ, තෙලඤ්ච පටිච්ච වට්ටිඤ්ච පටිච්ච තෙලප්පදීපො ඣායෙය්ය. තත්ර පුරිසො කාලෙන කාලං තෙලං ආසිඤ්චෙය්ය වට්ටිං උපසංහරෙය්ය. එවඤ්හි සො, භික්ඛවෙ, තෙලප්පදීපො තදාහාරො තදුපාදානො චිරං දීඝමද්ධානං ජලෙය්ය. එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, සංයොජනියෙසු ධම්මෙසු අස්සාදානුපස්සිනො විහරතො තණ්හා පවඩ්ඪති. තණ්හාපච්චයා උපාදානං; උපාදානපච්චයා භවො; භවපච්චයා ජාති ¶ ; ජාතිපච්චයා ජරාමරණං සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා සම්භවන්ති. එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති.

‘‘සංයොජනියෙසු, භික්ඛවෙ, ධම්මෙසු ආදීනවානුපස්සිනො විහරතො තණ්හා නිරුජ්ඣති. තණ්හානිරොධා උපාදානනිරොධො; උපාදානනිරොධා භවනිරොධො; භවනිරොධා ජාතිනිරොධො; ජාතිනිරොධා ජරාමරණං සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා නිරුජ්ඣන්ති. එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොති.

‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, තෙලඤ්ච පටිච්ච වට්ටිඤ්ච පටිච්ච තෙලප්පදීපො ඣායෙය්ය. තත්ර පුරිසො න කාලෙන කාලං තෙලං ආසිඤ්චෙය්ය න වට්ටිං උපසංහරෙය්ය. එවඤ්හි සො, භික්ඛවෙ, තෙලප්පදීපො පුරිමස්ස ච උපාදානස්ස පරියාදානා අඤ්ඤස්ස ච අනුපහාරා අනාහාරො නිබ්බායෙය්ය. එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, සංයොජනියෙසු ධම්මෙසු ආදීනවානුපස්සිනො විහරතො තණ්හා නිරුජ්ඣති. තණ්හානිරොධා උපාදානනිරොධො…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොතී’’ති. තතියං.

4. දුතියසංයොජනසුත්තං

54. සාවත්ථියං විහරති ¶ …පෙ… ‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, තෙලඤ්ච පටිච්ච වට්ටිඤ්ච පටිච්ච තෙලප්පදීපො ඣායෙය්ය. තත්ර පුරිසො කාලෙන කාලං තෙලං ආසිඤ්චෙය්ය වට්ටිං උපසංහරෙය්ය. එවඤ්හි සො, භික්ඛවෙ, තෙලප්පදීපො තදාහාරො තදුපාදානො චිරං දීඝමද්ධානං ජලෙය්ය. එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, සංයොජනියෙසු ධම්මෙසු අස්සාදානුපස්සිනො ¶ විහරතො තණ්හා පවඩ්ඪති. තණ්හාපච්චයා උපාදානං…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති’’.

‘‘සෙය්යථාපි ¶ , භික්ඛවෙ, තෙලඤ්ච පටිච්ච වට්ටිඤ්ච පටිච්ච තෙලප්පදීපො ඣායෙය්ය. තත්ර පුරිසො න කාලෙන කාලං තෙලං ආසිඤ්චෙය්ය න වට්ටිං උපසංහරෙය්ය ¶ . එවඤ්හි සො, භික්ඛවෙ, තෙලප්පදීපො පුරිමස්ස ච උපාදානස්ස පරියාදානා අඤ්ඤස්ස ච අනුපහාරා අනාහාරො නිබ්බායෙය්ය. එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, සංයොජනියෙසු ධම්මෙසු ආදීනවානුපස්සිනො විහරතො තණ්හා නිරුජ්ඣති. තණ්හානිරොධා උපාදානනිරොධො…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොතී’’ති. චතුත්ථං.

5. මහාරුක්ඛසුත්තං

55. සාවත්ථියං විහරති…පෙ… ‘‘උපාදානියෙසු, භික්ඛවෙ, ධම්මෙසු අස්සාදානුපස්සිනො විහරතො තණ්හා පවඩ්ඪති. තණ්හාපච්චයා උපාදානං; උපාදානපච්චයා භවො…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති’’.

‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, මහාරුක්ඛො. තස්ස යානි චෙව මූලානි අධොගමානි, යානි ච තිරියඞ්ගමානි, සබ්බානි තානි උද්ධං ඔජං අභිහරන්ති. එවඤ්හි සො, භික්ඛවෙ, මහාරුක්ඛො තදාහාරො තදුපාදානො චිරං දීඝමද්ධානං තිට්ඨෙය්ය. එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, උපාදානියෙසු ධම්මෙසු අස්සාදානුපස්සිනො විහරතො තණ්හා පවඩ්ඪති. තණ්හාපච්චයා උපාදානං…පෙ… එවමෙතස්ස ¶ කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති.

‘‘උපාදානියෙසු ¶ , භික්ඛවෙ, ධම්මෙසු ආදීනවානුපස්සිනො විහරතො තණ්හා නිරුජ්ඣති. තණ්හානිරොධා උපාදානනිරොධො; උපාදානනිරොධා භවනිරොධො…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොති.

‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, මහාරුක්ඛො. අථ පුරිසො ආගච්ඡෙය්ය කුද්දාලපිටකං [කුදාලපිටකං (අඤ්ඤත්ථ)] ආදාය. සො තං රුක්ඛං මූලෙ ඡින්දෙය්ය, මූලං ඡින්දිත්වා පලිඛණෙය්ය [පලිංඛණෙය්ය (පී. ක.)], පලිඛණිත්වා මූලානි උද්ධරෙය්ය අන්තමසො උසීරනාළිමත්තානිපි. සො තං රුක්ඛං ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං ඡින්දෙය්ය, ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං ඡින්දිත්වා ඵාලෙය්ය, ඵාලෙත්වා සකලිකං සකලිකං කරෙය්ය, සකලිකං සකලිකං කරිත්වා වාතාතපෙ විසොසෙය්ය; වාතාතපෙ විසොසෙත්වා අග්ගිනා ඩහෙය්ය, අග්ගිනා ඩහෙත්වා මසිං කරෙය්ය, මසිං ¶ කරිත්වා මහාවාතෙ වා ඔඵුණෙය්ය [ඔපුනෙය්ය (සී. පී.), ඔඵුනෙය්ය (ස්යා. කං. ක.)] නදියා වා සීඝසොතාය පවාහෙය්ය. එවඤ්හි සො, භික්ඛවෙ, මහාරුක්ඛො උච්ඡින්නමූලො ¶ අස්ස තාලාවත්ථුකතො අනභාවංකතො [අනභාවකතො (සී.), අනභාවඞ්ගතො (ස්යා. කං.)] ආයතිං අනුප්පාදධම්මො. එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, උපාදානියෙසු ධම්මෙසු ආදීනවානුපස්සිනො විහරතො තණ්හා නිරුජ්ඣති. තණ්හානිරොධා උපාදානනිරොධො; උපාදානනිරොධා භවනිරොධො…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොතී’’ති. පඤ්චමං.

6. දුතියමහාරුක්ඛසුත්තං

56. සාවත්ථියං විහරති…පෙ… ‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, මහාරුක්ඛො. තස්ස යානි චෙව මූලානි අධොගමානි, යානි ච තිරියඞ්ගමානි ¶ , සබ්බානි තානි උද්ධං ඔජං අභිහරන්ති. එවඤ්හි සො, භික්ඛවෙ, මහාරුක්ඛො තදාහාරො තදුපාදානො චිරං දීඝමද්ධානං තිට්ඨෙය්ය. එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, උපාදානියෙසු ධම්මෙසු අස්සාදානුපස්සිනො විහරතො තණ්හා පවඩ්ඪති. තණ්හාපච්චයා උපාදානං ¶ …පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති’’.

‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, මහාරුක්ඛො. අථ පුරිසො ආගච්ඡෙය්ය කුද්දාලපිටකං ආදාය. සො තං රුක්ඛං මූලෙ ඡින්දෙය්ය, මූලෙ ඡෙත්වා පලිඛණෙය්ය, පලිඛණිත්වා මූලානි උද්ධරෙය්ය…පෙ… නදියා වා සීඝසොතාය පවාහෙය්ය. එවඤ්හි සො, භික්ඛවෙ, මහාරුක්ඛො උච්ඡින්නමූලො අස්ස තාලාවත්ථුකතො අනභාවඞ්කතො ආයතිං අනුප්පාදධම්මො. එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, උපාදානියෙසු ධම්මෙසු ආදීනවානුපස්සිනො විහරතො තණ්හා නිරුජ්ඣති. තණ්හානිරොධා උපාදානනිරොධො…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොතී’’ති. ඡට්ඨං.

7. තරුණරුක්ඛසුත්තං

57. සාවත්ථියං විහරති…පෙ… ‘‘සංයොජනියෙසු, භික්ඛවෙ, ධම්මෙසු අස්සාදානුපස්සිනො විහරතො තණ්හා පවඩ්ඪති. තණ්හාපච්චයා උපාදානං…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති’’.

‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, තරුණො රුක්ඛො. තස්ස පුරිසො කාලෙන කාලං මූලානි පලිමජ්ජෙය්ය [පලිසන්නෙය්ය (සී.), පලිසජ්ජෙය්ය (ස්යා. කං. පී.), පලිපට්ඨෙය්ය (ක.), පලිසන්දෙය්ය, පලිබන්ධෙය්ය (ටීකානුරූපං)] කාලෙන කාලං පංසුං දදෙය්ය, කාලෙන ¶ කාලං ¶ ¶ උදකං දදෙය්ය. එවඤ්හි සො, භික්ඛවෙ, තරුණො රුක්ඛො තදාහාරො තදුපාදානො වුද්ධිං විරූළ්හිං වෙපුල්ලං ආපජ්ජෙය්ය. එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, සංයොජනියෙසු ධම්මෙසු අස්සාදානුපස්සිනො විහරතො තණ්හා පවඩ්ඪති. තණ්හාපච්චයා උපාදානං…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති.

‘‘සංයොජනියෙසු, භික්ඛවෙ, ධම්මෙසු ආදීනවානුපස්සිනො විහරතො තණ්හා නිරුජ්ඣති. තණ්හානිරොධා උපාදානනිරොධො…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොති.

‘‘සෙය්යථාපි ¶ , භික්ඛවෙ, තරුණො රුක්ඛො. අථ පුරිසො ආගච්ඡෙය්ය කුද්දාලපිටකං ආදාය…පෙ… නදියා වා සීඝසොතාය පවාහෙය්ය. එවඤ්හි සො, භික්ඛවෙ, තරුණො රුක්ඛො උච්ඡින්නමූලො අස්ස තාලාවත්ථුකතො අනභාවඞ්කතො ආයතිං අනුප්පාදධම්මො. එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, සංයොජනියෙසු ධම්මෙසු ආදීනවානුපස්සිනො විහරතො තණ්හා නිරුජ්ඣති. තණ්හානිරොධා උපාදානනිරොධො…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොතී’’ති. සත්තමං.

8. නාමරූපසුත්තං

58. සාවත්ථියං විහරති…පෙ… ‘‘සංයොජනියෙසු, භික්ඛවෙ, ධම්මෙසු අස්සාදානුපස්සිනො විහරතො නාමරූපස්ස අවක්කන්ති හොති. නාමරූපපච්චයා සළායතනං…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති’’.

‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, මහාරුක්ඛො. තස්ස යානි චෙව මූලානි ¶ අධොගමානි, යානි ච තිරියඞ්ගමානි, සබ්බානි තානි උද්ධං ඔජං අභිහරන්ති. එවඤ්හි සො, භික්ඛවෙ, මහාරුක්ඛො තදාහාරො තදුපාදානො චිරං දීඝමද්ධානං තිට්ඨෙය්ය. එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, සංයොජනියෙසු ධම්මෙසු අස්සාදානුපස්සිනො විහරතො නාමරූපස්ස අවක්කන්ති හොති…පෙ….

‘‘සංයොජනියෙසු, භික්ඛවෙ, ධම්මෙසු ආදීනවානුපස්සිනො විහරතො නාමරූපස්ස අවක්කන්ති න හොති. නාමරූපනිරොධා ¶ සළායතනනිරොධො…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොති.

‘‘සෙය්යථාපි ¶ ¶ , භික්ඛවෙ, මහාරුක්ඛො. අථ පුරිසො ආගච්ඡෙය්ය කුද්දාලපිටකං ආදාය…පෙ… ආයතිං අනුප්පාදධම්මො. එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, සංයොජනියෙසු ධම්මෙසු ආදීනවානුපස්සිනො විහරතො නාමරූපස්ස අවක්කන්ති න හොති. නාමරූපනිරොධා සළායතනනිරොධො…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොතී’’ති. අට්ඨමං.

9. විඤ්ඤාණසුත්තං

59. සාවත්ථියං විහරති…පෙ… ‘‘සංයොජනියෙසු, භික්ඛවෙ, ධම්මෙසු අස්සාදානුපස්සිනො විහරතො විඤ්ඤාණස්ස අවක්කන්ති හොති. විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපං…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති’’.

‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, මහාරුක්ඛො. තස්ස යානි චෙව මූලානි ¶ …පෙ… එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, සංයොජනියෙසු ධම්මෙසු අස්සාදානුපස්සිනො විහරතො විඤ්ඤාණස්ස අවක්කන්ති හොති…පෙ….

‘‘සංයොජනියෙසු, භික්ඛවෙ, ධම්මෙසු ආදීනවානුපස්සිනො විහරතො විඤ්ඤාණස්ස අවක්කන්ති න හොති. විඤ්ඤාණනිරොධා නාමරූපනිරොධො…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොති.

‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, මහාරුක්ඛො. අථ පුරිසො ආගච්ඡෙය්ය කුද්දාලපිටකං ආදාය…පෙ… ආයතිං අනුප්පාදධම්මො. එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, සංයොජනියෙසු ධම්මෙසු ආදීනවානුපස්සිනො විහරතො විඤ්ඤාණස්ස අවක්කන්ති න හොති. විඤ්ඤාණස්ස නිරොධා නාමරූපනිරොධො…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොතී’’ති. නවමං.

10. නිදානසුත්තං

60. එකං ¶ ¶ සමයං භගවා කුරූසු විහරති කම්මාසධම්මං නාම කුරූනං නිගමො. අථ ඛො ආයස්මා ආනන්දො යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි; උපසඞ්කමිත්වා භගවන්තං අභිවාදෙත්වා එකමන්තං නිසීදි. එකමන්තං නිසින්නො ඛො ආයස්මා ආනන්දො භගවන්තං එතදවොච – ‘‘අච්ඡරියං, භන්තෙ, අබ්භුතං, භන්තෙ! යාව ගම්භීරො චායං, භන්තෙ, පටිච්චසමුප්පාදො ගම්භීරාවභාසො ¶ ච, අථ ච පන මෙ උත්තානකුත්තානකො විය ඛායතී’’ති.

‘‘මා ¶ හෙවං, ආනන්ද, මා හෙවං, ආනන්ද [මා හෙවං ආනන්ද අවච මා හෙවං ආනන්ද අවච (දී. නි. 2 මහානිදානසුත්තෙ)]! ගම්භීරො චායං, ආනන්ද, පටිච්චසමුප්පාදො ගම්භීරාවභාසො ච. එතස්ස, ආනන්ද, ධම්මස්ස අනනුබොධා අප්පටිවෙධා එවමයං පජා තන්තාකුලකජාතා කුලගණ්ඨිකජාතා [ගුළාගුණ්ඨිකජාතා (සී.), ගුළීගුණ්ඨිකජාතා (ස්යා. කං.)] මුඤ්ජපබ්බජභූතා [මුඤ්ජබබ්බජභූතා (සී.)] අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං සංසාරං නාතිවත්තති.

‘‘උපාදානියෙසු, ආනන්ද, ධම්මෙසු අස්සාදානුපස්සිනො විහරතො තණ්හා පවඩ්ඪති. තණ්හාපච්චයා උපාදානං; උපාදානපච්චයා භවො; භවපච්චයා ජාති; ජාතිපච්චයා ජරාමරණං සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා සම්භවන්ති. එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති.

‘‘සෙය්යථාපි, ආනන්ද, මහාරුක්ඛො. තස්ස යානි චෙව මූලානි අධොගමානි, යානි ච තිරියඞ්ගමානි, සබ්බානි තානි උද්ධං ඔජං අභිහරන්ති. එවඤ්හි සො, ආනන්ද, මහාරුක්ඛො තදාහාරො තදුපාදානො චිරං දීඝමද්ධානං තිට්ඨෙය්ය. එවමෙව ඛො, ආනන්ද, උපාදානියෙසු ධම්මෙසු අස්සාදානුපස්සිනො විහරතො තණ්හා පවඩ්ඪති. තණ්හාපච්චයා උපාදානං ¶ ; උපාදානපච්චයා භවො…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති.

‘‘උපාදානියෙසු, ආනන්ද, ධම්මෙසු ආදීනවානුපස්සිනො විහරතො තණ්හා ¶ නිරුජ්ඣති. තණ්හානිරොධා උපාදානනිරොධො; උපාදානනිරොධා භවනිරොධො…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොති.

