අට්ඨකථා > සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) > සංයුත්තනිකාය (අට්ඨකථා) > මහාවග්ග-අට්ඨකථා

182. බොජ්ඣඞ්ගසංයුත්තස්ස ¶ ¶ ¶ පඨමෙ නාගාති ඉමෙපි මහාසමුද්දපිට්ඨෙ ඌමිඅන්තරවාසිනොව, න විමානට්ඨකනාගා. තෙසං හිමවන්තං නිස්සාය කායවඩ්ඪනාදිසබ්බං හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. බොජ්ඣඞ්ගෙති එත්ථ බොධියා, බොධිස්ස වා අඞ්ගාති බොජ්ඣඞ්ගා. කිං වුත්තං හොති? යා හි අයං ධම්මසාමග්ගී, යාය ලොකියලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ උප්පජ්ජමානාය ලීනුද්ධච්චපතිට්ඨානායූහන කාමසුඛත්තකිලමථානුයොගඋච්ඡෙදසස්සතාභිනිවෙසාදීනං අනෙකෙසං උපද්දවානං පටිපක්ඛභූතාය සතිධම්මවිචයවීරියපීතිපස්සද්ධිසමාධිඋපෙක්ඛාසඞ්ඛාතාය ධම්මසාමග්ගියා අරියසාවකො බුජ්ඣතීති කත්වා බොධීති වුච්චති. බුජ්ඣතීති කිලෙසසන්තානනිද්දාය උට්ඨහති, චත්තාරි වා අරියසච්චානි පටිවිජ්ඣති, නිබ්බානමෙව වා සච්ඡිකරොතීති වුත්තං හොති. යථාහ ‘‘සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ භාවෙත්වා අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධො’’ති (සං. නි. 5.378; දී. නි. 3.143). තස්සා ධම්මසාමග්ගිසඞ්ඛාතාය බොධියා අඞ්ගාති බොජ්ඣඞ්ගා ඣානඞ්ගමග්ගඞ්ගාදයො විය. යොපෙස යථාවුත්තප්පකාරාය එතාය ධම්මසාමග්ගියා බුජ්ඣතීති කත්වා අරියසාවකො බොධීති වුච්චති, තස්ස බොධිස්ස අඞ්ගාතිපි බොජ්ඣඞ්ගා සෙනඞ්ගරථඞ්ගාදයො විය. තෙනාහු අට්ඨකථාචරියා – ‘‘බුජ්ඣනකස්ස පුග්ගලස්ස අඞ්ගාති වා බොජ්ඣඞ්ගා’’ති.

අපිච ‘‘බොජ්ඣඞ්ගාති කෙනට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා? බොධාය සංවත්තන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා, බුජ්ඣන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා, අනුබුජ්ඣන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා, පටිබුජ්ඣන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා, සම්බුජ්ඣන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා’’ඉච්චාදිනා (පටි. ම. 2.17) පටිසම්භිදානයෙනාපි බොජ්ඣඞ්ගත්ථො වෙදිතබ්බො.

සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගන්තිආදීසු ¶ ¶ පන පසත්ථො සුන්දරො ච බොජ්ඣඞ්ගොති සම්බොජ්ඣඞ්ගො. සතියෙව සම්බොජ්ඣඞ්ගොති සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, තං සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගන්ති එවං සබ්බත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. භාවෙතීති වඩ්ඪෙති, අත්තනො ¶ චිත්තසන්තානෙ පුනප්පුනං ජනෙති, අභිනිබ්බත්තෙතීති අත්ථො. විවෙකනිස්සිතන්තිආදීනි කොසලසංයුත්තෙ ‘‘සම්මාදිට්ඨිං භාවෙති විවෙකනිස්සිත’’න්ති එත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි.

අයං පන විසෙසො – තත්ථ තදඞ්ගවිවෙකනිස්සිතං, සමුච්ඡෙදවිවෙකනිස්සිතං, නිස්සරණවිවෙකනිස්සිතන්ති, විවෙකත්තයමෙව වුත්තං, බොජ්ඣඞ්ගභාවනං පත්වා පන පඤ්චවිධවිවෙකනිස්සිතම්පි එකෙ වණ්ණයන්ති. තෙ හි න කෙවලං බලවවිපස්සනාමග්ගඵලක්ඛණෙසු එව බොජ්ඣඞ්ගෙ උද්ධරන්ති විපස්සනාපාදක-කසිණජ්ඣාන-ආනාපානාසුභ-බ්රහ්මවිහාරජ්ඣානෙසුපි උද්ධරන්ති, න ච පටිසිද්ධා අට්ඨකථාචරියෙහි. තස්මා තෙසං මතෙන එතෙසං ඣානානං පවත්තික්ඛණෙ කිච්චතො එව වික්ඛම්භනවිවෙකනිස්සිතං. යථා ච විපස්සනාක්ඛණෙ ‘‘අජ්ඣාසයතො නිස්සරණවිවෙකනිස්සිත’’න්ති වුත්තං, එවං පටිපස්සද්ධිවිවෙකනිස්සිතම්පි භාවෙතීති වත්තුං වට්ටති. සෙසමෙත්ථ හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව.

183. දුතියෙ ආහාරට්ඨිතිකොති පච්චයට්ඨිතිකො. ආහාරං පටිච්චාති පච්චයං පටිච්ච. සුභනිමිත්තන්ති සුභම්පි සුභනිමිත්තං, සුභස්ස ආරම්මණම්පි සුභනිමිත්තං. අයොනිසොමනසිකාරොති අනුපායමනසිකාරො උප්පථමනසිකාරො අනිච්චෙ ‘‘නිච්ච’’න්ති වා, දුක්ඛෙ ‘‘සුඛ’’න්ති, අනත්තනි ‘‘අත්තා’’ති වා, අසුභෙ ‘‘සුභ’’න්ති වා, මනසිකාරො. තං තස්මිං සුභාරම්මණෙ බහුලං පවත්තයතො කාමච්ඡන්දො උප්පජ්ජති. තෙන වුත්තං ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, සුභනිමිත්ත’’න්තිආදි. එවං සබ්බනීවරණෙසු යොජනා වෙදිතබ්බා.

පටිඝනිමිත්තන්තිආදීසු පන පටිඝොපි පටිඝනිමිත්තං පටිඝාරම්මණම්පි. අරතීති උක්කණ්ඨිතා. යං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘තත්ථ කතමා අරති? පන්තෙසු වා සෙනාසනෙසු අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙසු වා ¶ අධිකුසලෙසු ධම්මෙසු අරති අරතිතා අනභිරති අනභිරමනා උක්කණ්ඨිතා පරිතස්සිතා, අයං වුච්චති අරතී’’ති (විභ. 856).

තන්දීති ¶ අතිසීතාදිපච්චයා උප්පන්නං ආගන්තුකකායාලසියං. යස්මිං උප්පන්නෙ ‘‘අතිසීතං අතිඋණ්හං අතිච්ඡාතොස්මි අතිධාතොස්මි අතිදූරමග්ගං ගතොස්මී’’ති වදති, යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘තත්ථ කතමා තන්දි ¶ , යා තන්දී තන්දියනා තන්දිමනකතා ආලස්යං ආලස්යායනා ආලස්යායිතත්තං, අයං වුච්චති තන්දී’’ති (විභ. 857).

විජම්භිතාති කිලෙසවසෙන කායවිනමනා. යං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘තත්ථ කතමා විජම්භිතා? යා කායස්ස ජම්භනා විජම්භනා ආනමනා විනමනා සන්නමනා පණමනා බ්යාධියකං, අයං වුච්චති විජම්භිතා’’ති (විභ. 858).

භත්තසම්මදොති භත්තපරිළාහො. යං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘තත්ථ කතමො භත්තසම්මදො? යා භුත්තාවිස්ස භත්තමුච්ඡා භත්තකිලමථො භත්තපරිළාහො කායදුට්ඨුල්ලං, අයං වුච්චති භත්තසම්මදො’’ති (විභ. 859).

චෙතසො ච ලීනත්තන්ති චිත්තස්ස ලීයනාකාරො, යං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘තත්ථ කතමං චෙතසො ලීනත්තං? යා චිත්තස්ස අකල්යතා අකම්මඤ්ඤතා ඔලීයනා සල්ලීයනා ලීනං ලීයනා ලීයිතත්තං ථිනං ථියනා ථියිතත්තං චිත්තස්ස, ඉදං වුච්චති චෙතසො ලීනත්ත’’න්ති (විභ. 860).

චෙතසො අවූපසමොති යථා නාම වීතච්චිකොපි අඞ්ගාරො නෙව තාව සන්නිසීදති පතාපං කරොතියෙව, යථා ච පත්තපචනට්ඨානෙ නෙව තාව සන්නිසීදති පතාපං කරොතියෙව, එවං චිත්තස්ස අවූපසන්තාකාරො, අත්ථතො පනෙතං උද්ධච්චකුක්කුච්චමෙව හොති.

විචිකිච්ඡට්ඨානීයා ධම්මාති විචිකිච්ඡාය ආරම්මණධම්මා. අයොනිසොමනසිකාරො සබ්බත්ථ වුත්තනයොව. එවමෙත්ථ කාමච්ඡන්දො විචිකිච්ඡාති ඉමෙ ද්වෙ ධම්මා ආරම්මණෙන ¶ කථිතා, බ්යාපාදො ආරම්මණෙන ච උපනිස්සයෙන ච, සෙසා සහජාතෙන ච උපනිස්සයෙන චාති.

සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගට්ඨානීයා ධම්මාති සතියා ආරම්මණධම්මා සත්තතිංස බොධිපක්ඛියා ච නව ලොකුත්තරධම්මා ¶ ච. තත්ථ යොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරොති තත්ථ උපායමනසිකාරස්ස පුනප්පුනං කරණං.

කුසලාකුසලා ධම්මාතිආදීසු කුසලාති කොසල්ලසම්භූතා අනවජ්ජසුඛවිපාකා. අකුසලාති අකොසල්ලසම්භූතා සාවජ්ජදුක්ඛවිපාකා. සාවජ්ජාති අකුසලා. අනවජ්ජාති කුසලා. හීනපණීතකණ්හසුක්කෙසුපි එසෙව නයො. සප්පටිභාගාති කණ්හසුක්කායෙව. කණ්හා හි කණ්හවිපාකදානතො ¶ , සුක්කා ච සුක්කවිපාකදානතො සප්පටිභාගා නාම, සදිසවිපාකකොට්ඨාසාති අත්ථො. පටිපක්ඛභූතස්ස වා භාගස්ස අත්ථිතාය සප්පටිභාගා. කණ්හානඤ්හි සුක්කා පටිපක්ඛභාගා, සුක්කානඤ්ච කණ්හා පටිපක්ඛභාගාති එවම්පි සප්පටිභාගා. සප්පටිබාහිතට්ඨෙන වා සප්පටිභාගා. අකුසලඤ්හි කුසලං පටිබාහිත්වා අත්තනො විපාකං දෙති, කුසලඤ්ච අකුසලං පටිබාහිත්වාති එවම්පි කණ්හසුක්කා සප්පටිභාගා.

