අට්ඨකථා > සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) > සංයුත්තනිකාය (අට්ඨකථා) > සළායතනවග්ග-අට්ඨකථා

249. වෙදනාසංයුත්තෙ ¶ ¶ ¶ සගාථාවග්ගස්ස පඨමෙ සමාහිතොති උපචාරෙන වා අප්පනාය වා සමාහිතො. වෙදනා ච පජානාතීති වෙදනා දුක්ඛසච්චවසෙන පජානාති. වෙදනානඤ්ච සම්භවන්ති තාසංයෙව සම්භවං සමුදයසච්චවසෙන පජානාති. යත්ථ චෙතාති යත්ථෙතා වෙදනා නිරුජ්ඣන්ති, තං නිබ්බානං නිරොධසච්චවසෙන පජානාති. ඛයගාමිනන්ති තාසංයෙව වෙදනානං ඛයගාමිනං මග්ගං මග්ගසච්චවසෙන පජානාති. නිච්ඡාතො පරිනිබ්බුතොති නිත්තණ්හො හුත්වා කිලෙසපරිනිබ්බානෙන පරිනිබ්බුතො. එවමෙත්ථ සුත්තෙ සම්මසනචාරවෙදනා කථිතා. ගාථාසු ද්වීහි පදෙහි සමථවිපස්සනා කථිතා, සෙසෙහි චතුසච්චං කථිතං. එවමෙත්ථ සබ්බසඞ්ගාහිකො චතුභූමකධම්මපරිච්ඡෙදො වුත්තො.

250. දුතියෙ අදුක්ඛමසුඛං සහාති අදුක්ඛමසුඛඤ්ච සුඛදුක්ඛෙහි සහ. අජ්ඣත්තඤ්ච බහිද්ධා චාති අත්තනො ච පරස්ස ච. මොසධම්මන්ති නස්සනසභාවං. පලොකිනන්ති පලුජ්ජනකං භිජ්ජනසභාවං. ඵුස්ස ඵුස්ස වයං පස්සන්ති ඤාණෙන ඵුසිත්වා ඵුසිත්වා වයං පස්සන්තො. එවං තත්ථ විරජ්ජතීති එවං තාසු වෙදනාසු විරජ්ජති. ඉධාපි සුත්තෙ සම්මසනචාරවෙදනා කථිතා, ගාථාසු ඤාණඵුසනං.

251. තතියෙ ¶ ¶ අච්ඡෙච්ඡි තණ්හන්ති සබ්බම්පි තණ්හං ඡින්දි සමුච්ඡින්දි. විවත්තයි සංයොජනන්ති දසවිධම්පි සංයොජනං පරිවත්තයි නිම්මූලකමකාසි. සම්මාති හෙතුනා කාරණෙන. මානාභිසමයාති මානස්ස දස්සනාභිසමයා, පහානාභිසමයා ච. අරහත්තමග්ගො හි කිච්චවසෙන මානං සම්පස්සති, අයමස්ස ¶ දස්සනාභිසමයො. තෙන දිට්ඨො පන සො තාවදෙව පහීයති, දිට්ඨවිසෙන දිට්ඨසත්තානං ජීවිතං විය. අයමස්ස පහානාභිසමයො.

අන්තමකාසි දුක්ඛස්සාති එවං අරහත්තමග්ගෙන මානස්ස දිට්ඨත්තා ච පහීනත්තා ච යෙ ඉමෙ ‘‘කායබන්ධනස්ස අන්තො ජීරති (චූළව. 278) හරිතන්තං වා’’ති (ම. නි. 1.304) එවං වුත්තඅන්තිමමරියාදන්තො ච, ‘‘අන්තමිදං, භික්ඛවෙ, ජීවිකාන’’න්ති (ඉතිවු. 91; සං. නි. 3.80) එවං වුත්තලාමකන්තො ච, ‘‘සක්කායො එකො අන්තො’’ති (අ. නි. 6.61; චූළනි. තිස්සමෙත්තෙය්යමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 11) එවං වුත්තකොට්ඨාසන්තො ච, ‘‘එසෙවන්තො දුක්ඛස්ස සබ්බපච්චයසඞ්ඛයා’’ති (සං නි. 2.51; 2.4.71; උදා. 71) එවං වුත්තකොටන්තො චාති චත්තාරො අන්තා, තෙසු සබ්බස්සෙව වට්ටදුක්ඛස්ස අදුං චතුත්ථකොටිසඞ්ඛාතං අන්තමකාසි, පරිච්ඡෙදං පරිවටුමං අකාසි, අන්තිමසමුස්සයමත්තාවසෙසං දුක්ඛමකාසීති වුත්තං හොති.