‘‘සෙය්යථාපි ¶ , ආනන්ද, මහාරුක්ඛො. අථ පුරිසො ආගච්ඡෙය්ය කුද්දාලපිටකං ආදාය. සො තං රුක්ඛං මූලෙ ඡින්දෙය්ය, මූලෙ ඡෙත්වා පලිඛණෙය්ය, පලිඛණිත්වා මූලානි උද්ධරෙය්ය අන්තමසො උසීරනාළිමත්තානිපි. සො තං රුක්ඛං ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං ඡින්දෙය්ය. ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං ඡින්දිත්වා ඵාලෙය්ය; ඵාලෙත්වා සකලිකං සකලිකං කරෙය්ය, සකලිකං සකලිකං කරිත්වා වාතාතපෙ විසොසෙය්ය, වාතාතපෙ විසොසෙත්වා අග්ගිනා ඩහෙය්ය, අග්ගිනා ඩහෙත්වා මසිං කරෙය්ය, මසිං කරිත්වා මහාවාතෙ වා ඔඵුණෙය්ය, නදියා වා සීඝසොතාය පවාහෙය්ය. එවඤ්හි සො, ආනන්ද, මහාරුක්ඛො උච්ඡින්නමූලො අස්ස තාලාවත්ථුකතො අනභාවඞ්කතො ආයතිං අනුප්පාදධම්මො ¶ . එවමෙව ඛො, ආනන්ද, උපාදානියෙසු ධම්මෙසු ආදීනවානුපස්සිනො විහරතො තණ්හා නිරුජ්ඣති. තණ්හානිරොධා උපාදානනිරොධො; උපාදානනිරොධා භවනිරොධො; භවනිරොධා ජාතිනිරොධො; ජාතිනිරොධා ජරාමරණං සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා නිරුජ්ඣන්ති. එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොතී’’ති. දසමං.

දුක්ඛවග්ගො ඡට්ඨො.

තස්සුද්දානං –

පරිවීමංසනුපාදානං, ¶ ද්වෙ ච සංයොජනානි ච;

මහාරුක්ඛෙන ද්වෙ වුත්තා, තරුණෙන ච සත්තමං;

නාමරූපඤ්ච විඤ්ඤාණං, නිදානෙන ච තෙ දසාති.

7. මහාවග්ගො

1. අස්සුතවාසුත්තං

61. එවං ¶ ¶ මෙ සුතං – එකං සමයං භගවා සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ…පෙ… ‘‘අස්සුතවා, භික්ඛවෙ, පුථුජ්ජනො ඉමස්මිං චාතුමහාභූතිකස්මිං කායස්මිං නිබ්බින්දෙය්යපි විරජ්ජෙය්යපි විමුච්චෙය්යපි. තං කිස්ස හෙතු? [චාතුම්මහාභූතිකස්මිං (සී. ස්යා. කං.)] දිස්සති, භික්ඛවෙ [දිස්සති හි භික්ඛවෙ (සී. ස්යා. කං.)], ඉමස්ස ¶ චාතුමහාභූතිකස්ස කායස්ස ආචයොපි අපචයොපි ආදානම්පි නික්ඛෙපනම්පි. තස්මා තත්රාස්සුතවා පුථුජ්ජනො නිබ්බින්දෙය්යපි විරජ්ජෙය්යපි විමුච්චෙය්යපි’’.

‘‘යඤ්ච ඛො එතං, භික්ඛවෙ, වුච්චති චිත්තං ඉතිපි, මනො ඉතිපි, විඤ්ඤාණං ඉතිපි, තත්රාස්සුතවා පුථුජ්ජනො නාලං නිබ්බින්දිතුං නාලං විරජ්ජිතුං නාලං විමුච්චිතුං. තං කිස්ස හෙතු? දීඝරත්තඤ්හෙතං, භික්ඛවෙ, අස්සුතවතො පුථුජ්ජනස්ස අජ්ඣොසිතං මමායිතං පරාමට්ඨං – ‘එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තා’ති. තස්මා තත්රාස්සුතවා පුථුජ්ජනො නාලං නිබ්බින්දිතුං නාලං විරජ්ජිතුං නාලං විමුච්චිතුං.

‘‘වරං ¶ , භික්ඛවෙ, අස්සුතවා පුථුජ්ජනො ඉමං චාතුමහාභූතිකං කායං අත්තතො උපගච්ඡෙය්ය, න ත්වෙව චිත්තං. තං කිස්ස හෙතු? දිස්සතායං, භික්ඛවෙ, චාතුමහාභූතිකො කායො එකම්පි වස්සං තිට්ඨමානො ද්වෙපි වස්සානි තිට්ඨමානො තීණිපි වස්සානි තිට්ඨමානො චත්තාරිපි වස්සානි තිට්ඨමානො පඤ්චපි වස්සානි තිට්ඨමානො දසපි වස්සානි තිට්ඨමානො වීසතිපි වස්සානි තිට්ඨමානො තිංසම්පි වස්සානි තිට්ඨමානො චත්තාරීසම්පි ¶ වස්සානි තිට්ඨමානො පඤ්ඤාසම්පි වස්සානි තිට්ඨමානො වස්සසතම්පි තිට්ඨමානො, භිය්යොපි ¶ තිට්ඨමානො.

‘‘යඤ්ච ඛො එතං, භික්ඛවෙ, වුච්චති චිත්තං ඉතිපි, මනො ඉතිපි, විඤ්ඤාණං ඉතිපි, තං රත්තියා ච දිවසස්ස ච අඤ්ඤදෙව උප්පජ්ජති අඤ්ඤං නිරුජ්ඣති. සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, මක්කටො අරඤ්ඤෙ පවනෙ චරමානො සාඛං ගණ්හති, තං මුඤ්චිත්වා අඤ්ඤං ගණ්හති, තං මුඤ්චිත්වා අඤ්ඤං ගණ්හති; එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, යමිදං වුච්චති චිත්තං ඉතිපි, මනො ඉතිපි, විඤ්ඤාණං ඉතිපි, තං රත්තියා ච දිවසස්ස ච අඤ්ඤදෙව උප්පජ්ජති අඤ්ඤං නිරුජ්ඣති.

‘‘තත්ර, භික්ඛවෙ, සුතවා අරියසාවකො පටිච්චසමුප්පාදංයෙව සාධුකං යොනිසො මනසි කරොති – ‘ඉති ඉමස්මිං සති ඉදං හොති, ඉමස්සුප්පාදා ඉදං උප්පජ්ජති; ඉමස්මිං අසති ඉදං න හොති, ඉමස්ස නිරොධා ඉදං නිරුජ්ඣති – යදිදං අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා; සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති. අවිජ්ජාය ත්වෙව අසෙසවිරාගනිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො; සඞ්ඛාරනිරොධා ¶ විඤ්ඤාණනිරොධො…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොතී’’’ති.

‘‘එවං පස්සං, භික්ඛවෙ, සුතවා අරියසාවකො රූපස්මිම්පි නිබ්බින්දති, වෙදනායපි නිබ්බින්දති, සඤ්ඤායපි නිබ්බින්දති, සඞ්ඛාරෙසුපි ¶ නිබ්බින්දති, විඤ්ඤාණස්මිම්පි නිබ්බින්දති; නිබ්බින්දං විරජ්ජති, විරාගා විමුච්චති, විමුත්තස්මිං විමුත්තමිති ඤාණං හොති. ‘ඛීණා ජාති, වුසිතං බ්රහ්මචරියං, කතං කරණීයං, නාපරං ඉත්ථත්තායා’ති පජානාතී’’ති. පඨමං.

2. දුතියඅස්සුතවාසුත්තං

62. සාවත්ථියං විහරති…පෙ… ‘‘අස්සුතවා, භික්ඛවෙ, පුථුජ්ජනො ඉමස්මිං චාතුමහාභූතිකස්මිං කායස්මිං නිබ්බින්දෙය්යපි විරජ්ජෙය්යපි විමුච්චෙය්යපි. තං කිස්ස හෙතු? දිස්සති, භික්ඛවෙ, ඉමස්ස චාතුමහාභූතිකස්ස කායස්ස ආචයොපි ¶ අපචයොපි ආදානම්පි නික්ඛෙපනම්පි ¶ . තස්මා තත්රාස්සුතවා පුථුජ්ජනො නිබ්බින්දෙය්යපි විරජ්ජෙය්යපි විමුච්චෙය්යපි. යඤ්ච ඛො එතං, භික්ඛවෙ, වුච්චති චිත්තං ඉතිපි, මනො ඉතිපි, විඤ්ඤාණං ඉතිපි, තත්රාස්සුතවා පුථුජ්ජනො නාලං නිබ්බින්දිතුං නාලං විරජ්ජිතුං නාලං විමුච්චිතුං. තං කිස්ස හෙතු? දීඝරත්තඤ්හෙතං, භික්ඛවෙ, අස්සුතවතො පුථුජ්ජනස්ස අජ්ඣොසිතං මමායිතං පරාමට්ඨං – ‘එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තා’ති. තස්මා තත්රාස්සුතවා පුථුජ්ජනො නාලං නිබ්බින්දිතුං නාලං විරජ්ජිතුං නාලං විමුච්චිතුං’’.

‘‘වරං, භික්ඛවෙ, අස්සුතවා පුථුජ්ජනො ඉමං චාතුමහාභූතිකං කායං අත්තතො උපගච්ඡෙය්ය, න ත්වෙව චිත්තං. තං කිස්ස හෙතු? දිස්සතායං, භික්ඛවෙ, චාතුමහාභූතිකො කායො එකම්පි වස්සං තිට්ඨමානො ද්වෙපි වස්සානි තිට්ඨමානො තීණිපි වස්සානි තිට්ඨමානො චත්තාරිපි වස්සානි තිට්ඨමානො පඤ්චපි වස්සානි තිට්ඨමානො දසපි වස්සානි තිට්ඨමානො ¶ වීසතිපි වස්සානි තිට්ඨමානො තිංසම්පි වස්සානි තිට්ඨමානො චත්තාරීසම්පි වස්සානි තිට්ඨමානො පඤ්ඤාසම්පි වස්සානි තිට්ඨමානො වස්සසතම්පි තිට්ඨමානො, භිය්යොපි තිට්ඨමානො. යඤ්ච ඛො එතං, භික්ඛවෙ, වුච්චති චිත්තං ඉතිපි, මනො ඉතිපි, විඤ්ඤාණං ඉතිපි, තං රත්තියා ච දිවසස්ස ච අඤ්ඤදෙව උප්පජ්ජති අඤ්ඤං නිරුජ්ඣති.

‘‘තත්ර ¶ , භික්ඛවෙ, සුතවා අරියසාවකො පටිච්චසමුප්පාදංයෙව සාධුකං යොනිසො මනසි කරොති – ‘ඉති ඉමස්මිං සති ඉදං හොති, ඉමස්සුප්පාදා ඉදං උප්පජ්ජති; ඉමස්මිං අසති ඉදං න හොති, ඉමස්ස නිරොධා ඉදං නිරුජ්ඣතී’ති. සුඛවෙදනියං, භික්ඛවෙ, ඵස්සං පටිච්ච උප්පජ්ජති සුඛවෙදනා. තස්සෙව සුඛවෙදනියස්ස ඵස්සස්ස නිරොධා යං තජ්ජං වෙදයිතං සුඛවෙදනියං ඵස්සං පටිච්ච උප්පන්නා සුඛවෙදනා සා නිරුජ්ඣති සා වූපසම්මති. දුක්ඛවෙදනියං, භික්ඛවෙ, ඵස්සං පටිච්ච උප්පජ්ජති දුක්ඛවෙදනා. තස්සෙව දුක්ඛවෙදනියස්ස ඵස්සස්ස නිරොධා යං තජ්ජං වෙදයිතං දුක්ඛවෙදනියං ¶ ඵස්සං පටිච්ච උප්පන්නා දුක්ඛවෙදනා සා නිරුජ්ඣති සා වූපසම්මති. අදුක්ඛමසුඛවෙදනියං, භික්ඛවෙ, ඵස්සං පටිච්ච උප්පජ්ජති අදුක්ඛමසුඛවෙදනා. තස්සෙව අදුක්ඛමසුඛවෙදනියස්ස ඵස්සස්ස නිරොධා යං තජ්ජං වෙදයිතං අදුක්ඛමසුඛවෙදනියං ඵස්සං පටිච්ච උප්පන්නා අදුක්ඛමසුඛවෙදනා සා නිරුජ්ඣති සා වූපසම්මති.

‘‘සෙය්යථාපි ¶ , භික්ඛවෙ, ද්වින්නං කට්ඨානං සඞ්ඝට්ටනසමොධානා උස්මා ජායති තෙජො අභිනිබ්බත්තති. තෙසංයෙව ද්වින්නං කට්ඨානං නානාකතවිනිබ්භොගා ¶ [නානාභාවාවිනික්ඛෙපා (සී. පී.) ම. නි. 3.357] යා තජ්ජා උස්මා සා නිරුජ්ඣති සා වූපසම්මති; එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, සුඛවෙදනියං ඵස්සං පටිච්ච උප්පජ්ජති සුඛවෙදනා. තස්සෙව සුඛවෙදනියස්ස ඵස්සස්ස නිරොධා යං තජ්ජං වෙදයිතං සුඛවෙදනියං ඵස්සං පටිච්ච උප්පන්නා සුඛවෙදනා සා නිරුජ්ඣති සා වූපසම්මති…පෙ… අදුක්ඛමසුඛවෙදනියං ඵස්සං පටිච්ච උප්පජ්ජති අදුක්ඛමසුඛවෙදනා. තස්සෙව අදුක්ඛමසුඛවෙදනියස්ස ඵස්සස්ස නිරොධා යං තජ්ජං වෙදයිතං අදුක්ඛමසුඛවෙදනියං ඵස්සං පටිච්ච උප්පන්නා අදුක්ඛමසුඛවෙදනා සා නිරුජ්ඣති සා වූපසම්මති.

‘‘එවං පස්සං, භික්ඛවෙ, සුතවා අරියසාවකො ඵස්සෙපි නිබ්බින්දති, වෙදනායපි නිබ්බින්දති, සඤ්ඤායපි නිබ්බින්දති, සඞ්ඛාරෙසුපි නිබ්බින්දති, විඤ්ඤාණස්මිම්පි නිබ්බින්දති; නිබ්බින්දං විරජ්ජති, විරාගා විමුච්චති, විමුත්තස්මිං විමුත්තමිති ඤාණං හොති. ‘ඛීණා ජාති, වුසිතං බ්රහ්මචරියං, කතං කරණීයං, නාපරං ඉත්ථත්තායා’ති පජානාතී’’ති. දුතියං.

3. පුත්තමංසූපමසුත්තං

63. සාවත්ථියං ¶ …පෙ… ‘‘චත්තාරොමෙ ¶ , භික්ඛවෙ, ආහාරා භූතානං වා සත්තානං ඨිතියා සම්භවෙසීනං වා අනුග්ගහාය ¶ . කතමෙ චත්තාරො? කබළීකාරො ආහාරො ඔළාරිකො වා සුඛුමො වා, ඵස්සො දුතියො, මනොසඤ්චෙතනා තතියා, විඤ්ඤාණං චතුත්ථං. ඉමෙ ඛො, භික්ඛවෙ, චත්තාරො ආහාරා භූතානං වා සත්තානං ඨිතියා සම්භවෙසීනං වා අනුග්ගහාය’’.

‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, කබළීකාරො ආහාරො දට්ඨබ්බො? සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, ද්වෙ ජායම්පතිකා [ජයම්පතිකා (සී. පී.) ටීකා ඔලොකෙතබ්බා] පරිත්තං සම්බලං ආදාය කන්තාරමග්ගං පටිපජ්ජෙය්යුං. තෙසමස්ස එකපුත්තකො පියො මනාපො. අථ ඛො තෙසං, භික්ඛවෙ, ද්වින්නං ජායම්පතිකානං කන්තාරගතානං යා පරිත්තා සම්බලමත්තා, සා පරික්ඛයං පරියාදානං ගච්ඡෙය්ය. සියා ච නෙසං කන්තාරාවසෙසො අනතිණ්ණො. අථ ඛො තෙසං, භික්ඛවෙ, ද්වින්නං ජායම්පතිකානං එවමස්ස – ‘අම්හාකං ඛො යා පරිත්තා සම්බලමත්තා සා පරික්ඛීණා පරියාදිණ්ණා [පරියාදින්නා (ස්යා. කං.)]. අත්ථි ¶ චායං කන්තාරාවසෙසො අනිත්තිණ්ණො [අනිත්ථිණ්ණො (ස්යා. කං.), අනතිණ්ණො (ක.)]. යංනූන මයං ඉමං එකපුත්තකං පියං මනාපං වධිත්වා වල්ලූරඤ්ච සොණ්ඩිකඤ්ච කරිත්වා පුත්තමංසානි ඛාදන්තා එවං තං කන්තාරාවසෙසං නිත්ථරෙය්යාම, මා සබ්බෙව තයො විනස්සිම්හා’ති. අථ ඛො තෙ, භික්ඛවෙ, ද්වෙ ජායම්පතිකා තං එකපුත්තකං පියං මනාපං වධිත්වා වල්ලූරඤ්ච සොණ්ඩිකඤ්ච කරිත්වා පුත්තමංසානි ඛාදන්තා එවං තං කන්තාරාවසෙසං නිත්ථරෙය්යුං. තෙ පුත්තමංසානි චෙව ඛාදෙය්යුං, උරෙ ච පටිපිසෙය්යුං – ‘කහං, එකපුත්තක, කහං, එකපුත්තකා’ති.

‘‘තං කිං මඤ්ඤථ, භික්ඛවෙ, අපි නු තෙ දවාය වා ආහාරං ආහාරෙය්යුං, මදාය වා ආහාරං ¶ ආහාරෙය්යුං, මණ්ඩනාය ¶ වා ආහාරං ආහාරෙය්යුං, විභූසනාය වා ආහාරං ආහාරෙය්යු’’න්ති? ‘‘නො හෙතං, භන්තෙ’’. ‘‘නනු තෙ, භික්ඛවෙ, යාවදෙව කන්තාරස්ස නිත්ථරණත්ථාය ආහාරං ආහාරෙය්යු’’න්ති? ‘‘එවං, භන්තෙ’’. ‘‘එවමෙව ඛ්වාහං, භික්ඛවෙ, කබළීකාරො ආහාරො දට්ඨබ්බො’’ති වදාමි. කබළීකාරෙ, භික්ඛවෙ, ආහාරෙ පරිඤ්ඤාතෙ පඤ්චකාමගුණිකො රාගො පරිඤ්ඤාතො හොති. පඤ්චකාමගුණිකෙ රාගෙ පරිඤ්ඤාතෙ නත්ථි තං සංයොජනං යෙන සංයොජනෙන සංයුත්තො අරියසාවකො පුන ඉමං ලොකං ආගච්ඡෙය්ය.

‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, ඵස්සාහාරො දට්ඨබ්බො? සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, ගාවී නිච්චම්මා කුට්ටං චෙ [කුඩ්ඩඤ්චෙ (සී. ස්යා. කං. පී.)] ¶ නිස්සාය තිට්ඨෙය්ය. යෙ කුට්ටනිස්සිතා පාණා තෙ නං ඛාදෙය්යුං. රුක්ඛං චෙ නිස්සාය තිට්ඨෙය්ය, යෙ රුක්ඛනිස්සිතා පාණා තෙ නං ඛාදෙය්යුං. උදකං චෙ නිස්සාය තිට්ඨෙය්ය, යෙ උදකනිස්සිතා පාණා තෙ නං ඛාදෙය්යුං. ආකාසං චෙ නිස්සාය තිට්ඨෙය්ය, යෙ ආකාසනිස්සිතා පාණා තෙ නං ඛාදෙය්යුං. යං යදෙව හි සා, භික්ඛවෙ, ගාවී නිච්චම්මා නිස්සාය තිට්ඨෙය්ය, යෙ තන්නිස්සිතා [යෙ තන්නිස්සිතා තන්නිස්සිතා (සී. ස්යා. කං. පී.)] පාණා තෙ නං ඛාදෙය්යුං. එවමෙව ඛ්වාහං, භික්ඛවෙ, ‘‘ඵස්සාහාරො දට්ඨබ්බො’’ති වදාමි. ඵස්සෙ, භික්ඛවෙ, ආහාරෙ පරිඤ්ඤාතෙ තිස්සො වෙදනා පරිඤ්ඤාතා හොන්ති. තීසු වෙදනාසු පරිඤ්ඤාතාසු අරියසාවකස්ස නත්ථි කිඤ්චි උත්තරිකරණීයන්ති [උත්තරිංකරණීයන්ති (සී. පී.)] වදාමි.

‘‘කථඤ්ච ¶ , භික්ඛවෙ, මනොසඤ්චෙතනාහාරො දට්ඨබ්බො? සෙය්යථාපි ¶ , භික්ඛවෙ, අඞ්ගාරකාසු සාධිකපොරිසා පුණ්ණා අඞ්ගාරානං වීතච්චිකානං වීතධූමානං. අථ පුරිසො ආගච්ඡෙය්ය ජීවිතුකාමො අමරිතුකාමො සුඛකාමො දුක්ඛප්පටිකූලො. තමෙනං ද්වෙ බලවන්තො පුරිසා නානාබාහාසු ගහෙත්වා තං අඞ්ගාරකාසුං උපකඩ්ඪෙය්යුං. අථ ඛො, භික්ඛවෙ, තස්ස පුරිසස්ස ආරකාවස්ස චෙතනා ආරකා පත්ථනා ආරකා පණිධි. තං ¶ කිස්ස හෙතු? එවඤ්හි, භික්ඛවෙ, තස්ස පුරිසස්ස හොති – ‘ඉමං චාහං අඞ්ගාරකාසුං පපතිස්සාමි, තතොනිදානං මරණං වා නිගච්ඡාමි මරණමත්තං වා දුක්ඛ’න්ති. එවමෙව ඛ්වාහං, භික්ඛවෙ, ‘මනොසඤ්චෙතනාහාරො දට්ඨබ්බො’ති වදාමි. මනොසඤ්චෙතනාය, භික්ඛවෙ, ආහාරෙ පරිඤ්ඤාතෙ තිස්සො තණ්හා පරිඤ්ඤාතා හොන්ති. තීසු තණ්හාසු පරිඤ්ඤාතාසු අරියසාවකස්ස නත්ථි කිඤ්චි උත්තරිකරණීයන්ති වදාමි.

‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, විඤ්ඤාණාහාරො දට්ඨබ්බො? සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, චොරං ආගුචාරිං ගහෙත්වා රඤ්ඤො දස්සෙය්යුං – ‘අයං තෙ, දෙව, චොරො ආගුචාරී, ඉමස්ස යං ඉච්ඡසි තං දණ්ඩං පණෙහී’ති. තමෙනං රාජා එවං වදෙය්ය – ‘ගච්ඡථ, භො, ඉමං පුරිසං පුබ්බණ්හසමයං සත්තිසතෙන හනථා’ති. තමෙනං පුබ්බණ්හසමයං සත්තිසතෙන හනෙය්යුං. අථ රාජා මජ්ඣන්හිකසමයං එවං වදෙය්ය – ‘අම්භො, කථං සො පුරිසො’ති? ‘තථෙව, දෙව, ජීවතී’ති. තමෙනං රාජා එවං වදෙය්ය – ‘ගච්ඡථ, භො, තං පුරිසං මජ්ඣන්හිකසමයං සත්තිසතෙන හනථා’ති. තමෙනං මජ්ඣන්හිකසමයං සත්තිසතෙන හනෙය්යුං. අථ රාජා සායන්හසමයං එවං වදෙය්ය – ‘අම්භො, කථං ¶ සො පුරිසො’ති? ‘තථෙව, දෙව, ජීවතී’ති. තමෙනං රාජා එවං වදෙය්ය – ‘ගච්ඡථ, භො, තං පුරිසං සායන්හසමයං සත්තිසතෙන හනථා’ති. තමෙනං සායන්හසමයං සත්තිසතෙන හනෙය්යුං. තං කිං මඤ්ඤථ ¶ , භික්ඛවෙ, අපි නු සො පුරිසො දිවසං තීහි සත්තිසතෙහි හඤ්ඤමානො තතොනිදානං දුක්ඛං දොමනස්සං පටිසංවෙදියෙථා’’ති? ‘‘එකිස්සාපි, භන්තෙ, සත්තියා හඤ්ඤමානො තතොනිදානං දුක්ඛං දොමනස්සං පටිසංවෙදියෙථ; කො පන වාදො තීහි සත්තිසතෙහි හඤ්ඤමානො’’ති! ‘‘එවමෙව ඛ්වාහං, භික්ඛවෙ, විඤ්ඤාණාහාරො දට්ඨබ්බොති වදාමි. විඤ්ඤාණෙ, භික්ඛවෙ, ආහාරෙ පරිඤ්ඤාතෙ නාමරූපං පරිඤ්ඤාතං හොති, නාමරූපෙ පරිඤ්ඤාතෙ අරියසාවකස්ස නත්ථි කිඤ්චි උත්තරිකරණීයන්ති වදාමී’’ති. තතියං.

4. අත්ථිරාගසුත්තං

64. සාවත්ථියං ¶ ¶ විහරති…පෙ… ‘‘චත්තාරොමෙ, භික්ඛවෙ, ආහාරා භූතානං වා සත්තානං ඨිතියා සම්භවෙසීනං වා අනුග්ගහාය. කතමෙ චත්තාරො? කබළීකාරො ආහාරො ඔළාරිකො වා සුඛුමො වා, ඵස්සො දුතියො, මනොසඤ්චෙතනා තතියා, විඤ්ඤාණං චතුත්ථං. ඉමෙ ඛො, භික්ඛවෙ, චත්තාරො ආහාරා භූතානං වා සත්තානං ඨිතියා සම්භවෙසීනං වා අනුග්ගහාය’’.

‘‘කබළීකාරෙ චෙ, භික්ඛවෙ, ආහාරෙ අත්ථි රාගො අත්ථි නන්දී අත්ථි තණ්හා, පතිට්ඨිතං තත්ථ විඤ්ඤාණං විරූළ්හං. යත්ථ පතිට්ඨිතං විඤ්ඤාණං විරූළ්හං, අත්ථි තත්ථ නාමරූපස්ස අවක්කන්ති. යත්ථ අත්ථි නාමරූපස්ස අවක්කන්ති, අත්ථි තත්ථ සඞ්ඛාරානං වුද්ධි. යත්ථ ¶ අත්ථි සඞ්ඛාරානං වුද්ධි, අත්ථි තත්ථ ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්ති. යත්ථ අත්ථි ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්ති, අත්ථි තත්ථ ආයතිං ජාතිජරාමරණං. යත්ථ අත්ථි ආයතිං ජාතිජරාමරණං, සසොකං තං, භික්ඛවෙ, සදරං සඋපායාසන්ති වදාමි.

‘‘ඵස්සෙ චෙ, භික්ඛවෙ, ආහාරෙ…පෙ… මනොසඤ්චෙතනාය චෙ, භික්ඛවෙ, ආහාරෙ… විඤ්ඤාණෙ චෙ, භික්ඛවෙ, ආහාරෙ අත්ථි රාගො අත්ථි නන්දී අත්ථි තණ්හා, පතිට්ඨිතං තත්ථ විඤ්ඤාණං විරූළ්හං. යත්ථ පතිට්ඨිතං විඤ්ඤාණං විරූළ්හං, අත්ථි තත්ථ නාමරූපස්ස අවක්කන්ති. යත්ථ අත්ථි නාමරූපස්ස අවක්කන්ති, අත්ථි තත්ථ සඞ්ඛාරානං වුද්ධි. යත්ථ අත්ථි සඞ්ඛාරානං වුද්ධි, අත්ථි තත්ථ ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්ති. යත්ථ අත්ථි ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්ති, අත්ථි තත්ථ ආයතිං ජාතිජරාමරණං. යත්ථ අත්ථි ආයතිං ජාතිජරාමරණං, සසොකං තං, භික්ඛවෙ, සදරං සඋපායාසන්ති වදාමි.

‘‘සෙය්යථාපි ¶ , භික්ඛවෙ, රජකො වා චිත්තකාරකො වා සති රජනාය වා ලාඛාය වා හලිද්දියා වා නීලියා වා මඤ්ජිට්ඨාය ¶ වා සුපරිමට්ඨෙ වා ඵලකෙ භිත්තියා වා දුස්සපට්ටෙ වා ඉත්ථිරූපං වා පුරිසරූපං වා අභිනිම්මිනෙය්ය සබ්බඞ්ගපච්චඞ්ගං; එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, කබළීකාරෙ චෙ ආහාරෙ අත්ථි රාගො අත්ථි නන්දී අත්ථි තණ්හා, පතිට්ඨිතං තත්ථ විඤ්ඤාණං විරූළ්හං. යත්ථ පතිට්ඨිතං විඤ්ඤාණං විරූළ්හං, අත්ථි තත්ථ නාමරූපස්ස අවක්කන්ති. යත්ථ අත්ථි නාමරූපස්ස අවක්කන්ති, අත්ථි තත්ථ සඞ්ඛාරානං වුද්ධි. යත්ථ අත්ථි සඞ්ඛාරානං වුද්ධි, අත්ථි තත්ථ ¶ ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්ති. යත්ථ අත්ථි ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්ති, අත්ථි තත්ථ ¶ ආයතිං ජාතිජරාමරණං. යත්ථ අත්ථි ආයතිං ජාතිජරාමරණං, සසොකං තං, භික්ඛවෙ, සදරං සඋපායාසන්ති වදාමි.

‘‘ඵස්සෙ චෙ, භික්ඛවෙ, ආහාරෙ…පෙ… මනොසඤ්චෙතනාය චෙ, භික්ඛවෙ, ආහාරෙ… විඤ්ඤාණෙ චෙ, භික්ඛවෙ, ආහාරෙ අත්ථි රාගො අත්ථි නන්දී අත්ථි තණ්හා, පතිට්ඨිතං තත්ථ විඤ්ඤාණං විරූළ්හං. යත්ථ පතිට්ඨිතං විඤ්ඤාණං විරූළ්හං, අත්ථි තත්ථ නාමරූපස්ස අවක්කන්ති. යත්ථ අත්ථි නාමරූපස්ස අවක්කන්ති, අත්ථි තත්ථ සඞ්ඛාරානං වුද්ධි. යත්ථ අත්ථි සඞ්ඛාරානං වුද්ධි, අත්ථි තත්ථ ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්ති. යත්ථ අත්ථි ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්ති, අත්ථි තත්ථ ආයතිං ජාතිජරාමරණං. යත්ථ අත්ථි ආයතිං ජාතිජරාමරණං, සසොකං තං, භික්ඛවෙ, සදරං සඋපායාසන්ති වදාමි.

‘‘කබළීකාරෙ චෙ, භික්ඛවෙ, ආහාරෙ නත්ථි රාගො නත්ථි නන්දී නත්ථි තණ්හා, අප්පතිට්ඨිතං තත්ථ විඤ්ඤාණං අවිරූළ්හං. යත්ථ අප්පතිට්ඨිතං විඤ්ඤාණං අවිරූළ්හං, නත්ථි තත්ථ නාමරූපස්ස අවක්කන්ති. යත්ථ නත්ථි නාමරූපස්ස අවක්කන්ති, නත්ථි තත්ථ සඞ්ඛාරානං වුද්ධි. යත්ථ නත්ථි සඞ්ඛාරානං වුද්ධි, නත්ථි තත්ථ ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්ති. යත්ථ නත්ථි ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්ති, නත්ථි තත්ථ ආයතිං ජාතිජරාමරණං. යත්ථ නත්ථි ආයතිං ජාතිජරාමරණං, අසොකං තං, භික්ඛවෙ, අදරං අනුපායාසන්ති වදාමි.

‘‘ඵස්සෙ ¶ චෙ, භික්ඛවෙ, ආහාරෙ…පෙ… මනොසඤ්චෙතනාය චෙ, භික්ඛවෙ, ආහාරෙ… විඤ්ඤාණෙ චෙ, භික්ඛවෙ, ආහාරෙ ¶ නත්ථි රාගො නත්ථි නන්දී නත්ථි තණ්හා, අප්පතිට්ඨිතං තත්ථ විඤ්ඤාණං අවිරූළ්හං. යත්ථ අප්පතිට්ඨිතං විඤ්ඤාණං අවිරූළ්හං, නත්ථි තත්ථ නාමරූපස්ස අවක්කන්ති ¶ . යත්ථ නත්ථි නාමරූපස්ස අවක්කන්ති, නත්ථි තත්ථ සඞ්ඛාරානං වුද්ධි. යත්ථ නත්ථි සඞ්ඛාරානං වුද්ධි, නත්ථි තත්ථ ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්ති. යත්ථ නත්ථි ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්ති, නත්ථි තත්ථ ආයතිං ජාතිජරාමරණං. යත්ථ නත්ථි ආයතිං ජාතිජරාමරණං, අසොකං තං, භික්ඛවෙ, අදරං අනුපායාසන්ති වදාමි.

‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, කූටාගාරං වා කූටාගාරසාලං වා උත්තරාය වා දක්ඛිණාය වා පාචීනාය වා වාතපානා සූරියෙ උග්ගච්ඡන්තෙ වාතපානෙන රස්මි පවිසිත්වා ක්වාස්ස පතිට්ඨිතා’’ [කත්ථ පතිට්ඨිතා (ක.)] ති? ‘‘පච්ඡිමායං, භන්තෙ, භිත්තිය’’න්ති. ‘‘පච්ඡිමා චෙ, භික්ඛවෙ, භිත්ති නාස්ස ක්වාස්ස පතිට්ඨිතා’’ති? ‘‘පථවියං, භන්තෙ’’ති. ‘‘පථවී චෙ, භික්ඛවෙ ¶ , නාස්ස ක්වාස්ස පතිට්ඨිතා’’ති? ‘‘ආපස්මිං, භන්තෙ’’ති. ‘‘ආපො චෙ, භික්ඛවෙ, නාස්ස ක්වාස්ස පතිට්ඨිතා’’ති? ‘‘අප්පතිට්ඨිතා, භන්තෙ’’ති. ‘‘එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, කබළීකාරෙ චෙ ආහාරෙ නත්ථි රාගො නත්ථි නන්දී නත්ථි තණ්හා…පෙ….

‘‘ඵස්සෙ චෙ, භික්ඛවෙ, ආහාරෙ… මනොසඤ්චෙතනාය චෙ, භික්ඛවෙ, ආහාරෙ… විඤ්ඤාණෙ චෙ, භික්ඛවෙ, ආහාරෙ නත්ථි රාගො නත්ථි නන්දී නත්ථි තණ්හා, අප්පතිට්ඨිතං තත්ථ විඤ්ඤාණං අවිරූළ්හං. යත්ථ අප්පතිට්ඨිතං විඤ්ඤාණං අවිරූළ්හං, නත්ථි තත්ථ නාමරූපස්ස අවක්කන්ති. යත්ථ නත්ථි නාමරූපස්ස අවක්කන්ති, නත්ථි තත්ථ සඞ්ඛාරානං වුද්ධි. යත්ථ නත්ථි සඞ්ඛාරානං ¶ වුද්ධි, නත්ථි තත්ථ ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්ති ¶ . යත්ථ නත්ථි ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්ති, නත්ථි තත්ථ ආයතිං ජාතිජරාමරණං. යත්ථ නත්ථි ආයතිං ජාතිජරාමරණං අසොකං තං, භික්ඛවෙ, අදරං අනුපායාසන්ති වදාමී’’ති. චතුත්ථං.

5. නගරසුත්තං

65. සාවත්ථියං විහරති…පෙ… ‘‘පුබ්බෙ මෙ, භික්ඛවෙ, සම්බොධා අනභිසම්බුද්ධස්ස බොධිසත්තස්සෙව සතො එතදහොසි – ‘කිච්ඡා වතායං ලොකො ආපන්නො ජායති ච ජීයති ච මීයති ච චවති ච උපපජ්ජති ච. අථ ච පනිමස්ස දුක්ඛස්ස නිස්සරණං නප්පජානාති ජරාමරණස්ස. කුදාස්සු නාම ඉමස්ස දුක්ඛස්ස නිස්සරණං පඤ්ඤායිස්සති ජරාමරණස්සා’ති? තස්ස මය්හං, භික්ඛවෙ, එතදහොසි – ‘කිම්හි නු ඛො සති ජරාමරණං හොති, කිංපච්චයා ජරාමරණ’න්ති ¶ ? තස්ස මය්හං, භික්ඛවෙ, යොනිසො මනසිකාරා අහු පඤ්ඤාය අභිසමයො – ‘ජාතියා ඛො සති ජරාමරණං හොති, ජාතිපච්චයා ජරාමරණ’’’න්ති.