ආරම්භධාතූති පඨමාරම්භවීරියං. නික්කමධාතූති කොසජ්ජතො නික්ඛන්තත්තා තතො බලවතරං. පරක්කමධාතූති පරං පරං ඨානං අක්කමනතාය තතොපි බලවතරන්ති තීහිපි පදෙහි වීරියමෙව කථිතං.

පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගට්ඨානීයාති පීතියා ආරම්මණධම්මා. කායපස්සද්ධීති තිණ්ණං ඛන්ධානං දරථපස්සද්ධි. චිත්තපස්සද්ධීති විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස දරථපස්සද්ධි. සමථනිමිත්තන්ති සමථොපි සමථනිමිත්තං, ආරම්මණම්පි. අබ්යග්ගනිමිත්තන්ති තස්සෙව වෙවචනං.

උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගට්ඨානීයාති උපෙක්ඛාය ආරම්මණධම්මා, අත්ථතො පන මජ්ඣත්තාකාරො උපෙක්ඛාට්ඨානීයා ධම්මොති වෙදිතබ්බො. එවමෙත්ථ සතිධම්මවිචයඋපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගා ආරම්මණෙන කථිතා, සෙසා ආරම්මණෙනපි උපනිස්සයෙනපි.

184. තතියෙ සීලසම්පන්නාති එත්ථ ඛීණාසවස්ස ලොකියලොකුත්තරසීලං කථිතං, තෙන සම්පන්නාති අත්ථො. සමාධිපඤ්ඤාසුපි ¶ එසෙව නයො. විමුත්ති පන ඵලවිමුත්තියෙව. විමුත්තිඤාණදස්සනං ¶ පච්චවෙක්ඛණඤාණං. එවමෙත්ථ සීලාදයො තයො ලොකියලොකුත්තරා, විමුත්ති ලොකුත්තරාව, විමුත්තිඤාණදස්සනං ලොකියමෙව.

දස්සනම්පාහන්ති දස්සනම්පි අහං. තං පනෙතං දස්සනං – චක්ඛුදස්සනං, ඤාණදස්සනන්ති දුවිධං. තත්ථ පසන්නෙහි චක්ඛූහි අරියානං දස්සනං ඔලොකනං චක්ඛුදස්සනං නාම. අරියෙහි පන දිට්ඨස්ස ලක්ඛණස්ස දස්සනං, පටිවිද්ධස්ස ච පටිවිජ්ඣනං ඣානෙන වා විපස්සනාය වා මග්ගඵලෙහි වා ඤාණදස්සනං නාම. ඉමස්මිං පනෙත්ථ චක්ඛුදස්සනං අධිප්පෙතං. අරියානඤ්හි පසන්නෙහි චක්ඛූහි ඔලොකනම්පි ¶ බහුකාරමෙව. සවනන්ති ‘‘අසුකො නාම ඛීණාසවො අසුකස්මිං නාම රට්ඨෙ වා ජනපදෙ වා ගාමෙ වා නිගමෙ වා විහාරෙ වා ලෙණෙ වා වසතී’’ති කථෙන්තානං සොතෙන සවනං, එතම්පි බහුකාරමෙව. උපසඞ්කමනන්ති ‘‘දානං වා දස්සාමි, පඤ්හං වා පුච්ඡිස්සාමි, ධම්මං වා සොස්සාමි, සක්කාරං වා කරිස්සාමී’’ති එවරූපෙන චිත්තෙන අරියානං උපසඞ්කමනං. පයිරුපාසනන්ති පඤ්හාපයිරුපාසනං. අරියානං ගුණෙ සුත්වා තෙ උපසඞ්කමිත්වා නිමන්තෙත්වා දානං දත්වා ‘‘කිං, භන්තෙ, කුසල’’න්තිආදිනා නයෙන පඤ්හපුච්ඡනන්ති අත්ථො.

අනුස්සතින්ති රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානෙසු නිසින්නස්ස ‘‘ඉදානි අරියා ලෙණගුහමණ්ඩපාදීසු ඣානවිපස්සනාමග්ගඵලසුඛෙහි වීතිනාමෙන්තී’’ති අනුස්සරණං. යො වා තෙසං සන්තිකෙ ඔවාදො ලද්ධො හොති, තං ආවජ්ජිත්වා ‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ සීලං කථිතං, ඉමස්මිං සමාධි, ඉමස්මිං විපස්සනා, ඉමස්මිං මග්ගො, ඉමස්මිං ඵල’’න්ති එවං අනුස්සරණං. අනුපබ්බජ්ජන්ති අරියෙසු චිත්තං පසාදෙත්වා ඝරා නික්ඛම්ම තෙසං සන්තිකෙ පබ්බජ්ජං. අරියානඤ්හි සන්තිකෙ චිත්තං පසාදෙත්වා තෙසංයෙව සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා තෙසංයෙව ඔවාදානුසාසනිං පච්චාසීසමානස්ස චරතොපි පබ්බජ්ජා අනුපබ්බජ්ජා නාම. අරියෙසු පසාදෙන අඤ්ඤත්ථ පබ්බජිත්වා අරියානං සන්තිකෙ ඔවාදානුසාසනිං පච්චාසීසමානස්ස චරතො පබ්බජ්ජාපි අනුපබ්බජ්ජා නාම. අඤ්ඤෙසු පන පසාදෙන අඤ්ඤෙසංයෙව සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා අඤ්ඤෙසංයෙව ඔවාදානුසාසනිං පච්චාසීසමානස්ස චරතො පබ්බජ්ජා අනුපබ්බජ්ජා නාම න හොති.

එවං පබ්බජිතෙසු පන මහාකස්සපත්ථෙරස්ස තාව අනුපබ්බජ්ජං පබ්බජිතා සතසහස්සමත්තා අහෙසුං, තථා ¶ ථෙරස්සෙව සද්ධිවිහාරිකස්ස ච චන්දගුත්තත්ථෙරස්ස, තස්සාපි සද්ධිවිහාරිකස්ස සූරියගුත්තත්ථෙරස්ස, තස්සාපි සද්ධිවිහාරිකස්ස අස්සගුත්තත්ථෙරස්ස, තස්සාපි සද්ධිවිහාරිකස්ස යොනකධම්මරක්ඛිතත්ථෙරස්ස ¶ , තස්ස පන සද්ධිවිහාරිකො අසොකරඤ්ඤො කනිට්ඨභාතා තිස්සත්ථෙරො නාම අහොසි, තස්ස අනුපබ්බජ්ජං පබ්බජිතා අඩ්ඪතෙය්යකොටිසඞ්ඛා අහෙසුං. මහින්දත්ථෙරස්ස අනුපබ්බජිතානං ගණනපරිච්ඡෙදො නත්ථි. යාවජ්ජදිවසා ලඞ්කාදීපෙ සත්ථරි පසාදෙන පබ්බජන්තා මහින්දත්ථෙරස්සෙව පබ්බජ්ජං අනුපබ්බජන්ති නාම.

තං ¶ ධම්මන්ති තං තෙසං ඔවාදානුසාසනීධම්මං. අනුස්සරතීති සරති. අනුවිතක්කෙතීති විතක්කාහතං කරොති. ආරද්ධො හොතීති පරිපුණ්ණො හොති. පවිචිනතීතිආදි සබ්බං තත්ථ ඤාණචාරවසෙනෙව වුත්තං. අථ වා පවිචිනතීති තෙසං තෙසං ධම්මානං ලක්ඛණං විචිනති. පවිචරතීති තත්ථ ඤාණං චරාපෙති. පරිවීමංසමාපජ්ජතීති වීමංසනං ඔලොකනං ගවෙසනං ආපජ්ජති.

සත්ත ඵලා සත්තානිසංසාති උභයම්පෙතං අත්ථතො එකං. දිට්ඨෙව ධම්මෙ පටිකච්ච අඤ්ඤං ආරාධෙතීති අරහත්තං ආරාධෙන්තො ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ ආරාධෙති, තඤ්ච ඛො පටිකච්ච, අසම්පත්තෙයෙව මරණකාලෙති අත්ථො. අථ මරණකාලෙති අථ මරණස්ස ආසන්නකාලෙ.

අන්තරාපරිනිබ්බායීති යො ආයුවෙමජ්ඣං අනතික්කමිත්වා පරිනිබ්බායති, සො තිවිධො හොති. කප්පසහස්සායුකෙසු තාව අවිහෙසු නිබ්බත්තිත්වා එකො නිබ්බත්තදිවසෙයෙව අරහත්තං පාපුණාති. නො චෙ නිබ්බත්තදිවසෙ පාපුණාති, පඨමස්ස පන කප්පසතස්ස මත්ථකෙ පාපුණාති. අයමෙකො අන්තරාපරිනිබ්බායී. අපරො එවං අසක්කොන්තො ද්වින්නං කප්පසතානං මත්ථකෙ පාපුණාති, අයං දුතියො. අපරො එවම්පි අසක්කොන්තො චතුන්නං කප්පසතානං මත්ථකෙ පාපුණාති, අයං තතියො අන්තරාපරිනිබ්බායී.

පඤ්චමං පන කප්පසතං අතික්කමිත්වා අරහත්තං පත්තො උපහච්චපරිනිබ්බායී නාම හොති. අතප්පාදීසුපි එසෙව නයො. යත්ථ කත්ථචි උප්පන්නො පන සසඞ්ඛාරෙන සප්පයොගෙන අරහත්තං ¶ පත්තො සසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී නාම, අසඞ්ඛාරෙන අප්පයොගෙන පත්තො අසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී නාම. අවිහාදීසුපි නිබ්බත්තො තත්ථ යාවතායුකං ඨත්වා උපරූපරි නිබ්බත්තිත්වා අකනිට්ඨං පත්තො උද්ධංසොතො අකනිට්ඨගාමී නාම.

ඉමස්මිං ¶ පන ඨානෙ අට්ඨචත්තාරීස අනාගාමිනො කථෙතබ්බා. අවිහෙසු හි තයො අන්තරාපරිනිබ්බායී, එකො උපහච්චපරිනිබ්බායී, එකො උද්ධංසොතො අකනිට්ඨගාමීති පඤ්ච හොන්ති. තෙ අසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායිනො පඤ්ච, සසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායිනො පඤ්චාති දස හොන්ති, තථා අතප්පාදීසු. අකනිට්ඨෙසු පන උද්ධංසොතො නත්ථි, තස්මා තත්ථ චත්තාරො සසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී, චත්තාරො අසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායීති අට්ඨාති එවං අට්ඨචත්තාලීස හොන්ති. තෙසං උද්ධංසොතො අකනිට්ඨගාමී සබ්බජෙට්ඨො චෙව හොති ¶ සබ්බකනිට්ඨො ච. කථං? සො හි සොළසකප්පසහස්සායුකත්තා ආයුනා සබ්බෙසං ජෙට්ඨො, සබ්බපච්ඡා අරහත්තං පාපුණීති සබ්බෙසං කනිට්ඨො. ඉමස්මිං සුත්තෙ අපුබ්බං අචරිමං එකචිත්තක්ඛණිකා නානාලක්ඛණා අරහත්තමග්ගස්ස පුබ්බභාගවිපස්සනා බොජ්ඣඞ්ගා කථිතා.

