අට්ඨකථා > සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) > සංයුත්තනිකාය (අට්ඨකථා) > මහාවග්ග-අට්ඨකථා

1-2. මහාවග්ගස්ස ¶ ¶ ¶ පඨමෙ පුබ්බඞ්ගමාති සහජාතවසෙන ච උපනිස්සයවසෙන චාති ද්වීහාකාරෙහි පුබ්බඞ්ගමා. සමාපත්තියාති සමාපජ්ජනාය සභාවපටිලාභාය, උප්පත්තියාති අත්ථො. අන්වදෙව අහිරිකං අනොත්තප්පන්ති සා පනෙසා යදෙතං අලජ්ජනාකාරසණ්ඨිකං අහිරිකං, අභායනාකාරසණ්ඨිතඤ්ච අනොත්තප්පං, එතං අනුදෙව සහෙව එකතොව, න විනා තෙන උප්පජ්ජතීති අත්ථො. අවිජ්ජාගතස්සාති අවිජ්ජාය උපගතස්ස සමන්නාගතස්ස. මිච්ඡාදිට්ඨීති අයාථාවදිට්ඨි අනිය්යානිකදිට්ඨි. පහොතීති හොති උප්පජ්ජති. මිච්ඡාසඞ්කප්පාදීසුපි අයාථාවඅනිය්යානිකවසෙනෙව ¶ මිච්ඡාභාවො වෙදිතබ්බො. ඉති ඉමානි අට්ඨපි අකුසලධම්මසමාපත්තියා මිච්ඡත්තඅඞ්ගානි නාම හොන්ති. තානි පන න එකක්ඛණෙ සබ්බානි ලබ්භන්ති, නානක්ඛණෙ ලබ්භන්ති.

කථං? යදා හි දිට්ඨිසම්පයුත්තචිත්තං කායවිඤ්ඤත්තිං සමුට්ඨාපෙන්තං උප්පජ්ජති, තදා මිච්ඡාදිට්ඨි මිච්ඡාසඞ්කප්පො මිච්ඡාවායාමො මිච්ඡාසති මිච්ඡාසමාධි ¶ මිච්ඡාකම්මන්තොති ඡ අඞ්ගානි හොන්ති. යදා දිට්ඨිවිප්පයුත්තං, තදා මිච්ඡාදිට්ඨිවජ්ජානි පඤ්ච. යදා තානෙව ද්වෙ වචීවිඤ්ඤත්තිං සමුට්ඨාපෙන්ති, තදා මිච්ඡාකම්මන්තට්ඨානෙ මිච්ඡාවාචාය සද්ධිං තානෙව ඡ වා පඤ්ච වා. අයං ආජීවො නාම කුප්පමානො කායවචීද්වාරෙසුයෙව අඤ්ඤතරස්මිං කුප්පති, න මනොද්වාරෙ. තස්මා යදා ආජීවසීසෙන තානෙව චිත්තානි කායවචීවිඤ්ඤත්තියො සමුට්ඨාපෙන්ති, තදා කායකම්මං මිච්ඡාජීවො නාම හොති, තථා වචීකම්මන්ති මිච්ඡාජීවස්ස වසෙන තානෙව ඡ වා පඤ්ච වා. යදා පන විඤ්ඤත්තිං අසමුට්ඨාපෙත්වා තානි චිත්තානි උප්පජ්ජන්ති ¶ , තදා මිච්ඡාදිට්ඨිමිච්ඡාසඞ්කප්පමිච්ඡාවායාමමිච්ඡාසතිමිච්ඡාසමාධිවසෙන පඤ්ච වා, මිච්ඡාසඞ්කප්පාදිවසෙන චත්තාරි වා හොන්තීති එවං න එකක්ඛණෙ සබ්බානි ලබ්භන්ති, නානක්ඛණෙ ලබ්භන්තීති.

සුක්කපක්ඛෙ විජ්ජාති කම්මස්සකතඤාණං. ඉහාපි සහජාතවසෙන ච උපනිස්සයවසෙන චාති ද්වීහාකාරෙහි පුබ්බඞ්ගමතා වෙදිතබ්බා. හිරොත්තප්පන්ති හිරී ච ඔත්තප්පඤ්ච. තත්ථ ලජ්ජනාකාරසණ්ඨිතා හිරී, භායනාකාරසණ්ඨිතං ඔත්තප්පං. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තොව. විජ්ජාගතස්සාති විජ්ජාය උපගතස්ස සමන්නාගතස්ස. විද්දසුනොති විදුනො පණ්ඩිතස්ස. සම්මාදිට්ඨීති යාථාවදිට්ඨි නිය්යානිකදිට්ඨි. සම්මාකම්මන්තාදීසුපි එසෙව නයො. ඉති කුසලධම්මසමාපත්තියා ඉමානි අට්ඨඞ්ගානි හොන්ති, තානි ලොකියමග්ගක්ඛණෙ න එකතො සබ්බානි ලබ්භන්ති, ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ පන ලබ්භන්ති. තානි ච ඛො පඨමජ්ඣානිකමග්ගෙ, දුතියජ්ඣානිකාදීසු පන සම්මාසඞ්කප්පවජ්ජානි සත්තෙව හොන්ති.

තත්ථ යො එවං වදෙය්ය ‘‘යස්මා මජ්ඣිමනිකායම්හි මහාසළායතනිකසුත්තෙ (ම. නි. 3.431) ‘යා තථාභූතස්ස දිට්ඨි, සාස්ස හොති සම්මාදිට්ඨි. යො තථාභූතස්ස, සඞ්කප්පො, ස්වාස්ස හොති සම්මාසඞ්කප්පො. යො තථාභූතස්ස වායාමො, ස්වාස්ස හොති සම්මාවායාමො. යා තථාභූතස්ස සති, ස්වාස්ස හොති ¶ සම්මාසති. යො තථාභූතස්ස සමාධි, ස්වාස්ස හොති සම්මාසමාධි. පුබ්බෙව ඛො පනස්ස කායකම්මං වචීකම්මං ආජීවො ච සුපරිසුද්ධො’ති වුත්තං තස්මා පඤ්චඞ්ගිකොපි ලොකුත්තරමග්ගො හොතී’’ති සො වත්තබ්බො – තස්මිංයෙව සුත්තෙ ‘‘එවමස්සායං අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො භාවනාපාරිපූරිං ගච්ඡතී’’ති ඉදං කස්මා න පස්සසි ¶ ? යං පනෙතං ‘‘පුබ්බෙව ඛො පනස්සා’’ති වුත්තං, තං පබ්බජිතදිවසතො පට්ඨාය පරිසුද්ධභාවදස්සනත්ථං. පබ්බජිතදිවසතො පට්ඨාය හි පරිසුද්ධානි කායකම්මාදීනි ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ අතිපරිසුද්ධානි හොන්තීති අයමත්ථො දීපිතො.

යම්පි අභිධම්මෙ වුත්තං ‘‘තස්මිං ඛො පන සමයෙ පඤ්චඞ්ගිකො මග්ගො හොතී’’ති (විභ. 212), තං එකං කිච්චන්තරං දස්සෙතුං වුත්තං. යස්මිඤ්හි කාලෙ මිච්ඡාකම්මන්තං පහාය සම්මාකම්මන්තං පූරෙති, තස්මිං කාලෙ මිච්ඡාවාචා වා මිච්ඡාජීවො වා න හොති, දිට්ඨි සඞ්කප්පො වායාමො ¶ සති සමාධීති ඉමෙසුයෙව පඤ්චසු කාරකඞ්ගෙසු සම්මාකම්මන්තො පූරති. විරතිවසෙන හි සම්මාකම්මන්තො පූරති නාම. සම්මාවාචාසම්මාආජීවෙසුපි එසෙව නයො. ඉති ඉමං කිච්චන්තරං දස්සෙතුං එවං වුත්තං. ලොකියමග්ගක්ඛණෙ ච පඤ්චෙව හොන්ති, විරති පන අනියතා. තස්මා ‘‘ඡඅඞ්ගිකො’’ති අවත්වා ‘‘පඤ්චඞ්ගිකො’’ත්වෙව වුත්තං. ‘‘යා ච, භික්ඛවෙ, අරියචිත්තස්ස අනාසවචිත්තස්ස අරියමග්ගසමඞ්ගිනො අරියමග්ගං භාවයතො තීහි කායදුච්චරිතෙහි ආරති විරති පටිවිරති වෙරමණී අකිරියා අකරණං, අයං භික්ඛවෙ සම්මාකම්මන්තො අරියො අනාසවො ලොකුත්තරමග්ගො’’ති (ම. නි. 3.139). එවං පන මහාචත්තාලීසකසුත්තාදීසු අනෙකෙසු සුත්තෙසු සම්මාකම්මන්තාදීනඤ්ච ලොකුත්තරමග්ගස්ස අඞ්ගභාවසිද්ධිතො අට්ඨඞ්ගිකොව ලොකුත්තරමග්ගො හොතීති වෙදිතබ්බොති. ඉමස්මිං සුත්තෙ අයං අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො ලොකියලොකුත්තරමිස්සකොව කථිතො. දුතියං කොසලසංයුත්තෙ වුත්තමෙව.