‘‘තස්ස මය්හං, භික්ඛවෙ, එතදහොසි – ‘කිම්හි නු ඛො සති ජාති හොති…පෙ… භවො හොති… උපාදානං හොති… තණ්හා හොති… වෙදනා හොති… ඵස්සො හොති… සළායතනං හොති… නාමරූපං හොති… කිංපච්චයා නාමරූප’න්ති? තස්ස මය්හං, භික්ඛවෙ, යොනිසො මනසිකාරා අහු පඤ්ඤාය අභිසමයො – ‘විඤ්ඤාණෙ ඛො සති නාමරූපං හොති, විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූප’න්ති. තස්ස මය්හං, භික්ඛවෙ, එතදහොසි – ‘කිම්හි නු ඛො සති විඤ්ඤාණං හොති, කිංපච්චයා විඤ්ඤාණ’න්ති ¶ ? තස්ස මය්හං, භික්ඛවෙ, යොනිසො මනසිකාරා අහු පඤ්ඤාය අභිසමයො – ‘නාමරූපෙ ඛො සති විඤ්ඤාණං හොති, නාමරූපපච්චයා විඤ්ඤාණ’’’න්ති.

‘‘තස්ස ¶ මය්හං, භික්ඛවෙ, එතදහොසි – පච්චුදාවත්තති ඛො ඉදං විඤ්ඤාණං නාමරූපම්හා න පරං ගච්ඡති. එත්තාවතා ජායෙථ වා ජීයෙථ වා මීයෙථ වා චවෙථ වා උපපජ්ජෙථ වා, යදිදං නාමරූපපච්චයා විඤ්ඤාණං; විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපං; නාමරූපපච්චයා සළායතනං; සළායතනපච්චයා ඵස්සො…පෙ… එවමෙතස්ස ¶ කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති. ‘සමුදයො, සමුදයො’ති ඛො මෙ, භික්ඛවෙ, පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි ඤාණං උදපාදි පඤ්ඤා උදපාදි විජ්ජා උදපාදි ආලොකො උදපාදි.

‘‘තස්ස මය්හං, භික්ඛවෙ, එතදහොසි – ‘කිම්හි නු ඛො අසති, ජරාමරණං න හොති; කිස්ස නිරොධා ජරාමරණනිරොධො’ති? තස්ස මය්හං, භික්ඛවෙ, යොනිසො මනසිකාරා අහු පඤ්ඤාය අභිසමයො – ‘ජාතියා ඛො අසති, ජරාමරණං න හොති; ජාතිනිරොධා ජරාමරණනිරොධො’ති. තස්ස මය්හං, භික්ඛවෙ, එතදහොසි – ‘කිම්හි නු ඛො අසති ජාති න හොති…පෙ… භවො න හොති… උපාදානං න හොති… තණ්හා න හොති… වෙදනා න හොති… ඵස්සො න හොති… සළායතනං න හොති… නාමරූපං න හොති. කිස්ස නිරොධා නාමරූපනිරොධො’ති? තස්ස මය්හං, භික්ඛවෙ, යොනිසො මනසිකාරා අහු පඤ්ඤාය අභිසමයො ¶ – ‘විඤ්ඤාණෙ ඛො අසති, නාමරූපං න හොති; විඤ්ඤාණනිරොධා නාමරූපනිරොධො’’’ති ¶ .

‘‘තස්ස මය්හං, භික්ඛවෙ, එතදහොසි – ‘කිම්හි නු ඛො අසති විඤ්ඤාණං න හොති; කිස්ස නිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධො’ති? තස්ස මය්හං, භික්ඛවෙ, යොනිසො මනසිකාරා අහු පඤ්ඤාය අභිසමයො – ‘නාමරූපෙ ඛො අසති, විඤ්ඤාණං න හොති; නාමරූපනිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධො’’’ති.

‘‘තස්ස මය්හං, භික්ඛවෙ, එතදහොසි – අධිගතො ඛො ම්යායං මග්ගො බොධාය යදිදං – නාමරූපනිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධො; විඤ්ඤාණනිරොධා නාමරූපනිරොධො; නාමරූපනිරොධා සළායතනනිරොධො; සළායතනනිරොධා ඵස්සනිරොධො…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොති. ‘නිරොධො, නිරොධො’ති ඛො මෙ, භික්ඛවෙ, පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු චක්ඛුං උදපාදි ඤාණං උදපාදි පඤ්ඤා උදපාදි විජ්ජා උදපාදි ආලොකො උදපාදි.

‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, පුරිසො අරඤ්ඤෙ පවනෙ චරමානො පස්සෙය්ය පුරාණං මග්ගං පුරාණඤ්ජසං පුබ්බකෙහි මනුස්සෙහි අනුයාතං. සො තමනුගච්ඡෙය්ය ¶ . තමනුගච්ඡන්තො පස්සෙය්ය පුරාණං නගරං පුරාණං රාජධානිං පුබ්බකෙහි ¶ මනුස්සෙහි අජ්ඣාවුට්ඨං [අජ්ඣාවුත්ථං (සී. ස්යා. කං. පී.)] ආරාමසම්පන්නං වනසම්පන්නං පොක්ඛරණීසම්පන්නං උද්ධාපවන්තං [උද්දාපවන්තං (සී. ස්යා. කං. පී.)] රමණීයං. අථ ඛො සො, භික්ඛවෙ, පුරිසො රඤ්ඤො වා රාජමහාමත්තස්ස වා ආරොචෙය්ය – ‘යග්ඝෙ, භන්තෙ, ජානෙය්යාසි – අහං අද්දසං අරඤ්ඤෙ පවනෙ චරමානො පුරාණං මග්ගං පුරාණඤ්ජසං පුබ්බකෙහි මනුස්සෙහි අනුයාතං තමනුගච්ඡිං. තමනුගච්ඡන්තො අද්දසං පුරාණං නගරං පුරාණං රාජධානිං පුබ්බකෙහි මනුස්සෙහි අජ්ඣාවුට්ඨං ¶ ආරාමසම්පන්නං වනසම්පන්නං පොක්ඛරණීසම්පන්නං උද්ධාපවන්තං රමණීයං. තං, භන්තෙ, නගරං මාපෙහී’ති. අථ ඛො සො, භික්ඛවෙ, රාජා වා රාජමහාමත්තො වා තං නගරං මාපෙය්ය. තදස්ස නගරං අපරෙන සමයෙන ඉද්ධඤ්චෙව ඵීතඤ්ච බාහුජඤ්ඤං ආකිණ්ණමනුස්සං වුද්ධිවෙපුල්ලප්පත්තං. එවමෙව ඛ්වාහං, භික්ඛවෙ, අද්දසං පුරාණං මග්ගං පුරාණඤ්ජසං පුබ්බකෙහි සම්මාසම්බුද්ධෙහි අනුයාතං.

‘‘කතමො ච සො, භික්ඛවෙ, පුරාණමග්ගො පුරාණඤ්ජසො පුබ්බකෙහි සම්මාසම්බුද්ධෙහි අනුයාතො ¶ ? අයමෙව අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො, සෙය්යථිදං – සම්මාදිට්ඨි…පෙ… සම්මාසමාධි. අයං ඛො සො, භික්ඛවෙ, පුරාණමග්ගො පුරාණඤ්ජසො පුබ්බකෙහි සම්මාසම්බුද්ධෙහි අනුයාතො, තමනුගච්ඡිං; තමනුගච්ඡන්තො ජරාමරණං අබ්භඤ්ඤාසිං; ජරාමරණසමුදයං අබ්භඤ්ඤාසිං; ජරාමරණනිරොධං අබ්භඤ්ඤාසිං; ජරාමරණනිරොධගාමිනිං පටිපදං අබ්භඤ්ඤාසිං. තමනුගච්ඡිං; තමනුගච්ඡන්තො ජාතිං අබ්භඤ්ඤාසිං…පෙ… භවං අබ්භඤ්ඤාසිං… උපාදානං අබ්භඤ්ඤාසිං… තණ්හං අබ්භඤ්ඤාසිං… වෙදනං අබ්භඤ්ඤාසිං… ඵස්සං අබ්භඤ්ඤාසිං… සළායතනං අබ්භඤ්ඤාසිං… නාමරූපං අබ්භඤ්ඤාසිං… විඤ්ඤාණං අබ්භඤ්ඤාසිං. තමනුගච්ඡිං; තමනුගච්ඡන්තො සඞ්ඛාරෙ අබ්භඤ්ඤාසිං; සඞ්ඛාරසමුදයං අබ්භඤ්ඤාසිං; සඞ්ඛාරනිරොධං අබ්භඤ්ඤාසිං; සඞ්ඛාරනිරොධගාමිනිං පටිපදං අබ්භඤ්ඤාසිං. තදභිඤ්ඤා ¶ ආචික්ඛිං භික්ඛූනං භික්ඛුනීනං උපාසකානං උපාසිකානං. තයිදං, භික්ඛවෙ ¶ , බ්රහ්මචරියං ඉද්ධඤ්චෙව ඵීතඤ්ච විත්ථාරිකං බාහුජඤ්ඤං පුථුභූතං යාව දෙවමනුස්සෙහි සුප්පකාසිත’’න්ති. පඤ්චමං.

6. සම්මසසුත්තං

66. එවං මෙ සුතං – එකං සමයං භගවා කුරූසු විහරති කම්මාසධම්මං නාම කුරූනං නිගමො. තත්ර ඛො භගවා භික්ඛූ ආමන්තෙසි – ‘‘භික්ඛවො’’ති. ‘‘භදන්තෙ’’ති ¶ තෙ භික්ඛූ භගවතො පච්චස්සොසුං. භගවා එතදවොච – ‘‘සම්මසථ නො තුම්හෙ, භික්ඛවෙ, අන්තරං සම්මස’’න්ති [අන්තරා සම්මසනන්ති (සී.)]. එවං වුත්තෙ, අඤ්ඤතරො භික්ඛු භගවන්තං එතදවොච – ‘‘අහං ඛො, භන්තෙ, සම්මසාමි අන්තරං සම්මස’’න්ති. ‘‘යථා කථං පන ත්වං, භික්ඛු, සම්මසසි අන්තරං සම්මස’’න්ති? අථ ඛො සො භික්ඛු බ්යාකාසි. යථා සො භික්ඛු බ්යාකාසි න සො භික්ඛු භගවතො චිත්තං ආරාධෙසි.

එවං වුත්තෙ, ආයස්මා ආනන්දො භගවන්තං එතදවොච – ‘‘එතස්ස, භගවා, කාලො; එතස්ස, සුගත, කාලො; යං භගවා අන්තරං සම්මසං භාසෙය්ය. භගවතො සුත්වා භික්ඛූ ධාරෙස්සන්තී’’ති. ‘‘තෙනහානන්ද, සුණාථ, සාධුකං මනසි කරොථ; භාසිස්සාමී’’ති. ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති ඛො තෙ භික්ඛූ භගවතො පච්චස්සොසුං. භගවා එතදවොච –

‘‘ඉධ ¶ , භික්ඛවෙ, භික්ඛු සම්මසමානො සම්මසති අන්තරං සම්මසං [සම්මසනං (සී.)] – ‘යං ඛො ඉදං අනෙකවිධං නානප්පකාරකං දුක්ඛං ලොකෙ උප්පජ්ජති ජරාමරණං. ඉදං ඛො දුක්ඛං කිංනිදානං කිංසමුදයං කිංජාතිකං ¶ කිංපභවං, කිස්මිං සති ජරාමරණං හොති, කිස්මිං අසති ජරාමරණං න හොතී’ති? සො සම්මසමානො එවං ජානාති – ‘යං ඛො ඉදං අනෙකවිධං නානප්පකාරකං දුක්ඛං ¶ ලොකෙ උප්පජ්ජති ජරාමරණං. ඉදං ඛො දුක්ඛං උපධිනිදානං උපධිසමුදයං උපධිජාතිකං උපධිපභවං, උපධිස්මිං සති ජරාමරණං හොති, උපධිස්මිං අසති ජරාමරණං න හොතී’ති. සො ජරාමරණඤ්ච පජානාති ජරාමරණසමුදයඤ්ච පජානාති ජරාමරණනිරොධඤ්ච පජානාති යා ච ජරාමරණනිරොධසාරුප්පගාමිනී පටිපදා තඤ්ච පජානාති. තථාපටිපන්නො ච හොති අනුධම්මචාරී. අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සබ්බසො සම්මා දුක්ඛක්ඛයාය පටිපන්නො ජරාමරණනිරොධාය.

‘‘අථාපරං සම්මසමානො සම්මසති අන්තරං සම්මසං – ‘උපධි පනායං කිංනිදානො කිංසමුදයො කිංජාතිකො කිංපභවො, කිස්මිං සති උපධි හොති, කිස්මිං අසති උපධි න හොතී’ති? සො සම්මසමානො එවං ජානාති – ‘උපධි තණ්හානිදානො තණ්හාසමුදයො තණ්හාජාතිකො තණ්හාපභවො, තණ්හාය සති උපධි හොති, තණ්හාය අසති උපධි න හොතී’ති. සො උපධිඤ්ච පජානාති උපධිසමුදයඤ්ච පජානාති උපධිනිරොධඤ්ච ¶ පජානාති යා ච උපධිනිරොධසාරුප්පගාමිනී පටිපදා තඤ්ච පජානාති. තථා පටිපන්නො ච හොති අනුධම්මචාරී. අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සබ්බසො සම්මා දුක්ඛක්ඛයාය පටිපන්නො උපධිනිරොධාය.

‘‘අථාපරං සම්මසමානො සම්මසති අන්තරං සම්මසං – ‘තණ්හා පනායං කත්ථ උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජති, කත්ථ නිවිසමානා නිවිසතී’ති? සො සම්මසමානො එවං ජානාති – යං ඛො ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං එත්ථෙසා තණ්හා උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජති, එත්ථ නිවිසමානා නිවිසති ¶ . කිඤ්ච ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං? චක්ඛුං ලොකෙ පියරූපං, සාතරූපං. එත්ථෙසා තණ්හා උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජති, එත්ථ නිවිසමානා නිවිසති. සොතං ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං…පෙ… ඝානං ¶ ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං… ජිව්හා ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං… කායො ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං… මනො ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං එත්ථෙසා තණ්හා උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජති එත්ථ නිවිසමානා නිවිසති.

‘‘යෙ ¶ හි කෙචි, භික්ඛවෙ, අතීතමද්ධානං සමණා වා බ්රාහ්මණා වා යං ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං තං නිච්චතො අද්දක්ඛුං සුඛතො අද්දක්ඛුං අත්තතො අද්දක්ඛුං ආරොග්යතො අද්දක්ඛුං ඛෙමතො අද්දක්ඛුං. තෙ තණ්හං වඩ්ඪෙසුං. යෙ තණ්හං වඩ්ඪෙසුං තෙ උපධිං වඩ්ඪෙසුං. යෙ උපධිං වඩ්ඪෙසුං තෙ දුක්ඛං වඩ්ඪෙසුං. යෙ දුක්ඛං වඩ්ඪෙසුං තෙ න පරිමුච්චිංසු ජාතියා ජරාය මරණෙන සොකෙහි පරිදෙවෙහි දුක්ඛෙහි දොමනස්සෙහි උපායාසෙහි, න පරිමුච්චිංසු දුක්ඛස්මාති වදාමි.

‘‘යෙපි හි කෙචි, භික්ඛවෙ, අනාගතමද්ධානං සමණා වා බ්රාහ්මණා වා යං ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං තං නිච්චතො දක්ඛිස්සන්ති [දක්ඛින්ති (සී.)] සුඛතො දක්ඛිස්සන්ති අත්තතො දක්ඛිස්සන්ති ආරොග්යතො දක්ඛිස්සන්ති ඛෙමතො දක්ඛිස්සන්ති. තෙ තණ්හං වඩ්ඪිස්සන්ති. යෙ තණ්හං වඩ්ඪිස්සන්ති තෙ උපධිං වඩ්ඪිස්සන්ති. යෙ උපධිං වඩ්ඪිස්සන්ති තෙ දුක්ඛං වඩ්ඪිස්සන්ති. යෙ දුක්ඛං වඩ්ඪිස්සන්ති තෙ න පරිමුච්චිස්සන්ති ජාතියා ජරාය මරණෙන සොකෙහි පරිදෙවෙහි දුක්ඛෙහි දොමනස්සෙහි උපායාසෙහි, න පරිමුච්චිස්සන්ති දුක්ඛස්මාති වදාමි.

‘‘යෙපි හි කෙචි, භික්ඛවෙ, එතරහි සමණා ¶ වා බ්රාහ්මණා වා යං ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං තං නිච්චතො පස්සන්ති සුඛතො පස්සන්ති අත්තතො පස්සන්ති ආරොග්යතො පස්සන්ති ඛෙමතො පස්සන්ති. තෙ තණ්හං වඩ්ඪෙන්ති ¶ . යෙ තණ්හං වඩ්ඪෙන්ති තෙ උපධිං වඩ්ඪෙන්ති. යෙ උපධිං වඩ්ඪෙන්ති තෙ දුක්ඛං වඩ්ඪෙන්ති. යෙ දුක්ඛං වඩ්ඪෙන්ති තෙ න පරිමුච්චන්ති ජාතියා ජරාය මරණෙන සොකෙහි පරිදෙවෙහි දුක්ඛෙහි දොමනස්සෙහි උපායාසෙහි, න පරිමුච්චන්ති දුක්ඛස්මාති වදාමි.

