තීකා > සුත්තපිටක (ටීකා) > සංයුත්තනිකාය (ටීකා) > නිදානවග්ග-ටීකා

85. පඨමන්ති ¶ ¶ ඉමස්මිං නිදානවග්ගෙ සංයුත්තානං පඨමං සංගීතත්තා. නිස්සත්තට්ඨසුඤ්ඤතට්ඨසඞ්ඛාතෙනාති ධම්මමත්තතාය නිස්සත්තතාසඞ්ඛාතෙන නිච්චසුභසුඛඅත්තසුඤ්ඤතත්ථසඞ්ඛාතෙන. සභාවට්ඨෙනාති යථාභූතසභාවට්ඨෙන. තතො එව සභාවස්ස ධාරණට්ඨෙන ධාතූති ලද්ධනාමානං. නානාසභාවො අඤ්ඤමඤ්ඤවිසදිසතා ධාතුනානත්තං. චක්ඛුසඞ්ඛාතො පසාදො චක්ඛුපසාදො. සො එව චක්ඛනට්ඨෙන චක්ඛු, නිස්සත්තසුඤ්ඤතට්ඨෙන ධාතු චාති චක්ඛුධාතු. චක්ඛුපසාදවත්ථුං අධිට්ඨානං කත්වා පවත්තං චක්ඛුපසාදවත්ථුකං. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. ද්වෙ සම්පටිච්ඡනමනොධාතුයො, එකා කිරියා මනොධාතූති තිස්සො මනොධාතුයො මනොධාතු ‘‘මනනමත්තා ධාතූ’’ති කත්වා. වෙදනාදයො…පෙ… නිබ්බානඤ්ච ධම්මධාතු විසෙසසඤ්ඤාපරිහාරෙන සාමඤ්ඤසඤ්ඤාය පවත්තනතො. තථා හෙතෙ ධම්මා ආයතනදෙසනාය ‘‘ධම්මායතන’’න්තෙව දෙසිතා. න හි නෙසං රූපායතනාදීනං විය විඤ්ඤාණෙහි අඤ්ඤවිඤ්ඤාණෙන ගහෙතබ්බතාකාරො අත්ථි. සබ්බම්පීති ඡසත්තතිවිධං මනොවිඤ්ඤාණං. කාමාවචරා කාමධාතුපරියාපන්නත්තා. අවසානෙ ද්වෙති ධම්මධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතුයො. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන විසුද්ධිමග්ගෙ තංසංවණ්ණනාසු දට්ඨබ්බො.

ධාතුනානත්තසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

86. ජාතිපසුතිආරම්මණාදිභෙදෙන නානාභාවො ඵස්සො. ජාතිපච්චයභෙදෙන හි පච්චයුප්පන්නස්ස භෙදො හොතියෙව. ධම්මපරිච්ඡෙදවසෙන ධාතුදෙසනායං තිස්සො මනනමත්තා ධාතුයොව මනොධාතුයො. කිරියාමයස්ස චිත්තුප්පත්තිවිභාගෙන පච්චයුප්පන්නස්ස වසෙන ධාතුදෙසනායං ¶ මනනට්ඨෙන ධාතුතාය ¶ සාමඤ්ඤතො මනොද්වාරාවජ්ජනං ‘‘මනොධාතූ’’ති අධිප්පෙතන්ති වුත්තං ‘‘මනොසම්ඵස්සො මනොද්වාරෙ පඨමජවනසම්පයුත්තො’’තිආදි. තස්මාති යස්මා කාමං සම්පටිච්ඡනමනොධාතුඅනන්තරං උප්පජ්ජමානො සන්තීරණවිඤ්ඤාණධාතුයා සම්පයුත්තො ඵස්සොපි මනොසම්ඵස්සො එව නාම, දුබ්බලත්තා පන සො සබ්බභවෙසු අසම්භවතො ච ගහිතො අනවසෙසතො ගහණං න හොතීති මනොද්වාරෙ ජවනසම්ඵස්සො හොති, තස්මා. අයමෙත්ථ අත්ථොති අයං ඉධ අධිප්පායානුගතො අත්ථො.

ඵස්සනානත්තසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

87. මනොසම්ඵස්සං පටිච්චාති මනොද්වාරෙ පඨමජවනසම්පයුත්තො ඵස්සො මනොසම්ඵස්සො, තං මනොසම්ඵස්සං පටිච්ච. මනොධාතූති ආවජ්ජනකිරියමනොධාතු. මනොවිඤ්ඤාණධාතු මනොධාතූති වෙනෙය්යජ්ඣාසයවසෙන වුත්තං. තෙනාහ ‘‘මනොද්වාරෙ…පෙ… එවමත්ථො දට්ඨබ්බො’’ති. තථා හි වක්ඛති ‘‘සබ්බානි චෙතානී’’තිආදි.

නොඵස්සනානත්තසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

88. සබ්බාපි තස්මිං ද්වාරෙ වෙදනා වත්තෙය්යුං චක්ඛුසම්ඵස්සවෙදනා උපනිස්සයපච්චයභාවිතා. නිබ්බත්තිඵාසුකත්ථන්ති නිබ්බත්තියා උපනිස්සයභාවෙන පවත්තියා දස්සනසුඛත්ථං. සම්පටිච්ඡනවෙදනමෙව ගහෙතුං වට්ටති, තාය ගහිතාය ඉතරාසං ගහණං ඤායාගතමෙවාති. වුත්තං පොරාණට්ඨකථායං. ආවජ්ජනසම්ඵස්සන්ති ආවජ්ජනමනොසම්ඵස්සං. අනන්තරූපනිස්සයභූතං පටිච්ච පඨමජවනවසෙන උප්පජ්ජතීති යොජනා. අයමධිප්පායො උපනිස්සයස්ස අධිප්පෙතත්තා.

වෙදනානානත්තසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. දුතියවෙදනානානත්තසුත්තවණ්ණනා

89. තතියචතුත්ථෙසු ¶ වුත්තනයාවාති ‘‘නො චක්ඛුසම්ඵස්සං පටිච්ච උප්පජ්ජති චක්ඛුධාතූ’’ති එවං වුත්තනයො, චතුත්ථෙ ‘‘චක්ඛුධාතුං, භික්ඛවෙ, පටිච්ච උප්පජ්ජති චක්ඛුසම්ඵස්සො’’තිආදිනා වුත්තනයො ච. එකතො කත්වාති එකජ්ඣං කත්වා දෙසිතා. කස්මා පන තෙසු සුත්තෙසු එවං දෙසනා පවත්තාති ආහ ‘‘සබ්බානි චෙතානී’’තිආදි. පටිසෙධො පන තෙසං වෙදනානානත්තාදීනං ¶ ඵස්සනානත්තාදිකස්ස පච්චයභාවතො තථාඋප්පත්තියා අසම්භවතො. ඉතො පරෙසූති ‘‘නො පරියෙසනානානත්තං පටිච්ච උප්පජ්ජති පරිළාහනානත්ත’’න්තිආදීසු.

දුතියවෙදනානානත්තසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. බාහිරධාතුනානත්තසුත්තවණ්ණනා

90. පඤ්ච ධාතුයො කාමාවචරා රූපසභාවත්තා.