3. තතියෙ සකලමිදං භන්තෙති ආනන්දත්ථෙරො සාවකපාරමීඤාණස්ස මත්ථකං අප්පත්තතාය සකලම්පි මග්ගබ්රහ්මචරියං කල්යාණමිත්තසන්නිස්සයෙන ලබ්භතීති න අඤ්ඤාසි, ධම්මසෙනාපති පන සාවකපාරමීඤාණස්ස මත්ථකෙ ඨිතත්තා අඤ්ඤාසි, තස්මා එවමාහ. තෙනෙවස්ස භගවා සාධු සාධූති සාධුකාරමදාසි.

4. ජාණුස්සොණිබ්රාහ්මණසුත්තවණ්ණනා

4. චතුත්ථෙ ¶ ¶ සබ්බසෙතෙන වළවාභිරථෙනාති සකලසෙතෙන චතූහි වළවාහි යුත්තරථෙන. සො කිර සබ්බො සචක්කපඤ්ජරකුබ්බරො රජතපරික්ඛිත්තො හොති. රථො ච නාමෙස දුවිධො හොති – යොධරථො, අලඞ්කාරරථොති. තත්ථ යොධරථො චතුරස්සසණ්ඨානො හොති නාතිමහා ද්වින්නං තිණ්ණං වා ජනානං ¶ ගහණසමත්ථො. අලඞ්කාරරථො මහා හොති දීඝතො දීඝො පුථුලතො පුථුලො ච, තත්ථ ඡත්තග්ගාහකො වාලබීජනිග්ගාහකො තාලවණ්ටග්ගාහකොති එවං අට්ඨ වා දස වා සුඛෙනෙව ඨාතුං වා නිසීදිතුං වා නිපජ්ජිතුං වා සක්කොන්ති. අයම්පි අලඞ්කාරරථොයෙව.

සෙතා සුදං අස්සාති තා වළවා පකතියා සෙතවණ්ණාව. සෙතාලඞ්කාරාති පසාධනං තාසං රජතමයං අහොසි. සෙතො රථොති රථොපි වුත්තනයෙනෙව රජතපරික්ඛිත්තත්තා තත්ථ තත්ථ දන්තකම්මඛචිතත්තා ච සෙතොව. සෙතපරිවාරොති යථා අඤ්ඤෙ රථා සීහචම්මපරිවාරාපි හොන්ති, බ්යග්ඝචම්මපරිවාරාපි පණ්ඩුකම්බලපරිවාරාපි හොන්ති, න එවං එස. එස පන ඝනදුකූලෙන පරිවාරිතො අහොසි. සෙතා රස්මියොති රස්මියොපි රජතපනාළිසුපරික්ඛිත්තා. සෙතා පතොදලට්ඨීති පතොදලට්ඨිපි රජතපරික්ඛිත්තා.

සෙතං ඡත්තන්ති රථමජ්ඣෙ උස්සාපිතඡත්තම්පි සෙතමෙව අහොසි. සෙතං උණ්හීසන්ති අට්ඨඞ්ගුලවිත්ථාරො රජතමයො උණ්හීසපට්ටො සෙතො. සෙතානි වත්ථානීති වත්ථානිපි සෙතානි ඵෙණපුඤ්ජවණ්ණානි. තෙසු නිවාසනං පඤ්චසතග්ඝනකං, උත්තරාසඞ්ගො සහස්සග්ඝනකො. සෙතා උපාහනාති උපාහනා නාම මග්ගාරුළ්හස්ස වා හොන්ති අටවිං වා පවිසන්තස්ස. අයං පන රථං අභිරුළ්හො, තෙනස්ස තදනුච්ඡවිකො රජතපටිසෙවිතො පාදාලඞ්කාරො නාම එස එවං වුත්තොති වෙදිතබ්බො. සෙතාය සුදං වාලබීජනියාති ඵලිකමයදණ්ඩාය සෙතචමරවාලබීජනියා. න කෙවලඤ්ච එත්තකමෙවස්ස සෙතං අහොසි, සො පන බ්රාහ්මණො සෙතවිලෙපනං විලිම්පි, සෙතමාලං පිළන්ධි, දසසු අඞ්ගුලීසු අඞ්ගුලිමුද්දිකා කණ්ණෙසු කුණ්ඩලානීති එවමාදි අලඞ්කාරොපිස්ස රජතමයොව අහොසි ¶ . පරිවාරබ්රාහ්මණාපිස්ස දසසහස්සමත්තා තථෙව සෙතවත්ථවිලෙපනමාලාලඞ්කාරා අහෙසුං.

යං පනෙතං සාවත්ථියා නිය්යායන්තන්ති වුත්තං, තත්රායං නිය්යායනවිභාවනා – සො කිර ඡන්නං ඡන්නං ¶ මාසානං එකවාරං නගරං පදක්ඛිණං කරොති – ‘‘ඉතො එත්තකෙහි දිවසෙහි නගරං පදක්ඛිණං කරිස්සතී’’ති පුරෙතරමෙව ඝොසනා කයිරති. තං සුත්වා යෙ නගරතො න පක්කන්තා, තෙ න පක්කමන්ති. යෙපි පක්කන්තා, තෙපි ‘‘පුඤ්ඤවතො සිරිසම්පත්තිං පස්සිස්සාමා’’ති ආගච්ඡන්ති. යං දිවසං බ්රාහ්මණො නගරං අනුවිචරති, තදා ¶ පාතොව නගරවීථියො සම්මජ්ජිත්වා වාලිකං ඔකිරිත්වා ලාජපඤ්චමෙහි පුප්ඵෙහි විප්පකිරිත්වා පුණ්ණඝටෙ ඨපෙත්වා කදලියො ච ධජෙ ච උස්සාපෙත්වා සකලනගරං ධූපිතවාසිතං කරොන්ති.

බ්රාහ්මණො පාතොව සීසං න්හායිත්වා පුරෙභත්තං භුඤ්ජිත්වා වුත්තනයෙනෙව සෙතවත්ථාදීහි අත්තානං අලඞ්කරිත්වා පාසාදා ඔරුය්හ රථං අභිරුහති. අථ නං තෙ බ්රාහ්මණා සබ්බසෙතවත්ථවිලෙපනමාලාලඞ්කාරා සෙතච්ඡත්තානි ගහෙත්වා පරිවාරෙන්ති. තතො මහාජනස්ස සන්නිපාතත්ථං පඨමංයෙව තරුණදාරකානං ඵලාඵලානි විකිරන්ති, තදනන්තරං මාසකරූපාදීනි, තදනන්තරං කහාපණෙ විකිරන්ති. මහාජනො සන්නිපතති, උක්කුට්ඨියො චෙව චෙලුක්ඛෙපා ච වත්තන්ති. අථ බ්රාහ්මණො මඞ්ගලිකසොවත්ථිකාදීසු මඞ්ගලානි චෙව සුවත්ථියො ච කරොන්තෙසු මහාසම්පත්තියා නගරං අනුවිචරති. පුඤ්ඤවන්තා මනුස්සා එකභූමිකාදිපාසාදෙ ආරුය්හ සුකපත්තසදිසානි වාතපානකවාටානි විවරිත්වා ඔලොකෙන්ති. බ්රාහ්මණොපි අත්තනො යසසිරිසම්පත්තියා නගරං අජ්ඣොත්ථරන්තො විය දක්ඛිණද්වාරාභිමුඛො හොති. තං සන්ධායෙතං වුත්තං.

තමෙනං ජනො දිස්වාති මහාජනො තං රථං දිස්වා. බ්රහ්මන්ති සෙට්ඨාධිවචනමෙතං. බ්රහ්මං වත භො යානන්ති සෙට්ඨයානසදිසං වත භො යානන්ති අයමෙත්ථ අත්ථො. ඉමස්සෙව ඛො එතන්ති, ආනන්ද, මනුස්සා නාම වණ්ණභාණකානං ධනං දත්වා අත්තනො දාරිකානං වණ්ණගීතං ගායාපෙන්ති ‘‘අභිරූපො හොති දස්සනීයො මහද්ධනො මහාභොගො’’ති, න ච තෙන වණ්ණභණනමත්තෙන අභිරූපා වා හොන්ති මහද්ධනා වා, එවමෙව මහාජනො ¶ බ්රාහ්මණස්ස රථං දිස්වා – ‘‘බ්රහ්මං වත භො යාන’’න්ති කිඤ්චාපි එවං වණ්ණං භණති, න පනෙතං යානං වණ්ණභණනමත්තෙනෙව බ්රහ්මයානං නාම හොති. ලාමකඤ්හි එතං ඡවං. පරමත්ථෙන පන ඉමස්සෙව ඛො එතං, ආනන්ද, අරියස්ස අට්ඨඞ්ගිකස්ස මග්ගස්ස ¶ අධිවචනං. අයඤ්හි සබ්බදොසවිගමෙන සෙට්ඨො, ඉමිනා ච අරියා නිබ්බානං යන්තීති බ්රහ්මයානං ඉතිපි, ධම්මභූතත්තා යානත්තා ච ධම්මයානං ඉතිපි, අනුත්තරත්තා කිලෙසසඞ්ගාමස්ස ච විජිතත්තා අනුත්තරො සඞ්ගාමවිජයො ඉතිපි වත්තුං වට්ටති.