‘‘සෙය්යථාපි ¶ , භික්ඛවෙ, ආපානීයකංසො වණ්ණසම්පන්නො ගන්ධසම්පන්නො රසසම්පන්නො. සො ච ඛො විසෙන සංසට්ඨො. අථ පුරිසො ආගච්ඡෙය්ය ඝම්මාභිතත්තො ඝම්මපරෙතො කිලන්තො තසිතො පිපාසිතො. තමෙනං එවං වදෙය්යුං – ‘අයං තෙ, අම්භො පුරිස, ආපානීයකංසො වණ්ණසම්පන්නො ගන්ධසම්පන්නො රසසම්පන්නො; සො ච ඛො විසෙන සංසට්ඨො. සචෙ ආකඞ්ඛසි පිව. පිවතො හි ඛො තං ඡාදෙස්සති වණ්ණෙනපි ගන්ධෙනපි රසෙනපි, පිවිත්වා ච පන තතොනිදානං මරණං වා නිගච්ඡසි මරණමත්තං වා දුක්ඛ’න්ති. සො තං ආපානීයකංසං සහසා අප්පටිසඞ්ඛා පිවෙය්ය, නප්පටිනිස්සජ්ජෙය්ය. සො තතොනිදානං මරණං වා නිගච්ඡෙය්ය මරණමත්තං වා දුක්ඛං. එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, යෙ හි කෙචි අතීතමද්ධානං සමණා වා බ්රාහ්මණා වා යං ලොකෙ පියරූපං…පෙ… අනාගතමද්ධානං…පෙ… එතරහි සමණා වා බ්රාහ්මණා වා යං ලොකෙ පියරූපං ¶ සාතරූපං තං නිච්චතො පස්සන්ති සුඛතො ¶ පස්සන්ති අත්තතො පස්සන්ති ආරොග්යතො පස්සන්ති ඛෙමතො පස්සන්ති, තෙ තණ්හං වඩ්ඪෙන්ති. යෙ තණ්හං වඩ්ඪෙන්ති තෙ උපධිං වඩ්ඪෙන්ති. යෙ උපධිං වඩ්ඪෙන්ති තෙ දුක්ඛං වඩ්ඪෙන්ති. යෙ දුක්ඛං වඩ්ඪෙන්ති තෙ න පරිමුච්චන්ති ජාතියා ජරාය මරණෙන සොකෙහි පරිදෙවෙහි දුක්ඛෙහි දොමනස්සෙහි උපායාසෙහි, න පරිමුච්චන්ති දුක්ඛස්මාති වදාමි.

‘‘යෙ ච ඛො කෙචි, භික්ඛවෙ, අතීතමද්ධානං සමණා වා බ්රාහ්මණා වා යං ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං තං අනිච්චතො අද්දක්ඛුං දුක්ඛතො අද්දක්ඛුං අනත්තතො අද්දක්ඛුං රොගතො අද්දක්ඛුං භයතො අද්දක්ඛුං, තෙ තණ්හං පජහිංසු. යෙ තණ්හං පජහිංසු තෙ උපධිං පජහිංසු. යෙ උපධිං පජහිංසු තෙ දුක්ඛං පජහිංසු. යෙ දුක්ඛං පජහිංසු තෙ පරිමුච්චිංසු ජාතියා ජරාය මරණෙන සොකෙහි පරිදෙවෙහි දුක්ඛෙහි දොමනස්සෙහි උපායාසෙහි, පරිමුච්චිංසු දුක්ඛස්මාති වදාමි.

‘‘යෙපි හි කෙචි, භික්ඛවෙ, අනාගතමද්ධානං සමණා වා ¶ බ්රාහ්මණා වා යං ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං තං අනිච්චතො දක්ඛිස්සන්ති දුක්ඛතො දක්ඛිස්සන්ති අනත්තතො ¶ දක්ඛිස්සන්ති රොගතො දක්ඛිස්සන්ති භයතො දක්ඛිස්සන්ති, තෙ තණ්හං පජහිස්සන්ති. යෙ තණ්හං පජහිස්සන්ති…පෙ… පරිමුච්චිස්සන්ති දුක්ඛස්මාති වදාමි.

‘‘යෙපි හි කෙචි, භික්ඛවෙ, එතරහි සමණා වා බ්රාහ්මණා වා යං ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං තං අනිච්චතො පස්සන්ති දුක්ඛතො පස්සන්ති අනත්තතො පස්සන්ති රොගතො පස්සන්ති භයතො ¶ පස්සන්ති, තෙ තණ්හං පජහන්ති. යෙ තණ්හං පජහන්ති තෙ උපධිං පජහන්ති. යෙ උපධිං පජහන්ති තෙ දුක්ඛං පජහන්ති. යෙ දුක්ඛං පජහන්ති තෙ පරිමුච්චන්ති ජාතියා ජරාය මරණෙන සොකෙහි පරිදෙවෙහි දුක්ඛෙහි දොමනස්සෙහි උපායාසෙහි, පරිමුච්චන්ති දුක්ඛස්මාති වදාමි.

‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, ආපානීයකංසො වණ්ණසම්පන්නො ගන්ධසම්පන්නො රසසම්පන්නො. සො ච ඛො විසෙන සංසට්ඨො. අථ පුරිසො ආගච්ඡෙය්ය ඝම්මාභිතත්තො ඝම්මපරෙතො කිලන්තො තසිතො පිපාසිතො. තමෙනං එවං වදෙය්යුං – ‘අයං තෙ, අම්භො පුරිස, ආපානීයකංසො වණ්ණසම්පන්නො ගන්ධසම්පන්නො රසසම්පන්නො සො ච ඛො විසෙන සංසට්ඨො. සචෙ ආකඞ්ඛසි පිව. පිවතො හි ඛො තං ඡාදෙස්සති වණ්ණෙනපි ගන්ධෙනපි රසෙනපි; පිවිත්වා ච පන තතොනිදානං මරණං වා නිගච්ඡසි ¶ මරණමත්තං වා දුක්ඛ’න්ති. අථ ඛො, භික්ඛවෙ, තස්ස පුරිසස්ස එවමස්ස – ‘සක්කා ඛො මෙ අයං සුරාපිපාසිතා [සුරාපිපාසා (?)] පානීයෙන වා විනෙතුං දධිමණ්ඩකෙන වා විනෙතුං භට්ඨලොණිකාය [මට්ඨලොණිකාය (සී. ස්යා. කං. පී.)] වා විනෙතුං ලොණසොවීරකෙන වා විනෙතුං, න ත්වෙවාහං තං පිවෙය්යං, යං මම අස්ස දීඝරත්තං හිතාය සුඛායා’ති. සො තං ආපානීයකංසං පටිසඞ්ඛා න පිවෙය්ය, පටිනිස්සජ්ජෙය්ය ¶ . සො තතොනිදානං න මරණං වා නිගච්ඡෙය්ය මරණමත්තං වා දුක්ඛං. එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, යෙ හි කෙචි අතීතමද්ධානං සමණා වා බ්රාහ්මණා වා යං ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං තං ¶ අනිච්චතො අද්දක්ඛුං දුක්ඛතො අද්දක්ඛුං අනත්තතො අද්දක්ඛුං රොගතො අද්දක්ඛුං භයතො අද්දක්ඛුං, තෙ තණ්හං පජහිංසු. යෙ තණ්හං පජහිංසු තෙ උපධිං පජහිංසු. යෙ උපධිං පජහිංසු තෙ දුක්ඛං පජහිංසු. යෙ දුක්ඛං පජහිංසු තෙ පරිමුච්චිංසු ජාතියා ජරාය මරණෙන සොකෙහි පරිදෙවෙහි දුක්ඛෙහි දොමනස්සෙහි උපායාසෙහි, පරිමුච්චිංසු දුක්ඛස්මාති වදාමි.

‘‘යෙපි ¶ හි කෙචි, භික්ඛවෙ, අනාගතමද්ධානං…පෙ… එතරහි සමණා වා බ්රාහ්මණා වා යං ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං තං අනිච්චතො පස්සන්ති දුක්ඛතො පස්සන්ති අනත්තතො පස්සන්ති රොගතො පස්සන්ති භයතො පස්සන්ති, තෙ තණ්හං පජහන්ති. යෙ තණ්හං පජහන්ති තෙ උපධිං පජහන්ති. යෙ උපධිං පජහන්ති තෙ දුක්ඛං පජහන්ති. යෙ දුක්ඛං පජහන්ති තෙ පරිමුච්චන්ති ජාතියා ජරාය මරණෙන සොකෙහි පරිදෙවෙහි දුක්ඛෙහි දොමනස්සෙහි උපායාසෙහි, පරිමුච්චන්ති දුක්ඛස්මාති වදාමී’’ති. ඡට්ඨං.

7. නළකලාපීසුත්තං

67. එකං සමයං ආයස්මා ච සාරිපුත්තො ආයස්මා ච මහාකොට්ඨිකො [මහාකොට්ඨිතො (සී. ස්යා. කං. පී.)] බාරාණසියං විහරන්ති ඉසිපතනෙ මිගදායෙ. අථ ඛො ආයස්මා මහාකොට්ඨිකො සායන්හසමයං පටිසල්ලානා වුට්ඨිතො යෙනායස්මා සාරිපුත්තො තෙනුපසඞ්කමි; උපසඞ්කමිත්වා ආයස්මතා සාරිපුත්තෙන සද්ධිං සම්මොදි. සම්මොදනීයං කථං සාරණීයං වීතිසාරෙත්වා එකමන්තං නිසීදි. එකමන්තං නිසින්නො ඛො ආයස්මා මහාකොට්ඨිකො ආයස්මන්තං ¶ සාරිපුත්තං එතදවොච – ‘‘කිං නු ඛො, ආවුසො සාරිපුත්ත, සයංකතං ජරාමරණං, පරංකතං ජරාමරණං, සයංකතඤ්ච ¶ පරංකතඤ්ච ජරාමරණං, උදාහු අසයංකාරං අපරංකාරං අධිච්චසමුප්පන්නං ජරාමරණ’’න්ති? ‘‘න ඛො, ආවුසො කොට්ඨික, සයංකතං ¶ ජරාමරණං, න පරංකතං ජරාමරණං, න සයංකතඤ්ච පරංකතඤ්ච ජරාමරණං, නාපි අසයංකාරං අපරංකාරං අධිච්චසමුප්පන්නං ජරාමරණං. අපි ච, ජාතිපච්චයා ජරාමරණ’’න්ති.

‘‘කිං නු ඛො, ආවුසො සාරිපුත්ත, සයංකතා ජාති, පරංකතා ජාති, සයංකතා ච පරංකතා ච ජාති, උදාහු අසයංකාරා අපරංකාරා අධිච්චසමුප්පන්නා ජාතී’’ති? ‘‘න ඛො, ආවුසො කොට්ඨික, සයංකතා ජාති, න පරංකතා ජාති, න සයංකතා ච පරංකතා ච ජාති, නාපි අසයංකාරා අපරංකාරා අධිච්චසමුප්පන්නා ජාති. අපි ච, භවපච්චයා ජාතී’’ති.

‘‘කිං නු ඛො, ආවුසො සාරිපුත්ත, සයංකතො භවො…පෙ… සයංකතං උපාදානං… සයංකතා තණ්හා… සයංකතා වෙදනා… සයංකතො ඵස්සො… සයංකතං සළායතනං… සයංකතං නාමරූපං, පරංකතං නාමරූපං, සයංකතඤ්ච පරංකතඤ්ච නාමරූපං, උදාහු අසයංකාරං අපරංකාරං අධිච්චසමුප්පන්නං නාමරූප’’න්ති ¶ ? ‘‘න ඛො, ආවුසො කොට්ඨික, සයංකතං නාමරූපං, න පරංකතං නාමරූපං, න සයංකතඤ්ච පරංකතඤ්ච නාමරූපං, නාපි අසයංකාරං අපරංකාරං, අධිච්චසමුප්පන්නං නාමරූපං. අපි ච, විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූප’’න්ති.

‘‘කිං නු ඛො, ආවුසො සාරිපුත්ත, සයඞ්කතං විඤ්ඤාණං, පරඞ්කතං විඤ්ඤාණං, සයංකතඤ්ච පරංකතඤ්ච විඤ්ඤාණං, උදාහු ¶ අසයංකාරං අපරංකාරං අධිච්චසමුප්පන්නං විඤ්ඤාණ’’න්ති? ‘‘න ඛො, ආවුසො කොට්ඨික, සයංකතං විඤ්ඤාණං, න පරංකතං විඤ්ඤාණං න සයංකතඤ්ච පරංකතඤ්ච විඤ්ඤාණං, නාපි අසයංකාරං අපරංකාරං අධිච්චසමුප්පන්නං විඤ්ඤාණං. අපි ච, නාමරූපපච්චයා විඤ්ඤාණ’’න්ති.

‘‘ඉදානෙව ¶ ඛො මයං ආයස්මතො සාරිපුත්තස්ස භාසිතං එවං ආජානාම – ‘න ඛ්වාවුසො කොට්ඨික, සයංකතං නාමරූපං, න පරංකතං නාමරූපං, න සයංකතඤ්ච පරංකතඤ්ච නාමරූපං, නාපි අසයංකාරං අපරංකාරං අධිච්චසමුප්පන්නං නාමරූපං. අපි ච, විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූප’’’න්ති.

‘‘ඉදානෙව ච පන මයං ආයස්මතො සාරිපුත්තස්ස භාසිතං එවං ආජානාම – ‘න ඛ්වාවුසො කොට්ඨික, සයංකතං විඤ්ඤාණං, න පරංකතං විඤ්ඤාණං, න සයංකතඤ්ච පරංකතඤ්ච විඤ්ඤාණං ¶ , නාපි අසයංකාරං අපරංකාරං අධිච්චසමුප්පන්නං විඤ්ඤාණං. අපි ච, නාමරූපපච්චයා විඤ්ඤාණ’’’න්ති.

‘‘යථා කථං පනාවුසො සාරිපුත්ත, ඉමස්ස භාසිතස්ස අත්ථො දට්ඨබ්බො’’ති? ‘‘තෙනහාවුසො, උපමං තෙ කරිස්සාමි. උපමායපිධෙකච්චෙ විඤ්ඤූ පුරිසා භාසිතස්ස අත්ථං ජානන්ති. සෙය්යථාපි, ආවුසො, ද්වෙ නළකලාපියො අඤ්ඤමඤ්ඤං නිස්සාය තිට්ඨෙය්යුං. එවමෙව ඛො, ආවුසො, නාමරූපපච්චයා විඤ්ඤාණං; විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපං; නාමරූපපච්චයා සළායතනං; සළායතනපච්චයා ඵස්සො…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති. තාසං චෙ, ආවුසො ¶ , නළකලාපීනං එකං ආකඩ්ඪෙය්ය, එකා පපතෙය්ය; අපරං චෙ ආකඩ්ඪෙය්ය, අපරා පපතෙය්ය. එවමෙව ඛො, ආවුසො, නාමරූපනිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධො; විඤ්ඤාණනිරොධා නාමරූපනිරොධො; නාමරූපනිරොධා සළායතනනිරොධො; සළායතනනිරොධා ඵස්සනිරොධො…පෙ… එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොතී’’ති. ‘‘අච්ඡරියං ¶ , ආවුසො සාරිපුත්ත; අබ්භුතං, ආවුසො සාරිපුත්ත! යාවසුභාසිතං චිදං ආයස්මතා සාරිපුත්තෙන. ඉදඤ්ච පන මයං ආයස්මතො සාරිපුත්තස්ස භාසිතං ඉමෙහි ඡත්තිංසාය වත්ථූහි අනුමොදාම – ‘ජරාමරණස්ස චෙ, ආවුසො, භික්ඛු නිබ්බිදාය විරාගාය නිරොධාය ධම්මං දෙසෙති, ධම්මකථිකො භික්ඛූති අලං ¶ වචනාය. ජරාමරණස්ස චෙ, ආවුසො, භික්ඛු නිබ්බිදාය විරාගාය නිරොධාය පටිපන්නො හොති, ධම්මානුධම්මප්පටිපන්නො භික්ඛූති අලං වචනාය. ජරාමරණස්ස චෙ, ආවුසො, භික්ඛු නිබ්බිදා විරාගා නිරොධා අනුපාදා විමුත්තො හොති, දිට්ඨධම්මනිබ්බානප්පත්තො භික්ඛූති අලං වචනාය. ජාතියා චෙ… භවස්ස චෙ… උපාදානස්ස චෙ… තණ්හාය චෙ… වෙදනාය චෙ… ඵස්සස්ස චෙ… සළායතනස්ස චෙ… නාමරූපස්ස චෙ… විඤ්ඤාණස්ස චෙ… සඞ්ඛාරානං චෙ… අවිජ්ජාය චෙ, ආවුසො, භික්ඛු නිබ්බිදාය විරාගාය නිරොධාය ධම්මං දෙසෙති, ධම්මකථිකො භික්ඛූති අලං වචනාය. අවිජ්ජාය චෙ, ආවුසො, භික්ඛු නිබ්බිදාය විරාගාය නිරොධාය පටිපන්නො හොති, ධම්මානුධම්මප්පටිපන්නො භික්ඛූති අලං වචනාය ¶ . අවිජ්ජාය චෙ, ආවුසො, භික්ඛු නිබ්බිදා විරාගා නිරොධා අනුපාදා විමුත්තො හොති, දිට්ඨධම්මනිබ්බානප්පත්තො භික්ඛූති අලං වචනායා’’’ති. සත්තමං.