සම්පජඤ්ඤං න රිඤ්චතීති සම්පජඤ්ඤං න ජහති. සඞ්ඛ්යං නොපෙතීති රත්තො දුට්ඨො මූළ්හොති පඤ්ඤත්තිං න උපෙති, තං පඤ්ඤත්තිං පහාය ඛීණාසවො නාම හොතීති අත්ථො. ඉමස්මිං සුත්තෙ ආරම්මණානුසයො කථිතො.

252. චතුත්ථෙ පාතාලොති පාතස්ස අලං පරියත්තො, නත්ථි එත්ථ පතිට්ඨාති පාතාලො. අසන්තං අවිජ්ජමානන්ති අසම්භූතත්තං අපඤ්ඤායමානත්තං. එවං වාචං භාසතීති අත්ථි මහාසමුද්දෙ පාතාලොති එවං වාචං. සො හි යං තං බලවාමුඛං මහාසමුද්දස්ස උදකං වෙගෙන පක්ඛන්දිත්වා ¶ චක්කවාළං වා සිනෙරුං වා ආහච්ච යොජනද්වියොජනදසයොජනප්පමාණම්පි උග්ගන්ත්වා පුන මහාසමුද්දෙ ¶ පතති, යස්ස පතිතට්ඨානෙ මහානරකපපාතො විය හොති, යං ලොකෙ බලවාමුඛන්ති වුච්චති. තං සන්ධාය එවං වදති.

යස්මා පන තත්ථ තථාරූපානං මච්ඡකච්ඡපදෙවදානවානං පතිට්ඨාපි හොති සුඛනිවාසොපි, තස්මා අසන්තං අසංවිජ්ජමානං තං තං වාචං භාසති නාම. යස්මා පන සබ්බපුථුජ්ජනා සාරීරිකාය දුක්ඛවෙදනාය පතිට්ඨාතුං න සක්කොන්ති, තස්මා පාතස්ස අලන්ති අත්ථෙන අයමෙව පාතාලොති දස්සෙන්තො සාරීරිකානං ඛො එතං භික්ඛවෙතිආදිමාහ.

පාතාලෙ ¶ න පච්චුට්ඨාසීති පාතාලස්මිං න පතිට්ඨාසි. ගාධන්ති පතිට්ඨං. අක්කන්දතීති අනිබද්ධං විප්පලාපං විලපන්තො කන්දති. දුබ්බලොති දුබ්බලඤාණො. අප්පථාමකොති ඤාණථාමස්ස පරිත්තතාය පරිත්තථාමකො. ඉමස්මිං සුත්තෙ අරියසාවකොති සොතාපන්නො. සොතාපන්නො හි එත්ථ ධුරං, බලවවිපස්සකො න තික්ඛබුද්ධි උප්පන්නං වෙදනං අනනුවත්තිත්වා පතිට්ඨාතුං සමත්ථො යොගාවචරොපි වට්ටති.

253. පඤ්චමෙ දුක්ඛතො දට්ඨබ්බාති විපරිණාමනවසෙන දුක්ඛතො දට්ඨබ්බා. සල්ලතොති දුක්ඛාපනවිනිවිජ්ඣනට්ඨෙන සල්ලාති දට්ඨබ්බා. අනිච්චතොති අදුක්ඛමසුඛා හුත්වා අභාවාකාරෙන අනිච්චතො දට්ඨබ්බා. අද්දාති අද්දස. සන්තන්ති සන්තසභාවං.