ඉදානිස්ස ¶ නිද්දොසභාවඤ්චෙව සඞ්ගාමවිජයභාවඤ්ච දස්සෙන්තො රාගවිනයපරියොසානාතිආදිමාහ. තත්ථ රාගං විනයමානා පරියොසාපෙති පරියොසානං ගච්ඡති නිප්ඵජ්ජතීති රාගවිනයපරියොසානා. එස නයො සබ්බත්ථ.

යස්ස සද්ධා ච පඤ්ඤා චාති යස්ස අරියමග්ගයානස්ස සද්ධානුසාරිවසෙන සද්ධා, ධම්මානුසාරිවසෙන පඤ්ඤාති ඉමෙ ද්වෙ ධම්මා සදා ධුරං යුත්තා, තත්රමජ්ඣත්තතායුගෙ යුත්තාති අත්ථො. හිරී ඊසාති අත්තනා සද්ධිං අධිවිට්ඨෙන බහිද්ධාසමුට්ඨානෙන ඔත්තප්පෙන සද්ධිං අජ්ඣත්තසමුට්ඨානා හිරී යස්ස මග්ගරථස්ස ඊසා. මනො යොත්තන්ති විපස්සනාචිත්තඤ්ච මග්ගචිත්තඤ්ච යොත්තං. යථා හි රථස්ස වාකාදිමයං යොත්තං ගොණෙ එකාබද්ධෙ කරොති එකසඞ්ගහිතෙ, එවං මග්ගරථස්ස ලොකියවිපස්සනාචිත්තං අතිරෙකපඤ්ඤාස, ලොකුත්තරවිපස්සනාචිත්තං අතිරෙකසට්ඨි කුසලධම්මෙ එකාබද්ධෙ එකසඞ්ගහෙ කරොති. තෙන වුත්තං ‘‘මනො යොත්ත’’න්ති. සති ආරක්ඛසාරථීති මග්ගසම්පයුත්තා සති ආරක්ඛසාරථි. යථා හි රථස්ස ආරක්ඛො සාරථි නාම යොග්ගියො. ධුරං වාහෙති යොජෙති අක්ඛං අබ්භඤ්ජති රථං පෙසෙති රථයුත්තකෙ නිබ්බිසෙවනෙ කරොති, එවං මග්ගරථස්ස සති. අයඤ්හි ආරක්ඛපච්චුපට්ඨානා චෙව කුසලාකුසලානඤ්ච ධම්මානං ගතියො සමන්වෙසතීති වුත්තා.

රථොති අරියඅට්ඨඞ්ගිකමග්ගරථො. සීලපරික්ඛාරොති චතුපාරිසුද්ධිසීලාලඞ්කාරො. ඣානක්ඛොති විපස්සනාසම්පයුත්තානං පඤ්චන්නං ඣානඞ්ගානං වසෙන ඣානමයඅක්ඛො. චක්කවීරියොති වීරියචක්කො, කායිකචෙතසිකසඞ්ඛාතානි ¶ ද්වෙ වීරියානි අස්ස චක්කානීති අත්ථො. උපෙක්ඛා ධුරසමාධීති ¶ ධුරස්ස සමාධි, උන්නතොනතාකාරස්ස අභාවෙන ද්වින්නම්පි යුගපදෙසානං සමතාති අත්ථො. අයඤ්හි තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛා චිත්තුප්පාදස්ස ලීනුද්ධච්චභාවං හරිත්වා පයොගමජ්ඣත්තෙ චිත්තං ඨපෙති, තස්මා ඉමස්ස මග්ගරථස්ස ‘‘ධුරසමාධී’’ති වුත්තා. අනිච්ඡා පරිවාරණන්ති බාහිරකරථස්ස සීහචම්මාදීනි විය ඉමස්සාපි අරියමග්ගරථස්ස අලොභසඞ්ඛාතා අනිච්ඡා පරිවාරණං නාම.

අබ්යාපාදොති මෙත්තා ච මෙත්තාපුබ්බභාගො ච. අවිහිංසාති කරුණා ච කරුණාපුබ්බභාගො ච. විවෙකොති කායවිවෙකාදි තිවිධවිවෙකො. යස්ස ආවුධන්ති යස්ස අරියමග්ගරථෙ ඨිතස්ස කුලපුත්තස්ස එතං පඤ්චවිධං ආවුධං. යථා හි රථෙ ඨිතො පඤ්චහි ආවුධෙහි සපත්තෙ විජ්ඣති, එවං යොගාවචරොපි ඉමස්මිං ලොකියලොකුත්තරමග්ගරථෙ ඨිතො මෙත්තාය දොසං විජ්ඣති, කරුණාය විහිංසං ¶ , කායවිවෙකෙන ගණසඞ්ගණිකං, චිත්තවිවෙකෙන කිලෙසසඞ්ගණිකං, උපධිවිවෙකෙන සබ්බාකුසලං විජ්ඣති. තෙනස්සෙතං පඤ්චවිධං ‘‘ආවුධ’’න්ති වුත්තං. තිතික්ඛාති දුරුත්තානං දුරාගතානං වචනපථානං අධිවාසනක්ඛන්ති. චම්මසන්නාහොති සන්නද්ධචම්මො. යථා හි රථෙ ඨිතො රථිකො පටිමුක්කචම්මො ආගතාගතෙ සරෙ ඛමති, න නං තෙ විජ්ඣන්ති, එවං අධිවාසනක්ඛන්තිසමන්නාගතො භික්ඛු ආගතාගතෙ වචනපථෙ ඛමති, න නං තෙ විජ්ඣන්ති. තස්මා ‘‘තිතික්ඛා චම්මසන්නාහො’’ති වුත්තො. යොගක්ඛෙමාය වත්තතීති චතූහි යොගෙහි ඛෙමාය නිබ්බානාය වත්තති, නිබ්බානාභිමුඛො ගච්ඡතියෙව, න තිට්ඨති න භිජ්ජතීති අත්ථො.

එතදත්තනි සම්භූතන්ති එතං මග්ගයානං අත්තනො පුරිසකාරං නිස්සාය ලද්ධත්තා අත්තනි සම්භූතං නාම හොති. බ්රහ්මයානං අනුත්තරන්ති අසදිසං සෙට්ඨයානං. නිය්යන්ති ධීරා ලොකම්හාති යෙසං එතං යානං අත්ථි, තෙ ධීරා පණ්ඩිතපුරිසා ලොකම්හා නිය්යන්ති ගච්ඡන්ති. අඤ්ඤදත්ථූති එකංසෙන. ජයං ජයන්ති රාගාදයො සපත්තෙ ජිනන්තා ජිනන්තා.

5-6. පඤ්චමෙ ¶ අයමෙවාති එවසද්දො නියමත්ථො. තෙන අඤ්ඤං මග්ගං පටික්ඛිපති. ඉමස්මිං සුත්තෙ වට්ටදුක්ඛඤ්චෙව මිස්සකමග්ගො ච කථිතො. ඡට්ඨං උත්තානමෙව.

7. දුතියඅඤ්ඤතරභික්ඛුසුත්තවණ්ණනා

7. සත්තමෙ ¶ නිබ්බානධාතුයා ඛො එතං භික්ඛු අධිවචනන්ති අසඞ්ඛතාය අමතාය නිබ්බානධාතුයා එතං අධිවචනං. ආසවානං ඛයො තෙන වුච්චතීති අපිච තෙන රාගාදිවිනයෙන ආසවානං ඛයොතිපි වුච්චති. ආසවක්ඛයො නාම අරහත්තං, අරහත්තස්සාපි එතං රාගවිනයොතිආදි නාමමෙවාති දීපෙති. එතදවොචාති ‘‘සත්ථාරා නිබ්බානධාතූති වදන්තෙන අමතං නිබ්බානං කථිතං, මග්ගො පනස්ස න කථිතො. තං කථාපෙස්සාමී’’ති අනුසන්ධිකුසලතාය පුච්ඡන්තො එතං අවොච.

8. අට්ඨමෙ ¶ කතමා ච භික්ඛවෙ සම්මාදිට්ඨීති එකෙන පරියායෙන අට්ඨඞ්ගිකමග්ගං විභජිත්වා පුන අපරෙන පරියායෙන විභජිතුකාමො ඉදං දෙසනං ආරභි. තත්ථ දුක්ඛෙ ඤාණන්ති සවනසම්මසනපටිවෙධපච්චවෙක්ඛණවසෙන චතූහාකාරෙහි උප්පන්නං ඤාණං. සමුදයෙපි එසෙව නයො. සෙසෙසු පන ද්වීසු සම්මසනස්ස අභාවා තිවිධමෙව වට්ටති. එවමෙතං ‘‘දුක්ඛෙ ඤාණ’’න්තිආදිනා චතුසච්චකම්මට්ඨානං දස්සිතං.