8. කොසම්බිසුත්තං

68. එකං ¶ සමයං ආයස්මා ච මුසිලො [මූසිලො (සී.), මුසීලො (පී.)] ආයස්මා ච පවිට්ඨො [සවිට්ඨො (සී. පී.)] ආයස්මා ච නාරදො ආයස්මා ච ආනන්දො කොසම්බියං විහරන්ති ඝොසිතාරාමෙ. අථ ඛො ආයස්මා පවිට්ඨො ආයස්මන්තං මුසිලං එතදවොච – ‘‘අඤ්ඤත්රෙව, ආවුසො මුසිල, සද්ධාය අඤ්ඤත්ර රුචියා අඤ්ඤත්ර අනුස්සවා අඤ්ඤත්ර ආකාරපරිවිතක්කා අඤ්ඤත්ර දිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්තියා අත්ථායස්මතො මුසිලස්ස පච්චත්තමෙව ඤාණං – ‘ජාතිපච්චයා ජරාමරණ’’’න්ති? ‘‘අඤ්ඤත්රෙව, ආවුසො පවිට්ඨ, සද්ධාය අඤ්ඤත්ර රුචියා අඤ්ඤත්ර අනුස්සවා අඤ්ඤත්ර ආකාරපරිවිතක්කා අඤ්ඤත්ර දිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්තියා අහමෙතං ජානාමි අහමෙතං පස්සාමි – ‘ජාතිපච්චයා ජරාමරණ’’’න්ති.

‘‘අඤ්ඤත්රෙව ¶ , ආවුසො මුසිල, සද්ධාය අඤ්ඤත්ර රුචියා අඤ්ඤත්ර අනුස්සවා අඤ්ඤත්ර ආකාරපරිවිතක්කා අඤ්ඤත්ර දිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්තියා අත්ථායස්මතො මුසිලස්ස ¶ පච්චත්තමෙව ඤාණං – ‘භවපච්චයා ජාතීති…පෙ… උපාදානපච්චයා භවොති… තණ්හාපච්චයා උපාදානන්ති… වෙදනාපච්චයා තණ්හාති… ඵස්සපච්චයා වෙදනාති… සළායතනපච්චයා ඵස්සොති… නාමරූපපච්චයා සළායතනන්ති… විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපන්ති… සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණන්ති… අවිජ්ජාපච්චයා ¶ සඞ්ඛාරා’’’ති? ‘‘අඤ්ඤත්රෙව, ආවුසො පවිට්ඨ, සද්ධාය අඤ්ඤත්ර රුචියා අඤ්ඤත්ර අනුස්සවා අඤ්ඤත්ර ආකාරපරිවිතක්කා අඤ්ඤත්ර දිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්තියා අහමෙතං ජානාමි අහමෙතං පස්සාමි – ‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’’ති.

‘‘අඤ්ඤත්රෙව, ආවුසො මුසිල, සද්ධාය අඤ්ඤත්ර රුචියා අඤ්ඤත්ර අනුස්සවා අඤ්ඤත්ර ආකාරපරිවිතක්කා අඤ්ඤත්ර දිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්තියා අත්ථායස්මතො මුසිලස්ස පච්චත්තමෙව ඤාණං – ‘ජාතිනිරොධා ජරාමරණනිරොධො’’’ති? ‘‘අඤ්ඤත්රෙව, ආවුසො පවිට්ඨ, සද්ධාය අඤ්ඤත්ර රුචියා අඤ්ඤත්ර අනුස්සවා අඤ්ඤත්ර ආකාරපරිවිතක්කා අඤ්ඤත්ර දිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්තියා අහමෙතං ජානාමි අහමෙතං පස්සාමි – ‘ජාතිනිරොධා ජරාමරණනිරොධො’’’ති.

‘‘අඤ්ඤත්රෙව ¶ , ආවුසො මුසිල, සද්ධාය අඤ්ඤත්ර රුචියා අඤ්ඤත්ර අනුස්සවා අඤ්ඤත්ර ආකාරපරිවිතක්කා අඤ්ඤත්ර දිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්තියා අත්ථායස්මතො මුසිලස්ස පච්චත්තමෙව ඤාණං – ‘භවනිරොධා ජාතිනිරොධොති…පෙ… උපාදානනිරොධා භවනිරොධොති… තණ්හානිරොධා උපාදානනිරොධොති… වෙදනානිරොධා තණ්හානිරොධොති… ඵස්සනිරොධා වෙදනානිරොධොති… සළායතනනිරොධා ඵස්සනිරොධොති… නාමරූපනිරොධා සළායතනනිරොධොති… විඤ්ඤාණනිරොධා නාමරූපනිරොධොති ¶ … සඞ්ඛාරනිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධොති… අවිජ්ජානිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො’’’ති? ‘‘අඤ්ඤත්රෙව, ආවුසො පවිට්ඨ, සද්ධාය අඤ්ඤත්ර රුචියා අඤ්ඤත්ර අනුස්සවා අඤ්ඤත්ර ආකාරපරිවිතක්කා අඤ්ඤත්ර දිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්තියා ¶ අහමෙතං ජානාමි අහමෙතං පස්සාමි – ‘අවිජ්ජානිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො’’’ති.

‘‘අඤ්ඤත්රෙව, ආවුසො මුසිල, සද්ධාය අඤ්ඤත්ර රුචියා අඤ්ඤත්ර අනුස්සවා අඤ්ඤත්ර ආකාරපරිවිතක්කා අඤ්ඤත්ර දිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්තියා අත්ථායස්මතො මුසිලස්ස පච්චත්තමෙව ඤාණං – ‘භවනිරොධො නිබ්බාන’’’න්ති? ‘‘අඤ්ඤත්රෙව, ආවුසො පවිට්ඨ, සද්ධාය අඤ්ඤත්ර රුචියා අඤ්ඤත්ර අනුස්සවා අඤ්ඤත්ර ¶ ආකාරපරිවිතක්කා අඤ්ඤත්ර දිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්තියා අහමෙතං ජානාමි අහමෙතං පස්සාමි – ‘භවනිරොධො නිබ්බාන’’’න්ති.

‘‘තෙනහායස්මා මුසිලො අරහං ඛීණාසවො’’ති? එවං වුත්තෙ, ආයස්මා මුසිලො තුණ්හී අහොසි. අථ ඛො ආයස්මා නාරදො ආයස්මන්තං පවිට්ඨං එතදවොච – ‘‘සාධාවුසො පවිට්ඨ, අහං එතං පඤ්හං ලභෙය්යං. මං එතං පඤ්හං පුච්ඡ. අහං තෙ එතං පඤ්හං බ්යාකරිස්සාමී’’ති. ‘‘ලභතායස්මා නාරදො එතං පඤ්හං. පුච්ඡාමහං ආයස්මන්තං නාරදං එතං පඤ්හං. බ්යාකරොතු ච මෙ ආයස්මා නාරදො එතං පඤ්හං’’.

‘‘අඤ්ඤත්රෙව, ආවුසො නාරද, සද්ධාය අඤ්ඤත්ර රුචියා අඤ්ඤත්ර අනුස්සවා අඤ්ඤත්ර ආකාරපරිවිතක්කා අඤ්ඤත්ර දිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්තියා අත්ථායස්මතො නාරදස්ස පච්චත්තමෙව ඤාණං – ‘ජාතිපච්චයා ජරාමරණ’’’න්ති? ‘‘අඤ්ඤත්රෙව, ආවුසො පවිට්ඨ, සද්ධාය අඤ්ඤත්ර රුචියා අඤ්ඤත්ර අනුස්සවා අඤ්ඤත්ර ආකාරපරිවිතක්කා අඤ්ඤත්ර දිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්තියා අහමෙතං ¶ ජානාමි අහමෙතං පස්සාමි – ‘ජාතිපච්චයා ජරාමරණ’’’න්ති.

‘‘අඤ්ඤත්රෙව ¶ , ආවුසො නාරද, සද්ධාය අඤ්ඤත්ර රුචියා අඤ්ඤත්ර අනුස්සවා අඤ්ඤත්ර ආකාරපරිවිතක්කා අඤ්ඤත්ර දිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්තියා අත්ථායස්මතො නාරදස්ස පච්චත්තමෙව ඤාණං – භවපච්චයා ජාති…පෙ… අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’ති? ‘‘අඤ්ඤත්රෙව, ආවුසො පවිට්ඨ, සද්ධාය අඤ්ඤත්ර රුචියා අඤ්ඤත්ර අනුස්සවා අඤ්ඤත්ර ආකාරපරිවිතක්කා අඤ්ඤත්ර දිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්තියා අහමෙතං ජානාමි අහමෙතං පස්සාමි – ‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’’ති.

‘‘අඤ්ඤත්රෙව, ආවුසො නාරද, සද්ධාය අඤ්ඤත්ර රුචියා අඤ්ඤත්ර අනුස්සවා අඤ්ඤත්ර ආකාරපරිවිතක්කා අඤ්ඤත්ර දිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්තියා අත්ථායස්මතො නාරදස්ස පච්චත්තමෙව ඤාණං – ‘ජාතිනිරොධා ජරාමරණනිරොධො’’’ති? ‘‘අඤ්ඤත්රෙව, ආවුසො පවිට්ඨ, සද්ධාය අඤ්ඤත්ර රුචියා අඤ්ඤත්ර අනුස්සවා අඤ්ඤත්ර ආකාරපරිවිතක්කා අඤ්ඤත්ර දිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්තියා අහමෙතං ජානාමි අහමෙතං පස්සාමි – ‘ජාතිනිරොධා ජරාමරණනිරොධො’’’ති.

‘‘අඤ්ඤත්රෙව, ආවුසො නාරද, සද්ධාය අඤ්ඤත්ර රුචියා අඤ්ඤත්ර අනුස්සවා අඤ්ඤත්ර ආකාරපරිවිතක්කා අඤ්ඤත්ර දිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්තියා අත්ථායස්මතො නාරදස්ස ¶ පච්චත්තමෙව ඤාණං – ‘භවනිරොධා ජාතිනිරොධොති…පෙ… අවිජ්ජානිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො’’’ති? ‘‘අඤ්ඤත්රෙව, ආවුසො පවිට්ඨ, සද්ධාය අඤ්ඤත්ර ¶ රුචියා අඤ්ඤත්ර අනුස්සවා අඤ්ඤත්ර ආකාරපරිවිතක්කා අඤ්ඤත්ර දිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්තියා අහමෙතං ජානාමි අහමෙතං පස්සාමි – ‘අවිජ්ජානිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො’’’ති.

‘‘අඤ්ඤත්රෙව, ආවුසො නාරද, සද්ධාය අඤ්ඤත්ර රුචියා අඤ්ඤත්ර අනුස්සවා අඤ්ඤත්ර ආකාරපරිවිතක්කා අඤ්ඤත්ර දිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්තියා අත්ථායස්මතො නාරදස්ස පච්චත්තමෙව ඤාණං – ‘භවනිරොධො නිබ්බාන’’’න්ති? ‘‘අඤ්ඤත්රෙව, ආවුසො පවිට්ඨ, සද්ධාය අඤ්ඤත්ර රුචියා අඤ්ඤත්ර අනුස්සවා අඤ්ඤත්ර ආකාරපරිවිතක්කා අඤ්ඤත්ර දිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්තියා අහමෙතං ජානාමි අහමෙතං පස්සාමි – ‘භවනිරොධො නිබ්බාන’’’න්ති.

‘‘තෙනහායස්මා නාරදො අරහං ඛීණාසවො’’ති? ‘‘‘භවනිරොධො ¶ නිබ්බාන’න්ති ඛො මෙ, ආවුසො, යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය සුදිට්ඨං, න චම්හි අරහං ඛීණාසවො. සෙය්යථාපි, ආවුසො, කන්තාරමග්ගෙ ¶ උදපානො. තත්ර නෙවස්ස රජ්ජු න උදකවාරකො. අථ පුරිසො ආගච්ඡෙය්ය ඝම්මාභිතත්තො ඝම්මපරෙතො කිලන්තො තසිතො පිපාසිතො, සො තං උදපානං ඔලොකෙය්ය. තස්ස ‘උදක’න්ති හි ඛො ඤාණං අස්ස, න ච කායෙන ඵුසිත්වා විහරෙය්ය. එවමෙව ඛො, ආවුසො, ‘භවනිරොධො නිබ්බාන’න්ති යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය සුදිට්ඨං, න චම්හි අරහං ඛීණාසවො’’ති.

එවං වුත්තෙ, ආයස්මා ආනන්දො ආයස්මන්තං පවිට්ඨං එතදවොච – ‘‘එවංවාදී [එවංවාදිං (?)] ත්වං, ආවුසො පවිට්ඨ, ආයස්මන්තං නාරදං කිං වදෙසී’’ති? ‘‘එවංවාදාහං, ආවුසො ආනන්ද, ආයස්මන්තං නාරදං න කිඤ්චි වදාමි අඤ්ඤත්ර කල්යාණා අඤ්ඤත්ර කුසලා’’ති. අට්ඨමං.

9. උපයන්තිසුත්තං

69. එවං මෙ සුතං – එකං සමයං භගවා සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ. තත්ර ඛො…පෙ… ‘‘මහාසමුද්දො, භික්ඛවෙ, උපයන්තො මහානදියො උපයාපෙති, මහානදියො උපයන්තියො කුන්නදියො ¶ උපයාපෙන්ති, කුන්නදියො උපයන්තියො මහාසොබ්භෙ උපයාපෙන්ති, මහාසොබ්භා ¶ උපයන්තා කුසොබ්භෙ උපයාපෙන්ති. එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, අවිජ්ජා උපයන්තී සඞ්ඛාරෙ උපයාපෙති, සඞ්ඛාරා උපයන්තා විඤ්ඤාණං උපයාපෙන්ති, විඤ්ඤාණං උපයන්තං නාමරූපං උපයාපෙති, නාමරූපං උපයන්තං සළායතනං උපයාපෙති, සළායතනං උපයන්තං ඵස්සං උපයාපෙති, ඵස්සො උපයන්තො වෙදනං උපයාපෙති, වෙදනා උපයන්තී තණ්හං උපයාපෙති, තණ්හා උපයන්තී උපාදානං උපයාපෙති, උපාදානං උපයන්තං භවං ¶ උපයාපෙති, භවො උපයන්තො ජාතිං උපයාපෙති, ජාති උපයන්තී ජරාමරණං උපයාපෙති.

‘‘මහාසමුද්දො, භික්ඛවෙ, අපයන්තො මහානදියො අපයාපෙති, මහානදියො අපයන්තියො කුන්නදියො අපයාපෙන්ති, කුන්නදියො අපයන්තියො මහාසොබ්භෙ අපයාපෙන්ති, මහාසොබ්භා අපයන්තා කුසොබ්භෙ අපයාපෙන්ති. එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, අවිජ්ජා අපයන්තී සඞ්ඛාරෙ අපයාපෙති, සඞ්ඛාරා අපයන්තා විඤ්ඤාණං අපයාපෙන්ති, විඤ්ඤාණං අපයන්තං නාමරූපං අපයාපෙති, නාමරූපං අපයන්තං සළායතනං අපයාපෙති, සළායතනං අපයන්තං ඵස්සං අපයාපෙති, ඵස්සො අපයන්තො වෙදනං අපයාපෙති, වෙදනා අපයන්තී තණ්හං අපයාපෙති, තණ්හා අපයන්තී උපාදානං අපයාපෙති, උපාදානං ¶ අපයන්තං භවං අපයාපෙති, භවො අපයන්තො ජාතිං අපයාපෙති, ජාති අපයන්තී ජරාමරණං අපයාපෙතී’’ති. නවමං.

10. සුසිමසුත්තං

70. එවං මෙ සුතං – එකං සමයං භගවා රාජගහෙ විහරති වෙළුවනෙ ¶ කලන්දකනිවාපෙ. තෙන ඛො පන සමයෙන භගවා සක්කතො හොති ගරුකතො මානිතො පූජිතො අපචිතො ලාභී චීවර-පිණ්ඩපාත-සෙනාසන-ගිලානප්පච්චය-භෙසජ්ජපරික්ඛාරානං. භික්ඛුසඞ්ඝොපි සක්කතො හොති ගරුකතො මානිතො පූජිතො අපචිතො ලාභී චීවර-පිණ්ඩපාත-සෙනාසනගිලානප්පච්චය-භෙසජ්ජපරික්ඛාරානං. අඤ්ඤතිත්ථියා පන පරිබ්බාජකා අසක්කතා හොන්ති අගරුකතා අමානිතා අපූජිතා අනපචිතා, න ලාභිනො චීවර-පිණ්ඩපාත-සෙනාසනගිලානප්පච්චය-භෙසජ්ජපරික්ඛාරානං.

තෙන ¶ ඛො පන සමයෙන සුසිමො [සුසීමො (සී. ක.)] පරිබ්බාජකො රාජගහෙ පටිවසති මහතියා පරිබ්බාජකපරිසාය සද්ධිං. අථ ¶ ඛො සුසිමස්ස පරිබ්බාජකස්ස පරිසා සුසිමං පරිබ්බාජකං එතදවොචුං – ‘‘එහි ත්වං, ආවුසො සුසිම, සමණෙ ගොතමෙ බ්රහ්මචරියං චර. ත්වං ධම්මං පරියාපුණිත්වා අම්හෙ වාචෙය්යාසි [වාචෙස්සසි (පී. ක.)]. තං මයං ධම්මං පරියාපුණිත්වා ගිහීනං භාසිස්සාම. එවං මයම්පි සක්කතා භවිස්සාම ගරුකතා මානිතා පූජිතා අපචිතා ලාභිනො චීවර-පිණ්ඩපාතසෙනාසන-ගිලානප්පච්චය-භෙසජ්ජපරික්ඛාරාන’’න්ති. ‘‘එවමාවුසො’’ති ඛො සුසිමො පරිබ්බාජකො සකාය පරිසාය පටිස්සුණිත්වා යෙනායස්මා ආනන්දො තෙනුපසඞ්කමි; උපසඞ්කමිත්වා ආයස්මතා ආනන්දෙන සද්ධිං සම්මොදි. සම්මොදනීයං කථං සාරණීයං වීතිසාරෙත්වා එකමන්තං නිසීදි. එකමන්තං නිසින්නො ඛො සුසිමො පරිබ්බාජකො ආයස්මන්තං ආනන්දං එතදවොච – ‘‘ඉච්ඡාමහං, ආවුසො ආනන්ද, ඉමස්මිං ධම්මවිනයෙ බ්රහ්මචරියං චරිතු’’න්ති.