බාහිරධාතුනානත්තසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

91. ආපාථෙ පතිතන්ති චක්ඛුස්ස ආපාථගතං සාටකවෙඨනාදිසඤ්ඤිතං භූතසඞ්ඝාතං සම්මා නිස්සිතං. චක්ඛුද්වාරෙ සම්පටිච්ඡනාදිසම්පයුත්තසඤ්ඤානං සඞ්කප්පගතිකත්තා, චක්ඛුවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තසඤ්ඤාගහණෙනෙව වා ගහෙතබ්බතො ‘‘රූපසඤ්ඤාති චක්ඛුවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තා සඤ්ඤා’’ති වුත්තං තත්ථ සඤ්ඤාය එව ලබ්භනතො. එතෙනෙව හි තංසම්පයුත්තො සඞ්කප්පොති ඉදම්පි සංවණ්ණිතන්ති දට්ඨබ්බං. තෙනාහ ‘‘සඤ්ඤාසඞ්කප්පඡන්දා එකජවනවාරෙපි නානාජවනවාරෙපි ලබ්භන්තී’’ති. ජවනසම්පයුත්තස්ස විතක්කස්ස ඡන්දගතිකත්තා වුත්තං ‘‘තීහි චිත්තෙහි සම්පයුත්තො සඞ්කප්පො’’ති. ඡන්දිකතට්ඨෙනාති ඡන්දකරණට්ඨෙන, ඉච්ඡිතට්ඨෙනාති අත්ථො. අනුඩහනට්ඨෙනාති පරිඩහනට්ඨෙන. සන්නිස්සයඩාහරසා හි රාගග්ගිආදයො ‘‘රූපෙ’’ති පන තස්ස ආරම්මණදස්සනමෙතං. පරිළාහොති පරිළාහසීසෙන අපෙක්ඛං වදති. තෙනාහ ‘‘පරිළාහෙ උප්පන්නෙ’’තිආදි. ‘‘පරිළාහො’’ති දළ්හජ්ඣොසානා ¶ බලවාකාරප්පත්තා වුත්තාති ආහ ‘‘පරිළාහපරියෙසනා පන නානාජවනවාරෙයෙව ලබ්භන්තී’’ති. තාසං ලද්ධූපනිස්සයභාවතොති දස්සෙති. ඉමිනා නයෙනාති ‘‘උප්පජ්ජති සඤ්ඤානානත්ත’’න්ති එත්ථ වුත්තනයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. ‘‘රූපසඤ්ඤාදිනානාසභාවං සඤ්ඤං පටිච්ච කාමසඞ්කප්පාදිනානාසභාවො සඞ්කප්පො උප්පජ්ජතී’’තිආදිනා නයෙන වෙදිතබ්බො.

සඤ්ඤානානත්තසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. නොපරියෙසනානානත්තසුත්තවණ්ණනා

92. පටිසෙධමත්තමෙව නානං, සෙසං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙවාති අධිප්පායො.

නොපරියෙසනානානත්තසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. බාහිරඵස්සනානත්තසුත්තාදිවණ්ණනා

93. වුත්තප්පකාරෙ ¶ ආරම්මණෙති ‘‘ආපාථෙ පතිත’’න්තිආදිනා හෙට්ඨා වුත්තප්පකාරෙ රූපාරම්මණෙ. සඤ්ඤාති රූපසඤ්ඤාව. අරූපධම්මොපි සමානො යස්මිං ආරම්මණෙ පවත්තති, තං ඵුසන්තො විය හොතීති වුත්තං ‘‘ආරම්මණං ඵුසමානො’’ති. තණ්හාය වත්ථුභූතංයෙව රූපාරම්මණං ලබ්භතීති කත්වා ‘‘රූපලාභො’’ති අධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘සහ තණ්හාය ආරම්මණං රූපලාභො’’ති. සබ්බසඞ්ගාහිකනයොති එකස්මිංයෙව ආරම්මණෙ සබ්බෙසං සඤ්ඤාදීනං ධම්මානං උප්පත්තියා සබ්බසඞ්ගණ්හනවසෙන දස්සිතනයො. තෙනාහ ‘‘එකස්මිංයෙවා’’තිආදි. සබ්බසඞ්ගාහිකනයොති වා ධුවපරිභොගවසෙන නිබද්ධාරම්මණන්ති වා ආගන්තුකාරම්මණන්ති වා විභාගං අකත්වා සබ්බසඞ්ගාහිකනයො. අපරො නයො. මිස්සකොති ආගන්තුකාරම්මණෙ නිබද්ධාරම්මණෙ ච විසයතො නිබද්ධාරම්මණෙන මිස්සකො. නිබද්ධාරම්මණෙ සත්තානං කිලෙසො මන්දො හොති. තථා හි සඤ්ඤාසඞ්කප්පඵස්සවෙදනාව දස්සිතා. යං කිඤ්චි වියාති යං කිඤ්චි අඤ්ඤමඤ්ඤං විය. ඛොභෙත්වාති කුතූහලුප්පාදනවසෙන චිත්තං ඛොභෙත්වා.

උපාසිකාති ¶ තස්ස අමච්චපුත්තස්ස භරියං සන්ධායාහ. තස්මින්ති ආගන්තුකාරම්මණෙ. ලාභො නාම ‘‘ලබ්භතී’’ති කත්වා.

උරුවල්ලියවාසීති උරුවල්ලියලෙණවාසී, උරුවල්ලියවිහාරවාසීති වදන්ති. පාළියාති ‘‘ධාතුනානත්තං, භික්ඛවෙ, පටිච්ච උප්පජ්ජතී’’තිආදිනයපවත්තාය ඉමිස්සා සුත්තපාළියා. පරිවට්ටෙත්වාති මජ්ඣෙ ගහිතඵස්සවෙදනාපරියොසානෙ ඨපනවසෙන පාළිං පරිවට්ටෙත්වා. වුත්තප්පකාරෙතිආදි පරිවත්තෙතබ්බාකාරදස්සනං. තත්ථ වුත්තප්පකාරෙති ආපාථගතරූපාරම්මණෙ. අවිභූතවාරන්ති අවිභූතාරම්මණවාරං. අයමෙව වා පාඨො. ගණ්හන්ති කථෙන්ති. එකජවනවාරෙපි ලබ්භන්ති චිරතරනිවෙසාභාවා. නානාජවනවාරෙයෙව දළ්හතරනිවෙසතාය.

94. දසමං උත්තානමෙව නවමෙ වුත්තනයත්තා. පටිසෙධමත්තමෙව හෙත්ථ නානත්තන්ති.

බාහිරඵස්සනානත්තසුත්තාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

95. ආභාතීති ¶ ආභා, ආලොකභාවෙන නිප්ඵජ්ජති, උපට්ඨාතීති වා අත්ථො. සො එව නිජ්ජීවට්ඨෙන ධාතූති ආභාධාතු. ආලොකස්සාති ආලොකකසිණස්ස. සුට්ඨු, සොභනං වා භාතීති සුභං. කසිණසහචරණතො ඣානං සුභං. සෙසං වුත්තනයමෙව. සුපරිසුද්ධවණ්ණං කසිණං. ආකාසානඤ්චාදයොපි සුභාරම්මණං එවාති කෙචි. දෙසනං නිට්ඨාපෙසීති දෙසනං උද්දෙසමත්තෙ එව ඨපෙසි. පාළියං ‘‘අන්ධකාරං පටිච්ච පඤ්ඤායතී’’ති එත්ථාපි ආරම්මණමෙව ගහිතං, තථා ‘‘අයං ධාතු අසුභං පටිච්ච පඤ්ඤායතී’’ති එත්ථාපි. යථා හි ඉධ සුවණ්ණං කසිණං සුභන්ති අධිප්පෙතං, එවං දුබ්බණ්ණං අසුභන්ති.

අන්ධකාරං පටිච්චාති අන්ධකාරං පටිච්ඡාදකපච්චයං පටිච්ච. පඤ්ඤායතීති පාකටො හොති. තෙනාහ ‘‘අන්ධකාරො හී’’තිආදි. ආලොකොපි, අන්ධකාරෙන ¶ පරිච්ඡින්නො හොතීති යොජනා. අන්ධකාරො තාව ආලොකෙන පරිච්ඡින්නො හොතු ‘‘යත්ථ ආලොකො නත්ථි, තත්ථ අන්ධකාරො’’ති ආලොකො කථං අන්ධකාරෙන පරිච්ඡින්නො හොතීති ආහ ‘‘අන්ධකාරෙන හි සො පාකටො හොතී’’ති. පරිච්ඡෙදලෙඛාය විය චිත්තරූපං අන්ධකාරෙන හි පරිතො පරිච්ඡින්නො හුත්වා පඤ්ඤායති, යථා තං ඡායාය ආතපො. එසෙව නයොති අසුභසුභානං අඤ්ඤමඤ්ඤපරිච්ඡින්නතං අතිදිසිත්වා තත්ථ අධිප්පෙතමෙව දස්සෙන්තො ‘‘අසුභෙ සති සුභං පඤ්ඤායතී’’ති ආහ. එවමාහාති ‘‘අසුභං පටිච්ච සුභං පඤ්ඤායතී’’ති අවොච. ‘‘රූපී රූපානි පස්සතී’’තිආදීසු විය උත්තරපදලොපෙනායං නිද්දෙසොති ආහ ‘‘රූපං පටිච්චාති රූපාවචරසමාපත්තිං පටිච්චා’’ති. තාය හි සති අධිගතාය. රූපසමතික්කමා වා හොතීති සභාවාරම්මණානං රූපජ්ඣානානං සමතික්කමා ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්ති නාම හොතීති අත්ථො. එසෙව නයොති ඉමිනා ‘‘ආකාසානඤ්චායතනසමතික්කමා විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්ති නාම හොතී’’තිආදිනා ද්වෙපි පකාරෙ අතිදිසති. පටිසඞ්ඛාති පටිසඞ්ඛාඤාණෙන. අප්පවත්තින්ති යථාපරිච්ඡින්නකාලං අප්පවත්තනං. එතෙන ඛණනිරොධාදිං පටික්ඛිපති.