තත්ථ පුරිමානි ද්වෙ සච්චානි වට්ටං, පච්ඡිමානි විවට්ටං. තෙසු භික්ඛුනො වට්ටෙ කම්මට්ඨානාභිනිවෙසො හොති, විවට්ටෙ නත්ථි අභිනිවෙසො. පුරිමානි හි ද්වෙ සච්චානි ‘‘පඤ්චක්ඛන්ධා දුක්ඛං, තණ්හා සමුදයො’’ති එවං සඞ්ඛෙපෙන ච, ‘‘කතමෙ පඤ්චක්ඛන්ධා රූපක්ඛන්ධො’’තිආදිනා නයෙන විත්ථාරෙන ච ආචරියසන්තිකෙ උග්ගණ්හිත්වා වාචාය පුනප්පුනං පරිවත්තෙන්තො යොගාවචරො කම්මං කරොති. ඉතරෙසු පන ද්වීසු සච්චෙසු – ‘‘නිරොධසච්චං ඉට්ඨං කන්තං මනාපං, මග්ගසච්චං ඉට්ඨං කන්තං මනාප’’න්ති එවං සවනෙනෙව කම්මං කරොති. සො එවං කරොන්තො චත්තාරි සච්චානි එකපටිවෙධෙන පටිවිජ්ඣති, එකාභිසමයෙන අභිසමෙති ¶ . දුක්ඛං පරිඤ්ඤාපටිවෙධෙන පටිවිජ්ඣති, සමුදයං පහානපටිවෙධෙන, නිරොධං සච්ඡිකිරියපටිවෙධෙන, මග්ගං භාවනාපටිවෙධෙන පටිවිජ්ඣති. දුක්ඛං පරිඤ්ඤාභිසමයෙන…පෙ… මග්ගං භාවනාභිසමයෙන අභිසමෙති.

එවමස්ස පුබ්බභාගෙ ද්වීසු සච්චෙසු උග්ගහපරිපුච්ඡාසවනධාරණසම්මසනපටිවෙධො හොති, ද්වීසු සවනපටිවෙධොයෙව. අපරභාගෙ තීසු ¶ කිච්චතො පටිවෙධො හොති, නිරොධෙ ආරම්මණපටිවෙධො. පච්චවෙක්ඛණා පන පත්තසච්චස්ස හොති. ඉමස්ස භික්ඛුනො පුබ්බෙ පරිග්ගහතො – ‘‘දුක්ඛං පරිජානාමි, සමුදයං පජහාමි, නිරොධං සච්ඡිකරොමි, මග්ගං භාවෙමී’’ති ආභොගසමන්නාහාරමනසිකාරපච්චවෙක්ඛණා නත්ථි, පරිග්ගහතො පට්ඨාය හොති. අපරභාගෙ පන දුක්ඛං පරිඤ්ඤාතමෙව හොති…පෙ… මග්ගො භාවිතොව හොති.

තත්ථ ද්වෙ සච්චානි දුද්දසත්තා ගම්භීරානි, ද්වෙ ගම්භීරත්තා දුද්දසානි. දුක්ඛසච්චඤ්හි උප්පත්තිතො පාකටං, ඛාණුකණ්ටකපහාරාදීසු ‘‘අහො දුක්ඛ’’න්ති වත්තබ්බතම්පි ආපජ්ජති. සමුදයම්පි ¶ ඛාදිතුකාමතාභුඤ්ජිතුකාමතාදිවසෙන උප්පත්තිතො පාකටං. ලක්ඛණපටිවෙධතො පන උභයම්පි ගම්භීරං. ඉති තානි දුද්දසත්තා ගම්භීරානි. ඉතරෙසං ද්වින්නං දස්සනත්ථාය පයොගො භවග්ගග්ගහණත්ථං හත්ථපසාරණං විය අවීචිඵුසනත්ථං පාදපසාරණං විය සතධා භින්නස්ස වාලස්ස කොටියා කොටිං පටිපාදනං විය ච හොති. ඉති තානි ගම්භීරත්තා දුද්දසානි. එවං දුද්දසත්තා ගම්භීරෙසු ගම්භීරත්තා ච දුද්දසෙසු චතූසු සච්චෙසු උග්ගහාදිවසෙන ඉදං ‘‘දුක්ඛෙ ඤාණ’’න්තිආදි වුත්තං. පටිවෙධක්ඛණෙ පන එකමෙව තං ඤාණං හොති.

නෙක්ඛම්මසඞ්කප්පාදීසු කාමපච්චනීකට්ඨෙන කාමතො නිස්සටභාවෙන වා, කාමං සම්මසන්තස්ස උප්පන්නොති වා, කාමපදඝාතං කාමවූපසමං කරොන්තො උප්පන්නොති වා ¶ , කාමවිවිත්තන්තෙ උප්පන්නොති වා නෙක්ඛම්මසඞ්කප්පො. සෙසපදද්වයෙපි එසෙව නයො. සබ්බෙපි ච තෙ නෙක්ඛම්මසඞ්කප්පාදයො කාමබ්යාපාදවිහිංසාවිරමණසඤ්ඤානං නානත්තා පුබ්බභාගෙ නානා, මග්ගක්ඛණෙ පන ඉමෙසු තීසු ඨානෙසු උප්පන්නස්ස අකුසලසඞ්කප්පස්ස පදච්ඡෙදතො අනුප්පත්තිසාධනවසෙන මග්ගඞ්ගං පූරයමානො එකොව කුසලසඞ්කප්පො උප්පජ්ජති. අයං සම්මාසඞ්කප්පො නාම.

මුසාවාදා වෙරමණීආදයොපි මුසාවාදාදීහි විරමණසඤ්ඤානං නානත්තා පුබ්බභාගෙ නානා, මග්ගක්ඛණෙ පන ඉමෙසු චතූසු ඨානෙසු උප්පන්නාය ¶ අකුසලදුස්සීල්යචෙතනාය පදච්ඡෙදතො අනුප්පත්තිසාධනවසෙන මග්ගඞ්ගං පූරයමානා එකාව කුසලවෙරමණී උප්පජ්ජති. අයං සම්මාවාචා නාම.

පාණාතිපාතා වෙරමණී ආදයොපි පාණාතිපාතාදීහි විරමණසඤ්ඤානං නානත්තා පුබ්බභාගෙ නානා, මග්ගක්ඛණෙ පන ඉමෙසු තීසු ඨානෙසු උප්පන්නාය අකුසලදුස්සීල්යචෙතනාය අකිරියතො පදච්ඡෙදතො අනුප්පත්තිසාධනවසෙන මග්ගඞ්ගං පූරයමානා එකාව කුසලවෙරමණී උප්පජ්ජති. අයං සම්මාකම්මන්තො නාම.

මිච්ඡාආජීවන්ති ඛාදනීයභොජනීයාදීනං අත්ථාය පවත්තිතං කායවචීදුච්චරිතං. පහායාති වජ්ජෙත්වා. සම්මාආජීවෙනාති බුද්ධපසත්ථෙන ආජීවෙන. ජීවිකං කප්පෙතීති ජීවිතවුත්තිං පවත්තෙති. සම්මාජීවොපි කුහනාදීහි විරමණසඤ්ඤානං නානත්තා පුබ්බභාගෙ නානා. මග්ගක්ඛණෙ පන ඉමෙසුයෙව සත්තසු ඨානෙසු උප්පන්නාය මිච්ඡාජීවදුස්සීල්යචෙතනාය පදච්ඡෙදතො අනුප්පත්තිසාධනවසෙන ¶ මග්ගඞ්ගං පූරයමානා එකාව කුසලවෙරමණී උප්පජ්ජති. අයං සම්මාආජීවො නාම.

අනුප්පන්නානන්ති එකස්මිං භවෙ තථාරූපෙ වා ආරම්මණෙ අත්තනො න උප්පන්නානං, පරස්ස පන උප්පජ්ජමානෙ දිස්වා – ‘‘අහො වත මෙ එවරූපා පාපකා ධම්මා න උප්පජ්ජෙය්යු’’න්ති එවං අනුප්පන්නානං පාපකානං අකුසලානං ධම්මානං අනුප්පාදාය. ඡන්දන්ති තෙසං අකුසලානං අනුප්පාදකපටිපත්තිසාධකං වීරියච්ඡන්දං ජනෙති. වායමතීති වායාමං කරොති. වීරියං ආරභතීති වීරියං පවත්තෙති. චිත්තං පග්ගණ්හාතීති වීරියෙන චිත්තං පග්ගහිතං කරොති. පදහතීති ‘‘කාමං තචො ච න්හාරු ච අට්ඨි ච අවසිස්සතූ’’ති (ම. නි. 2.184) පධානං පවත්තෙති ¶ . උප්පන්නානන්ති සමුදාචාරවසෙන අත්තනො උප්පන්නපුබ්බානං. ඉදානි තාදිසෙ න උප්පාදෙස්සාමීති තෙසං පහානාය ඡන්දං ජනෙති.