අථ ¶ ඛො ආයස්මා ආනන්දො සුසිමං පරිබ්බාජකං ආදාය යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි; උපසඞ්කමිත්වා භගවන්තං අභිවාදෙත්වා එකමන්තං නිසීදි. එකමන්තං නිසින්නො ඛො ආයස්මා ආනන්දො භගවන්තං එතදවොච – ‘‘අයං, භන්තෙ, සුසිමො පරිබ්බාජකො එවමාහ – ‘ඉච්ඡාමහං, ආවුසො ආනන්ද, ඉමස්මිං ධම්මවිනයෙ බ්රහ්මචරියං චරිතු’’න්ති. ‘‘තෙනහානන්ද, සුසිමං පබ්බාජෙථා’’ති ¶ . අලත්ථ ඛො සුසිමො පරිබ්බාජකො භගවතො සන්තිකෙ පබ්බජ්ජං, අලත්ථ උපසම්පදං.

තෙන ඛො පන සමයෙන සම්බහුලෙහි භික්ඛූහි භගවතො සන්තිකෙ අඤ්ඤා බ්යාකතා හොති – ‘‘ඛීණා ජාති, වුසිතං බ්රහ්මචරියං, කතං කරණීයං, නාපරං ඉත්ථත්තායාති පජානාමා’’ති. අස්සොසි ඛො ආයස්මා සුසිමො – ‘‘සම්බහුලෙහි කිර භික්ඛූහි ¶ භගවතො සන්තිකෙ අඤ්ඤා බ්යාකතා – ‘ඛීණා ජාති, වුසිතං බ්රහ්මචරියං, කතං කරණීයං, නාපරං ඉත්ථත්තායා’ති පජානාමා’’ති. අථ ඛො ආයස්මා සුසිමො යෙන තෙ භික්ඛූ තෙනුපසඞ්කමි; උපසඞ්කමිත්වා තෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං සම්මොදි. සම්මොදනීයං කථං සාරණීයං වීතිසාරෙත්වා එකමන්තං නිසීදි. එකමන්තං නිසින්නො ඛො ආයස්මා සුසිමො තෙ භික්ඛූ එතදවොච – ‘‘සච්චං කිරායස්මන්තෙහි ¶ භගවතො සන්තිකෙ අඤ්ඤා බ්යාකතා – ‘ඛීණා ජාති, වුසිතං බ්රහ්මචරියං, කතං කරණීයං, නාපරං ඉත්ථත්තායා’ති පජානාමා’’ති? ‘‘එවමාවුසො’’ති.

‘‘අපි පන [අපි නු (සී. ස්යා. කං.) එවමුපරිපි] තුම්හෙ ආයස්මන්තො එවං ජානන්තා එවං පස්සන්තා ¶ අනෙකවිහිතං ඉද්ධිවිධං පච්චනුභොථ – එකොපි හුත්වා බහුධා හොථ, බහුධාපි හුත්වා එකො හොථ; ආවිභාවං, තිරොභාවං, තිරොකුට්ටං තිරොපාකාරං තිරොපබ්බතං අසජ්ජමානා ගච්ඡථ, සෙය්යථාපි ආකාසෙ; පථවියාපි උම්මුජ්ජනිමුජ්ජං කරොථ, සෙය්යථාපි උදකෙ; උදකෙපි අභිජ්ජමානෙ ගච්ඡථ, සෙය්යථාපි පථවියං; ආකාසෙපි පල්ලඞ්කෙන කමථ, සෙය්යථාපි පක්ඛී සකුණො; ඉමෙපි චන්දිමසූරියෙ එවංමහිද්ධිකෙ එවංමහානුභාවෙ පාණිනා පරිමසථ පරිමජ්ජථ, යාව බ්රහ්මලොකාපි කායෙන වසං වත්තෙථා’’ති? ‘‘නො හෙතං, ආවුසො’’.

‘‘අපි පන තුම්හෙ ආයස්මන්තො එවං ජානන්තා එවං පස්සන්තා දිබ්බාය සොතධාතුයා විසුද්ධාය අතික්කන්තමානුසිකාය උභො සද්දෙ සුණාථ දිබ්බෙ ච මානුසෙ ච යෙ දූරෙ සන්තිකෙ චා’’ති? ‘‘නො හෙතං, ආවුසො’’.

‘‘අපි පන තුම්හෙ ආයස්මන්තො එවං ජානන්තා එවං පස්සන්තා පරසත්තානං පරපුග්ගලානං චෙතසා චෙතො පරිච්ච පජානාථ – සරාගං වා චිත්තං සරාගං චිත්තන්ති පජානාථ; වීතරාගං වා චිත්තං වීතරාගං චිත්තන්ති පජානාථ; සදොසං වා චිත්තං සදොසං චිත්තන්ති පජානාථ; වීතදොසං වා ¶ චිත්තං වීතදොසං චිත්තන්ති පජානාථ; සමොහං වා චිත්තං සමොහං ¶ චිත්තන්ති පජානාථ; වීතමොහං වා චිත්තං වීතමොහං චිත්තන්ති පජානාථ; සංඛිත්තං වා චිත්තං සංඛිත්තං චිත්තන්ති පජානාථ; වික්ඛිත්තං වා චිත්තං වික්ඛිත්තං චිත්තන්ති පජානාථ; මහග්ගතං වා චිත්තං මහග්ගතං චිත්තන්ති පජානාථ; අමහග්ගතං වා චිත්තං අමහග්ගතං චිත්තන්ති පජානාථ ¶ ; සඋත්තරං වා චිත්තං සඋත්තරං චිත්තන්ති පජානාථ; අනුත්තරං වා චිත්තං අනුත්තරං චිත්තන්ති පජානාථ; සමාහිතං වා චිත්තං සමාහිතං චිත්තන්ති පජානාථ; අසමාහිතං වා චිත්තං අසමාහිතං චිත්තන්ති පජානාථ; විමුත්තං වා චිත්තං විමුත්තං චිත්තන්ති පජානාථ ¶ ; අවිමුත්තං වා චිත්තං අවිමුත්තං චිත්තන්ති පජානාථා’’ති? ‘‘නො හෙතං, ආවුසො’’.

‘‘අපි පන තුම්හෙ ආයස්මන්තො එවං ජානන්තා එවං පස්සන්තා අනෙකවිහිතං පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරථ, සෙය්යථිදං – එකම්පි ජාතිං ද්වෙපි ජාතියො තිස්සොපි ජාතියො චතස්සොපි ජාතියො පඤ්චපි ජාතියො දසපි ජාතියො වීසම්පි ජාතියො තිංසම්පි ජාතියො චත්තාරීසම්පි ජාතියො පඤ්ඤාසම්පි ජාතියො ජාතිසතම්පි ජාතිසහස්සම්පි ජාතිසතසහස්සම්පි, අනෙකෙපි සංවට්ටකප්පෙ අනෙකෙපි විවට්ටකප්පෙ අනෙකෙපි සංවට්ටවිවට්ටකප්පෙ – ‘අමුත්රාසිං එවංනාමො එවංගොත්තො එවංවණ්ණො එවමාහාරො එවංසුඛදුක්ඛපටිසංවෙදී එවමායුපරියන්තො, සො තතො චුතො අමුත්ර උදපාදිං; තත්රාපාසිං එවංනාමො එවංගොත්තො එවංවණ්ණො එවමාහාරො එවංසුඛදුක්ඛපටිසංවෙදී එවමායුපරියන්තො, සො තතො චුතො ඉධූපපන්නො’ති. ඉති සාකාරං සඋද්දෙසං අනෙකවිහිතං පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරථා’’ති? ‘‘නො හෙතං, ආවුසො’’.

‘‘අපි පන තුම්හෙ ආයස්මන්තො එවං ජානන්තා එවං පස්සන්තා දිබ්බෙන චක්ඛුනා විසුද්ධෙන අතික්කන්තමානුසකෙන සත්තෙ පස්සථ චවමානෙ උපපජ්ජමානෙ ¶ හීනෙ පණීතෙ සුවණ්ණෙ දුබ්බණ්ණෙ, සුගතෙ දුග්ගතෙ යථාකම්මූපගෙ සත්තෙ පජානාථ – ‘ඉමෙ වත භොන්තො සත්තා කායදුච්චරිතෙන සමන්නාගතා ¶ වචීදුච්චරිතෙන සමන්නාගතා මනොදුච්චරිතෙන සමන්නාගතා, අරියානං උපවාදකා මිච්ඡාදිට්ඨිකා මිච්ඡාදිට්ඨිකම්මසමාදානා, තෙ කායස්ස භෙදා පරං මරණා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපන්නා; ඉමෙ වා පන භොන්තො සත්තා කායසුචරිතෙන සමන්නාගතා වචීසුචරිතෙන සමන්නාගතා මනොසුචරිතෙන සමන්නාගතා, අරියානං අනුපවාදකා සම්මාදිට්ඨිකා සම්මාදිට්ඨිකම්මසමාදානා තෙ කායස්ස භෙදා පරං මරණා සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපන්නා’ති, ඉති දිබ්බෙන චක්ඛුනා විසුද්ධෙන අතික්කන්තමානුසකෙන සත්තෙ පස්සථ චවමානෙ උපපජ්ජමානෙ හීනෙ පණීතෙ ¶ සුවණ්ණෙ දුබ්බණ්ණෙ, සුගතෙ දුග්ගතෙ යථාකම්මූපගෙ සත්තෙ පජානාථා’’ති? ‘‘නො හෙතං, ආවුසො’’.

‘‘අපි පන තුම්හෙ ආයස්මන්තො එවං ජානන්තා එවං පස්සන්තා යෙ තෙ සන්තා විමොක්ඛා අතික්කම්ම රූපෙ ආරුප්පා, තෙ කායෙන ඵුසිත්වා විහරථා’’ති? ‘‘නො හෙතං, ආවුසො’’.

‘‘එත්ථ ¶ දානි ආයස්මන්තො ඉදඤ්ච වෙය්යාකරණං ඉමෙසඤ්ච ධම්මානං අසමාපත්ති; ඉදං නො, ආවුසො, කථ’’න්ති? ‘‘පඤ්ඤාවිමුත්තා ඛො මයං, ආවුසො සුසිමා’’ති.

‘‘න ඛ්වාහං ඉමස්ස ආයස්මන්තානං සංඛිත්තෙන භාසිතස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං ආජානාමි. සාධු මෙ ආයස්මන්තො තථා භාසන්තු යථාහං ඉමස්ස ආයස්මන්තානං සංඛිත්තෙන භාසිතස්ස ¶ විත්ථාරෙන අත්ථං ආජානෙය්ය’’න්ති. ‘‘ආජානෙය්යාසි ¶ වා ත්වං, ආවුසො සුසිම, න වා ත්වං ආජානෙය්යාසි අථ ඛො පඤ්ඤාවිමුත්තා මය’’න්ති.

අථ ඛො ආයස්මා සුසිමො උට්ඨායාසනා යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි; උපසඞ්කමිත්වා භගවන්තං අභිවාදෙත්වා එකමන්තං නිසීදි. එකමන්තං නිසින්නො ඛො ආයස්මා සුසිමො යාවතකො තෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං අහොසි කථාසල්ලාපො තං සබ්බං භගවතො ආරොචෙසි. ‘‘පුබ්බෙ ඛො, සුසිම, ධම්මට්ඨිතිඤාණං, පච්ඡා නිබ්බානෙ ඤාණ’’න්ති.

‘‘න ඛ්වාහං, භන්තෙ, ඉමස්ස භගවතා [භගවතො (පී.)] සංඛිත්තෙන භාසිතස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං ආජානාමි. සාධු මෙ, භන්තෙ, භගවා තථා භාසතු යථාහං ඉමස්ස භගවතා සංඛිත්තෙන භාසිතස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං ආජානෙය්ය’’න්ති. ‘‘ආජානෙය්යාසි වා ත්වං, සුසිම, න වා ත්වං ආජානෙය්යාසි, අථ ඛො ධම්මට්ඨිතිඤාණං පුබ්බෙ, පච්ඡා නිබ්බානෙ ඤාණං’’.

‘‘තං කිං මඤ්ඤසි, සුසිම, රූපං නිච්චං වා අනිච්චං වා’’ති? ‘‘අනිච්චං, භන්තෙ’’. ‘‘යං පනානිච්චං දුක්ඛං වා තං සුඛං වා’’ති? ‘‘දුක්ඛං, භන්තෙ’’. ‘‘යං පනානිච්චං දුක්ඛං විපරිණාමධම්මං, කල්ලං නු තං සමනුපස්සිතුං – ‘එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තා’’’ති? ‘‘නො හෙතං, භන්තෙ’’. ‘‘වෙදනා නිච්චා වා අනිච්චා වා’’ති? ‘‘අනිච්චා, භන්තෙ’’ ¶ . ‘‘යං පනානිච්චං, දුක්ඛං වා තං සුඛං වා’’ති? ‘‘දුක්ඛං, භන්තෙ’’. ‘‘යං පනානිච්චං දුක්ඛං විපරිණාමධම්මං, කල්ලං නු තං සමනුපස්සිතුං – ‘එතං මම, එසොහමස්මි, එසො ¶ මෙ අත්තා’’’ති? ‘‘නො හෙතං, භන්තෙ’’. ‘‘සඤ්ඤා නිච්චා වා අනිච්චා වා’’ති? ‘‘අනිච්චා, භන්තෙ’’…පෙ… ‘‘සඞ්ඛාරා නිච්චා වා අනිච්චා වා’’ති? ‘‘අනිච්චා, භන්තෙ’’. ‘‘යං පනානිච්චං දුක්ඛං වා තං සුඛං වා’’ති? ‘‘දුක්ඛං, භන්තෙ’’. ‘‘යං පනානිච්චං දුක්ඛං විපරිණාමධම්මං, කල්ලං නු තං සමනුපස්සිතුං – ‘එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තා’’’ති? ‘‘නො හෙතං, භන්තෙ’’. ‘‘විඤ්ඤාණං නිච්චං වා අනිච්චං වා’’ති? ‘‘අනිච්චං ¶ , භන්තෙ’’. ‘‘යං පනානිච්චං ¶ දුක්ඛං වා තං සුඛං වා’’ති? ‘‘දුක්ඛං, භන්තෙ’’. ‘‘යං පනානිච්චං දුක්ඛං විපරිණාමධම්මං, කල්ලං නු තං සමනුපස්සිතුං – ‘එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තා’’’ති? ‘‘නො හෙතං, භන්තෙ’’.

‘‘තස්මාතිහ, සුසිම, යං කිඤ්චි රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අජ්ඣත්තං වා බහිද්ධා වා ඔළාරිකං වා සුඛුමං වා හීනං වා පණීතං වා යං දූරෙ සන්තිකෙ වා, සබ්බං රූපං නෙතං මම නෙසොහමස්මි න මෙසො අත්තාති; එවමෙතං යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය දට්ඨබ්බං. යා කාචි වෙදනා අතීතානාගතපච්චුප්පන්නා අජ්ඣත්තං වා බහිද්ධා වා ඔළාරිකා වා සුඛුමා වා හීනා වා පණීතා වා යා දූරෙ සන්තිකෙ වා, සබ්බා වෙදනා නෙතං මම නෙසොහමස්මි න මෙසො අත්තාති; එවමෙතං යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය දට්ඨබ්බං. යා කාචි සඤ්ඤා…පෙ… යෙ කෙචි සඞ්ඛාරා අතීතානාගතපච්චුප්පන්නා අජ්ඣත්තං වා බහිද්ධා වා ඔළාරිකා වා සුඛුමා වා හීනා වා පණීතා වා යෙ දූරෙ සන්තිකෙ වා, සබ්බෙ සඞ්ඛාරා නෙතං මම නෙසොහමස්මි න ¶ මෙසො අත්තාති; එවමෙතං යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය දට්ඨබ්බං. යං කිඤ්චි විඤ්ඤාණං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අජ්ඣත්තං වා බහිද්ධා වා ඔළාරිකං වා සුඛුමං වා හීනං වා පණීතං වා යං දූරෙ සන්තිකෙ වා, සබ්බං විඤ්ඤාණං නෙතං මම නෙසොහමස්මි න මෙසො අත්තාති; එවමෙතං යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය දට්ඨබ්බං.

‘‘එවං පස්සං, සුසිම, සුතවා අරියසාවකො රූපස්මිම්පි නිබ්බින්දති, වෙදනායපි නිබ්බින්දති, සඤ්ඤායපි නිබ්බින්දති, සඞ්ඛාරෙසුපි නිබ්බින්දති, විඤ්ඤාණස්මිම්පි නිබ්බින්දති. නිබ්බින්දං විරජ්ජති, විරාගා විමුච්චති, විමුත්තස්මිං විමුත්තමිති ඤාණං හොති. ‘ඛීණා ජාති, වුසිතං බ්රහ්මචරියං, කතං කරණීයං, නාපරං ඉත්ථත්තායා’ති පජානාති.

‘‘‘ජාතිපච්චයා ¶ ජරාමරණ’න්ති, සුසිම, පස්සසී’’ති? ‘‘එවං, භන්තෙ’’. ‘‘‘භවපච්චයා ජාතී’ති, සුසිම, පස්සසී’’ති? ‘‘එවං, භන්තෙ’’. ‘‘‘උපාදානපච්චයා භවො’ති, සුසිම, පස්සසී’’ති? ‘‘එවං, භන්තෙ’’. ‘‘‘තණ්හාපච්චයා ¶ උපාදාන’න්ති, සුසිම, පස්සසී’’ති? ‘‘එවං, භන්තෙ’’. ‘‘වෙදනාපච්චයා තණ්හාති… ඵස්සපච්චයා වෙදනාති… සළායතනපච්චයා ඵස්සොති… නාමරූපපච්චයා සළායතනන්ති… විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපන්ති… සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණන්ති… අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාති, සුසිම, පස්සසී’’ති? ‘‘එවං, භන්තෙ’’.