කථං සමාපත්ති පත්තබ්බාති ඉමාසු සත්තසු ධාතූසු කා පකාරා සඤ්ඤාසමාපත්ති නානා හුත්වා සමාපජ්ජිතබ්බා. තෙනාහ ‘‘කීදිසා සමාපත්තියො’’තිආදි. සඤ්ඤාය අත්ථිභාවෙනාති පටුකිච්චාය ¶ සඤ්ඤාය අත්ථිභාවෙන. සුඛුමසඞ්ඛාරානං තත්ථ සමාපත්තියං අවසිස්සතාය. නිරොධොවාති සඞ්ඛාරානං නිරොධො එව.

සත්තධාතුසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

96. භාවනපුංසකමෙතං ‘‘විසමං චන්දිමසූරියා පරිවත්තන්තී’’තිආදීසු (අ. නි. 4.70) විය. සනිදානන්ති අත්තනො ඵලං නිදදාතීති නිදානං, කාරණන්ති ආහ ‘‘සනිදානො ¶ සප්පච්චයො’’ති. කාමපටිසංයුත්තොති කාමරාගසඞ්ඛාතෙන කාමෙන පටිසංයුත්තො වා කාමපටිබද්ධො වා. තක්කෙතීති තක්කො. අභූතකාරං සමාරොපෙත්වා කප්පෙතීති සඞ්කප්පො. ආරම්මණෙ චිත්තං අප්පෙතීති අප්පනා. විසෙසෙන අප්පෙතීති බ්යප්පනා. ආරම්මණෙ චිත්තං අභිනිරොපෙන්තං විය පවත්තතීති චෙතසො අභිනිරොපනා. මිච්ඡා විපරීතො පාපකො සඞ්කප්පොති මිච්ඡාසඞ්කප්පො. අඤ්ඤෙසු ච කාමපටිසංයුත්තෙසු විජ්ජමානෙසු විතක්කො එව කාමධාතුසද්දෙන නිරුළ්හො දට්ඨබ්බො විතක්කස්ස කාමපසඞ්ගප්පත්තිසාතිසයත්තා. එස නයො බ්යාපාදධාතුආදීසුපි. සබ්බෙපි අකුසලා ධම්මා කාමධාතු හීනජ්ඣාසයෙහි කාමෙතබ්බධාතුභාවතො.

කිලෙසකාමස්ස ආරම්මණභාවත්තා සබ්බාකුසලසංගාහිකාය කාමධාතුයා ඉතරා ද්වෙ සඞ්ගහෙත්වා කථනං සබ්බසඞ්ගාහිකා. තිස්සන්නං ධාතූනං අඤ්ඤමඤ්ඤං අසඞ්කරතො කථා අසම්භින්නා. ඉමං කාමාවචරසඤ්ඤිතං කාමවිතක්කසඤ්ඤිතඤ්ච කාමධාතුං. පටිච්චාති පච්චයභූතං ලභිත්වා. තීහි කාරණෙහීති තීහි සාරභූතෙහි කාරණෙහි.

බ්යාපාදවිතක්කො බ්යාපාදො උත්තරපදලොපෙන, සො එව නිජ්ජීවට්ඨෙන සභාවධාරණට්ඨෙන ධාතූති බ්යාපාදධාතු. බ්යාපජ්ජති චිත්තං එතෙනාති බ්යාපාදො, දොසො. බ්යාපාදොපි ධාතූති යොජනා. සහජාතපච්චයාදිවසෙනාති සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයසම්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතපච්චයවසෙන. විසෙසෙන හි පරස්ස අත්තනො ච දුක්ඛාපනං විහිංසා, සා එව ධාතු, අත්ථතො රොසනා පරූපඝාතො, තථා පවත්තො වා දොසසහගතචිත්තුප්පාදො.

තිණගහනෙ අරඤ්ඤෙති තිණෙහි ගහනභූතෙ අරඤ්ඤෙ. අනයබ්යසනන්ති අපායබ්යසනං, පරිහරණූපායරහිතං විපත්තින්ති වා අත්ථො. අවඩ්ඪිං විනාසන්ති අවඩ්ඪිඤ්චෙව විනාසඤ්චාති වදන්ති සබ්බසො වඩ්ඪිරහිතං. සුක්ඛතිණදායො විය ආරම්මණං කිලෙසග්ගිසංවද්ධනට්ඨෙන. තිණුක්කා විය ¶ අකුසලසඤ්ඤා අනුදහනට්ඨෙන. තිණකට්ඨ…පෙ… සත්තා අනයබ්යසනාපත්තිතො. ‘‘ඉමෙ සත්තා’’ති හි අයොනිසො පටිපජ්ජමානා අධිප්පෙතා. තෙනාහ ‘‘යථා සුක්ඛතිණදායෙ’’තිආදි.

සමතාභාවතො ¶ සමතාවිරොධතො විසමතාහෙතුතො ච විසමා රාගාදයොති ආහ ‘‘රාගවිසමාදීනි අනුගත’’න්ති. ඉච්ඡිතබ්බා අවස්සංභාවිනිභාවෙන.

සංකිලෙසතො නික්ඛමනට්ඨෙන නෙක්ඛම්මො, සො එව නිජ්ජීවට්ඨෙන ධාතූති නෙක්ඛම්මධාතු. ස්වායං නෙක්ඛම්මසද්දො පබ්බජ්ජාදීසු කුසලවිතක්කෙ ච නිරුළ්හොති ආහ ‘‘නෙක්ඛම්මවිතක්කොපි නෙක්ඛම්මධාතූ’’ති. ඉතරාපි ද්වෙ ධාතුයොති අබ්යාපාදඅවිහිංසාධාතුයො වදති. විසුං දීපෙතබ්බා සරූපෙන ආගතත්තා. විතක්කාදයොති නෙක්ඛම්මසඞ්කප්පච්ඡන්දපරිළාහපරියෙසනා. යථානුරූපං අත්තනො අත්තනො පච්චයානුරූපං. කථං පනෙත්ථ කුසලධම්මෙසු පරිළාහො වුත්තොති? සඞ්ඛාරපරිළාහමත්තං සන්ධායෙතං වුත්තං, සොළසසු ආකාරෙසු දුක්ඛසච්චෙ සන්තාපට්ඨො විය වුත්තො, යස්ස විගමෙන අරහතො සීතිභාවප්පත්ති වුච්චති.

සයං න බ්යාපජ්ජති, තෙන වා තංසමඞ්ගීපුග්ගලො න කිඤ්චි බ්යාපාදෙතීති අබ්යාපාදො, විහිංසාය වුත්තවිපරියායෙහි සා වෙදිතබ්බා. හිතෙසිභාවෙන මිජ්ජති සිනිය්හතීති මිත්තො, මිත්තස්ස එසාති මෙත්ති, අබ්යාපාදො. මෙත්තායනාති මෙත්තාකාරණං, මෙත්තාය වා අයනා පවත්තනා. මෙත්තායිතත්තන්ති මෙත්තායිතස්ස මෙත්තාය පවත්තස්ස භාවො. මෙත්තාචෙතොවිමුත්තීති මෙත්තායනවසෙන පවත්තො චිත්තසමාධි. සෙසං වුත්තනයමෙව.