අනුප්පන්නානං කුසලානන්ති අපටිලද්ධානං පඨමජ්ඣානාදීනං. උප්පන්නානන්ති තෙසංයෙව පටිලද්ධානං. ඨිතියාති පුනප්පුනං උප්පත්තිපබන්ධවසෙන ඨිතත්ථං. අසම්මොසායාති අවිනාසත්ථං. භිය්යොභාවායාති උපරිභාවාය. වෙපුල්ලායාති විපුලභාවාය. පාරිපූරියාති භාවනාය පරිපූරණත්ථං. අයම්පි සම්මාවායාමො ¶ අනුප්පන්නානං අකුසලානං අනුප්පාදනාදිචිත්තනානත්තා පුබ්බභාගෙ නානා. මග්ගක්ඛණෙ පන ඉමෙසුයෙව චතූසු ඨානෙසු කිච්චසාධනවසෙන මග්ගඞ්ගං පූරයමානං එකමෙව කුසලවීරියං උප්පජ්ජති. අයං සම්මාවායාමො නාම.

සම්මාසතිපි කායාදිපරිග්ගාහකචිත්තානං නානත්තා පුබ්බභාගෙ නානා, මග්ගක්ඛණෙ පන ඉමෙසු චතූසු ඨානෙසු කිච්චසාධනවසෙන මග්ගඞ්ගං පූරයමානා එකා සති උප්පජ්ජති. අයං සම්මාසති නාම.

ඣානාදීනි පුබ්බභාගෙපි මග්ගක්ඛණෙපි නානා, පුබ්බභාගෙ සමාපත්තිවසෙන නානා, මග්ගක්ඛණෙ නානාමග්ගවසෙන. එකස්ස හි පඨමමග්ගො පඨමජ්ඣානිකො හොති, දුතියමග්ගාදයොපි පඨමජ්ඣානිකා වා දුතියාදීසු අඤ්ඤතරජ්ඣානිකා වා. එකස්ස පඨමමග්ගො දුතියාදීනං අඤ්ඤතරජ්ඣානිකො හොති, දුතියාදයොපි දුතියාදීනං අඤ්ඤතරජ්ඣානිකා වා පඨමජ්ඣානිකා ¶ වා. එවං චත්තාරොපි මග්ගා ඣානවසෙන සදිසා වා අසදිසා වා එකච්චසදිසා වා හොන්ති.

අයං පනස්ස විසෙසො පාදකජ්ඣානනියමෙන හොති. පාදකජ්ඣානනියමෙන හි පඨමජ්ඣානලාභිනො පඨමජ්ඣානා වුට්ඨාය විපස්සන්තස්ස උප්පන්නමග්ගො පඨමජ්ඣානිකො හොති, මග්ගඞ්ගබොජ්ඣඞ්ගානි පනෙත්ථ පරිපුණ්ණානෙව හොන්ති. දුතියජ්ඣානතො වුට්ඨාය විපස්සන්තස්ස උප්පන්නො දුතියජ්ඣානිකො හොති, මග්ගඞ්ගානි පනෙත්ථ සත්ත හොන්ති. තතියජ්ඣානතො වුට්ඨාය විපස්සන්තස්ස උප්පන්නො තතියජ්ඣානිකො, මග්ගඞ්ගානි පනෙත්ථ සත්ත, බොජ්ඣඞ්ගානි ඡ හොන්ති. එස නයො චතුත්ථජ්ඣානතො පට්ඨාය යාව නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනා ¶ .

ආරුප්පෙ චතුක්කපඤ්චකජ්ඣානං උප්පජ්ජති, තඤ්ච ලොකුත්තරං, නො ලොකියන්ති වුත්තං. එත්ථ කථන්ති? එත්ථාපි පඨමජ්ඣානාදීසු යතො වුට්ඨාය සොතාපත්තිමග්ගං පටිලභිත්වා අරූපසමාපත්තිං භාවෙත්වා සො ආරුප්පෙ උප්පන්නො, තංඣානිකාවස්ස තත්ථ තයො මග්ගා උප්පජ්ජන්ති. එවං පාදකජ්ඣානමෙව නියමෙති. කෙචි පන ථෙරා – ‘‘විපස්සනාය ආරම්මණභූතා ඛන්ධා නියමෙන්තී’’ති වදන්ති ¶ . කෙචි ‘‘පුග්ගලජ්ඣාසයො නියමෙතී’’ති වදන්ති. කෙචි ‘‘වුට්ඨානගාමිනීවිපස්සනා නියමෙතී’’ති වදන්ති. තෙසං වාදවිනිච්ඡයො විසුද්ධිමග්ගෙ වුට්ඨානගාමිනීවිපස්සනාධිකාරෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, සම්මාසමාධීති අයං පුබ්බභාගෙ ලොකියො, අපරභාගෙ ලොකුත්තරො සම්මාසමාධීති වුච්චති.

9. නවමෙ මිච්ඡාපණිහිතන්ති සූකං නාම උද්ධග්ගං කත්වා ඨපිතං හත්ථං වා පාදං වා භින්දති, තථා අට්ඨපිතං පන මිච්ඡාපණිහිතං නාම. මිච්ඡාපණිහිතාය දිට්ඨියාති මිච්ඡාඨපිතාය කම්මස්සකතපඤ්ඤාය. අවිජ්ජං භින්දිස්සතීති චතුසච්චපටිච්ඡාදකං අවිජ්ජං භින්දිස්සති. විජ්ජං උප්පාදෙස්සතීති අරහත්තමග්ගවිජ්ජං උප්පාදෙස්සති. මිච්ඡාපණිහිතත්තා, භික්ඛවෙ, දිට්ඨියාති කම්මස්සකතපඤ්ඤාය චෙව මග්ගභාවනාය ච මිච්ඡා ඨපිතත්තා, අප්පවත්තිතත්තාති අත්ථො. ඉමස්මිං සුත්තෙ කම්මස්සකතඤාණං මග්ගනිස්සිතං කත්වා මිස්සකමග්ගො කථිතො.

10. දසමෙ ¶ පරිබ්බාජකොති ඡන්නපරිබ්බාජකො. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙවාති.

11. දුතියවග්ගස්ස ¶ පඨමෙ ඉච්ඡාමහං, භික්ඛවෙ, අඩ්ඪමාසං පටිසල්ලීයිතුන්ති අහං, භික්ඛවෙ, එකං අඩ්ඪමාසං පටිසල්ලීයිතුං නිලීයිතුං එකොව හුත්වා විහරිතුං ඉච්ඡාමීති අත්ථො. නම්හි කෙනචි උපසඞ්කමිතබ්බො අඤ්ඤත්ර එකෙන පිණ්ඩපාතනීහාරකෙනාති යො අත්තනා පයුත්තවාචං අකත්වා මමත්ථාය ¶ සද්ධෙසු කුලෙසු පටියත්තං පිණ්ඩපාතං නීහරිත්වා මය්හං උපනාමෙය්ය, තං පිණ්ඩපාතනීහාරකං එකං භික්ඛුං ඨපෙත්වා නම්හි අඤ්ඤෙන කෙනචි භික්ඛුනා වා ගහට්ඨෙන වා උපසඞ්කමිතබ්බොති.

කස්මා පන එවමාහාති? තස්මිං කිර අඩ්ඪමාසෙ විනෙතබ්බො සත්තො නාහොසි. අථ සත්ථා – ‘‘ඉමං අඩ්ඪමාසං ඵලසමාපත්තිසුඛෙනෙව වීතිනාමෙස්සාමි, ඉති මය්හඤ්චෙව සුඛවිහාරො භවිස්සති, අනාගතෙ ච පච්ඡිමා ජනතා ‘සත්ථාපි ගණං විහාය එකකො විහාසි, කිමඞ්ගං පන මය’න්ති දිට්ඨානුගතිං ආපජ්ජිස්සති, තදස්සා භවිස්සති දීඝරත්තං හිතාය සුඛායා’’ති ඉමිනා කාරණෙන එවමාහ. භික්ඛුසඞ්ඝොපි සත්ථු වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා එකං භික්ඛුං අදාසි. සො පාතොව ගන්ධකුටිපරිවෙණසම්මජ්ජනමුඛොදකදන්තකට්ඨදානාදීනි සබ්බකිච්චානි තස්මිං ඛණෙ කත්වා අපගච්ඡති.

යෙන ස්වාහන්ති යෙන සො අහං. පඨමාභිසම්බුද්ධොති අභිසම්බුද්ධො හුත්වා පඨමංයෙව එකූනපඤ්ඤාසදිවසබ්භන්තරෙ. විහරාමීති ඉදං අතීතත්ථෙ වත්තමානවචනං. තස්ස පදෙසෙන විහාසින්ති තස්ස ¶ පඨමාභිසම්බුද්ධවිහාරස්ස පදෙසෙන. තත්ථ පදෙසො නාම ඛන්ධපදෙසො ආයතනධාතුසච්චඉන්ද්රියපච්චයාකාරසතිපට්ඨානඣානනාමරූපපදෙසො ධම්මපදෙසොති නානාවිධො. තං සබ්බම්පි සන්ධාය – ‘‘තස්ස පදෙසෙන විහාසි’’න්ති ආහ. භගවා හි පඨමබොධියං එකූනපඤ්ඤාසදිවසබ්භන්තරෙ යථා නාම පත්තරජ්ජො රාජා අත්තනො විභවසාරදස්සනත්ථං තං තං ගබ්භං විවරාපෙත්වා සුවණ්ණරජතමුත්තාමණිආදීනි රතනානි පච්චවෙක්ඛන්තො විහරෙය්ය, එවමෙව පඤ්චක්ඛන්ධෙ නිප්පදෙසෙ කත්වා සම්මසන්තො පච්චවෙක්ඛන්තො විහාසි ¶ . ඉමස්මිං පන අඩ්ඪමාසෙ තෙසං ඛන්ධානං පදෙසං වෙදනාක්ඛන්ධමෙව පච්චවෙක්ඛන්තො විහාසි. තස්ස ‘‘ඉමෙ සත්තා එවරූපං නාම සුඛං පටිසංවෙදෙන්ති, එවරූපං දුක්ඛ’’න්ති ඔලොකයතො යාව භවග්ගා පවත්තා සුඛවෙදනා, යාව අවීචිතො පවත්තා දුක්ඛවෙදනා, සබ්බා සබ්බාකාරෙන උපට්ඨාසි. අථ නං ‘‘මිච්ඡාදිට්ඨිපච්චයාපි වෙදයිත’’න්තිආදිනා නයෙන පරිග්ගණ්හන්තො විහාසි.