254. ඡට්ඨෙ තත්රාති තෙසු ද්වීසු ජනෙසු. අනුවෙධං විජ්ඣෙය්යාති තස්සෙව වණමුඛස්ස අඞ්ගුලන්තරෙ වා ද්වඞ්ගුලන්තරෙ වා ආසන්නපදෙසෙ අනුගතවෙධං. එවං විද්ධස්ස හි සා අනුවෙධා වෙදනා ¶ පඨමවෙදනාය බලවතරා හොති, පච්ඡා උප්පජ්ජමානා දොමනස්සවෙදනාපි එවමෙව පුරිමවෙදනාය බලවතරා හොති. දුක්ඛාය වෙදනාය නිස්සරණන්ති දුක්ඛාය වෙදනාය හි සමාධිමග්ගඵලානි නිස්සරණං, තං සො න ජානාති, කාමසුඛමෙව නිස්සරණන්ති ජානාති. තාසං වෙදනානන්ති තාසං සුඛදුක්ඛවෙදනානං. සඤ්ඤුත්තො නං වෙදයතීති කිලෙසෙහි සම්පයුත්තොව හුත්වා තං වෙදනං ¶ වෙදයති, න විප්පයුත්තො. සඤ්ඤුත්තො දුක්ඛස්මාති කරණත්ථෙ නිස්සක්කං, දුක්ඛෙන සම්පයුත්තොති අත්ථො. සඞ්ඛාතධම්මස්සාති විදිතධම්මස්ස තුලිතධම්මස්ස. බහුස්සුතස්සාති පරියත්තිබහුස්සුතස්ස පටිවෙධබහුස්සුතස්ස ච. සම්මා පජානාති භවස්ස පාරගූති භවස්ස පාරං නිබ්බානං ගතො, තදෙව නිබ්බානං සම්මා පජානාති. ඉමස්මිම්පි සුත්තෙ ආරම්මණානුසයොව කථිතො. අරියසාවකෙසු ච ඛීණාසවො එත්ථ ධුරං, අනාගාමීපි වට්ටතීති වදන්ති.

255. සත්තමෙ ¶ යෙන ගිලානසාලා තෙනුපසඞ්කමීති ‘‘සදෙවකෙ ලොකෙ අග්ගපුග්ගලො තථාගතොපි ගිලානුපට්ඨානං ගච්ඡති, උපට්ඨාතබ්බයුත්තකා නාම ගිලානාති භික්ඛූ සද්දහිත්වා ඔකප්පෙත්වා ගිලානෙ උපට්ඨාතබ්බෙ මඤ්ඤිස්සන්තී’’ති ච ‘‘යෙ තත්ථ කම්මට්ඨානසප්පායා, තෙසං කම්මට්ඨානං කථෙස්සාමී’’ති ච චින්තෙත්වා උපසඞ්කමි. කායෙ කායානුපස්සීතිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං පරතො වක්ඛාම. අනිච්චානුපස්සීති අනිච්චතං අනුපස්සන්තො. වයානුපස්සීති වයං අනුපස්සන්තො. විරාගානුපස්සීති විරාගං අනුපස්සන්තො. නිරොධානුපස්සීති නිරොධං අනුපස්සන්තො. පටිනිස්සග්ගානුපස්සීති පටිනිස්සග්ගං අනුපස්සන්තො.

එත්තාවතා කිං දස්සිතං හොති? ඉමස්ස භික්ඛුනො ආගමනීයපටිපදා, සතිපට්ඨානාපි හි පුබ්බභාගායෙව, සම්පජඤ්ඤෙපි අනිච්චානුපස්සනා වයානුපස්සනා විරාගානුපස්සනාති ච ඉමාපි තිස්සො අනුපස්සනා පුබ්බභාගායෙව, නිරොධානුපස්සනාපි පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාපි ඉමා ද්වෙ මිස්සකා. එත්තාවතා ¶ ඉමස්ස භික්ඛුනො භාවනාකාලො දස්සිතොති. සෙසං වුත්තනයමෙව.

8-9. දුතියගෙලඤ්ඤසුත්තාදිවණ්ණනා

256-257. අට්ඨමෙ ඉමමෙව ඵස්සං පටිච්චාති වුත්තෙ බුජ්ඣනකානං අජ්ඣාසයෙන වුත්තං, අත්ථතො පනෙතං නින්නානාකරණං. කායොව හි එත්ථ ඵස්සොති වුත්තො. නවමං උත්තානමෙව.

258. දසමෙ ¶ සුඛවෙදනියන්ති සුඛවෙදනාය පච්චයභූතං. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. අනුපදවණ්ණනා පනෙත්ථ හෙට්ඨා විත්ථාරිතාව. ඉමස්මිං සුත්තද්වයෙ සම්මසනචාරවෙදනා කථිතා.