97. ඉතො පට්ඨායාති ‘‘ධාතුං, භික්ඛවෙ’’ති ඉමස්මා තතියසුත්තතො පට්ඨාය. යාව කම්මවග්ගො, තාව නෙත්වා උපගන්ත්වා සෙති එත්ථාති ආසයො, හීනාදිභාවෙන අධීනො ආසයො අජ්ඣාසයො, තං අජ්ඣාසයං, අධිමුත්තන්ති අත්ථො. සඤ්ඤා උප්පජ්ජතීතිආදීසු හීනාදිභෙදං අජ්ඣාසයං පටිච්ච හීනාදිභෙදා සඤ්ඤා, තන්නිස්සයදිට්ඨිවිකප්පනා, විතක්කො ච උප්පජ්ජති සහජාතකොටියා උපනිස්සයකොටියා ච. සත්ථාරෙසූති තෙසං සත්ථුපටිඤ්ඤතාය වුත්තං, න සත්ථුලක්ඛණසබ්භාවතො. අසම්මාසම්බුද්ධෙසූති ආධාරෙ විසයෙ ච භුම්මං එකතො කත්වා ¶ වුත්තන්ති පඨමං තාව දස්සෙන්තො ‘‘මයං සම්මාසම්බුද්ධා’’තිආදිං වත්වා ඉතරං දස්සෙන්තො ‘‘තෙසු සම්මාසම්බුද්ධා ¶ එතෙ’’තිආදිමාහ. තෙසං ‘‘මයං සම්මාසම්බුද්ධා’’ති උප්පන්නදිට්ඨි ඉධ මූලභාවෙන පුච්ඡිතා, ඉතරා අනුසඞ්කිතාති පුච්ඡතියෙවාති සාසඞ්කං වදති.

‘‘මහතී’’ති එත්ථ මහාසද්දො ‘‘මහාජනො’’තිආදීසු විය බහුඅත්ථවාචකොති දට්ඨබ්බො. අවිජ්ජාපි හීනහීනතරහීනතමාදිභෙදෙන බහුපකාරා. තස්සාති දිට්ඨියා. කස්මා පනෙත්ථ ‘‘යදිදං අවිජ්ජා ධාතූ’’ති අවිජ්ජං උද්ධරිත්වා ‘‘හීනං ධාතුං පටිච්චා’’ති අජ්ඣාසයධාතු නිද්දිට්ඨාති? න ඛො පනෙතං එවං දට්ඨබ්බං, ‘‘අඤ්ඤං උද්ධරිත්වා අඤ්ඤං නිද්දිට්ඨා’’ති, යතො අවිජ්ජාසීසෙන අජ්ඣාසයධාතු එව ගහිතා. අවිජ්ජාගහිතො හි පුරිසපුග්ගලො දිට්ඨජ්ඣාසයො හීනාදිභෙදං අවිජ්ජාධාතුං නිස්සාය තතො සඤ්ඤාදිට්ඨිආදිකෙ සඞ්කප්පෙති. පණිධි පත්ථනා, සා පන තථා තථා චිත්තස්ස ඨපනවසෙන හොතීති ආහ ‘‘චිත්තට්ඨපන’’න්ති. තෙනාහ ‘‘සා පනෙසා’’තිආදි. එතෙති හීනපච්චයා සඤ්ඤාදිට්ඨිවිතක්කචෙතනා පත්ථනා පණිධිසඞ්ඛාතා හීනා ධම්මා. හීනො නාම හීනධම්මසමායොගතො. සබ්බපදානීති ‘‘පඤ්ඤපෙතී’’තිආදීනි පදානි යොජෙතබ්බානි හීනසද්දෙන මජ්ඣිමුත්තමට්ඨානන්තරස්ස අසම්භවතො. උපපජ්ජනං ‘‘උපපත්තී’’ති ආහ ‘‘ද්වෙ උපපත්තියො පටිලාභො ච නිබ්බත්ති චා’’ති. තත්ථ හීනකුලාදීති ආදි-සද්දෙන හීනරූපභොගපරිසාදීනං සඞ්ගහො. හීනත්තිකවසෙනාති හීනත්තිකෙ වුත්තත්තිකපදවසෙනාති අධිප්පායො. චිත්තුප්පාදක්ඛණෙති ඉදං හීනත්තිකපරියාපන්නානං චිත්තුප්පාදානං වසෙන තත්ථ තත්ථ ලද්ධත්තා වුත්තං. පඤ්චසු නීචකුලෙසූති චණ්ඩාලවෙනනෙසාදරථකාරපුක්කුසකුලෙසු. ද්වාදසඅකුසලචිත්තුප්පාදානං පන යො කොචි පටිලාභො හීනොති යොජනා. සෙසද්වයෙපි එසෙව නයො. ඉමස්මිං ඨානෙති ‘‘යායං, භන්තෙ, දිට්ඨී’’තිආදිනා ආගතෙ ඉමස්මිං ඨානෙ. ‘‘ධාතුං, භික්ඛවෙ, පටිච්ච උප්පජ්ජතී’’තිආදිනා ආගතත්තා නිබ්බත්තියෙව අධිප්පෙතා, න පටිලාභො.

ගිඤ්ජකාවසථසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

98. එකතො ¶ හොන්තීති සමානච්ඡන්දතාය අජ්ඣාසයතො එකතො හොන්ති. නිරන්තරා හොන්තීති තාය එව සමානච්ඡන්දතාය චිත්තෙන නිබ්බිසෙසා හොන්ති. ඉධ අධිමුත්ති නාම අජ්ඣාසයධාතූති ආහ ‘‘හීනාධිමුත්තිකාති හීනජ්ඣාසයා’’ති.

හීනාධිමුත්තිකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

99. මහාපඤ්ඤෙසූති ¶ විපුලපඤ්ඤෙසු. නන්ති සාරිපුත්තත්ථෙරං. ඛන්ධන්තරන්ති ඛන්ධවිභාගං, ඛන්ධානං වා අන්තරං විසෙසො අත්ථීති ඛන්ධන්තරො. එස නයො සෙසෙසුපි. පරිකම්මන්ති ඉද්ධිවිධාධිගමස්ස පුබ්බභාගපරිකම්මඤ්චෙව උත්තරපරිකම්මඤ්ච. ආනිසංසන්ති ඉද්ධානිසංසඤ්චෙව ආනිසංසඤ්ච. අධිට්ඨානං විකුබ්බනන්ති අධිට්ඨානවිධානඤ්චෙව විකුබ්බනවිධානඤ්ච. වුත්තනයෙනෙවාති ‘‘පථවිං පත්ථරන්තො වියා’’තිආදිනා.

ධුතඞ්ගපරිහාරන්ති ධුතඞ්ගානං පරිහරණවිධිං. පරිහරණග්ගහණෙනෙව සමාදානං සිද්ධං හොතීති තං න ගහිතං. ආනිසංසන්ති තංතංධුතඞ්ගපරිහරණෙ දට්ඨබ්බං ආනිසංසමෙව. සමොධානන්ති ‘‘එත්තකා පිණ්ඩපාතපටිසංයුත්තා, එත්තකා සෙනාසනපටිසංයුත්තා’’ති පච්චයවසෙන අඤ්ඤමඤ්ඤඤ්ච අන්තොගධත්තා. අධිට්ඨානන්ති අධිට්ඨානවිධිං. භෙදන්ති උක්කට්ඨාදිභෙදඤ්චෙව භින්නාකාරඤ්ච.

පරිකම්මන්ති ‘‘දිබ්බචක්ඛු එවං උප්පාදෙතබ්බං, එවං විසොධෙතබ්බ’’න්තිආදිනා පරිකම්මවිධානං. ආනිසංසන්ති පරෙසං අජ්ඣාසයානුරූපායතනාදිආනිසංසපභෙදං. උපක්කිලෙසන්ති සාධාරණං අසාධාරණං දුවිධං උපක්කිලෙසං. විපස්සනාභාවනුපක්කිලෙසා හි දිබ්බචක්ඛුස්ස උපක්කිලෙසාති වෙදිතබ්බා.