තථා පඨමබොධියං ද්වාදසායතනානි නිප්පදෙසානෙව කත්වා විහාසි, ඉමස්මිං පන අඩ්ඪමාසෙ තෙසං ආයතනානං පදෙසං වෙදනාවසෙන ධම්මායතනෙකදෙසං, ධාතූනං පදෙසං වෙදනාවසෙන ධම්මධාතුඑකදෙසං, සච්චානං පදෙසං වෙදනාක්ඛන්ධවසෙනෙව දුක්ඛසච්චෙකදෙසං, පච්චයානං පදෙසං ඵස්සපච්චයා ¶ වෙදනාවසෙන පච්චයෙකදෙසං ඣානානං පදෙසං වෙදනාවසෙනෙව ඣානඞ්ගෙකදෙසං, නාමරූපානං පදෙසං වෙදනාවසෙනෙව නාමෙකදෙසං පච්චවෙක්ඛන්තො විහාසි. පඨමබොධියඤ්හි එකූනපඤ්ඤාසදිවසබ්භන්තරෙ කුසලාදිධම්මෙ නිප්පදෙසෙ කත්වා අනන්තනයානි සත්ත පකරණානි පච්චවෙක්ඛන්තො විහාසි. ඉමස්මිං පන අඩ්ඪමාසෙ සබ්බධම්මානං පදෙසං වෙදනාත්තිකමෙව පච්චවෙක්ඛන්තො විහාසි. තස්මිං තස්මිං ඨානෙ සා සා ච විහාරසමාපත්ති වෙදනානුභාවෙන ජාතා.

ඉදානි යෙනාකාරෙන විහාසි, තං දස්සෙන්තො මිච්ඡාදිට්ඨිපච්චයාපීතිආදිමාහ. තත්ථ මිච්ඡාදිට්ඨිපච්චයාපීති දිට්ඨිසම්පයුත්තා වෙදනාපි වට්ටති. දිට්ඨිං උපනිස්සයං කත්වා උප්පන්නා කුසලාකුසලවෙදනාපි වට්ටති විපාකවෙදනාපි. තත්ථ මිච්ඡාදිට්ඨිසම්පයුත්තා අකුසලාව හොති, දිට්ඨිං පන උපනිස්සාය කුසලාපි උප්පජ්ජන්ති අකුසලාපි. මිච්ඡාදිට්ඨිකා හි දිට්ඨිං උපනිස්සාය පක්ඛදිවසෙසු යාගුභත්තාදීනි දෙන්ති, අද්ධිකාදීනං වට්ටං පට්ඨපෙන්ති, චතුමහාපථෙ සාලං කරොන්ති, පොක්ඛරණිඤ්ච ඛණාපෙන්ති, දෙවකුලාදීසු මාලාගච්ඡං රොපෙන්ති, නදීවිදුග්ගාදීසු සෙතුං අත්ථරන්ති, විසමං සමං කරොන්ති, ඉති නෙසං කුසලවෙදනා උප්පජ්ජති. මිච්ඡාදිට්ඨිං පන නිස්සාය සම්මාදිට්ඨිකෙ අක්කොසන්ති පරිභාසන්ති, වධබන්ධනාදීනි කරොන්ති, පාණං වධිත්වා දෙවතානං ¶ උපහාරං උපහරන්ති ¶ , ඉති නෙසං අකුසලවෙදනා උප්පජ්ජති. විපාකවෙදනා පන භවන්තරගතානංයෙව හොති.

සම්මාදිට්ඨිපච්චයාති එත්ථාපි සම්මාදිට්ඨිසම්පයුත්තා වෙදනාපි වට්ටති, සම්මාදිට්ඨිං උපනිස්සයං කත්වා උප්පන්නා කුසලාකුසලවෙදනාපි විපාකවෙදනාපි. තත්ථ සම්මාදිට්ඨිසම්පයුත්තා කුසලාව හොති, සම්මාදිට්ඨිං පන උපනිස්සාය බුද්ධපූජං දීපමාලං මහාධම්මස්සවනං අප්පතිට්ඨිතෙ දිසාභාගෙ චෙතියපතිට්ඨාපනන්ති එවමාදීනි පුඤ්ඤානි කරොන්ති, ඉති නෙසං කුසලා වෙදනා උප්පජ්ජති. සම්මාදිට්ඨිංයෙව නිස්සාය මිච්ඡාදිට්ඨිකෙ අක්කොසන්ති පරිභාසන්ති, අත්තානං උක්කංසෙන්ති, පරං වම්භෙන්ති, ඉති නෙසං අකුසලවෙදනා උප්පජ්ජති. විපාකවෙදනා පන භවන්තරගතානංයෙව හොති. මිච්ඡාසඞ්කප්පපච්චයාතිආදීසුපි එසෙව නයො. ඡන්දපච්චයාතිආදීසු පන ඡන්දපච්චයා අට්ඨලොභසහගතචිත්තසම්පයුත්තා වෙදනා වෙදිතබ්බා, විතක්කපච්චයා ¶ පඨමජ්ඣානවෙදනාව. සඤ්ඤා පච්චයා ඨපෙත්වා පඨමජ්ඣානං සෙසා ඡ සඤ්ඤාසමාපත්තිවෙදනා.

ඡන්දො ච අවූපසන්තොතිආදීසු තිණ්ණං අවූපසමෙ අට්ඨලොභසහගතචිත්තසම්පයුත්තා වෙදනා හොති, ඡන්දමත්තස්ස වූපසමෙ පඨමජ්ඣානවෙදනාව. ඡන්දවිතක්කානං වූපසමෙ දුතියජ්ඣානාදිවෙදනා අධිප්පෙතා, තිණ්ණම්පි වූපසමෙ නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනවෙදනා. අප්පත්තස්ස පත්තියාති අරහත්තඵලස්ස පත්තත්ථාය. අත්ථි ආයාමන්ති අත්ථි වීරියං. තස්මිම්පි ඨානෙ අනුප්පත්තෙති තස්ස වීරියාරම්භස්ස වසෙන තස්ස අරහත්තඵලස්ස කාරණෙ අනුප්පත්තෙ. තප්පච්චයාපි වෙදයිතන්ති අරහත්තස්ස ඨානපච්චයා වෙදයිතං. එතෙන චතුමග්ගසහජාතා නිබ්බත්තිතලොකුත්තරවෙදනාව ගහිතා.

12. දුතියෙ පටිසල්ලානකාරණං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. මිච්ඡාදිට්ඨිවූපසමපච්චයාති මිච්ඡාදිට්ඨිවූපසමො නාම සම්මාදිට්ඨි. තස්මා යං සම්මාදිට්ඨිපච්චයා වෙදයිතං වුත්තං, තදෙව මිච්ඡාදිට්ඨිවූපසමපච්චයා ¶ වෙදිතබ්බං. ඉමස්මිං පන සුත්තෙ විපාකවෙදනං අතිදූරෙති මඤ්ඤමානා න ගණ්හන්තීති වුත්තං. ඉමිනා නයෙන සබ්බත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. යස්ස යස්ස හි වූපසමපච්චයාති වුච්චති, තස්ස තස්ස පටිපක්ඛධම්මපච්චයාව තං තං වෙදයිතං අධිප්පෙතං. ඡන්දවූපසමපච්චයාතිආදීසු ¶ පන ඡන්දවූපසමපච්චයා තාව පඨමජ්ඣානවෙදනා වෙදිතබ්බා. විතක්කවූපසමපච්චයා දුතියජ්ඣානවෙදනා. සඤ්ඤාපච්චයා ඡසමාපත්තිවෙදනා. සඤ්ඤාවූපසමපච්චයා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනවෙදනා. ඡන්දො ච වූපසන්තොතිආදීනි වුත්තත්ථානෙව.

13-17. තතියෙ සෙක්ඛොති සික්ඛනසීලො. කිං සික්ඛතීති? තිස්සො සික්ඛා. සෙක්ඛායාති තීහි ඵලෙහි චතූහි ච මග්ගෙහි සද්ධිං උප්පන්නාය. සාපි හි අනිට්ඨිතකිච්චත්තා අත්තනො කිච්චං සික්ඛතෙවාති සෙක්ඛා. චතුත්ථපඤ්චමඡට්ඨසත්තමානි උත්තානත්ථානෙවාති.