185. චතුත්ථෙ සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ඉති චෙ මෙ හොතීති සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගොති එවං චෙ මය්හං හොති. අප්පමාණොති මෙ හොතීති අප්පමාණොති එවං මෙ හොති. සුසමාරද්ධොති සුපරිපුණ්ණො. තිට්ඨතීති එත්ථ අට්ඨහාකාරෙහි සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො තිට්ඨති – උප්පාදං අනාවජ්ජිතත්තා අනුප්පාදං ආවජ්ජිතත්තා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො තිට්ඨති, පවත්තං, අප්පවත්තං, නිමිත්තං, අනිමිත්තං සඞ්ඛාරෙ අනාවජ්ජිතත්තා, විසඞ්ඛාරං ආවජ්ජිතත්තා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො තිට්ඨතීති. ඉමෙහි අට්ඨහාකාරෙහි තිට්ඨතීති ථෙරො ජානාති, වුත්තාකාරවිපරීතෙහෙව අට්ඨහාකාරෙහි චවන්තං චවතීති පජානාති. සෙසබොජ්ඣඞ්ගෙසුපි එසෙව නයො.

ඉති ඉමස්මිං සුත්තෙ ථෙරස්ස ඵලබොජ්ඣඞ්ගා කථිතා. යදා හි ථෙරො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං සීසං කත්වා ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජති, තදා ඉතරෙ ඡ තදන්වයා හොන්ති. යදා ධම්මවිචයාදීසු අඤ්ඤතරං, තදාපි සෙසා තදන්වයා හොන්තීති එවං ඵලසමාපත්තියං අත්තනො චිණ්ණවසිතං දස්සෙන්තො ථෙරො ඉමං සුත්තං කථෙසීති.

186. පඤ්චමෙ ¶ බොධාය සංවත්තන්තීති බුජ්ඣනත්ථාය සංවත්තන්ති. කිං බුජ්ඣනත්ථාය? මග්ගෙන ¶ අසඞ්ඛතං නිබ්බානං, පච්චවෙක්ඛණාය කතකිච්චතං, මග්ගෙන වා කිලෙසනිද්දාතො පබුජ්ඣනත්ථාය, ඵලෙන පබුජ්ඣනභාවත්ථායාතිපි වුත්තං හොති. තෙනෙවෙත්ථ නිබ්බානසච්ඡිකිරියා කිලෙසපහානපච්චවෙක්ඛණාති සබ්බං දස්සිතං.

187-188. ඡට්ඨෙ ¶ ආරාමනිස්සයීති ආරාමං නිස්සාය වසනභාවෙන ආරාමනිස්සයී. පරිසාවචරොති පරිසාය අවචරො. පරිසං නාම බාලාපි, පණ්ඩිතාපි ඔසරන්ති, යො පන පරප්පවාදං මද්දිත්වා අත්තනො වාදං දීපෙතුං සක්කොති, අයං පරිසාවචරො නාම. ආරාමෙන ආරාමන්ති ආරාමෙනෙව ආරාමං අනුචඞ්කමාමි, න බාහිරෙනාති අත්ථො. උය්යානෙන උය්යානන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. අඤ්ඤෙන වා ආරාමෙන පවිසිත්වා අඤ්ඤං ආරාමං, අඤ්ඤෙන උය්යානෙන අඤ්ඤං උය්යානන්ති අයමෙත්ථ අත්ථො. ඉතිවාදප්පමොක්ඛානිසංසන්ති ‘‘එවං පුච්ඡා හොති, එවං විස්සජ්ජනං, එවං ගහණං, එවං නිබ්බෙඨන’’න්ති ඉමිනා නයෙන ඉතිවාදො හොති ඉතිවාදප්පමොක්ඛොති එතං ආනිසංසං. උපාරම්භානිසංසන්ති ‘‘අයං පුච්ඡාය දොසො, අයං විස්සජ්ජනෙ’’ති එවං වාදදොසානිසංසං.

කථං භාවිතො ච, කුණ්ඩලිය, ඉන්ද්රියසංවරොති සත්ථා ‘‘එත්තකං ඨානං පරිබ්බාජකෙන පුච්ඡිතං, ඉදානි පුච්ඡිතුං න සක්කොතී’’ති ඤත්වා ‘‘න තාව අයං දෙසනා යථානුසන්ධිං ගතා. ඉදානි නං යථානුසන්ධිං පාපෙස්සාමී’’ති සයමෙව පුච්ඡන්තො ඉමං දෙසනං ආරභි. තත්ථ මනාපං නාභිජ්ඣතීති ඉට්ඨාරම්මණං නාභිජ්ඣායති. නාභිහංසතීති න සාමිසාය තුට්ඨියා අභිහංසති. තස්ස ඨිතො ච කායො හොති, ඨිතං චිත්තං අජ්ඣත්තන්ති තස්ස නාමකායො ච චිත්තඤ්ච ගොචරජ්ඣත්තෙ ඨිතං හොති. සුසණ්ඨිතන්ති කම්මට්ඨානවසෙන සුට්ඨු සණ්ඨිතං. සුවිමුත්තන්ති කම්මට්ඨානවිමුත්තියා සුවිමුත්තං. අමනාපන්ති අනිට්ඨාරම්මණං. න මඞ්කු හොතීති තස්මිං න මඞ්කු හොති. අප්පතිට්ඨිතචිත්තොති කිලෙසවසෙන ¶ අට්ඨිතචිත්තො. අදීනමානසොති දොමනස්සවසෙන අදීනචිත්තො. අබ්යාපන්නචෙතසොති දොසවසෙන අපූතිචිත්තො.

එවං භාවිතො ඛො, කුණ්ඩලිය, ඉන්ද්රියසංවරො එවං බහුලීකතො තීණි සුචරිතානි පරිපූරෙතීති එත්ථ එවං සුචරිතපූරණං වෙදිතබ්බං – ඉමෙසු තාව ඡසු ද්වාරෙසු අට්ඨාරස දුච්චරිතානි ¶ හොන්ති. කථං? චක්ඛුද්වාරෙ තාව ¶ ඉට්ඨාරම්මණෙ ආපාථගතෙ කායඞ්ගවාචඞ්ගානි අචොපෙත්වා තස්මිං ආරම්මණෙ ලොභං උප්පාදෙන්තස්ස මනොදුච්චරිතං හොති. ලොභසහගතෙන චිත්තෙන ‘‘අහො වතිදං ඉට්ඨං කන්තං මනාප’’න්ති භණන්තස්ස වචීදුච්චරිතං, තදෙව හත්ථෙන පරාමසන්තස්ස කායදුච්චරිතං. සෙසද්වාරෙසුපි එසෙව නයො.

අයං පන විසෙසො – සොතද්වාරස්මිඤ්හි සද්දාරම්මණස්ස වත්ථුභූතං සඞ්ඛපණවාදිතූරියභණ්ඩං අනාමාසං ආමසන්තස්ස, ඝානද්වාරෙ ගන්ධාරම්මණස්ස වත්ථුභූතං ගන්ධමාලාදිං, ජිව්හාද්වාරෙ රසාරම්මණස්ස වත්ථුභූතං මච්ඡමංසාදිං, කායද්වාරෙ ඵොට්ඨබ්බාරම්මණස්ස වත්ථුභූතං වත්ථතූලකපාවාරාදිං, මනොද්වාරෙ පඤ්ඤත්තිවසෙන ධම්මාරම්මණභූතං සප්පිතෙලමධුඵාණිතාදිං ආමසන්තස්ස කායදුච්චරිතං වෙදිතබ්බං. සඞ්ඛෙපතො පනෙත්ථ ඡසු ද්වාරෙසු කායවීතික්කමො කායදුච්චරිතං, වචීවීතික්කමො වචීදුච්චරිතං, මනොවීතික්කමො මනොදුච්චරිතන්ති තීණෙව දුච්චරිතානි හොන්ති.

අයං පන භික්ඛු අත්තනො භාවනාපටිසඞ්ඛානෙ ඨිතො ඉමානි දුච්චරිතානි සුචරිතං කත්වා විපරිණාමෙති. කථං? චක්ඛුද්වාරෙ තාව ඉට්ඨාරම්මණෙ ආපාථගතෙ කායඞ්ගවාචඞ්ගානි අචාලෙත්වා රූපාරම්මණං විපස්සනං පට්ඨාපයතො මනොසුචරිතං හොති, විපස්සනාසහගතෙන චිත්තෙන ඛයධම්මං වයධම්මන්ති භණන්තස්ස වචීසුචරිතං, ‘‘අනාමාසභණ්ඩං එත’’න්ති අනාමසන්තස්ස කායසුචරිතං. සෙසද්වාරෙසුපි එසෙව නයො. එවං ඉමානි විත්ථාරතො අට්ඨාරස සුචරිතානි හොන්ති. සඞ්ඛෙපතො ¶ පනෙත්ථාපි ඡසු ද්වාරෙසු කායසංවරො කායසුචරිතං, වචීසංවරො වචීසුචරිතං, මනොසංවරො මනොසුචරිතන්ති තීණෙව සුචරිතානි හොන්ති. එවං ඉන්ද්රියසංවරො තීණි සුචරිතානි පරිපූරෙතීති වෙදිතබ්බො. එත්තාවතා සීලානුරක්ඛිතං ඉන්ද්රියසංවරසීලං කථිතං.

කායදුච්චරිතං පහායාතිආදීසු තිවිධං කායදුච්චරිතං, චතුබ්බිධං වචීදුච්චරිතං, තිවිධං මනොදුච්චරිතං. තස්ස පටිපක්ඛවසෙන කායසුචරිතාදීනි වෙදිතබ්බානි. එත්තාවතා කායසංවරවචීසංවරෙහි පාතිමොක්ඛසීලං, මනොසංවරෙන තීණි සීලානීති චතුපාරිසුද්ධිසීලං කථිතං හොති. සකලෙ පන ඉමස්මිං සුත්තෙ සුචරිතමූලකා සතිපට්ඨානා ලොකුත්තරමිස්සකා, සත්තන්නං බොජ්ඣඞ්ගානං ¶ මූලභූතා සතිපට්ඨානා පුබ්බභාගා, තෙපි සතිපට්ඨානමූලකා බොජ්ඣඞ්ගා පුබ්බභාගාව. විජ්ජාවිමුත්තිමූලකා පන ලොකුත්තරාව කථිතාති වෙදිතබ්බා. සත්තමං උත්තානමෙව.

189. අට්ඨමෙ ¶ පච්චත්තන්ති අත්තනාව. යොනිසොමනසිකාරාති යොනිසො මනසිකාරෙන. ආරබ්භමානොවාති කුරුමානොයෙව. සුවිමුත්තන්ති කම්මට්ඨානවිමුත්තියා සුට්ඨු විමුත්තං. අට්ඨිංකත්වාති අත්ථං කරිත්වා, අත්ථිකො හුත්වාති වුත්තං හොති.

190. නවමෙ නාඤ්ඤත්ර තථාගතස්ස පාතුභාවාති තථාගතස්ස පාතුභාවං විනා න අඤ්ඤස්මිං කාලෙ උප්පජ්ජන්තීති අත්ථො.

191. දසමෙ නාඤ්ඤත්ර සුගතවිනයාති සුගතොවාදං විනා න උප්පජ්ජන්තීති.