සඞ්ඛෙපවිත්ථාරගම්භීරුත්තානවිචිත්රකථාදීසූති සඞ්ඛෙපො විත්ථාරො ගම්භීරතා උත්තානතා විචිත්රභාවො නෙය්යත්ථතා නීතත්ථතාති එවමාදීසු ධම්මස්ස කථෙතබ්බප්පකාරෙසු තං තං කථෙතබ්බාකාරං.

ඉති-සද්දො ¶ ආදිඅත්ථො, පකාරත්ථො වා. තෙන –

‘‘ආදිම්හි සීලං දෙසෙය්ය, (දී. නි. අට්ඨ. 1.190; ම. නි. අට්ඨ. 1.291)

‘‘සිථිලං ¶ ධනිතඤ්ච දීඝරස්සං, ගරුකං ලහුකඤ්ච නිග්ගහීතං;

සම්බන්ධං වවත්ථිතං විමුත්තං, දසධා බ්යඤ්ජනබුද්ධියා පභෙදො’’ති. (දී. නි. 1.190; ම. නි. අට්ඨ. 1.291; පරි. 485) –

එවං වුත්තං දසවිධං බ්යඤ්ජනබුද්ධිං. අට්ඨුප්පත්තින්ති තස්ස තස්ස සුත්තස්ස ජාතකස්ස ච අට්ඨුප්පත්තිං. අනුසන්ධින්ති පච්ඡානුසන්ධිආදිඅනුසන්ධිං. පුබ්බාපරන්ති සම්බන්ධං. ඉදං පදං එවං වත්තබ්බං, ඉදං පුබ්බාපරං එවං ගහෙතබ්බන්ති.

කුලසඞ්ගණ්හනපරිහාරන්ති ලාභුප්පාදනත්ථං කුලානං සඞ්ගණ්හනවිධිනො පරිහරණං තන්නියමිතං එකන්තිකං කුලසඞ්ගහණවිධිං.

100. ‘‘ධාතුසො සංසන්දන්තී’’ති ඉදං අජ්ඣාසයතො සරික්ඛතාදස්සනං, න කායෙන මිස්සීභාවදස්සනන්ති ආහ ‘‘සමුද්දන්තරෙ’’තිආදි. නිරන්තරොති නිබ්බිසෙසො. සංසග්ගාති පඤ්චවිධසංසග්ගහෙතු. සංසග්ගගහණෙන චෙත්ථ සංසග්ගවත්ථුකා තණ්හා ගහිතා. තෙනාහ ‘‘දස්සන…පෙ… ස්නෙහෙනා’’ති.

වනති භජති සජ්ජති තෙනාති වනං, වනථොති ච කිලෙසො වුච්චතීති ආහ ‘‘වනථො ජාතොති කිලෙසවනං ජාත’’න්ති. ඉතරෙ සංසග්ගමූලකාති තමෙව පටික්ඛිපන්තො ආහ ‘‘අදස්සනෙනා’’ති. සාධුජීවීති සාධු සුට්ඨු ජීවී, තංජීවනසීලො. තෙනාහ ‘‘පරිසුද්ධජීවිතං ජීවමානො’’ති.

101. නිරොජාති ¶ සද්ධාස්නෙහාභාවෙන නිස්නෙහා. තතො එව අරසභාවෙන නිරසා. එකසදිසාති සමසමා නිබ්බිසෙසා. තෙනාහ ‘‘නිරන්තරා’’ති. අලජ්ජිතාය එකසීමකතා භින්නමරියාදා. සද්ධා තෙසං අත්ථීති සද්ධා. තන්තිපාලකාති සද්ධම්මතන්තියා පාලකා. වංසානුරක්ඛකාති ¶ අරියවංසස්ස අනුරක්ඛකා. ආරද්ධවීරියාති පග්ගහිතවීරියා. යස්මා තාදිසානං වීරියං පරිපුණ්ණං නාම හොති කිච්චසිද්ධියා, තස්මා වුත්තං ‘‘පරිපුණ්ණපරක්කමා’’ති. සබ්බකිච්චපරිග්ගාහිකායාති චතුන්නං සතිපට්ඨානානං භාවනාකිච්චපරිග්ගාහිකාය.

අස්සද්ධසංසන්දනසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8-12. අස්සද්ධමූලකසුත්තාදිවණ්ණනා

102-106. අට්ඨමාදීනීති අට්ඨමං නවමං දසමං එකාදසමං ද්වාදසමන්ති ඉමානි පඤ්ච සුත්තානීති එකෙ. අපරෙ පන නව සුත්තානීති ඉච්ඡන්ති. ස්වායමත්ථො අට්ඨකථායං වුත්තොයෙව. පාළියඤ්ච කෙසුචි පොත්ථකෙසු ලිඛීයති.

අස්සද්ධමූලකසුත්තාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

107-108. ඉතො පරෙසූති ඉතො දුතියවග්ගතො පරෙසු සුත්තෙසු. පඨමන්ති පඨමවග්ගෙ පඨමං. කස්මා පනෙත්ථ එවං දෙසනා පවත්තාති ආහ ‘‘එවං වුච්චමානෙ’’තිආදි.

අසමාහිතසුත්තාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3-5. පඤ්චසික්ඛාපදසුත්තාදිවණ්ණනා

109-111. සුරාමෙරයසඞ්ඛාතන්ති ¶ පිට්ඨසුරාදිසුරාසඞ්ඛාතං පුප්ඵාසවාදිමෙරයසඞ්ඛාතඤ්ච. මජ්ජනට්ඨෙන මජ්ජං. සුරාමෙරයමජ්ජප්පමාදොති වුච්චති ‘‘මජ්ජති තෙනා’’ති කත්වා. තස්මිං තිට්ඨන්තීති තස්මිං පමාදෙ පමජ්ජනවසෙන තිට්ඨන්තීති අත්ථො. සෙසං තතියචතුත්ථෙසු සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති.

පඤ්චමෙ ¶ තානි පදානි සංවණ්ණෙතුං ‘‘පඤ්චමෙ’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ පාණො නාම වොහාරතො සත්තො, පරමත්ථතො ජීවිතින්ද්රියං, තං පාණං අතිපාතෙන්ති අතිච්ච අන්තරෙයෙව, අතික්කම්ම වා සත්ථාදීහි අභිභවිත්වා පාතෙන්ති සණිකං පතිතුං අදත්වා සීඝං පාතෙන්තීති අත්ථො. කායෙන වාචාය වා අදින්නං පරසන්තකං. ආදියන්තීති ගණ්හන්ති. මිච්ඡාති න සම්මා, ගාරය්හවසෙන. මුසාති අතථං වත්ථු. වදන්තීති විසංවාදනවසෙන වදන්ති. පියසුඤ්ඤකරණතො පිසුණා, පිසති වා පරෙ සත්තෙ, හිංසතීති අත්ථො. මම්මච්ඡෙදිකාති එතෙන පරස්ස මම්මච්ඡෙදවසෙන එකන්තඵරුසසඤ්චෙතනා ඵරුසවාචා නාමාති දස්සෙති. අභිජ්ඣාසද්දො ලුබ්භනෙ නිරුළ්හොති ආහ ‘‘පරභණ්ඩෙ ලුබ්භනසීලාති අත්ථො’’ති. බ්යාපන්නන්ති දොසවසෙන විපන්නං. පකතිවිජහනෙන පූතිභූතං. සාධූහි ගරහිතබ්බතං පත්තා ‘‘නත්ථි දින්න’’න්තිආදිනයප්පවත්තා නත්ථිකාහෙතුකඅකිරියදිට්ඨි කම්මපථපරියාපන්නා නාම. මිච්ඡත්තපරියාපන්නා සබ්බාපි ලොකුත්තරමග්ගපටිපක්ඛා විපරීතදිට්ඨි.

තෙසන්ති කම්මපථානං. වොහාරතොති ඉන්ද්රියබද්ධං උපාදාය පඤ්ඤත්තිමත්තතො. තිරච්ඡානගතාදීසූති ආදි-සද්දෙන පෙතානං සඞ්ගහො. පයොගවත්ථුමහන්තතාදීහි මහාසාවජ්ජතා තෙහි පච්චයෙහි උප්පජ්ජමානාය චෙතනාය බලවභාවතො. යථාවුත්තපච්චයවිපරියායෙපි තංතංපච්චයෙහි චෙතනාය බලවභාවවසෙන අප්පසාවජ්ජමහාසාවජ්ජතා වා වෙදිතබ්බා. ඉද්ධිමයොති කම්මවිපාකිද්ධිමයො දාඨාකොටනාදීනං විය.