259. රහොගතවග්ගස්ස ¶ පඨමෙ යං කිඤ්චි වෙදයිතං, තං දුක්ඛස්මින්ති යං කිඤ්චි වෙදයිතං, තං සබ්බං දුක්ඛන්ති අත්ථො. සඞ්ඛාරානංයෙව අනිච්චතන්තිආදීසු යා එසා සඞ්ඛාරානං අනිච්චතා ඛයධම්මතා වයධම්මතා විපරිණාමධම්මතා, එතං සන්ධාය යං කිඤ්චි වෙදයිතං, තං දුක්ඛන්ති මයා භාසිතන්ති දීපෙති. යා හි සඞ්ඛාරානං අනිච්චතා, වෙදනානම්පි සා අනිච්චතා එව. අනිච්චතා ච නාමෙසා මරණං, මරණතො උත්තරි දුක්ඛං නාම නත්ථීති ඉමිනා අධිප්පායෙන සබ්බා වෙදනා දුක්ඛාති වුත්තා. අථ ඛො පන භික්ඛු මයාති ඉදං න කෙවලං අහං වෙදනානංයෙව නිරොධං පඤ්ඤාපෙමි, ඉමෙසම්පි ධම්මානං නිරොධං පඤ්ඤාපෙමීති දස්සනත්ථං ආරද්ධං. වූපසමො ච පස්සද්ධියො ච එවරූපාය දෙසනාය බුජ්ඣනකානං අජ්ඣාසයෙන ¶ වුත්තා. සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධග්ගහණෙන චෙත්ථ චත්තාරො ආරුප්පා ගහිතාව හොන්තීති වෙදිතබ්බා.

260-261. දුතියෙ පුථූ වායන්ති මාලුතාති බහූ වාතා වායන්ති. සෙසං උත්තානත්ථමෙවාති. තතියං විනා ගාථාහි බුජ්ඣන්තානං අජ්ඣාසයෙන වුත්තං.

262. චතුත්ථෙ ¶ පුරත්ථිමාති පුරත්ථිමාය. එවං සබ්බත්ථ. සාමිසාපි සුඛා වෙදනාතිආදීසු සාමිසා සුඛා නාම කාමාමිසපටිසංයුත්තා වෙදනා. නිරාමිසා සුඛා නාම පඨමජ්ඣානාදිවසෙන විපස්සනාවසෙන අනුස්සතිවසෙන ච උප්පන්නා වෙදනා. සාමිසා දුක්ඛා නාම කාමාමිසෙනෙව සාමිසා වෙදනා, නිරාමිසා දුක්ඛා නාම අනුත්තරෙසු විමොක්ඛෙසු පිහං උපට්ඨාපයතො පිහපච්චයා උප්පන්නදොමනස්සවෙදනා. සාමිසා අදුක්ඛමසුඛා නාම කාමාමිසෙනෙව සාමිසා වෙදනා. නිරාමිසා අදුක්ඛමසුඛා නාම චතුත්ථජ්ඣානවසෙන උප්පන්නා අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා.

263-266. පඤ්චමාදීනි ¶ චත්තාරි හෙට්ඨා කථිතනයානෙව. පුරිමානි පනෙත්ථ ද්වෙ පරිපුණ්ණපස්සද්ධිකානි, පච්ඡිමානි උපඩ්ඪපස්සද්ධිකානි. දෙසනාය බුජ්ඣනකානං අජ්ඣාසයෙන වුත්තානි.

267-268. නවමෙ පඤ්චකඞ්ගො ථපතීති පඤ්චකඞ්ගොති තස්ස නාමං, වාසිඵරසුනිඛාදනදණ්ඩමුග්ගරකාළසුත්තනාළිසඞ්ඛාතෙහි වා පඤ්චහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතත්තා සො පඤ්චකඞ්ගොති පඤ්ඤාතො. ථපතීති වඩ්ඪකීජෙට්ඨකො. උදායීති පණ්ඩිතඋදායිත්ථෙරො. පරියායන්ති කාරණං. ද්වෙපානන්දාති ද්වෙපි, ආනන්ද, පරියායෙනාති ¶ කාරණෙන. එත්ථ ච කායිකචෙතසිකවසෙන ද්වෙ වෙදිතබ්බා, සුඛාදිවසෙන තිස්සොපි, ඉන්ද්රියවසෙන සුඛින්ද්රියාදිකා පඤ්ච, ද්වාරවසෙන චක්ඛුසම්ඵස්සජාදිකා ඡ, උපවිචාරවසෙන ‘‘චක්ඛුනා රූපං දිස්වා සොමනස්සඨානියං රූපං උපවිචරතී’’තිආදිකා අට්ඨාරස, ඡ ගෙහසිතානි සොමනස්සානි, ඡ නෙක්ඛම්මසිතානි, ඡ ගෙහසිතානි දොමනස්සානි, ඡ නෙක්ඛම්මසිතානි, ඡ ගෙහසිතා උපෙක්ඛා, ඡ නෙක්ඛම්මසිතාති එවං ඡත්තිංස. තා අතීතෙ ඡත්තිංස, අනාගතෙ ඡත්තිංස, පච්චුප්පන්නෙ ඡත්තිංසාති එවං අට්ඨසතං වෙදනා වෙදිතබ්බා.