192-194. දුතියවග්ගස්ස පඨමෙ චත්තාරො ඉරියාපථෙ කප්පෙන්තීති යෙසං චත්තාරො ඉරියාපථා අත්ථි, තෙසංයෙව වසෙනෙතං ¶ වුත්තං. සීලං නිස්සායාති චතුපාරිසුද්ධිසීලං නිස්සයං කත්වා. සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙති සහවිපස්සනකෙ මග්ගබොජ්ඣඞ්ගෙ. දුතියතතියානි උත්තානත්ථානෙව.

195-201. චතුත්ථෙ ¶ තථා පහීනො චායස්මතො මහාකස්සපස්ස සො ආබාධො අහොසීති ථෙරස්ස කිර ඉමං බොජ්ඣඞ්ගභාවනං සාධුකං ¶ සුණන්තස්ස එතදහොසි ‘‘මය්හං පබ්බජිතදිවසතො සත්තමෙ දිවසෙ සච්චානි පටිවිජ්ඣන්තස්ස ඉමෙ බොජ්ඣඞ්ගා පාතුභූතා’’ති. අථස්ස ‘‘නිය්යානිකං වත සත්ථුසාසන’’න්ති චින්තයතො ලොහිතං පසීදි, උපාදාරූපං විසුද්ධං අහොසි, පොක්ඛරපත්තෙ පතිතඋදකබින්දු විය සරීරතො රොගො විනිවත්තිත්වා ගතො. තෙන වුත්තං ‘‘තථා පහීනො චායස්මතො මහාකස්සපස්ස සො ආබාධො අහොසී’’ති. පඤ්චමඡට්ඨෙසුපි එසෙව නයො. ඉමෙසං පන තිණ්ණම්පි ජනානං පබ්බතපාදෙ පුප්ඵිතවිසරුක්ඛවාතසම්ඵස්සෙන උප්පන්නො මන්දසීතජරො ආබාධොති වෙදිතබ්බො. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

202-203. තතියවග්ගස්ස පඨමෙ කිත්තාවතා නු ඛො, භන්තෙ, බොජ්ඣඞ්ගාති වුච්චන්තීති භන්තෙ, කිත්තකෙන නු ඛො බුජ්ඣනකඅඞ්ගා නාම වුච්චන්තීති පුච්ඡති. බොධාය සංවත්තන්තීති බුජ්ඣනත්ථාය සංවත්තන්ති. ඉමස්මිං සුත්තෙ මිස්සකබොජ්ඣඞ්ගා කථිතා. දුතියෙ ධම්මපරිච්ඡෙදො කථිතො.

204-206. තතියෙ ¶ කාමරාගට්ඨානියානන්ති කාමරාගස්ස කාරණභූතානං ආරම්මණධම්මානං. බ්යාපාදට්ඨානියාදීසුපි එසෙව නයො. සකලඤ්හි ඉදං සුත්තං ආරම්මණෙනෙව කථිතං. පඨමවග්ගස්ස ¶ දුතියසුත්තෙ වුත්තපරිච්ඡෙදොපෙත්ථ ලබ්භතෙව. චතුත්ථෙ මිස්සකබොජ්ඣඞ්ගා කථිතා. පඤ්චමෙ අපරිහානියෙ ධම්මෙති අපරිහානිකරෙ සභාවධම්මෙ.

207-208. ඡට්ඨෙ එතදවොචාති ‘‘ඉමිස්සං පරිසති නිසින්නො උදායිත්ථෙරො නාම අනුසන්ධිකුසලො භික්ඛු අත්ථි, සො මං පුච්ඡිස්සතීති භගවතා ¶ ඔසාපිතදෙසනං ඤත්වා දෙසනානුසන්ධිං ඝටෙස්සාමී’’ති පුච්ඡන්තො එතං අවොච. විපුලන්තිආදි සබ්බං සුභාවිතත්තං සන්ධාය වුත්තං. සුභාවිතො හි සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො විපුලො ච මහග්ගතො ච අප්පමාණො ච අබ්යාපජ්ජො ච නාම හොති. සො හි පත්ථටත්තා විපුලො, මහන්තභාවං ගතත්තා මහග්ගතො, වඩ්ඪිපමාණත්තා අප්පමාණො, නීවරණානං දූරීභාවෙන බ්යාපාදරහිතත්තා අබ්යාපජ්ඣො නාම හොති. තණ්හාය පහානා කම්මං පහීයතීති යං තණ්හාමූලකං කම්මං උප්පජ්ජෙය්ය, තං තණ්හාපහානෙන පහීයති. කම්මස්ස පහානා දුක්ඛන්ති යම්පි කම්මමූලකං වට්ටදුක්ඛං උප්පජ්ජෙය්ය, තං කම්මපහානෙන පහීයති. තණ්හක්ඛයාදයො තණ්හාදීනංයෙව ඛයා, අත්ථතො පනෙතෙහි නිබ්බානං කථිතන්ති වෙදිතබ්බං. සත්තමං උත්තානමෙව.

209. අට්ඨමෙ ¶ නිබ්බෙධභාගියන්ති නිබ්බිජ්ඣනකොට්ඨාසියං. සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවිතෙනාති සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගෙන භාවිතෙන, සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං වා භාවෙත්වා ඨිතෙන, එවමෙත්ථ මග්ගබොජ්ඣඞ්ගා මිස්සකා. තෙහි භාවිතං, තෙ වා භාවෙත්වා ඨිතං චිත්තං නිබ්බත්තිතලොකුත්තරමෙව. තම්පි පන මග්ගනිස්සිතං කත්වා මිස්සකමෙව කථෙතුං වට්ටති.

210. නවමෙ සංයොජනවිනිබන්ධාති සංයොජනසඞ්ඛාතා විනිබන්ධා. අජ්ඣොසානාති පරිනිට්ඨපෙත්වා ගහණා.

211. දසමෙ ¶ අබහුකතොති අකතබහුමානො. උක්කුජ්ජාවකුජ්ජන්ති එත්ථ උක්කුජ්ජං වුච්චති උදයො, අවකුජ්ජං වයොති උදයබ්බයවසෙන පරිවත්තෙන්තො සම්මසන්තොති දීපෙති. ධම්මො ච මෙ, භන්තෙ, අභිසමිතොති විපස්සනාධම්මො අභිසමාගතො. මග්ගොති විපස්සනාමග්ගොව. සචෙ හි ථෙරො තස්මිං සමයෙ සොතාපන්නො, උපරි තිණ්ණං මග්ගානං අත්ථාය, සචෙ ¶ අනාගාමී, අරහත්තමග්ගස්ස අත්ථාය අයං විපස්සනා වෙදිතබ්බා. තථා තථා විහරන්තන්ති තෙන තෙනාකාරෙන විහරන්තං. තථත්තායාති තථාභාවාය. ඛීණා ජාතීතිආදීහි තථත්තායාති අධිප්පෙතං තථාභාවං දස්සෙති. පච්චවෙක්ඛණත්ථාය උපනීයතීති හි එත්ථ අධිප්පායො, තං දස්සෙන්තො එවමාහ. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

214-215. චතුත්ථවග්ගස්ස තතියෙ න ච පභස්සරන්ති න ච පභාවන්තං. පභඞ්ගු චාති පභිජ්ජනසභාවං. අයොති කාළලොහං. ඨපෙත්වා ඉධ වුත්තානි චත්තාරි අවසෙසං ලොහං නාම. සජ්ඣූති රජතං. චිත්තස්සාති චතුභූමකචිත්තස්ස. ලොකියස්ස තාව උපක්කිලෙසො හොතු ¶ , ලොකුත්තරස්ස කථං හොතීති? උප්පජ්ජිතුං අප්පදානෙන. යදග්ගෙන හි උප්පජ්ජිතුං න දෙන්ති, තදග්ගෙනෙව තෙ ලොකියස්සාපි ලොකුත්තරස්සාපි උපක්කිලෙසා නාම හොන්ති. පභඞ්ගු චාති ආරම්මණෙ චුණ්ණවිචුණ්ණභාවූපගමනෙන භිජ්ජනසභාවං. අනාවරණා අනීවරණාති කුසලධම්මෙ න ආවරන්තීති අනාවරණා, න නීවරන්ති න පටිච්ඡාදෙන්තීති අනීවරණා. චෙතසො අනුපක්කිලෙසාති චතුභූමකචිත්තස්ස අනුපක්කිලෙසා.

219. අට්ඨමෙ ¶ පඤ්ඤාය දුබ්බලීකරණාති පඤ්ඤාය මන්දභාවකරා. නීවරණානඤ්හි අභිණ්හුප්පාදෙ සති අන්තරන්තරා උප්පජ්ජමානා පඤ්ඤා දුබ්බලා හොති මන්දා අවිසදා.

පඤ්ච නීවරණා තස්මිං සමයෙ න හොන්ති. සත්තබොජ්ඣඞ්ගා තස්මිං සමයෙ භාවනාපාරිපූරිං ගච්ඡන්තීති අරියසාවකස්ස හි සප්පායධම්මස්සවනං සුණන්තස්ස ¶ පඤ්ච නීවරණා දූරෙ හොන්ති. සො සචෙ තස්මිංයෙව ඨානෙ විසෙසං නිබ්බත්තෙතුං සක්කොති, එවමස්ස සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා භාවනාපාරිපූරිං ගච්ඡන්ති. නො චෙ සක්කොති, තතො වුට්ඨාය රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානං ගතො තමෙව පීතිං අවිජහන්තො පඤ්ච නීවරණෙ වික්ඛම්භෙත්වා විසෙසං නිබ්බත්තෙස්සති. තත්ථ අසක්කොන්තොපි යාව සත්තදිවසබ්භන්තරා තමෙව පීතිං අවිජහන්තො නීවරණෙ වික්ඛම්භෙත්වා විසෙසං නිබ්බත්තෙස්සතීති ඉදං සන්ධායෙතං වුත්තං. ධම්මස්සවනවසෙන සකිං පීතිපාමොජ්ජපක්ඛියා පටිලද්ධබොජ්ඣඞ්ගා හි කම්මාරාමතාදීනි ආගම්ම නස්සන්ති, තථාරූපං පන උතුසප්පායාදිං ලභිත්වා පුන උප්පජ්ජන්තාපි තස්මිං සමයෙ භාවනාපාරිපූරිං ගච්ඡන්ති ඉච්චෙව වුච්චති.

220. නවමෙ අජ්ඣාරුහාති අභිරුහනකා. කච්ඡකොති අට්ඨිකච්ඡකො. කපිත්ථනොති මක්කටථනසදිසඵලො විජාතපිලක්ඛො.

221. දසමෙ ¶ අන්ධකරණාති අන්ධභාවකරණා. අචක්ඛුකරණාති පඤ්ඤාචක්ඛුස්ස අකරණා. පඤ්ඤානිරොධිකාති පඤ්ඤාය නිරොධනා. විඝාතපක්ඛියාති දුක්ඛපක්ඛිකා. අනිබ්බානසංවත්තනිකාති නිබ්බානත්ථාය අසංවත්තනිකා. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙව. සකලෙපි ඉමස්මිං වග්ගෙ මිස්සකබොජ්ඣඞ්ගාව කථිතාති.

222. පඤ්චමවග්ගස්ස ¶ පඨමෙ තිස්සො විධාති තයො මානකොට්ඨාසා, මානොයෙව වා. තථා තථා විදහනතො හි මානොව විධාති වුච්චති.