මෙථුනසමාචාරෙසූති සදාරපරදාරගමනවසෙන දුවිධෙසු මෙථුනසමාචාරෙසු. තෙපි හීනාධිමුත්තිකෙහි කත්තබ්බතො කාමා නාම. මිච්ඡාචාරොති ගාරය්හාචාරො. ගාරය්හතා චස්ස එකන්තනිහීනතායාති ආහ ¶ ‘‘එකන්තනින්දිතො ලාමකාචාරො’’ති අසද්ධම්මාධිප්පායෙනාති අසද්ධම්මසෙවනාධිප්පායෙන. ගොත්තරක්ඛිතාති සගොත්තෙහි රක්ඛිතා. ධම්මරක්ඛිතාති සහධම්මෙහි රක්ඛිතා. සස්සාමිකා නාම සාරක්ඛා. යස්සා ගමනෙ දණ්ඩො ඨපිතො, සා සපරිදණ්ඩා. භරියභාවාය ධනෙන කීතා ධනක්කීතා. ඡන්දෙන වසතීති ඡන්දවාසිනී. භොගත්ථං වසතීති භොගවාසිනී. පටත්ථං වසතීති පටවාසිනී. උදකපත්තං ආමසිත්වා ගහිතා ඔදපත්තකිනී. චුම්බටං අපනෙත්වා ගහිතා ඔභටචුම්බටා. කරමරානීතා ධජාහටා. තඞ්ඛණිකං ගහිතා මුහුත්තිකා. අභිභවිත්වා වීතික්කමො මිච්ඡාචාරො මහාසාවජ්ජො, න තථා ද්වින්නං සමානච්ඡන්දතාය. අභිභවිත්වා වීතික්කමනෙ සතිපි මග්ගෙනමග්ගපටිපත්තිඅධිවාසනෙ පුරිමුප්පන්නසෙවනාභිසන්ධිපයොගාභාවතො මිච්ඡාචාරො න හොති අභිභුය්යමානස්සාති වදන්ති. සෙවනාචිත්තෙ සති පයොගාභාවො අප්පමාණං යෙභුය්යෙන ඉත්ථියා සෙවනාපයොගස්ස අභාවතො. තථා සති පුරෙතරං සෙවනාචිත්තස්ස උපට්ඨානෙපි ¶ තස්සා මිච්ඡාචාරො න සියා, තථා පුරිසස්සපි සෙවනාපයොගාභාවෙ. තස්මා අත්තනො රුචියා පවත්තිතස්ස වසෙන තයො, බලක්කාරෙන පවත්තිතස්ස වසෙන තයොති සබ්බෙපි අග්ගහිතග්ගහණෙන ‘‘චත්තාරො සම්භාරා’’ති වුත්තං.

ආසෙවනමන්දතායාති යාය අකුසලචෙතනාය සම්ඵං පලපති, තස්සා ඉත්තරකාලතාය පවත්තියා අනාසෙවනාති පරිදුබ්බලා හොති චෙතනා.

උපසග්ගවසෙන අත්ථවිසෙසවාචිනො ධාතුසද්දාති අභිජ්ඣායතීති පදස්ස පරභණ්ඩාභිමුඛීතිආදිඅත්ථො වුත්තො. තන්නින්නතායාති තස්මිං පරභණ්ඩෙ ලුබ්භනවසෙන නින්නතාය. අභිපුබ්බො ඣෙ-සද්දො ලුබ්භනෙ නිරුළ්හොති දට්ඨබ්බො. යස්ස භණ්ඩං අභිජ්ඣායති, තස්ස අප්පගුණතාය අප්පසාවජ්ජා, මහාගුණතාය මහාසාවජ්ජාතිආදිනා නයෙන තත්ථ අප්පසාවජ්ජමහාසාවජ්ජවිභාගො වෙදිතබ්බො. තෙනාහ ‘‘අදින්නාදානං වියා’’තිආදි. අත්තනො පරිණාමනං චිත්තෙනෙවාති දට්ඨබ්බං.

හිතසුඛං බ්යාපාදයතීති යො නං උප්පාදෙති, යස්ස උප්පාදෙති, තස්ස සති සමවායෙ හිතසුඛං විනාසෙති. අහො වතාති ඉමිනා යථා අභිජ්ඣානෙ වත්ථුනො එකන්තතො අත්තනො පරිණාමනං දස්සිතං ¶ , එවමිධාපි වත්ථුනො ‘‘අහො වතා’’ති ඉමිනා පරස්ස විනාසචින්තාය එකන්තතො නියමිතභාවං දස්සෙති. එවඤ්හි නෙසං දාරුණප්පවත්තියා කම්මපථප්පවත්ති.

යථාභුච්චගහණාභාවෙනාති යථාතච්ඡගහණස්ස අභාවෙන අනිච්චාදිසභාවස්ස නිච්චාදිතො ගහණෙන. මිච්ඡා පස්සතීති විතථං පස්සති. සම්ඵප්පලාපො වියාති ඉමිනා ආසෙවනස්ස අප්පමහන්තතාහි මිච්ඡාදිට්ඨියා අප්පසාවජ්ජමහාසාවජ්ජතා. වත්ථුනොති ගහිතවත්ථුනො. ගහිතාකාරවිපරීතතාති මිච්ඡාදිට්ඨියා ගහිතාකාරස්ස විපරීතතා. තථාභාවෙනාති අත්තනො ගහිතාකාරෙනෙව තස්සා දිට්ඨියා, ගහිතස්ස වා වත්ථුනො උපට්ඨානං ‘‘එවමෙතං, න ඉතො අඤ්ඤථා’’ති.

ධම්මතොති සභාවතො. කොට්ඨාසතොති චිත්තඞ්ගකොට්ඨාසතො, යංකොට්ඨාසා හොන්ති, තතොති අත්ථො. චෙතනාධම්මාවාති චෙතනාසභාවා එව. පටිපාටියා සත්තාති එත්ථ නනු චෙතනා අභිධම්මෙ කම්මපථෙසු න වුත්තාති පටිපාටියා සත්තන්නං කම්මපථභාවො න යුත්තොති? න, අවචනස්ස අඤ්ඤහෙතුකත්තා. න හි තත්ථ චෙතනාය අකම්මපථත්තා කම්මපථරාසිම්හි අවචනං, කදාචි පන කම්මපථො ¶ හොති, න සබ්බදාති කම්මපථභාවස්ස අනියතත්තා අවචනං. යදා, පනස්ස කම්මපථභාවො හොති, තදා කම්මපථරාසිසඞ්ගහො න නිවාරිතො. එත්ථාහ – යදි චෙතනාය සබ්බදා කම්මපථභාවාභාවතො අනියතො කම්මපථභාවොති කම්මපථරාසිම්හි අවචනං, නනු අභිජ්ඣාදීනම්පි කම්මපථභාවං අප්පත්තානං අත්ථිතාය අනියතො කම්මපථභාවොති තෙසම්පි කම්මපථරාසිම්හි අවචනං ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජති, කම්මපථතාතංසභාගතාහි තෙසං තත්ථ වුත්තත්තා. යදි එවං චෙතනාපි තත්ථ වත්තබ්බා සියා? සච්චමෙතං. සා පන පාණාතිපාතාදිකාති පාකටො තස්සා කම්මපථභාවොති න වුත්තා සියා. චෙතනාය හි ‘‘චෙතනාහං, භික්ඛවෙ, කම්මං වදාමි (අ. නි. 6.63; කථා. 539) තිවිධා, භික්ඛවෙ, කායසඤ්චෙතනා අකුසලං කායකම්ම’’න්තිආදිවචනතො (කථා. 539) කම්මභාවො පාකටො. කම්මංයෙව ච සුගතිදුග්ගතීනං තත්ථුප්පජ්ජනකසුඛදුක්ඛානඤ්ච පථභාවෙන පවත්තං කම්මපථොති වුච්චතීති පාකටො, තස්සා කම්මපථභාවො. අභිජ්ඣාදීනං පන චෙතනාසමීහනභාවෙන සුචරිතදුච්චරිතභාවො, චෙතනාජනිතපිට්ඨිවට්ටකභාවෙන සුගතිදුග්ගතිතදුප්පජ්ජනකසුඛදුක්ඛානං ¶ පථභාවො චාති, න තථා පාකටො කම්මපථභාවොති, තෙ එව තෙන සභාවෙන දස්සෙතුං අභිධම්මෙ කම්මපථරාසිභාවෙන වුත්තා. අතථාජාතියකත්තා වා චෙතනා තෙහි සද්ධිං න වුත්තාති දට්ඨබ්බං. මූලං පත්වාති මූලදෙසනං පත්වා, මූලසභාවෙසු ධම්මෙසු දෙසියමානෙසූති අත්ථො.