පඤ්චිමෙ ¶ ආනන්ද කාමගුණාති අයං පාටියෙක්කො අනුසන්ධි. න කෙවලඤ්හි ද්වෙ ආදිං කත්වා වෙදනා භගවතා පඤ්ඤත්තා, පරියායෙන එකාපි වෙදනා කථිතා, තං දස්සෙන්තො පඤ්චකඞ්ගස්ස ථපතිනො වාදං උපත්ථම්භෙතුං ඉමං දෙසනං ආරභි. අභික්කන්තතරන්ති සුන්දරතරං. පණීතතරන්ති අතප්පකතරං. එත්ථ ච චතුත්ථජ්ඣානතො පට්ඨාය අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා, සාපි සන්තට්ඨෙන පණීතට්ඨෙන ච සුඛන්ති වුත්තා. නිරොධො අවෙදයිතසුඛවසෙන සුඛං නාම ජාතො. පඤ්චකාමගුණවසෙන හි අට්ඨසමාපත්තිවසෙන ච උප්පන්නං වෙදයිතං සුඛං නාම, නිරොධො අවෙදයිතසුඛං නාම. ඉති වෙදයිතසුඛං වා හොතු අවෙදයිතසුඛං වා, නිද්දුක්ඛභාවසඞ්ඛාතෙන සුඛට්ඨෙන එකන්තසුඛමෙව ජාතං.

යත්ථ යත්ථාති යස්මිං යස්මිං ඨානෙ. සුඛං උපලබ්භතීති වෙදයිතං සුඛං වා අවෙදයිතං සුඛං වා උපලබ්භති. තං තං තථාගතො සුඛස්මිං පඤ්ඤපෙති, තං සබ්බං තථාගතො නිද්දුක්ඛභාවං සුඛස්මිංයෙව පඤ්ඤපෙතීති ඉධ ¶ භගවා නිරොධසමාපත්තිං සීසං කත්වා නෙය්යපුග්ගලස්ස වසෙන අරහත්තනිකූටෙනෙව දෙසනං නිට්ඨාපෙසි. දසමං උත්තානත්ථමෙවාති.

269. තතියවග්ගස්ස ¶ පඨමෙ මොළියසීවකොති සීවකොති තස්ස නාමං. චූළා පනස්ස අත්ථි, තස්මා මොළියසීවකොති වුච්චති. පරිබ්බාජකොති ඡන්නපරිබ්බාජකො. පිත්තසමුට්ඨානානීති පිත්තපච්චයානි. වෙදයිතානීති වෙදනා. තත්ථ පිත්තපච්චයා තිස්සො වෙදනා උප්පජ්ජන්ති. කථං? එකච්චො හි ‘‘පිත්තං මෙ කුපිතං දුජ්ජානං ඛො පන ජීවිත’’න්ති දානං දෙති, සීලං සමාදියති උපොසථකම්මං කරොති, එවමස්ස කුසලවෙදනා උප්පජ්ජති. එකච්චො ‘‘පිත්තභෙසජ්ජං කරිස්සාමී’’ති පාණං හනති, අදින්නං ආදියති, මුසා භණති, දස දුස්සීල්යකම්මානි කරොති, එවමස්ස අකුසලවෙදනා උප්පජ්ජති. එකච්චො ‘‘එත්තකෙනපි මෙ භෙසජ්ජකරණෙන පිත්තං න ¶ වූපසම්මති, අලං යං හොති. තං හොතූ’’ති මජ්ඣත්තො කායිකවෙදනං අධිවාසෙන්තො නිපජ්ජති, එවං අස්ස අබ්යාකතවෙදනා උප්පජ්ජති.