223. දුතියෙ ¶ රඤ්ඤො, භික්ඛවෙ, චක්කවත්තිස්සාති එත්ථ අත්තනො සිරිසම්පත්තියා රාජති, චතූහි වා සඞ්ගහවත්ථූහි ලොකං රඤ්ජෙතීති රාජා, තස්ස රඤ්ඤො. ‘‘පවත්තතු භවං චක්කරතන’’න්ති පුඤ්ඤානුභාවෙන අබ්භුග්ගතාය වාචාය චොදෙන්තො චක්කං වත්තෙතීති චක්කවත්තී, තස්ස චක්කවත්තිස්ස. පාතුභාවාති පාතුභාවෙන. සත්තන්නන්ති ගණනපරිච්ඡෙදො. රතනානන්ති පරිච්ඡින්නඅත්ථදස්සනං. වචනත්ථො පනෙත්ථ රතිජනනට්ඨෙන රතනං. අපිච –

‘‘චිත්තීකතං මහග්ඝඤ්ච, අතුලං දුල්ලභදස්සනං;

අනොමසත්තපරිභොගං, රතනං තෙන වුච්චතී’’ති.

චක්කරතනස්ස ච නිබ්බත්තකාලතො පට්ඨාය අඤ්ඤං දෙවට්ඨානං නාම න හොති, සබ්බෙව ගන්ධපුප්ඵාදීහි තස්සෙව පූජඤ්ච අභිවාදනාදීනි ච කරොන්තීති චිත්තීකතට්ඨෙන රතනං. චක්කරතනස්ස ච ‘‘එත්තකං නාම ධනං අග්ඝතී’’ති අග්ඝො නත්ථි, ඉති මහග්ඝට්ඨෙනාපි රතනං. චක්කරතනඤ්ච අඤ්ඤෙහි ලොකෙ විජ්ජමානරතනෙහි අසදිසන්ති අතුලට්ඨෙන රතනං. යස්මා පන යස්මිං කප්පෙ බුද්ධා උප්පජ්ජන්ති ¶ , තස්මිංයෙව චක්කවත්තිනො, බුද්ධා ච කදාචි කරහචි උප්පජ්ජන්ති, තස්මා දුල්ලභදස්සනට්ඨෙන රතනං. තදෙතං ජාතිරූපකුලඉස්සරියාදීහි අනොමස්ස උළාරසත්තස්සෙව උප්පජ්ජති, න අඤ්ඤස්සාති අනොමසත්තපරිභොගට්ඨෙනාපි රතනං. යථා ච චක්කරතනං, එවං සෙසානිපීති. තෙන වුත්තං –

‘‘චිත්තීකතං ¶ මහග්ඝඤ්ච, අතුලං දුල්ලභදස්සනං;

අනොමසත්තපරිභොගං, රතනං තෙන වුච්චතී’’ති.

පාතුභාවො හොතීති නිබ්බත්ති හොති. තත්රායං යොජනා – චක්කවත්තිස්ස පාතුභාවා සත්තන්නං රතනානං පාතුභාවොති අයුත්තං. උප්පන්නඤ්හි චක්කං වත්තෙත්වා සො චක්කවත්තී නාම හොතීති නායුත්තං. කස්මා? චක්කවත්තනනියමාපෙක්ඛතාය. යො හි නියමෙන චක්කං වත්තෙස්සති, සො පටිසන්ධිතො පභුති ‘‘චක්කවත්ති පාතුභූතො’’ති වත්තබ්බතං ආපජ්ජති. ලද්ධනාමස්ස ච පුරිසස්ස මූලුප්පත්තිවචනතොපි යුත්තමෙවෙතං. යො හි එස චක්කවත්තීති ¶ ලද්ධනාමො සත්තවිසෙසො, තස්ස පටිසන්ධිසඞ්ඛාතො පාතුභාවොති අයමෙත්ථ අත්ථො. තස්ස හි පාතුභාවා රතනානි පාතුභවන්ති. පාතුභූතෙහි පන තෙහි සද්ධිං පරිපක්කෙ පුඤ්ඤසම්භාරෙ සො සංයුජ්ජති, තදා ලොකස්ස තෙසු පාතුභාවචිත්තං උප්පජ්ජති. බහුලවචනතො චාපි යුත්තමෙවෙතං. යදා හි ලොකස්ස තෙසු පාතුභාවසඤ්ඤා උප්පජ්ජති, තදා එකමෙව පඨමං, පච්ඡා ඉතරානි ඡ පාතුභවන්තීති බහුලවචනතො චාපි එතං යුත්තං. පාතුභාවස්ස ච අත්ථභෙදතොපි යුත්තමෙවෙතං. න කෙවලඤ්හි පාතුභූතමෙව පාතුභාවො, පාතුභාවයතීති පාතුභාවො. අයං පාතුභාවස්ස අත්ථභෙදො. යස්මා යො සො පුඤ්ඤසම්භාරො රාජානං චක්කවත්තිං පටිසන්ධිවසෙන පාතුභාවයති, තස්මා රඤ්ඤො චක්කවත්තිස්ස පාතුභාවා. න කෙවලඤ්හි චක්කවත්තියෙව, ඉමානි පන සත්ත රතනානිපි පාතුභවන්තීති අයමෙත්ථ අත්ථො. යථෙව හි සො පුඤ්ඤසම්භාරො රඤ්ඤො ජනකහෙතු, එවං රතනානම්පි පරියායෙන උපනිස්සයහෙතූති යුත්තමෙවෙතං ‘‘රඤ්ඤො, භික්ඛවෙ, චක්කවත්තිස්ස පාතුභාවා සත්තන්නං රතනානං පාතුභාවො හොතී’’ති.

ඉදානි ¶ තෙසං රතනානං සරූපවසෙන දස්සනත්ථං කතමෙසං සත්තන්නං චක්කරතනස්සාතිආදිමාහ. තත්ථ චක්කරතනස්සාතිආදීසු අයං සඞ්ඛෙපාධිප්පායො – ද්විසහස්සදීපපරිවාරානං චතුන්නං මහාදීපානං සිරිවිභවං ගහෙත්වා දාතුං සමත්ථස්ස චක්කරතනස්ස පාතුභාවො හොති, තථා පුරෙභත්තමෙව සාගරපරියන්තං පථවිං අනුපරියායනසමත්ථස්ස වෙහාසඞ්ගමස්ස හත්ථිරතනස්ස, තාදිසස්සෙව අස්සරතනස්ස, චතුරඞ්ගසමන්නාගතෙපි අන්ධකාරෙ යොජනප්පමාණං අන්ධකාරං විධමිත්වා ආලොකදස්සනසමත්ථස්ස මණිරතනස්ස, ඡබ්බිධං දොසං විවජ්ජෙත්වා මනාපචාරිනො ඉත්ථිරතනස්ස, යොජනප්පමාණෙ පදෙසෙ අන්තොපථවිගතානං නිධීනං දස්සනසමත්ථස්ස ගහපතිරතනස්ස, අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තිත්වා සකලරජ්ජානුසාසනසමත්ථස්ස ජෙට්ඨපුත්තසඞ්ඛාතස්ස පරිණායකරතනස්ස ච පාතුභාවො හොතීති ¶ . අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරතො පන තෙසං චක්කරතනාදීනං පාතුභාවවිධානං මහාසුදස්සනාදීසු සුත්තෙසු ආගතමෙව. අත්ථොපිස්ස තෙසං වණ්ණනාය සංවණ්ණිතොයෙව.

සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගරතනස්සාතිආදීසු ¶ සරික්ඛකතා එවං වෙදිතබ්බා – යථෙව හි චක්කවත්තිනො චක්කරතනං සබ්බරතනානං පුරෙචරං, එවං සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගරතනං සබ්බෙසං චතුභූමකධම්මානං පුරෙචරන්ති, පුරෙචරණට්ඨෙන චක්කවත්තිරඤ්ඤො චක්කරතනසදිසං හොති. චක්කවත්තිනො ච රතනෙසු මහාකායූපපන්නං අච්චුග්ගතං විපුලං මහන්තං හත්ථිරතනං, ඉදම්පි ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගරතනං මහන්තං ධම්මකායූපපන්නං අච්චුග්ගතං විපුලං මහන්තන්ති හත්ථිරතනසදිසං හොති. චක්කවත්තිනො අස්සරතනං සීඝං ලහු ජවං, ඉදම්පි වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගරතනං සීඝං ලහු ජවන්ති ඉමාය සීඝලහුජවතාය අස්සරතනසදිසං හොති. චක්කවත්තිනො මණිරතනං අන්ධකාරං විධමති, ආලොකං දස්සෙති, ඉදම්පි පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගරතනං තාය එකන්තකුසලත්තා කිලෙසන්ධකාරං විධමති, සහජාතපච්චයාදිවසෙන ඤාණාලොකං දස්සෙතීති ඉමිනා අන්ධකාරවිධමනආලොකදස්සනභාවෙන මණිරතනසදිසං හොති.

චක්කවත්තිනො ඉත්ථිරතනං කායචිත්තදරථං ¶ පටිපස්සම්භෙති, පරිළාහං වූපසමෙති. ඉදම්පි පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගරතනං කායචිත්තදරථං පටිපස්සම්භෙති, පරිළාහං වූපසමෙතීති ඉත්ථිරතනසදිසං හොති. චක්කවත්තිනො ගහපතිරතනං ඉච්ඡිතිච්ඡිතක්ඛණෙ ධනදානෙන වික්ඛෙපං පච්ඡින්දිත්වා චිත්තං එකග්ගං කරොති, ඉදම්පි සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගරතනං යථිච්ඡිතාදිවසෙන අප්පනං සම්පාදෙති, වික්ඛෙපං පච්ඡින්දිත්වා චිත්තං එකග්ගං කරොතීති ගහපතිරතනසදිසං හොති. චක්කවත්තිනො ච පරිණායකරතනං සබ්බත්ථකිච්චසම්පාදනෙන අප්පොස්සුක්කතං කරොති. ඉදම්පි උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගරතනං චිත්තුප්පාදං ලීනුද්ධච්චතො මොචෙත්වා පයොගමජ්ඣත්තෙ ඨපයමානං අප්පොස්සුක්කතං කරොතීති පරිණායකරතනසදිසං හොති. ඉති ඉමස්මිං සුත්තෙ චතුභූමකො සබ්බසඞ්ගාහිකධම්මපරිච්ඡෙදො කථිතොති වෙදිතබ්බො.