අදින්නාදානං සත්තාරම්මණන්ති ඉදං ‘‘පඤ්ච සික්ඛාපදා පරිත්තාරම්මණා එවා’’ති ඉමාය පාළියා විරුජ්ඣති. යඤ්හි පාණාතිපාතාදිදුස්සීල්යස්ස ආරම්මණං, තදෙව තං වෙරමණියා ආරම්මණං. වීතික්කමිතබ්බවත්ථුතො එව හි විරතීති. ‘‘සත්තාරම්මණ’’න්ති වා සත්තසඞ්ඛාතං සඞ්ඛාරාරම්මණමෙව උපාදාය වුත්තත්තා න කොචි විරොධො. තථා හි වුත්තං සම්මොහවිනොදනියං (විභ. අට්ඨ. 714) ‘‘යානි සික්ඛාපදානි එත්ථ ‘සත්තාරම්මණානී’ති වුත්තානි, තානි යස්මා ‘සත්තොති’ති සඞ්ඛං ගතෙ සඞ්ඛාරෙයෙව ආරම්මණං කරොන්තී’’ති. ඉතො පරෙසුපි එසෙව නයො. විසභාගවත්ථුනො ‘‘ඉත්ථිපුරිසා’’ති ගහෙතබ්බතො සත්තාරම්මණොතිපි එකෙ. ‘‘එකො දිට්ඨො, ද්වෙ සුතා’’තිආදිනා සම්ඵප්පලපනෙ දිට්ඨසුතමුතවිඤ්ඤාතවසෙන. තථා අභිජ්ඣාති එත්ථ තථා-සද්දො ‘‘දිට්ඨසුතමුතවිඤ්ඤාතවසෙනා’’ති ඉදම්පි උපසංහරති, න සත්තසඞ්ඛාරාරම්මණතං එව දස්සනාදිවසෙන අභිජ්ඣායනතො. ‘‘නත්ථි සත්තා ඔපපාතිකා’’ති පවත්තමානාපි මිච්ඡාදිට්ඨි තෙභූමකධම්මාරම්මණා එවාති අධිප්පායෙන තස්සා සඞ්ඛාරාරම්මණතා වුත්තා. කථං පන මිච්ඡාදිට්ඨියා මහග්ගතප්පත්තා ධම්මා ආරම්මණං හොන්තීති? සාධාරණතො. නත්ථි සුකටදුක්කටානං කම්මානං ඵලං විපාකොති හි පවත්තමානාය අත්ථතො රූපාරූපාවචරධම්මාපි ගහිතාව හොන්තීති.

සුඛබහුලතාය ¶ රාජානො හසමානාපි ‘‘චොරං ඝාතෙථා’’ති වදන්ති, හාසො පන තෙසං අඤ්ඤවිසයොති ආහ ‘‘සන්නිට්ඨාපකචෙතනා පන නෙසං දුක්ඛසම්පයුත්තාව හොතී’’ති. මජ්ඣත්තවෙදනො න හොති, සුඛවෙදනොව. තත්ථ ‘‘කාමානං සමුදයා’’තිආදිනා වෙදනාභෙදො වෙදිතබ්බො. ලොභසමුට්ඨානො මුසාවාදො සුඛවෙදනො වා සියා මජ්ඣත්තවෙදනො වා, දොසසමුට්ඨානො දුක්ඛවෙදනො වාති මුසාවාදො තිවෙදනො සියා. ඉමිනා නයෙන සෙසෙසුපි යථාරහං වෙදනානං ¶ ‘‘ලොභො නිදානං කම්මානං සමුදයායා’’තිආදිනා භෙදො වෙදිතබ්බො.

පාණාතිපාතො දොසමොහවසෙන ද්විමූලකොති සම්පයුත්තමූලමෙව සන්ධාය වුත්තං. තස්ස හි මූලට්ඨෙන උපකාරභාවො දොසවිසෙසො, නිදානමූලෙ පන ගය්හමානෙ ලොභමොහවසෙනපි වට්ටති. සම්මූළ්හො ආමිසකිඤ්ජක්ඛකාමොපි හි පාණං හනති. තෙනෙවාහ ‘‘ලොභො නිදානං කම්මානං සමුදයායා’’තිආදි (අ. නි. 3.34). සෙසෙසුපි එසෙව නයො.

අසමාදින්නසීලස්ස සම්පත්තතො යථාඋපට්ඨිතවීතික්කමිතබ්බවත්ථුතො විරති සම්පත්තවිරති. සමාදානෙන උප්පන්නා විරති සමාදානවිරති. කිලෙසානං සමුච්ඡින්දනවසෙන පවත්තා මග්ගසම්පයුත්තා විරති සමුච්ඡෙදවිරති. කාමඤ්චෙත්ථ පාළියං විරතියොව ආගතා, සික්ඛාපදවිභඞ්ගෙ පන චෙතනාපි ආහරිත්වා දස්සිතාති තදුභයම්පි ගණ්හන්තො ‘‘චෙතනාපි වට්ටන්ති විරතියොපී’’ති ආහ.

අදුස්සීල්යාරම්මණා ජීවිතින්ද්රියාදිආරම්මණා කථං දුස්සීල්යානි පජහන්තීති දස්සෙතුං ‘‘යථා පනා’’තිආදි වුත්තං. පාණාතිපාතාදීහි විරමණවසෙන පවත්තනතො තදාරම්මණභාවෙනෙව තානි පජහන්ති. න හි තදෙව ආරබ්භ තං පජහිතුං සක්කා තතො අනිස්සටභාවතො.

අනභිජ්ඣා…පෙ… විරමන්තස්සාති අභිජ්ඣං පජහන්තස්සාති අත්ථො. න හි මනොදුච්චරිතතො විරති අත්ථි අනභිජ්ඣාදීහෙව තප්පහානසිද්ධිතො.

පඤ්චසික්ඛාපදසුත්තාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

113. මිච්ඡත්තසම්මත්තවසෙනාති එත්ථ මිච්ඡාභාවො මිච්ඡත්තං, තථා සම්මාභාවො සම්මත්තං. තථා තථා පවත්තා අකුසලක්ඛන්ධාව මිච්ඡාසති, එවං මිච්ඡාඤාණම්පි දට්ඨබ්බං. න හි ඤාණස්ස ¶ මිච්ඡාභාවො නාම අත්ථි. තස්මා මිච්ඡාඤාණිනොති මිච්ඡාසඤ්ඤාණාති අත්ථො, අයොනිසො පවත්තචිත්තුප්පාදාති ¶ අධිප්පායො. මිච්ඡාපච්චවෙක්ඛණෙනාති මිච්ඡාදිට්ඨිආදීනං මිච්ඡා අයොනිසො පච්චවෙක්ඛණෙන. කුසලවිමුත්තීති පකතිපුරිසසන්තරජානනං, ගුණවියුත්තස්ස අත්තනො සකත්තනි අවට්ඨානන්ති එවමාදිං අකුසලපවත්තිං ‘‘කුසලවිමුත්තී’’ති ගහෙත්වා ඨිතා මිච්ඡාවිමුත්තිකා. සම්මාපච්චවෙක්ඛණාති ඣානවිමොක්ඛාදීසු සම්මා අවිපරීතං පවත්තා පච්චවෙක්ඛණා.