සාමම්පි ඛො එතන්ති තං තං පිත්තවිකාරං දිස්වා අත්තනාපි එතං වෙදිතබ්බං. සච්චසම්මතන්ති භූතසම්මතං. ලොකොපි හිස්ස සරීරෙ සබලවණ්ණතාදිපිත්තවිකාරං දිස්වා ‘‘පිත්තමස්ස කුපිත’’න්ති ජානාති. තස්මාති යස්මා සාමඤ්ච විදිතං ලොකස්ස ච සච්චසම්මතං අතිධාවන්ති, තස්මා. සෙම්හසමුට්ඨානාදීසුපි එසෙව නයො. එත්ථ පන සන්නිපාතිකානීති තිණ්ණම්පි පිත්තාදීනං කොපෙන සමුට්ඨිතානි. උතුපරිණාමජානීති විසභාගඋතුතො ජාතානි. ජඞ්ගලදෙසවාසීනඤ්හි අනුපදෙසෙ වසන්තානං විසභාගො උතු උප්පජ්ජති, අනුපදෙසවාසීනඤ්ච ජඞ්ගලදෙසෙති එවං මලයසමුද්දතීරාදිවසෙනාපි උතුවිසභාගතා උප්පජ්ජතියෙව. තතො ජාතාති උතුපරිණාමජාතානි නාම.

විසමපරිහාරජානීති ¶ මහාභාරවහනසුධාකොට්ටනාදිතො වා ¶ අවෙලාය චරන්තස්ස සප්පඩංසකූපපාතාදිතො වා විසමපරිහාරතො ජාතානි. ඔපක්කමිකානීති ‘‘අයං චොරො වා පාරදාරිකො වා’’ති ගහෙත්වා ජණ්ණුකකප්පරමුග්ගරාදීහි නිප්පොථනඋපක්කමං පච්චයං කත්වා උප්පන්නානි. එතං බහි උපක්කමං ලභිත්වා කොචි වුත්තනයෙනෙව කුසලං කරොති, කොචි අකුසලං, කොචි අධිවාසෙන්තො නිපජ්ජති. කම්මවිපාකජානීති කෙවලං කම්මවිපාකතො, ජාතානි. තෙසුපි හි උප්පන්නෙසු වුත්තනයෙනෙව කොචි කුසලං කරොති, කොචි අකුසලං, කොචි අධිවාසෙන්තො නිපජ්ජති. එවං සබ්බවාරෙසු තිවිධාව වෙදනා හොන්ති.

තත්ථ පුරිමෙහි සත්තහි කාරණෙහි උප්පන්නා සාරීරිකා වෙදනා සක්කා පටිබාහිතුං, කම්මවිපාකජානං පන සබ්බභෙසජ්ජානිපි සබ්බපරිත්තානිපි නාලං පටිඝාතාය. ඉමස්මිං සුත්තෙ ලොකවොහාරො නාම කථිතොති.

270-278. දුතියෙ අට්ඨසතපරියායන්ති අට්ඨසතස්ස කාරණභූතං. ධම්මපරියායන්ති ධම්මකාරණං. කායිකා ච චෙතසිකා චාති එත්ථ කායිකා කාමාවචරෙයෙව ලබ්භන්ති, චෙතසිකා චතුභූමිකාපි ¶ . සුඛාතිආදීසු සුඛා වෙදනා අරූපාවචරෙ නත්ථි, සෙසාසු තීසු භූමීසු ලබ්භන්ති, දුක්ඛා කාමාවචරාව, ඉතරා චතුභූමිකා. පඤ්චකෙ සුඛින්ද්රියදුක්ඛින්ද්රියදොමනස්සින්ද්රියානි කාමාවචරානෙව, සොමනස්සින්ද්රියං තෙභූමකං, උපෙක්ඛින්ද්රියං චතුභූමකං. ඡක්කෙ පඤ්චසු ද්වාරෙසු වෙදනා කාමාවචරාව, මනොද්වාරෙ චතුභූමිකා, අට්ඨාරසකෙ ඡසු ඉට්ඨාරම්මණෙසු සොමනස්සෙන සහ උපවිචරන්තීති සොමනස්සූපවිචාරා. සෙසද්වයෙපි එසෙව නයො. ඉති අයං දෙසනා විචාරවසෙන ආගතා, තංසම්පයුත්තානං පන සොමනස්සාදීනං වසෙන ඉධ අට්ඨාරස වෙදනා වෙදිතබ්බා.