225-231. චතුත්ථෙ එළමූගොති මුඛෙන වාචං නිච්ඡාරෙතුං සක්කොන්තොපි දොසෙහි මූගො අසම්පන්නවචනො. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

232. ඡට්ඨවග්ගස්ස ¶ ¶ පඨමෙ අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදායාතිආදීසු අයං පුරිමනයතො විසෙසො. න කෙවලඤ්හි සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගාදීනං එතෙ වුත්තප්පකාරාව උප්පාදාය, උප්පන්නානං වා භාවනාය පාරිපූරියා පච්චයා හොන්ති, අඤ්ඤෙපි පන එවං වෙදිතබ්බා. අපරෙපි හි චත්තාරො ධම්මා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය සංවත්තන්ති සතිසම්පජඤ්ඤං මුට්ඨස්සතිපුග්ගලපරිවජ්ජනතා උපට්ඨිතස්සතිපුග්ගලසෙවනතා තදධිමුත්තතාති. අභික්කන්තාදීසු හි සත්තසු ඨානෙසු සතිසම්පජඤ්ඤෙන, භත්තනික්ඛිත්තකාකසදිසෙ මුට්ඨස්සතිපුග්ගලෙ පරිවජ්ජනෙන, තිස්සදත්තත්ථෙරඅභයත්ථෙරාදිසදිසෙ උපට්ඨිතස්සතිපුග්ගලෙ සෙවනෙන, ඨානනිසජ්ජාදීසු සතිසමුට්ඨාපනත්ථං නින්නපොණපබ්භාරචිත්තතාය ¶ ච සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො උප්පජ්ජති. එවං චතූහි කාරණෙහි උප්පන්නස්ස පනස්ස අරහත්තමග්ගෙන භාවනාපාරිපූරී හොති.

සත්ත ධම්මා ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය සංවත්තන්ති – පරිපුච්ඡකතා වත්ථුවිසදකිරියා ඉන්ද්රියසමත්තපටිපාදනා දුප්පඤ්ඤපුග්ගලපරිවජ්ජනා පඤ්ඤවන්තපුග්ගලසෙවනා ගම්භීරඤාණචරියපච්චවෙක්ඛණා තදධිමුත්තතාති. තත්ථ පරිපුච්ඡකතාති ඛන්ධධාතුආයතනඉන්ද්රියබලබොජ්ඣඞ්ගමග්ගඞ්ගඣානඞ්ගසමථවිපස්සනානං අත්ථසන්නිස්සිතපරිපුච්ඡාබහුලතා.

වත්ථුවිසදකිරියාති අජ්ඣත්තිකබාහිරානං වත්ථූනං විසදභාවකරණං. යදා හිස්ස කෙසනඛලොමානි දීඝානි හොන්ති, සරීරං වා උස්සන්නදොසඤ්චෙව සෙදමලමක්ඛිතඤ්ච, තදා අජ්ඣත්තිකවත්ථු අවිසදං හොති අපරිසුද්ධං. යදා පන චීවරං ජිණ්ණං කිලිට්ඨං දුග්ගන්ධං හොති, සෙනාසනං වා උක්ලාපං, තදා බාහිරවත්ථු අවිසදං හොති අපරිසුද්ධං. තස්මා කෙසාදිඡෙදනෙන උද්ධංවිරෙචනඅධොවිරෙචනාදීහි සරීරසල්ලහුකභාවකරණෙන උච්ඡාදනනහාපනෙන ච අජ්ඣත්තිකවත්ථු විසදං කාතබ්බං. සූචිකම්මධොවනරජනපරිභණ්ඩකරණාදීහි බාහිරවත්ථු විසදං කාතබ්බං. එතස්මිඤ්හි අජ්ඣත්තිකබාහිරෙ වත්ථුම්හි අවිසදෙ උප්පන්නෙසු චිත්තචෙතසිකෙසු ඤාණම්පි අවිසදං අපරිසුද්ධං හොති අපරිසුද්ධානි දීපකපල්ලකවට්ටිතෙලානි නිස්සාය උප්පන්නදීපසිඛාය ඔභාසො ¶ ¶ විය. විසදෙ පන අජ්ඣත්තිකබාහිරෙ වත්ථුම්හි උප්පන්නෙසු චිත්තචෙතසිකෙසු ඤාණම්පි විසදං හොති පරිසුද්ධානි දීපකපල්ලකවට්ටිතෙලානි නිස්සාය උප්පන්නදීපසිඛාය ඔභාසො විය. තෙන වුත්තං – ‘‘වත්ථුවිසදකිරියා ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය සංවත්තතී’’ති.

ඉන්ද්රියසමත්තපටිපාදනා නාම සද්ධාදීනං ඉන්ද්රියානං සමභාවකරණං. සචෙ හිස්ස සද්ධින්ද්රියං බලවං හොති, ඉතරානි මන්දානි, තතො වීරියින්ද්රියං පග්ගහකිච්චං, සතින්ද්රියං උපට්ඨානකිච්චං, සමාධින්ද්රියං අවික්ඛෙපකිච්චං, පඤ්ඤින්ද්රියං දස්සනකිච්චං කාතුං න සක්කොති ¶ . තස්මා තං ධම්මසභාවපච්චවෙක්ඛණෙන වා, යථා වා මනසිකරොතො බලවං ජාතං, තථා අමනසිකරණෙන හාපෙතබ්බං. වක්කලිත්ථෙරවත්ථු චෙත්ථ නිදස්සනං. සචෙ පන වීරියින්ද්රියං බලවං හොති, අථ නෙව සද්ධින්ද්රියං අධිමොක්ඛකිච්චං කාතුං සක්කොති, න ඉතරානි ඉතරකිච්චභෙදං. තස්මා තං පස්සද්ධාදිභාවනාය හාපෙතබ්බං. තත්ථාපි සොණත්ථෙරස්ස වත්ථු දස්සෙතබ්බං. එවං සෙසෙසුපි එකස්ස බලවභාවෙ සති ඉතරෙසං අත්තනො කිච්චෙසු අසමත්ථතා වෙදිතබ්බා.

විසෙසතො පනෙත්ථ සද්ධාපඤ්ඤානං සමාධිවීරියානඤ්ච සමතං පසංසන්ති. බලවසද්ධො හි මන්දපඤ්ඤො මුධප්පසන්නො හොති, අවත්ථුස්මිං පසීදති. බලවපඤ්ඤො පන මන්දසද්ධො කෙරාටිකපක්ඛං භජති, භෙසජ්ජසමුට්ඨිතො විය රොගො අතෙකිච්ඡො හොති. චිත්තුප්පාදමත්තෙනෙව කුසලං හොතීති අතිධාවිත්වා දානාදීනි අකරොන්තො නිරයෙ උප්පජ්ජති. උභින්නං සමතාය වත්ථුස්මිංයෙව පසීදති. බලවසමාධිං පන මන්දවීරියං සමාධිස්ස කොසජ්ජපක්ඛත්තා කොසජ්ජං අභිභවති. බලවවීරියං මන්දසමාධිං වීරියස්ස උද්ධච්චපක්ඛත්තා උද්ධච්චං අභිභවති. සමාධි පන වීරියෙන සංයොජිතො කොසජ්ජෙ පතිතුං න ලභති, වීරියං සමාධිනා සංයොජිතං උද්ධච්චෙ පතිතුං න ලභති. තස්මා තදුභයං සමං කාතබ්බං. උභයසමතාය හි අප්පනා හොති.

අපි ච සමාධිකම්මිකස්ස බලවතීපි සද්ධා වට්ටති. එවං සද්දහන්තො ඔකප්පෙන්තො අප්පනං පාපුණිස්සති. සමාධිපඤ්ඤාසු පන සමාධිකම්මිකස්ස එකග්ගතා බලවතී වට්ටති. එවඤ්හි සො අප්පනං පාපුණාති. විපස්සනාකම්මිකස්ස පඤ්ඤා බලවතී වට්ටති. එවඤ්හි සො ලක්ඛණපටිවෙධං පාපුණාති. උභින්නං ¶ පන සමතායපි අප්පනා හොතියෙව. සති පන සබ්බත්ථ බලවතී වට්ටති. සති හි චිත්තං උද්ධච්චපක්ඛිකානං සද්ධාවීරියපඤ්ඤානං වසෙන උද්ධච්චපාතතො ¶ , කොසජ්ජපක්ඛිකෙන ච සමාධිනා කොසජ්ජපාතතො රක්ඛති. තස්මා සා ලොණධූපනං විය සබ්බබ්යඤ්ජනෙසු, සබ්බකම්මිකඅමච්චො විය ච සබ්බරාජකිච්චෙසු සබ්බත්ථ ඉච්ඡිතබ්බා. තෙනාහ ‘‘සති ච පන සබ්බත්ථිකා වුත්තා භගවතා. කිං කාරණා? චිත්තඤ්හි සතිපටිසරණං, ආරක්ඛපච්චුපට්ඨානා ච සති, න විනා සතියා චිත්තස්ස පග්ගහනිග්ගහො හොතී’’ති.

දුප්පඤ්ඤපුග්ගලපරිවජ්ජනා ¶ නාම ඛන්ධාදිභෙදෙ අනොගාළ්හපඤ්ඤානං දුම්මෙධපුග්ගලානං ආරකා පරිවජ්ජනං. පඤ්ඤවන්තපුග්ගලසෙවනා නාම සමපඤ්ඤාසලක්ඛණපරිග්ගාහිකාය උදයබ්බයපඤ්ඤාය සමන්නාගතපුග්ගලසෙවනා. ගම්භීරඤාණචරියපච්චවෙක්ඛණා නාම ගම්භීරෙසු ඛන්ධාදීසු පවත්තාය ගම්භීරපඤ්ඤාය පභෙදපච්චවෙක්ඛණා. තදධිමුත්තතා නාම ඨානනිසජ්ජාදීසු ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගසමුට්ඨාපනත්ථං නින්නපොණපබ්භාරචිත්තතා. එවං උප්පන්නස්ස පනස්ස අරහත්තමග්ගෙන භාවනාපාරිපූරී හොති.

එකාදස ධම්මා වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය සංවත්තන්ති – අපායභයපච්චවෙක්ඛණතා, ආනිසංසදස්සාවිතා, ගමනවීථිපච්චවෙක්ඛණතා, පිණ්ඩපාතාපචායනතා, දායජ්ජමහත්තපච්චවෙක්ඛණතා, සත්ථුමහත්තපච්චවෙක්ඛණතා, ජාතිමහත්තපච්චවෙක්ඛණතා, සබ්රහ්මචාරිමහත්තපච්චවෙක්ඛණතා, කුසීතපුග්ගලපරිවජ්ජනතා, ආරද්ධවීරියපුග්ගලසෙවනතා, තදධිමුත්තතාති.

තත්ථ ‘‘නිරයෙසු පඤ්චවිධබන්ධනකම්මකාරණතො පට්ඨාය මහාදුක්ඛං අනුභවනකාලෙපි, තිරච්ඡානයොනියං ජාලඛිපනකුමීනාදීහි ගහිතකාලෙපි, පාජනකණ්ටකාදිප්පහාරතුන්නස්ස පන සකටවහනාදිකාලෙපි, පෙත්තිවිසයෙ අනෙකානිපි වස්සසහස්සානි එකං බුද්ධන්තරම්පි ඛුප්පිපාසාහි ආතුරීභූතකාලෙපි, කාලකඤ්චිකඅසුරෙසු සට්ඨිහත්ථඅසීතිහත්ථප්පමාණෙන අට්ඨිචම්මමත්තෙනෙව අත්තභාවෙන වාතාතපාදිදුක්ඛානුභවනකාලෙපි න සක්කා වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගං උප්පාදෙතුං. අයමෙව තෙ භික්ඛු කාලො’’ති එවං අපායභයං පච්චවෙක්ඛන්තස්සාපි වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගො උප්පජ්ජති.