‘‘‘ජාතිනිරොධා ¶ ජරාමරණනිරොධො’ති, සුසිම, පස්සසී’’ති? ‘‘එවං, භන්තෙ’’ ¶ . ‘‘‘භවනිරොධා ජාතිනිරොධො’ති සුසිම, පස්සසී’’ති? ‘‘එවං, භන්තෙ’’. ‘‘උපාදානනිරොධා භවනිරොධොති… තණ්හානිරොධා උපාදානනිරොධොති… වෙදනානිරොධා තණ්හානිරොධොති… ඵස්සනිරොධා වෙදනානිරොධොති… සළායතනනිරොධා ඵස්සනිරොධොති… නාමරූපනිරොධා සළායතනනිරොධොති… විඤ්ඤාණනිරොධා නාමරූපනිරොධොති… සඞ්ඛාරනිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධොති… අවිජ්ජානිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධොති, සුසිම, පස්සසී’’ති? ‘‘එවං, භන්තෙ’’.

‘‘අපි පන ත්වං, සුසිම, එවං ජානන්තො එවං පස්සන්තො අනෙකවිහිතං ඉද්ධිවිධං පච්චනුභොසි – එකොපි හුත්වා බහුධා හොසි, බහුධාපි හුත්වා එකො හොසි; ආවිභාවං, තිරොභාවං, තිරොකුට්ටං තිරොපාකාරං තිරොපබ්බතං අසජ්ජමානො ගච්ඡසි, සෙය්යථාපි ආකාසෙ; පථවියාපි උම්මුජ්ජනිමුජ්ජං කරොසි, සෙය්යථාපි උදකෙ; උදකෙපි අභිජ්ජමානො ගච්ඡසි, සෙය්යථාපි පථවියං; ආකාසෙපි පල්ලඞ්කෙන කමසි, සෙය්යථාපි පක්ඛී සකුණො; ඉමෙපි චන්දිමසූරියෙ එවංමහිද්ධිකෙ එවංමහානුභාවෙ පාණිනා පරිමසසි පරිමජ්ජසි, යාව බ්රහ්මලොකාපි කායෙන වසං වත්තෙසී’’ති? ‘‘නො හෙතං, භන්තෙ’’.

‘‘අපි පන ත්වං, සුසිම, එවං ජානන්තො එවං පස්සන්තො දිබ්බාය සොතධාතුයා විසුද්ධාය අතික්කන්තමානුසිකාය උභො සද්දෙ සුණසි දිබ්බෙ ච මානුසෙ ච යෙ දූරෙ සන්තිකෙ චා’’ති? ‘‘නො ¶ හෙතං, භන්තෙ’’.

‘‘අපි ¶ පන ත්වං, සුසිම, එවං ජානන්තො එවං පස්සන්තො පරසත්තානං පරපුග්ගලානං චෙතසා චෙතො ¶ පරිච්ච පජානාසි – සරාගං වා චිත්තං සරාගං චිත්තන්ති පජානාසි…පෙ… විමුත්තං වා චිත්තං විමුත්තං චිත්තන්ති පජානාසී’’ති? ‘‘නො හෙතං, භන්තෙ’’.

‘‘අපි පන ත්වං, සුසිම, එවං ජානන්තො එවං පස්සන්තො අනෙකවිහිතං පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරසි, සෙය්යථිදං – එකම්පි ජාතිං…පෙ… ඉති සාකාරං සඋද්දෙසං අනෙකවිහිතං පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරසී’’ති? ‘‘නො හෙතං, භන්තෙ’’.

‘‘අපි පන ත්වං, සුසිම, එවං ජානන්තො එවං පස්සන්තො දිබ්බෙන චක්ඛුනා විසුද්ධෙන අතික්කන්තමානුසකෙන සත්තෙ පස්සසි චවමානෙ…පෙ… යථාකම්මූපගෙ සත්තෙ පජානාසී’’ති? ‘‘නො හෙතං, භන්තෙ’’.

‘‘අපි ¶ පන ත්වං, සුසිම, එවං ජානන්තො එවං පස්සන්තො යෙ තෙ සන්තා විමොක්ඛා අතික්කම්ම රූපෙ, ආරුප්පා තෙ කායෙන ඵුසිත්වා විහරසී’’ති? ‘‘නො හෙතං, භන්තෙ’’.

‘‘එත්ථ දානි, සුසිම, ඉදඤ්ච වෙය්යාකරණං ඉමෙසඤ්ච ධම්මානං අසමාපත්ති, ඉදං නො, සුසිම, කථ’’න්ති?

අථ ඛො ආයස්මා සුසිමො භගවතො පාදෙසු සිරසා නිපතිත්වා භගවන්තං එතදවොච – ‘‘අච්චයො මං, භන්තෙ, අච්චගමා යථාබාලං යථාමූළ්හං යථාඅකුසලං, ය්වාහං එවං ස්වාක්ඛාතෙ ධම්මවිනයෙ ධම්මත්ථෙනකො පබ්බජිතො. තස්ස මෙ, භන්තෙ, භගවා අච්චයං අච්චයතො පටිග්ගණ්හාතු ආයතිං සංවරායා’’ති.

‘‘තග්ඝ ¶ ත්වං, සුසිම, අච්චයො අච්චගමා යථාබාලං යථාමූළ්හං යථාඅකුසලං, යො ත්වං එවං ස්වාක්ඛාතෙ ධම්මවිනයෙ ධම්මත්ථෙනකො පබ්බජිතො. සෙය්යථාපි ¶ , සුසිම, චොරං ආගුචාරිං ගහෙත්වා රඤ්ඤො දස්සෙය්යුං – ‘අයං තෙ, දෙව, චොරො ආගුචාරී, ඉමස්ස යං ඉච්ඡසි තං දණ්ඩං පණෙහී’ති. තමෙනං රාජා එවං වදෙය්ය – ‘ගච්ඡථ, භො, ඉමං පුරිසං දළ්හාය රජ්ජුයා පච්ඡාබාහං ගාළ්හබන්ධනං බන්ධිත්වා ඛුරමුණ්ඩං කරිත්වා ඛරස්සරෙන පණවෙන රථියාය රථියං සිඞ්ඝාටකෙන සිඞ්ඝාටකං පරිනෙත්වා දක්ඛිණෙන ද්වාරෙන නික්ඛාමෙත්වා දක්ඛිණතො නගරස්ස සීසං ඡින්දථා’ති ¶ . තමෙනං රඤ්ඤො පුරිසා දළ්හාය රජ්ජුයා පච්ඡාබාහං ගාළ්හබන්ධනං බන්ධිත්වා ඛුරමුණ්ඩං කරිත්වා ඛරස්සරෙන පණවෙන රථියාය රථියං සිඞ්ඝාටකෙන සිඞ්ඝාටකං පරිනෙත්වා දක්ඛිණෙන ද්වාරෙන නික්ඛාමෙත්වා දක්ඛිණතො නගරස්ස සීසං ඡින්දෙය්යුං. තං කිං මඤ්ඤසි, සුසිම, අපි නු සො පුරිසො තතොනිදානං දුක්ඛං දොමනස්සං පටිසංවෙදියෙථා’’ති? ‘‘එවං, භන්තෙ’’.

‘‘යං ඛො සො, සුසිම, පුරිසො තතොනිදානං දුක්ඛං දොමනස්සං පටිසංවෙදියෙථ [පටිසංවෙදියෙථ වා, න වා පටිසංවෙදියෙථ (ක.)]. යා එවං ස්වාක්ඛාතෙ ධම්මවිනයෙ ධම්මත්ථෙනකස්ස පබ්බජ්ජා, අයං තතො දුක්ඛවිපාකතරා ච කටුකවිපාකතරා ච, අපි ච විනිපාතාය සංවත්තති. යතො ච ඛො ත්වං, සුසිම, අච්චයං අච්චයතො දිස්වා යථාධම්මං පටිකරොසි තං තෙ මයං පටිග්ගණ්හාම. වුද්ධි හෙසා, සුසිම, අරියස්ස විනයෙ ¶ යො අච්චයං අච්චයතො දිස්වා යථාධම්මං ¶ පටිකරොති, ආයතිඤ්ච [ආයතිං (ස්යා. කං.)] සංවරං ආපජ්ජතී’’ති. දසමං.

මහාවග්ගො සත්තමො.

තස්සුද්දානං –

ද්වෙ අස්සුතවතා වුත්තා, පුත්තමංසෙන චාපරං;

අත්ථිරාගො ච නගරං, සම්මසං නළකලාපියං;

කොසම්බී උපයන්ති ච, දසමො සුසිමෙන චාති [දසමො වුත්තො සුසීමෙනාති (සී.)].

8. සමණබ්රාහ්මණවග්ගො

1. ජරාමරණසුත්තං

71. එවං ¶ ¶ මෙ සුතං – එකං සමයං භගවා සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ. තත්ර ඛො භගවා…පෙ… ‘‘යෙ හි කෙචි, භික්ඛවෙ ¶ , සමණා වා බ්රාහ්මණා වා ජරාමරණං නප්පජානන්ති, ජරාමරණසමුදයං නප්පජානන්ති, ජරාමරණනිරොධං නප්පජානන්ති, ජරාමරණනිරොධගාමිනිං පටිපදං නප්පජානන්ති, න මෙ තෙ, භික්ඛවෙ, සමණා වා බ්රාහ්මණා වා සමණෙසු වා සමණසම්මතා බ්රාහ්මණෙසු වා බ්රාහ්මණසම්මතා, න ච පන තෙ ආයස්මන්තො සාමඤ්ඤත්ථං වා බ්රහ්මඤ්ඤත්ථං වා දිට්ඨෙව ධම්මෙ සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා උපසම්පජ්ජ විහරන්ති.

‘‘යෙ ච ඛො කෙචි, භික්ඛවෙ, සමණා වා බ්රාහ්මණා වා ජරාමරණං පජානන්ති…පෙ… පටිපදං පජානන්ති, තෙ ඛො මෙ, භික්ඛවෙ, සමණා වා බ්රාහ්මණා වා සමණෙසු චෙව සමණසම්මතා බ්රාහ්මණෙසු ච බ්රාහ්මණසම්මතා, තෙ ච පනායස්මන්තො සාමඤ්ඤත්ථඤ්ච බ්රහ්මඤ්ඤත්ථඤ්ච දිට්ඨෙව ධම්මෙ සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා උපසම්පජ්ජ විහරන්තී’’ති. (සුත්තන්තො එකො). පඨමං.

2-11. ජාතිසුත්තාදිදසකං

72. සාවත්ථියං ¶ විහරති…පෙ… ජාතිං නප්පජානන්ති…පෙ….

(3) භවං නප්පජානන්ති…පෙ….

(4) උපාදානං නප්පජානන්ති…පෙ….

(5) තණ්හං නප්පජානන්ති…පෙ….

(6) වෙදනං නප්පජානන්ති…පෙ….

(7) ඵස්සං ¶ නප්පජානන්ති…පෙ….

(8) සළායතනං නප්පජානන්ති…පෙ….

(9) නාමරූපං ¶ නප්පජානන්ති…පෙ….

(10) විඤ්ඤාණං නප්පජානන්ති…පෙ….

(11) ‘‘සඞ්ඛාරෙ ¶ නප්පජානන්ති, සඞ්ඛාරසමුදයං නප්පජානන්ති, සඞ්ඛාරනිරොධං නප්පජානන්ති, සඞ්ඛාරනිරොධගාමිනිං පටිපදං නප්පජානන්ති…පෙ… සඞ්ඛාරෙ පජානන්ති…පෙ… සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා උපසම්පජ්ජ විහරන්තී’’ති. එකාදසමං.

සමණබ්රාහ්මණවග්ගො අට්ඨමො.

තස්සුද්දානං –

පච්චයෙකාදස වුත්තා, චතුසච්චවිභජ්ජනා;

සමණබ්රාහ්මණවග්ගො, නිදානෙ භවති අට්ඨමො.

වග්ගුද්දානං –

බුද්ධො ආහාරො දසබලො, කළාරො ගහපතිපඤ්චමො;

දුක්ඛවග්ගො මහාවග්ගො, අට්ඨමො සමණබ්රාහ්මණොති.

9. අන්තරපෙය්යාලං

1. සත්ථුසුත්තං

73. සාවත්ථියං ¶ ¶ විහරති…පෙ… ‘‘ජරාමරණං, භික්ඛවෙ, අජානතා අපස්සතා යථාභූතං ජරාමරණෙ යථාභූතං ඤාණාය සත්ථා පරියෙසිතබ්බො; ජරාමරණසමුදයං අජානතා අපස්සතා යථාභූතං ජරාමරණසමුදයෙ යථාභූතං ¶ ඤාණාය සත්ථා පරියෙසිතබ්බො; ජරාමරණනිරොධං අජානතා අපස්සතා යථාභූතං ජරාමරණනිරොධෙ යථාභූතං ඤාණාය සත්ථා පරියෙසිතබ්බො; ජරාමරණනිරොධගාමිනිං පටිපදං අජානතා අපස්සතා යථාභූතං ජරාමරණනිරොධගාමිනියා පටිපදාය යථාභූතං ඤාණාය සත්ථා පරියෙසිතබ්බො’’ති. (සුත්තන්තො එකො). පඨමං.

(සබ්බෙසං පෙය්යාලො එවං විත්ථාරෙතබ්බො)

2-11. දුතියසත්ථුසුත්තාදිදසකං

(2) ජාතිං ¶ , භික්ඛවෙ, අජානතා අපස්සතා යථාභූතං…පෙ….

(3) භවං, භික්ඛවෙ, අජානතා අපස්සතා යථාභූතං…පෙ….

(4) උපාදානං, භික්ඛවෙ, අජානතා අපස්සතා යථාභූතං…පෙ….

(5) තණ්හං, භික්ඛවෙ, අජානතා අපස්සතා යථාභූතං…පෙ….

(6) වෙදනං, භික්ඛවෙ, අජානතා අපස්සතා යථාභූතං…පෙ….

(7) ඵස්සං, භික්ඛවෙ, අජානතා අපස්සතා යථාභූතං…පෙ….

(8) සළායතනං ¶ , භික්ඛවෙ, අජානතා අපස්සතා යථාභූතං…පෙ….

(9) නාමරූපං, භික්ඛවෙ, අජානතා අපස්සතා යථාභූතං…පෙ….

(10) විඤ්ඤාණං, භික්ඛවෙ, අජානතා අපස්සතා යථාභූතං…පෙ….

(11) ‘‘සඞ්ඛාරෙ, භික්ඛවෙ, අජානතා අපස්සතා යථාභූතං සඞ්ඛාරෙසු යථාභූතං ඤාණාය සත්ථා පරියෙසිතබ්බො; සඞ්ඛාරසමුදයං අජානතා අපස්සතා යථාභූතං සඞ්ඛාරසමුදයෙ යථාභූතං ඤාණාය සත්ථා පරියෙසිතබ්බො; සඞ්ඛාරනිරොධං අජානතා අපස්සතා යථාභූතං ¶ සඞ්ඛාරනිරොධෙ යථාභූතං ඤාණාය සත්ථා පරියෙසිතබ්බො; සඞ්ඛාරනිරොධගාමිනිං පටිපදං අජානතා අපස්සතා යථාභූතං සඞ්ඛාරනිරොධගාමිනියා පටිපදාය යථාභූතං ඤාණාය සත්ථා පරියෙසිතබ්බො’’ති. එකාදසමං.

(සබ්බෙසං චතුසච්චිකං කාතබ්බං).

2-12. සික්ඛාසුත්තාදිපෙය්යාලඑකාදසකං

(2) ‘‘ජරාමරණං ¶ , භික්ඛවෙ, අජානතා අපස්සතා යථාභූතං ජරාමරණෙ යථාභූතං ඤාණාය සික්ඛා කරණීයා.

(පෙය්යාලො. චතුසච්චිකං කාතබ්බං).

(3) ජරාමරණං, භික්ඛවෙ, අජානතා…පෙ… යොගො කරණීයො…පෙ….

(4) ජරාමරණං, භික්ඛවෙ, අජානතා…පෙ… ඡන්දො ¶ කරණීයො…පෙ….

(5) ජරාමරණං, භික්ඛවෙ, අජානතා…පෙ… උස්සොළ්හී කරණීයා…පෙ….

(6) ජරාමරණං ¶ , භික්ඛවෙ, අජානතා…පෙ… අප්පටිවානී කරණීයා…පෙ….

(7) ජරාමරණං, භික්ඛවෙ, අජානතා…පෙ… ආතප්පං කරණීයං…පෙ….

(8) ජරාමරණං, භික්ඛවෙ, අජානතා…පෙ… වීරියං කරණීයං…පෙ….

(9) ජරාමරණං, භික්ඛවෙ, අජානතා…පෙ… සාතච්චං කරණීයං…පෙ….

(10) ජරාමරණං, භික්ඛවෙ, අජානතා…පෙ… සති කරණීයා…පෙ….

(11) ජරාමරණං, භික්ඛවෙ, අජානතා…පෙ… සම්පජඤ්ඤං කරණීයං…පෙ….

(12) ජරාමරණං, භික්ඛවෙ, අජානතා…පෙ… අප්පමාදො කරණීයො…පෙ….

අන්තරපෙය්යාලො නවමො.

තස්සුද්දානං –

සත්ථා සික්ඛා ච යොගො ච, ඡන්දො උස්සොළ්හිපඤ්චමී;

අප්පටිවානි ආතප්පං, වීරියං ¶ සාතච්චමුච්චති;

සති ච සම්පජඤ්ඤඤ්ච, අප්පමාදෙන ද්වාදසාති.

සුත්තන්තා අන්තරපෙය්යාලා නිට්ඨිතා.

පරෙ ¶ තෙ ද්වාදස හොන්ති, සුත්තා ද්වත්තිංස සතානි;

චතුසච්චෙන තෙ වුත්තා, පෙය්යාලඅන්තරම්හි යෙති [පෙය්යාලා අන්තරම්හි යෙති (සී. ස්යා. කං.)].

අන්තරපෙය්යාලෙසු උද්දානං සමත්තං.

නිදානසංයුත්තං සමත්තං.