114. පතිට්ඨාධාතූති සහජාතානං ධම්මානං පතිට්ඨාභූතා ධාතු. ආබන්ධනධාතූති නහානියචුණ්ණස්ස උදකං විය සහජාතධම්මානං ආබන්ධනභූතා ධාතු. පරිපාචනධාතූති සූරියො ඵලාදීනං විය සහජාතධම්මානං පරිපාචනභූතා ධාතු. විත්ථම්භනධාතූති දුතියො විය සහජාතධම්මානං විත්ථම්භනභූතා ධාතු. කෙසාදයො වීසති කොට්ඨාසා. ආදි-සද්දෙන පිත්තාදයො සන්තප්පනාදයො උද්ධඞ්ගමා වාතාදයො ගහිතා. එතාති ධාතුයො.

චතුධාතුසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

115. අයං පථවීධාතුං නිස්සාය තං ආරබ්භ පවත්තො අස්සාදො. එවං පවත්තානන්ති එවං කායෙ පභාවස්ස පවෙදනවසෙනෙව පවත්තානං. හුත්වා අභාවාකාරෙනාති පුබ්බෙ අවිජ්ජමානා පච්චයසාමග්ගියා හුත්වා උප්පජ්ජිත්වා පුන භඞ්ගුපගමනතො උද්ධං අභාවාකාරෙන. න නිච්චාති අනිච්චා අද්ධුවත්තා, ධුවං නිච්චං. පටිපීළනාකාරෙනාති උදයබ්බයවසෙන අභිණ්හං පීළනාකාරෙන ¶ දුක්ඛට්ඨෙන. සභාවවිගමාකාරෙනාති අත්තනො සභාවස්ස විගච්ඡනාකාරෙන. සභාවධම්මා හි අප්පමත්තං ඛණං පත්වා නිරුජ්ඣන්ති. තස්මා තෙ ‘‘ජරාය මරණෙන චා’’ති ද්වෙධා විපරිණමන්ති. තෙනාහ ¶ ‘‘විපරිණාමධම්මා’’ති. ආදීනං වාති පවත්තෙතීති ආදීනවො, පරමකාපඤ්ඤතා. විනීයතීති වූපසමීයති. අච්චන්තප්පහානවසෙන නිස්සරති එතෙනාති නිස්සරණං.

සායං නිපන්නා සබ්බරත්තිං ඛෙපෙත්වා පාතො උට්ඨහාම, මාසපුණ්ණඝටො විය නො සරීරං නිස්සන්දාභාවතො.

ඵුසිතමත්තෙසුපීති උදකස්ස ඵුසිතමත්තෙසුපි.

අතිනාමෙන්ති කාලං. එවං වුත්තනයෙන පවත්තා පුග්ගලා එතා පථවීධාතුආදයො අස්සාදෙන්ති නාම අභිරතිවසෙන තත්ථ ආකඞ්ඛුප්පාදනතො.

අභිවිසිට්ඨෙන ඤාණෙනාති අග්ගමග්ගඤාණෙන. රුක්ඛො බොධි ‘‘බුජ්ඣති එත්ථා’’ති කත්වා. මග්ගො බොධි ‘‘බුජ්ඣති එතෙනා’’ති කත්වා. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං බොධි සම්මා සාමඤ්ච සබ්බධම්මානං බුජ්ඣනතො. නිබ්බානං බොධි බුජ්ඣිතබ්බතො. තෙසන්ති නිද්ධාරණෙ සාමිවචනං. සාවකපාරමීඤාණන්ති සාවකපාරමීඤාණං යාථාවතො දස්සනවත්ථු.

අකුප්පාති පටිපක්ඛෙහි අකොපෙතබ්බො. කාරණතොති අරියමග්ගතො. තතො හිස්ස අකුප්පතා. තෙනාහ ‘‘සා හී’’තිආදී. ආරම්මණතොති නිබ්බානාරම්මණතො නිබ්බානාරම්මණානං ලොකියසමාපත්තීනං අභාවතො.

විත්ථාරවසෙනාති එකෙකධාතුවසෙනාති වදන්ති, එකෙකිස්සා පන ධාතුයා ලක්ඛණවිභත්තිදස්සනවසෙන. යන්ති හෙතුඅත්ථෙ නිපාතො, යං නිමිත්තන්ති අත්ථො. අස්සාදෙති එතෙනාති අස්සාදො, තණ්හා. අයං පථවීධාතුයා අස්සාදොති එත්ථ අයං-සද්දො ‘‘පහානපටිවෙධො’’ති එත්ථාපි ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බො ‘‘අයං පහානපටිවෙධො පටිවිජ්ඣිතබ්බට්ඨෙන සමුදයසච්ච’’න්ති. එස නයො සෙසසච්චෙසුපි. යාති යථාවුත්තෙසු අස්සාදො ආදීනවො නිස්සරණන්ති ඉමෙසු තීසු ඨානෙසු පවත්තා ¶ යා දිට්ඨි…පෙ… යො සමාධි, අයං භාවනාපටිවෙධො මග්ගසච්චන්ති වුත්තනයෙනෙව යොජෙතබ්බං.

පුබ්බෙසම්බොධසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

116. යථා ¶ යාවතා නිස්සරණපරියෙසනට්ඨානෙ ආදීනවපරියෙසනා, එවං යාවතා ආදීනවපරියෙසනට්ඨානෙ අස්සාදපරියෙසනා සම්මාපටිපන්නස්සාති වුත්තං ‘‘අචරින්ති ඤාණචාරෙන අචරිං, අනුභවනචාරෙනා’’ති.

117. නිස්සටාතිආදීනි පදානි, ආදිතො වුත්තපටිසෙධෙනාති ‘‘නෙවා’’ති එත්ථ වුත්තෙන නකාරෙන. තෙනාහ ‘‘න නිස්සටා’’තිආදි. විමරියාදිකතෙනාතිආදි ච එත්ථ විහරණපෙක්ඛණෙ කරණවචනං. දුතියනයෙති ‘‘යතො ච ඛො, භික්ඛවෙ’’තිආදිනා වුත්තනයෙ. කිලෙසවට්ටමරියාදාය සබ්බසො අභාවතො නිම්මරියාදිකතෙන චිත්තෙන. තෙනාහ ‘‘තත්ථා’’තිආදි. තීසූති දුතියාදීසු තීසු.

118. එකන්තෙනෙව දුක්ඛාති අවීචිමහානිරයො විය එකන්තතො දුක්ඛා එව සුඛෙන අවොමිස්සා. දුක්ඛෙන අනුපතිතාති දුක්ඛෙනෙව සබ්බසො උපගතා. දුක්ඛෙන ඔක්කන්තාති බහිද්ධා විය අන්තොපි දුක්ඛෙන අවක්කන්තා අනුපවිට්ඨා. සුඛවෙදනාපච්චයතාය ඉමාසං ධාතූනං සුඛතා විය දුක්ඛවෙදනාපච්චයතාපි වෙදිතබ්බා, සඞ්ඛාරදුක්ඛතා පන සබ්බත්ථ චරිතා එව ¶ . සබ්බත්ථාති සබ්බාසු ධාතූසු, සබ්බට්ඨානෙසු වා. පඨමං සුඛං දස්සෙත්වාපි පච්ඡා දුක්ඛස්ස කථිතත්තා ‘‘දුක්ඛලක්ඛණං කථිත’’න්ති වුත්තං.

එකන්තදුක්ඛසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

119-123. ඡට්ඨසත්තමෙසු වට්ටවිවට්ටං කථිතං. අට්ඨකථායං පන ‘‘විවට්ටං කථිත’’න්ති වුත්තං ¶ . තීසු සුත්තෙසු. චතුසච්චමෙවාති චත්තාරි සච්චානි සමාහටානි චතුසච්චන්ති තෙසං එකජ්ඣං ගහණං, නියමො පන තබ්බිනිමුත්තස්ස පරමත්ථස්ස අභාවතො.

අභිනන්දසුත්තාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සාරත්ථප්පකාසිනියා සංයුත්තනිකාය-අට්ඨකථාය

ධාතුසංයුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.