‘‘න සක්කා කුසීතෙන නවලොකුත්තරධම්මං ලද්ධුං, ආරද්ධවීරියෙනෙව ¶ සක්කා අයමානිසංසො වීරියස්සා’’ති එවං ආනිසංසදස්සාවිනොපි උප්පජ්ජති. ‘‘සබ්බබුද්ධ-පච්චෙකබුද්ධ-මහාසාවකෙහෙව ¶ ගතමග්ගො ¶ තෙ ගන්තබ්බො. සො ච න සක්කා කුසීතෙන ගන්තු’’න්ති එවං ගමනවීථිං පච්චවෙක්ඛන්තස්සාපි උප්පජ්ජති.

‘‘යෙ තං පිණ්ඩපාතාදීහි උපට්ඨහන්ති, ඉමෙ තෙ මනුස්සා නෙව ඤාතකා, න දාසකම්මකරා, නාපි ‘තං නිස්සාය ජීවිස්සාමා’ති තෙ පණීතානි පිණ්ඩපාතාදීනි දෙන්ති. අථ ඛො අත්තනො කාරානං මහප්ඵලතං පච්චාසීසමානා දෙන්ති. සත්ථාරාපි ‘‘අයං ඉමෙ පච්චයෙ පරිභුඤ්ජිත්වා කායදළ්හිබහුලො සුඛං විහරිස්සතී’’ති න එවං සම්පස්සතා තුය්හං පච්චයා අනුඤ්ඤාතා, අථ ඛො ‘‘අයං ඉමෙ පරිභුඤ්ජමානොව සමණධම්මං කත්වා වට්ටදුක්ඛතො මුච්චිස්සතී’ති තෙ පච්චයා අනුඤ්ඤාතා, සො දානි ත්වං කුසීතො විහරන්තො න තං පිණ්ඩං අපචායිස්සසි, ආරද්ධවීරියස්සෙව හි පිණ්ඩපාතාපචායනං නාම හොතී’’ති එවං පිණ්ඩපාතාපචායනං පච්චවෙක්ඛන්තස්සාපි උප්පජ්ජති මහාමිත්තත්ථෙරස්ස විය.

ථෙරො කිර කස්සකලෙණෙ නාම පටිවසති. තස්සෙව ගොචරගාමෙ එකා මහාඋපාසිකා ථෙරං පුත්තං කත්වා පටිජග්ගති. සා එකදිවසං අරඤ්ඤං ගච්ඡන්තී ධීතරං ආහ – ‘‘අම්ම, අසුකස්මිං ඨානෙ පුරාණතණ්ඩුලා, අසුකස්මිං ඛීරං, අසුකස්මිං සප්පි, අසුකස්මිං ඵාණිතං, තව භාතිකස්ස අය්යමිත්තස්ස ආගතකාලෙ භත්තං පචිත්වා ඛීරසප්පිඵාණිතෙහි සද්ධිං දෙහි, ත්වඤ්ච භුඤ්ජෙය්යාසි, අහං පන හිය්යො පක්කං පාරිවාසිකභත්තං කඤ්ජියෙන භුත්තාම්හී’’ති. ‘‘දිවා කිං භුඤ්ජිස්සසි, අම්මා’’ති? ‘‘සාකපණ්ණං පක්ඛිපිත්වා කණතණ්ඩුලෙහි අම්බිලයාගුං පචිත්වා ඨපෙහි, අම්මා’’ති.

ථෙරො චීවරං පාරුපිත්වා පත්තං නීහරන්තොව තං සද්දං සුත්වා අත්තානං ඔවදි ‘‘මහාඋපාසිකා කිර කඤ්ජියෙන පාරිවාසිකභත්තං භුඤ්ජිත්වා දිවාපි කණපණ්ණම්බිලයාගුං භුඤ්ජිස්සති, තුය්හං අත්ථාය පන පුරාණතණ්ඩුලාදීනි ආචික්ඛති, තං නිස්සාය ඛො පනෙසා නෙව ඛෙත්තං න වත්ථුං න භත්තං න වත්ථං පච්චාසීසති, තිස්සො පන සම්පත්තියො පත්ථයමානා දෙති, ත්වං එතිස්සා තා සම්පත්තියො දාතුං සක්ඛිස්සසි ¶ , න සක්ඛිස්සසීති, අයං ඛො පන පිණ්ඩපාතො තයා සරාගෙන සදොසෙන සමොහෙන න සක්කා ගණ්හිතු’’න්ති පත්තං ථවිකාය පක්ඛිපිත්වා ගණ්ඨිකං මුඤ්චිත්වා නිවත්තිත්වා කස්සකලෙණමෙව ගන්ත්වා පත්තං හෙට්ඨාමඤ්චෙ, චීවරං චීවරවංසෙ ඨපෙත්වා ‘‘අරහත්තං ¶ අපාපුණිත්වා න නික්ඛමිස්සාමී’’ති වීරියං අධිට්ඨහිත්වා නිසීදි ¶ . දීඝරත්තං අප්පමත්තො හුත්වා නිවුත්ථභික්ඛු විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා පුරෙභත්තමෙව අරහත්තං පත්වා විකසමානමිව පදුමං මහාඛීණාසවො සිතං කරොන්තොව නික්ඛමි. ලෙණද්වාරෙ රුක්ඛම්හි අධිවත්ථා දෙවතා –

‘‘නමො තෙ පුරිසාජඤ්ඤ, නමො තෙ පුරිසුත්තම;

යස්ස තෙ ආසවා ඛීණා, දක්ඛිණෙය්යොසි මාරිසා’’ති. –

උදානං උදානෙත්වා ‘‘භන්තෙ, පිණ්ඩාය පවිට්ඨානං තුම්හාදිසානං අරහන්තානං භික්ඛං දත්වා මහල්ලකිත්ථියො දුක්ඛා මුච්චිස්සන්තී’’ති ආහ. ථෙරො උට්ඨහිත්වා ද්වාරං විවරිත්වා කාලං ඔලොකෙන්තො ‘‘පාතොයෙවා’’ති ඤත්වා පත්තචීවරං ආදාය ගාමං පාවිසි.

දාරිකාපි භත්තං සම්පාදෙත්වා ‘‘ඉදානි මෙ භාතා ආගමිස්සති, ඉදානි ආගමිස්සතී’’ති ද්වාරං ඔලොකයමානා නිසීදි. සා ථෙරෙ ඝරද්වාරං සම්පත්තෙ පත්තං ගහෙත්වා සප්පිඵාණිතයොජිතස්ස ඛීරපිණ්ඩපාතස්ස පූරෙත්වා හත්ථෙ ඨපෙසි. ථෙරො ‘‘සුඛං හොතූ’’ති අනුමොදනං කත්වා පක්කාමි. සාපි තං ඔලොකයමානාව අට්ඨාසි. ථෙරස්ස හි තදා අතිවිය පරිසුද්ධො ඡවිවණ්ණො අහොසි, විප්පසන්නානි ඉන්ද්රියානි, මුඛං බන්ධනා මුත්තතාලපක්කං විය අතිවිය විරොචිත්ථ.

මහාඋපාසිකා අරඤ්ඤතො ආගන්ත්වා ‘‘කිං, අම්ම, භාතිකො තෙ ආගතො’’ති පුච්ඡි. සා සබ්බං තං පවත්තිං ආරොචෙසි. උපාසිකා ‘‘අජ්ජ මෙ පුත්තස්ස පබ්බජිතකිච්චං මත්ථකං පත්ත’’න්ති ඤත්වා ‘‘අභිරමති තෙ, අම්ම, භාතා බුද්ධසාසනෙ, න උක්කණ්ඨතී’’ති ආහ.

‘‘මහන්තං ඛො පනෙතං සත්ථුදායජ්ජං, යදිදං සත්ත අරියධනානි නාම, තං න සක්කා කුසීතෙන ගහෙතුං. යථා හි විප්පටිපන්නං පුත්තං මාතාපිතරො ‘අයං අම්හාකං අපුත්තො’ති පරිබාහිරං කරොන්ති, සො තෙසං අච්චයෙන දායජ්ජං න ලභති, එවං කුසීතොපි ඉදං අරියධනදායජ්ජං න ලභති ¶ , ආරද්ධවීරියොව ලභතී’’ති දායජ්ජමහත්තං පච්චවෙක්ඛතොපි උප්පජ්ජති.

‘‘මහා ¶ ඛො පන තෙ සත්ථා, සත්ථුනො හි තෙ මාතුකුච්ඡිස්මිං පටිසන්ධිග්ගහණකාලෙපි අභිනික්ඛමනෙපි ¶ අභිසම්බොධියම්පි ධම්මචක්කප්පවත්තන-යමකපාටිහාරිය-දෙවොරොහන-ආයුසඞ්ඛාරවොස්සජ්ජනෙසුපි පරිනිබ්බානකාලෙපි දසසහස්සිලොකධාතු අකම්පිත්ථ. යුත්තං නු ඛො තෙ එවරූපස්ස සත්ථු සාසනෙ පබ්බජිත්වා කුසීතෙන භවිතු’’න්ති එවං සත්ථුමහත්තං පච්චවෙක්ඛතොපි උප්පජ්ජති.

‘‘ජාතියාපි ත්වං ඉදානි න ලාමකජාතිකො, අසම්භින්නාය මහාසම්මතපවෙණියා ආගතඋක්කාකරාජවංසෙ ජාතොසි, සුද්ධොදනමහාරාජස්ස ච මහාමායාදෙවියා ච නත්තා, රාහුලභද්දස්ස කනිට්ඨො, තයා නාම එවරූපෙන ජිනපුත්තෙන හුත්වා න යුත්තං කුසීතෙන විහරිතු’’න්ති එවං ජාතිමහත්තං පච්චවෙක්ඛතොපි උප්පජ්ජති.

‘‘සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානා චෙව අසීති මහාසාවකා ච වීරියෙනෙව ලොකුත්තරධම්මං පටිවිජ්ඣිංසු. ත්වං පන එතෙසං සබ්රහ්මචාරීනං මග්ගං පටිපජ්ජසි, න පටිපජ්ජසී’’ති එවං සබ්රහ්මචාරිමහත්තං පච්චවෙක්ඛතොපි උප්පජ්ජති.

කුච්ඡිං පූරෙත්වා ඨිතඅජගරසදිසෙ විස්සට්ඨකායිකචෙතසිකවීරියෙ කුසීතපුග්ගලෙ පරිවජ්ජෙන්තස්සාපි, ආරද්ධවීරියෙ පහිතත්තෙ පුග්ගලෙ සෙවන්තස්සාපි ඨානනිසජ්ජාදීසු වීරියුප්පාදනත්ථං නින්නපොණපබ්භාරචිත්තස්සාපි උප්පජ්ජති. එවං උප්පන්නස්ස පනස්ස අරහත්තමග්ගෙන භාවනාපාරිපූරී හොති.

එකාදස ධම්මා පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය සංවත්තන්ති – බුද්ධානුස්සති ධම්මො, සඞ්ඝො, සීලං, චාගො, දෙවතානුස්සති, උපසමානුස්සති, ලූඛපුග්ගලපරිවජ්ජනතා, සිනිද්ධපුග්ගලසෙවනතා, පසාදනීයසුත්තන්තපච්චවෙක්ඛණතා, තදධිමුත්තතාති.