ඡ ගෙහසිතානි සොමනස්සානීතිආදීසු ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යානං රූපානං ඉට්ඨානං කන්තානං මනාපානං මනොරමානං ලොකාමිසපටිසංයුත්තානං පටිලාභං වා පටිලාභතො සමනුපස්සතො පුබ්බෙ වා පටිලද්ධපුබ්බං අතීතං නිරුද්ධං විපරිණතං සමනුස්සරතො උප්පජ්ජති සොමනස්සං. යං එවරූපං ¶ සොමනස්සං, ඉදං ¶ වුච්චති ගෙහසිතං සොමනස්ස’’න්ති (ම. නි. 3.306). එවං ඡසු ද්වාරෙසු වුත්තකාමගුණනිස්සිතානි සොමනස්සානි ඡ ගෙහසිතසොමනස්සානි නාම.

‘‘රූපානං ත්වෙව අනිච්චතං විදිත්වා විපරිණාමවිරාගනිරොධං ‘පුබ්බෙ චෙව රූපා එතරහි ච, සබ්බෙ තෙ රූපා අනිච්චා දුක්ඛා විපරිණාමධම්මා’ති එවමෙතං යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සතො උප්පජ්ජති සොමනස්සං. යං එවරූපං සොමනස්සං, ඉදං වුච්චති නෙක්ඛම්මසිතං සොමනස්ස’’න්ති (ම. නි. 3.306) එවං ඡසු ද්වාරෙසු ඉට්ඨාරම්මණෙ ආපාථගතෙ අනිච්චතාදිවසෙන විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා උස්සුක්කාපෙතුං සක්කොන්තස්ස ‘‘උස්සුක්කිතා මෙ විපස්සනා’’ති සොමනස්සජාතස්ස උප්පන්නසොමනස්සානි ඡ නෙක්ඛම්මසිතසොමනස්සානි නාම.

‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යානං රූපානං ඉට්ඨානං කන්තානං මනාපානං මනොරමානං ලොකාමිසපටිසංයුත්තානං අප්පටිලාභං වා අප්පටිලාභතො සමනුපස්සතො පුබ්බෙ වා පටිලද්ධපුබ්බං අතීතං නිරුද්ධං විපරිණතං සමනුස්සරතො උප්පජ්ජති දොමනස්සං. යං එවරූපං දොමනස්සං, ඉදං වුච්චති ගෙහසිතං දොමනස්ස’’න්ති. එවං ඡසු ද්වාරෙසු ‘‘ඉට්ඨාරම්මණං නානුභවිස්සාමි නානුභවාමී’’ති විතක්කයතො උප්පන්නානි කාමගුණනිස්සිතදොමනස්සානි ඡ ගෙහසිතදොමනස්සානි නාම.

‘‘රූපානං ත්වෙව අනිච්චතං විදිත්වා විපරිණාමවිරාගනිරොධං ‘පුබ්බෙ චෙව රූපා එතරහි ච ¶ , සබ්බෙ තෙ රූපා අනිච්චා දුක්ඛා විපරිණාමධම්මා’ති එවමෙතං යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය දිස්වා අනුත්තරෙසු විමොක්ඛෙසු පිහං උපට්ඨාපෙති ‘කුදාස්සු නාමාහං තදායතනං උපසම්පජ්ජ විහරිස්සාමි, යදරියා එතරහි ආයතනං උපසම්පජ්ජ විහරන්තී’’ති. ඉති අනුත්තරෙසු විමොක්ඛෙසු පිහං උපට්ඨාපයතො උප්පජ්ජති පිහපච්චයා දොමනස්සං. යං එවරූපං දොමනස්සං, ඉදං වුච්චති නෙක්ඛම්මසිතං දොමනස්සන්ති; එවං ඡසු ද්වාරෙසු ඉට්ඨාරම්මණෙ ආපාථගතෙ අනුත්තරවිමොක්ඛසඞ්ඛාතඅරියඵලධම්මෙසු පිහං උපට්ඨාපෙත්වා තදධිගමාය අනිච්චතාදිවසෙන විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා උස්සුක්කාපෙතුං අසක්කොන්තස්ස ‘‘ඉමම්පි පක්ඛං ඉමම්පි මාසං ඉමම්පි සංවච්ඡරං විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරියභූමිං ¶ පාපුණිතුං නාසක්ඛි’’න්ති අනුසොචතො උප්පන්නානි දොමනස්සානි ඡ නෙක්ඛම්මසිතදොමනස්සානි නාම.