8-10. පඨමකුක්කුටාරාමසුත්තාදිවණ්ණනා

18-20. අට්ඨමෙ ¶ උම්මඞ්ගොති පඤ්ඤාඋම්මඞ්ගො, පඤ්ඤාවීමංසනං, පඤ්ඤාගවෙසනන්ති අත්ථො. එවඤ්හි ත්වං ආවුසොති ඉදං තස්ස පුච්ඡාපතිට්ඨාපනත්ථාය ආහ. නවමදසමානි උත්තානත්ථාමෙවාති.

21-30. තතියවග්ගස්ස පඨමෙ මිච්ඡත්තන්ති මිච්ඡාසභාවං. සම්මත්තන්ති සම්මාසභාවං. මිච්ඡාපටිපත්තාධිකරණහෙතූති මිච්ඡාපටිපත්තිකරණහෙතු. යස්මා මිච්ඡාපටිපත්තිං කරොති, තස්මාති අත්ථො. නාරාධකොති ¶ න සම්පාදකො. ඤායං ධම්මන්ති අරියමග්ගධම්මං. මිච්ඡාඤාණීති මිච්ඡාවිඤ්ඤාණො මිච්ඡාපච්චවෙක්ඛණො. මිච්ඡාවිමුත්තීති අයාථාවවිමුත්ති, අනිය්යානිකවිමුත්ති. ඉමෙසු තතියාදීසු චතූසු සුත්තෙසු වට්ටවිවට්ටං කථිතං, පච්ඡිමෙසු පනෙත්ථ ද්වීසු පුග්ගලො පුච්ඡිතො ධම්මො විභත්තො, එවං ධම්මෙන පුග්ගලො දස්සිතොති. සුප්පවත්තියොති සුප්පවත්තනියො. යථා ඉච්ඡිතිච්ඡිතං ¶ දිසං පවත්තෙන්තො ධාවති, එවං පවත්තෙතුං සක්කා හොතීති අත්ථො. සඋපනිසං සපරික්ඛාරන්ති සප්පච්චයං සපරිවාරං. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

31-40. චතුත්ථෙ මිච්ඡාපටිපත්තින්ති අයාථාවපටිපත්තිං. මිච්ඡාපටිපන්නන්ති අයාථාවපටිපන්නං. ඉති එකං සුත්තං ධම්මවසෙන කථිතං, එකං පුග්ගලවසෙන. අපාරා පාරන්ති වට්ටතො නිබ්බානං. පාරගාමිනොති එත්ථ යෙපි පාරඞ්ගතා, යෙපි ගච්ඡන්ති, යෙපි ගමිස්සන්ති, සබ්බෙ පාරගාමිනොත්වෙව වෙදිතබ්බා.

තීරමෙවානුධාවතීති වට්ටමෙව අනුධාවති, වට්ටෙ විචරති. කණ්හන්ති අකුසලධම්මං. සුක්කන්ති කුසලධම්මං. ඔකා අනොකන්ති වට්ටතො නිබ්බානං. ආගම්මාති ¶ ආරබ්භ සන්ධාය පටිච්ච. පරියොදපෙය්යාති පරිසුද්ධං කරෙය්ය. චිත්තක්ලෙසෙහීති චිත්තං කිලිස්සාපෙන්තෙහි නීවරණෙහි. සම්බොධියඞ්ගෙසූති සත්තසු බොජ්ඣඞ්ගෙසු.

සාමඤ්ඤත්ථන්ති නිබ්බානං. තඤ්හි සාමඤ්ඤෙන උපගන්තබ්බතො සාමඤ්ඤත්ථොති වුච්චති. බ්රහ්මඤ්ඤන්ති සෙට්ඨභාවං. බ්රහ්මඤ්ඤත්ථන්ති නිබ්බානං බ්රහ්මඤ්ඤෙන උපගන්තබ්බතො. යත්ථ යත්ථ පන හෙට්ඨා ච ඉමෙසු ච තීසු සුත්තෙසු ‘‘රාගක්ඛයො’’ති ආගතං, තත්ථ තත්ථ අරහත්තම්පි වට්ටතියෙවාති වදන්ති.

5. අඤ්ඤතිත්ථියපෙය්යාලවග්ගවණ්ණනා

41-48. අඤ්ඤතිත්ථියපෙය්යාලෙ ¶ අද්ධානපරිඤ්ඤත්ථන්ති සංසාරද්ධානං නිබ්බානං පත්වා පරිඤ්ඤාතං ¶ නාම හොති. තස්මා නිබ්බානං ‘‘අද්ධානපරිඤ්ඤා’’ති වුච්චති, තදත්ථන්ති අත්ථො. අනුපාදාපරිනිබ්බානත්ථන්ති අපච්චයපරිනිබ්බානත්ථං. ඉති ඉමස්මිං පෙය්යාලෙ විජ්ජාවිමුත්තිඵලෙන අරහත්තං කථිතං. ඤාණදස්සනෙන පච්චවෙක්ඛණා, සෙසෙහි නිබ්බානන්ති.

49-62. සූරියපෙය්යාලෙ අරුණුග්ගං විය කල්යාණමිත්තත්තා, කල්යාණමිත්තතාය ඨත්වා නිබ්බත්තිතො සවිපස්සනඅරියමග්ගො සූරියපාතුභාවො වියාති එවං සබ්බත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. සීලසම්පදාති චතුපාරිසුද්ධිසීලං. ඡන්දසම්පදාති කුසලකත්තුකම්යතාඡන්දො. අත්තසම්පදාති සම්පන්නචිත්තතා. දිට්ඨිසම්පදාති ඤාණසම්පත්ති. අප්පමාදසම්පදාති කාරාපකඅප්පමාදසම්පත්ති. යොනිසොමනසිකාරසම්පදාති උපායමනසිකාරසම්පත්ති. පුන කල්යාණමිත්තතාතිආදීනි සම්මාදිට්ඨිආදීනං අඤ්ඤෙනපි ආකාරෙන ¶ භාවදස්සනත්ථං වුත්තානි. සබ්බානෙව චෙතානි සුත්තානි පාටියෙක්කං පුග්ගලජ්ඣාසයවසෙන වුත්තානීති.

7. එකධම්මපෙය්යාලවග්ගාදිවණ්ණනා

63-138. එකධම්මපෙය්යාලොපි ගඞ්ගාපෙය්යාලොපි පාටියෙක්කං පුග්ගලජ්ඣාසයවසෙනෙව තථා තථා වුත්තෙ බුජ්ඣනකානං අජ්ඣාසයවසෙන කථිතො.

139. අප්පමාදපෙය්යාලෙ එවමෙව ඛොති එත්ථ යථා සබ්බසත්තානං සම්මාසම්බුද්ධො අග්ගො, එවං ¶ සබ්බෙසං කුසලධම්මානං කාරාපකඅප්පමාදො අග්ගොති දට්ඨබ්බො. නනු චෙස ලොකියොව, කුසලධම්මා පන ලොකුත්තරාපි. අයඤ්ච කාමාවචරොව, කුසලධම්මා පන චතුභූමකා. කථමෙස තෙසං අග්ගොති? පටිලාභකට්ඨෙන. අප්පමාදෙන හි තෙ පටිලබ්භන්ති, තස්මා සො තෙසං අග්ගො. තෙනෙතං වුත්තං සබ්බෙ තෙ අප්පමාදමූලකාතිආදි.

140. ජඞ්ගලානන්ති පථවීතලවාසීනං. පාණානන්ති සපාදකපාණානං ¶ . පදජාතානීති පදානි. සමොධානං ගච්ඡන්තීති ඔධානං උපක්ඛෙපං ගච්ඡන්ති. අග්ගමක්ඛායතීති සෙට්ඨං අක්ඛායති. යදිදං මහන්තත්තෙනාති මහන්තභාවෙන අග්ගමක්ඛායති, න ගුණවසෙනාති අත්ථො.

141-148. වස්සිකන්ති සුමනපුප්ඵං. ඉමං කිර සුත්තං සුත්වා භාතියමහාරාජා වීමංසිතුකාමතාය එකස්මිං ගබ්භෙ චතුජාතිගන්ධෙහි පරිභණ්ඩං කාරෙත්වා ¶ සුගන්ධානි පුප්ඵානි ආහරාපෙත්වා එකස්ස සමුග්ගස්ස මජ්ඣෙ සුමනපුප්ඵමුට්ඨිං ඨපෙත්වා සෙසානි තස්ස සමන්තතො මුට්ඨිමුට්ඨිං කත්වා ඨපෙත්වා ද්වාරං පිධාය බහි නික්ඛන්තො. අථස්ස මුහුත්තං වීතිනාමෙත්වා ද්වාරං විවරිත්වා පවිසන්තස්ස සබ්බපඨමං සුමනපුප්ඵගන්ධො ඝානං පහරි. සො මහාතලස්මිංයෙව මහාචෙතියාභිමුඛො නිපජ්ජිත්වා – ‘‘වස්සිකං තෙසං අග්ගන්ති කථෙන්තෙන සුකථිතං සම්මාසම්බුද්ධෙනා’’ති චෙතියං වන්දි. කුට්ටරාජානොති ඛුද්දකරාජානො. ‘‘ඛුද්දරාජානො’’තිපි පාඨො. තන්තාවුතානන්ති තන්තෙ ආවුතානං, තන්තං ආරොපෙත්වා වායිතානන්ති අත්ථො. ඉදඤ්ච පච්චත්තෙ සාමිවචනං. යානි කානිචි තන්තාවුතානි වත්ථානීති අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො. අථ වා තන්තාවුතානං වත්ථානං යානි කානිචි වත්ථානීති එවං සාවසෙසපාඨනයෙනපෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

149. බලකරණීයවග්ගෙ ¶ බලකරණීයාති ඌරුබලබාහුබලෙන කත්තබ්බා ධාවනලඞ්ඝනතාපනවහනාදයො කම්මන්තා. සීලෙ පතිට්ඨායාති චතුපාරිසුද්ධිසීලෙ ඨත්වා. අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගන්ති සහවිපස්සනං අරියමග්ගං.

150. බීජගාමභූතගාමාති එත්ථ පඤ්චවිධම්පි බීජං බීජගාමො නාම, තදෙව පණ්ණසම්පන්නං නීලභාවතො පට්ඨාය භූතගාමොති වෙදිතබ්බං.

151. බලං ¶ ගාහෙන්තීති බලං ගණ්හන්ති, ගහිතබලා ථිරසරීරා හොන්ති. කුසොබ්භෙ ඔතරන්තීතිආදීසු අයමනුපුබ්බිකථා – නාගිනියො කිර උතුසමයෙ ¶ පතිට්ඨිතගබ්භා චින්තෙන්ති – ‘‘සචෙ මයං ඉධ විජායිස්සාම, එවං නො දාරකා ඌමිවෙගඤ්ච සුපණ්ණස්ස ච පක්ඛන්දිත්වා ආගතස්ස වෙගං සහිතුං න සක්ඛිස්සන්තී’’ති තා මහාසමුද්දෙ නිමුජ්ජිත්වා සම්භජ්ජමුඛද්වාරං පත්වා පඤ්ච මහානදියො පවිසිත්වා හිමවන්තං ගච්ඡන්ති. තත්ථ සුපණ්ණෙහි අපක්ඛන්දනීයාසු සුවණ්ණරජතමණිගුහාසු වසමානා විජායිත්වා නාගපොතකෙ ගොප්ඵකාදිපමාණෙසු උදකෙසු ඔතාරෙත්වා උදකතරණං සික්ඛාපෙන්ති.

අථ යදා අනුක්කමෙන තෙ නාගා ගඞ්ගාදීනං නදීනං ඔරිමතීරතො පරතීරං, පරතීරතො ඔරිමතීරන්ති තරණපටිතරණං කාතුං සක්කොන්ති, තදා ‘‘ඉදානි නො දාරකා ඌමිවෙගඤ්ච ගරුළවෙගඤ්ච සහිතුං සක්ඛිස්සන්තී’’ති ඤත්වා අත්තනො ආනුභාවෙන මහාමෙඝං සමුට්ඨාපෙත්වා සකලහිමවන්තං එකොදකං විය කුරුමානා දෙවං වස්සාපෙත්වා සුවණ්ණරජතාදිමයා නාවා මාපෙත්වා උපරි ¶ සුවණ්ණතාරකවිචිත්තං සමොසරිතගන්ධපුප්ඵදාමං චෙලවිතානං බන්ධිත්වා සුරභිචන්දනගන්ධපුප්ඵාදීනි ආදාය තාහි නාවාහි පඤ්ච මහානදියො ඔගාහිත්වා අනුක්කමෙන මහාසමුද්දං පාපුණන්ති. තත්ථ ච වසන්තා දසබ්යාම-සතබ්යාම-සහස්සබ්යාම-සතසහස්සබ්යාම-පමාණතං ආපජ්ජන්තා මහන්තත්තං වෙපුල්ලත්තං ආපජ්ජන්ති නාම.

එවමෙව ඛොති එත්ථ හිමවන්තපබ්බතො විය චතුපාරිසුද්ධිසීලං දට්ඨබ්බං, නාගපොතකා විය යොගාවචරා, කුසොබ්භාදයො විය අරියමග්ගො, මහාසමුද්දො විය නිබ්බානං. යථා නාගපොතකා හිමවන්තෙ පතිට්ඨාය කුසොබ්භාදීහි මහාසමුද්දං පත්වා කායමහන්තත්තං ආපජ්ජන්ති, එවං යොගිනො සීලං නිස්සාය සීලෙ පතිට්ඨාය අරියමග්ගෙන නිබ්බානං පත්වා අරහත්තමග්ගෙනෙව ආගතෙසු ඡසු අභිඤ්ඤාධම්මෙසු ගුණසරීරමහන්තත්තං පාපුණන්තීති.

153. කුම්භොති උදකඝටො. නො පච්චාවමතීති න පතිආවමති, න අන්තො පවෙසෙතීති අත්ථො.

155. පුරත්ථිමාති ¶ පුරත්ථිමදිසතො ආගතවාතා. පච්ඡිමදිසාදීසුපි එසෙව නයො. චත්තාරොපි සතිපට්ඨානාති යථෙව හි එතෙසං ¶ පුරත්ථිමාදිභෙදානං වාතානං සන්නිපාතො ආකාසෙ ඉජ්ඣති, එවං ඉධාපි ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා’’තිආදිනා නයෙන වුත්තා බොධිපක්ඛියධම්මා සහවිපස්සනස්ස අරියමග්ගස්ස භාවනාය ඉජ්ඣන්ති, තෙනෙතං වුත්තං.

156-157. ගිම්හානං පච්ඡිමෙ මාසෙති ආසාළ්හමාසෙ. ඌහතන්ති ද්විපදචතුප්පදානං පාදප්පහාරෙන පථවීතලෙ උට්ඨහිත්වා උද්ධං ගතං වට්ටිවට්ටි හුත්වා ආකාසෙ පක්ඛන්තං. රජොජල්ලන්ති පංසුරජොජල්ලං.

158. සාමුද්දිකාය ¶ නාවායාතිආදි හෙට්ඨා වාණිජකොපමෙ විත්ථාරිතමෙව.

159-160. ආගන්තුකාගාරන්ති පුඤ්ඤත්ථිකෙහි නගරමජ්ඣෙ කතං ආගන්තුකඝරං, යත්ථ රාජරාජමහාමත්තෙහිපි සක්කා හොති නිවාසං උපගන්තුං. අභිඤ්ඤා පරිඤ්ඤෙය්යාති යථෙව හි තෙසං පුරත්ථිමදිසාදීහි ආගතානං ඛත්තියාදීනං වාසො ආගන්තුකාගාරෙ ඉජ්ඣති, එවං ඉමෙසං අභිඤ්ඤාපරිඤ්ඤෙය්යාතිආදීනං ධම්මානං අභිඤ්ඤාපරිජානනාදීහි සහවිපස්සනස්ස අරියමග්ගස්ස භාවනාය ඉජ්ඣන්ති, තෙනෙතං වුත්තං. නදීසුත්තං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙවාති.

161. එසනාවග්ගෙ ¶ කාමෙසනාති කාමානං එසනා ගවෙසනා මග්ගනා පත්ථනා. භවෙසනාති භවානං එසනා. බ්රහ්මචරියෙසනාති මිච්ඡාදිට්ඨිසඞ්ඛාතස්ස බ්රහ්මචරියස්ස එසනා.

162-171. විධාති මානකොට්ඨාසා මානඨපනා වා. සෙය්යොහමස්මීති විධාති අහමස්මි සෙය්යොති එවං මානකොට්ඨාසො මානඨපනා වා. නීඝාති දුක්ඛා. වචනත්ථො පනෙත්ථ යස්ස උප්පජ්ජන්ති, තං පුරිසං නීහනන්තීති නීඝා. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙවාති.

172-173. ඔඝවග්ගෙ ¶ ¶ කාමොඝොති පඤ්චසු කාමගුණෙසු ඡන්දරාගො. භවොඝොති රූපාරූපභවෙසු ඡන්දරාගො. දිට්ඨොඝොති ද්වාසට්ඨි දිට්ඨියො. අවිජ්ජොඝොති චතූසු සච්චෙසු අඤ්ඤාණං. කාමයොගාදීසුපි එසෙව නයො.

174-175. කාමුපාදානන්ති කාමග්ගහණං. දිට්ඨුපාදානාදීසුපි එසෙව නයො. ගන්ථාති ගන්ථනා ඝටනා. කායගන්ථොති නාමකායස්ස ගන්ථො ගන්ථනඝටනකිලෙසො. ඉදංසච්චාභිනිවෙසොති අන්තග්ගාහිකදිට්ඨිවසෙන උප්පන්නො ‘‘ඉදමෙව සච්ච’’න්ති එවං අභිනිවෙසො.

176-181. කාමරාගානුසයොති ¶ ථාමගතට්ඨෙන කාමරාගොව අනුසයො කාමරාගානුසයො. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. ඔරම්භාගියානීති හෙට්ඨාකොට්ඨාසියානි. සංයොජනානීති බන්ධනානි. උද්ධම්භාගියානීති උපරිකොට්ඨාසියානි. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.