‘‘චක්ඛුනා රූපං දිස්වා උප්පජ්ජති උපෙක්ඛා බාලස්ස මූළ්හස්ස පුථුජ්ජනස්ස අනොධිජිනස්ස අවිපාකජිනස්ස අනාදීනවදස්සාවිනො අස්සුතවතො පුථුජ්ජනස්ස ¶ . යා එවරූපා උපෙක්ඛා, රූපං සා නාතිවත්තති, තස්මා සා උපෙක්ඛා ගෙහසිතාති වුච්චතී’’ති; එවං ඡසු ද්වාරෙසු ඉට්ඨාරම්මණෙ ආපාථගතෙ ගුළපිණ්ඩකෙ නිලීනමක්ඛිකා විය රූපාදීනි අනතිවත්තමානා තත්ථෙව ලග්ගා ලග්ගිතා හුත්වා උප්පන්නකාමගුණනිස්සිතා උපෙක්ඛා ඡ ගෙහසිතඋපෙක්ඛා නාම.

‘‘රූපානං ත්වෙව අනිච්චතං විදිත්වා විපරිණාමවිරාගනිරොධං පුබ්බෙ චෙව රූපා එතරහි ච, ‘සබ්බෙ තෙ රූපා අනිච්චා දුක්ඛා විපරිණාමධම්මා’ති එවමෙතං යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සතො උප්පජ්ජති උපෙක්ඛා. යා එවරූපා උපෙක්ඛා, රූපං සා අතිවත්තති, තස්මා සා උපෙක්ඛා නෙක්ඛම්මසිතාති වුච්චතී’’ති; එවං ඡසු ද්වාරෙසු ඉට්ඨාදිආරම්මණෙ ආපාථගතෙ ඉට්ඨෙ අරජ්ජන්තස්ස අනිට්ඨෙ අදුස්සන්තස්ස අසමපෙක්ඛනෙ අමුය්හන්තස්ස උප්පන්නා විපස්සනාඤාණසම්පයුත්තා උපෙක්ඛා නෙක්ඛම්මසිතඋපෙක්ඛා නාම. ඉමස්මිං සුත්තෙ සබ්බසඞ්ගාහකො චතුභූමකධම්මපරිච්ඡෙදො කථිතො. තතියාදීනි උත්තානත්ථානෙව.

279. එකාදසමෙ සාමිසාති කිලෙසාමිසෙන සාමිසා. නිරාමිසතරාති නිරාමිසායපි ඣානපීතියා නිරාමිසතරාව. නනු ච ද්වීසු ඣානෙසු පීති මහග්ගතාපි හොති ලොකුත්තරාපි, පච්චවෙක්ඛණපීති ¶ ලොකියාව, සා කස්මා නිරාමිසතරා ජාතාති? සන්තපණීතධම්මපච්චවෙක්ඛණවසෙන උප්පන්නත්තා. යථා හි රාජවල්ලභො චූළුපට්ඨාකො අප්පටිහාරිකං යථාසුඛං රාජකුලං පවිසන්තො සෙට්ඨිසෙනාපතිආදයො පාදෙන පහරන්තොපි න ගණෙති. කස්මා? රඤ්ඤො ආසන්නපරිචාරකත්තා. ඉති සො තෙහි උත්තරිතරො හොති, එවමයම්පි සන්තපණීතධම්මපච්චවෙක්ඛණවසෙන ¶ උප්පන්නත්තා ලොකුත්තරපීතිතොපි උත්තරිතරාති වෙදිතබ්බා. සෙසවාරෙසුපි එසෙව නයො.

විමොක්ඛවාරෙ පන රූපපටිසංයුත්තො විමොක්ඛො අත්තනො ආරම්මණභූතෙන රූපාමිසවසෙනෙව සාමිසො නාම, අරූපපටිසංයුත්තො රූපාමිසාභාවෙන නිරාමිසො නාමාති.

වෙදනාසංයුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.