බුද්ධගුණෙ අනුස්සරන්තස්සාපි හි යාව උපචාරා සකලසරීරං ඵරමානො පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො උප්පජ්ජති, ධම්මසඞ්ඝගුණෙ අනුස්සරන්තස්සාපි, දීඝරත්තං අඛණ්ඩං කත්වා රක්ඛිතං චතුපාරිසුද්ධිසීලං පච්චවෙක්ඛන්තස්සාපි, ගිහිනො දසසීලපඤ්චසීලානි ¶ පච්චවෙක්ඛන්තස්සාපි, දුබ්භික්ඛභයාදීසු පණීතං භොජනං සබ්රහ්මචාරීනං දත්වා ‘‘එවං නාම අදම්හා’’ති චාගං පච්චවෙක්ඛන්තස්සාපි, ගිහිනොපි එවරූපෙ කාලෙ සීලවන්තානං දින්නදානං පච්චවෙක්ඛන්තස්සාපි, යෙහි ¶ ගුණෙහි සමන්නාගතා දෙවත්තං පත්තා, තථාරූපානං අත්තනි අත්ථිතං පච්චවෙක්ඛන්තස්සාපි, සමාපත්තියා වික්ඛම්භිතා කිලෙසා සට්ඨිපි සත්තතිපි වස්සානි ¶ න සමුදාචරන්තීති පච්චවෙක්ඛන්තස්සාපි, චෙතියදස්සනබොධිදස්සනථෙරදස්සනෙසු අසක්කච්චකිරියාය සංසූචිතලූඛභාවෙ බුද්ධාදීසු පසාදසිනෙහාභාවෙන ගද්රභපිට්ඨරජසදිසෙ ලූඛපුග්ගලෙ පරිවජ්ජෙන්තස්සාපි, බුද්ධාදීසු පසාදබහුලෙ මුදුචිත්තෙ සිනිද්ධපුග්ගලෙ සෙවන්තස්සාපි, රතනත්තයගුණපරිදීපකෙ පසාදනීයෙ සුත්තන්තෙ පච්චවෙක්ඛන්තස්සාපි, ඨානනිසජ්ජාදීසු පීතිඋප්පාදනත්ථං නින්නපොණපබ්භාරචිත්තස්සාපි උප්පජ්ජති. එවං උප්පන්නස්ස පනස්ස අරහත්තමග්ගෙන භාවනාපාරිපූරී හොති.

සත්ත ධම්මා පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය සංවත්තන්ති – පණීතභොජනසෙවනතා, උතුසුඛසෙවනතා, ඉරියාපථසුඛසෙවනතා, මජ්ඣත්තපයොගතා, සාරද්ධකායපුග්ගලපරිවජ්ජනතා, පස්සද්ධකාය-පුග්ගලසෙවනතා, තදධිමුත්තතාති.

පණීතඤ්හි සිනිද්ධං භොජනං භුඤ්ජන්තස්සාපි, සීතුණ්හෙසු උතූසු ඨානාදීසු ච ඉරියාපථෙසු සප්පායං උතුඤ්ච ඉරියාපථඤ්ච සෙවන්තස්සාපි පස්සද්ධි උප්පජ්ජති. යො පන මහාපුරිසජාතිකො සබ්බඋතුඉරියාපථක්ඛමොව හොති, න තං සන්ධායෙතං වුත්තං. යස්ස සභාගවිසභාගතා අත්ථි, තස්සෙව විසභාගෙ උතුඉරියාපථෙ වජ්ජෙත්වා සභාගෙ සෙවන්තස්ස උප්පජ්ජති. මජ්ඣත්තපයොගො වුච්චති අත්තනො ච පරස්ස ච කම්මස්සකතපච්චවෙක්ඛණා. ඉමිනා මජ්ඣත්තපයොගෙන උප්පජ්ජති. යො ලෙඩ්ඩුදණ්ඩාදීහි පරං විහෙඨයමානොව විචරති, එවරූපං සාරද්ධකායපුග්ගලං පරිවජ්ජෙන්තස්සාපි, සංයතපාදපාණිං පස්සද්ධකායං පුග්ගලං සෙවන්තස්සාපි, ඨානනිසජ්ජාදීසු පස්සද්ධිඋප්පාදනත්ථාය නින්නපොණපබ්භාරචිත්තස්සාපි උප්පජ්ජති. එවං උප්පන්නස්ස පනස්ස අරහත්තමග්ගෙන භාවනාපාරිපූරී හොති.

දස ධම්මා ¶ සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය සංවත්තන්ති – වත්ථුවිසදකිරියතා, ඉන්ද්රියසමත්තපටිපාදනතා, නිමිත්තකුසලතා, සමයෙ චිත්තස්ස පග්ගණ්හනතා, සමයෙ චිත්තස්ස නිග්ගණ්හනතා, සමයෙ සම්පහංසනතා, සමයෙ අජ්ඣුපෙක්ඛනතා, අසමාහිතපුග්ගලපරිවජ්ජනතා, සමාහිතපුග්ගලසෙවනතා, තදධිමුත්තතාති. තත්ථ වත්ථුවිසදකිරියතා ච ඉන්ද්රියසමත්තපටිපාදනතා ච වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා.

නිමිත්තකුසලතා ¶ ¶ නාම කසිණනිමිත්තස්ස උග්ගහණකුසලතා. සමයෙ චිත්තස්ස පග්ගණ්හනතාති යස්මිං සමයෙ අතිසිථිලවීරියතාදීහි ලීනං චිත්තං හොති, තස්මිං සමයෙ ධම්මවිචයවීරියපීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගසමුට්ඨාපනෙන තස්ස පග්ගණ්හනං. සමයෙ චිත්තස්ස නිග්ගණ්හනතාති යස්මිං සමයෙ අච්චාරද්ධවීරියතාදීහි උද්ධතං චිත්තං හොති, තස්මිං සමයෙ පස්සද්ධිසමාධිඋපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගසමුට්ඨාපනෙන තස්ස නිග්ගණ්හනං. සමයෙ සම්පහංසනතාති යස්මිං සමයෙ චිත්තං පඤ්ඤාපයොගමන්දතාය වා උපසමසුඛානං විගමෙන වා නිරස්සාදං හොති, තස්මිං සමයෙ අට්ඨසංවෙගවත්ථුපච්චවෙක්ඛණෙන සංවෙජෙති. අට්ඨ සංවෙගවත්ථූනි නාම ජාතිජරාබ්යාධිමරණානි චත්තාරි, අපායදුක්ඛං පඤ්චමං, අතීතෙ වට්ටමූලකං දුක්ඛං, අනාගතෙ වට්ටමූලකං දුක්ඛං, පච්චුප්පන්නෙ ආහාරපරියෙට්ඨිමූලකං දුක්ඛන්ති. රතනත්තයගුණානුස්සරණෙන ච පසාදං ජනෙති, අයං වුච්චති ‘‘සමයෙ සම්පහංසනතා’’ති.

සමයෙ අජ්ඣුපෙක්ඛනතා නාම යස්මිං සමයෙ සම්මාපටිපත්තිං ආගම්ම අලීනං අනුද්ධතං අනිරස්සාදං ආරම්මණෙ සමප්පවත්තං සමථවීථිපටිපන්නං චිත්තං හොති, තදාස්ස පග්ගහනිග්ගහසම්පහංසනෙසු න බ්යාපාරං ආපජ්ජති සාරථි ¶ විය සමප්පවත්තෙසු අස්සෙසු. අයං වුච්චති ‘‘සමයෙ අජ්ඣුපෙක්ඛනතා’’ති. අසමාහිතපුග්ගලපරිවජ්ජනතා නාම උපචාරං වා අප්පනං වා අප්පත්තානං වික්ඛිත්තචිත්තානං පුග්ගලානං ආරකා පරිවජ්ජනං. සමාහිතපුග්ගලසෙවනතා නාම උපචාරෙන වා අප්පනාය වා සමාහිතචිත්තානං සෙවනා භජනා පයිරුපාසනා. තදධිමුත්තතා නාම ඨානනිසජ්ජාදීසු සමාධිඋප්පාදනත්ථමෙව නින්නපොණපබ්භාරචිත්තතා. එවඤ්හි පටිපජ්ජතො එස උප්පජ්ජති. එවං උප්පන්නස්ස පනස්ස අරහත්තමග්ගෙන භාවනාපාරිපූරී හොති.

පඤ්ච ධම්මා උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය සංවත්තන්ති – සත්තමජ්ඣත්තතා, සඞ්ඛාරමජ්ඣත්තතා, සත්තසඞ්ඛාරකෙලායනපුග්ගලපරිවජ්ජනතා, සත්තසඞ්ඛාරමජ්ඣත්තපුග්ගලසෙවනතා, තදධිමුත්තතාති. තත්ථ ද්වීහාකාරෙහි සත්තමජ්ඣත්තතං සමුට්ඨාපෙති – ‘‘ත්වං අත්තනොව කම්මෙන ආගන්ත්වා අත්තනොව කම්මෙන ගමිස්සසි, එසොපි අත්තනො කම්මෙන ආගන්ත්වා අත්තනොව කම්මෙන ගමිස්සති, ත්වං කං කෙලායසී’’ති එවං කම්මස්සකතපච්චවෙක්ඛණෙන ච – ‘‘පරමත්ථතො සත්තොයෙව නත්ථි, සො ත්වං කං කෙලායසී’’ති එවං නිස්සත්තපච්චවෙක්ඛණෙන ච. ද්වීහෙවාකාරෙහි සඞ්ඛාරමජ්ඣත්තතං සමුට්ඨාපෙති – ‘‘ඉදං ¶ චීවරං අනුපුබ්බෙන වණ්ණවිකාරතඤ්චෙව ජිණ්ණභාවඤ්ච උපගන්ත්වා පාදපුඤ්ඡනචොළකං හුත්වා යට්ඨිකොටියා ඡඩ්ඩනීයං භවිස්සති, සචෙ පනස්ස සාමිකො භවෙය්ය ¶ , නායං එවං විනස්සිතුං දදෙය්යා’’ති එවං අස්සාමිකභාවපච්චවෙක්ඛණෙන ච, ‘‘අනද්ධනියං ඉදං තාවකාලික’’න්ති එවං තාවකාලිකභාවපච්චවෙක්ඛණෙන ච. යථා ච චීවරෙ, එවං පත්තාදීසුපි යොජනා කාතබ්බා.

සත්තසඞ්ඛාරකෙලායනපුග්ගලපරිවජ්ජනතාති එත්ථ යො පුග්ගලො ගිහි වා අත්තනො පුත්තධීතාදිකෙ, පබ්බජිතො වා අත්තනො අන්තෙවාසිකසමානුපජ්ඣායකාදිකෙ මමායති, සහත්ථාව නෙසං කෙසච්ඡෙදන-සූචිකම්ම-චීවරධොවන-රජන-පත්තපචනාදීනි කරොති, මුහුත්තම්පි අපස්සන්තො ‘‘අසුකො සාමණෙරො කුහිං, අසුකො දහරො කුහි’’න්ති භන්තමිගො විය ඉතො ¶ චිතො ච ආලොකෙති, අඤ්ඤෙන කෙසච්ඡෙදනාදීනං අත්ථාය ‘‘මුහුත්තං තාව අසුකං පෙසෙථා’’ති යාචියමානොපි ‘‘අම්හෙපි තං අත්තනො කම්මං න කාරෙම, තුම්හෙ නං ගහෙත්වා කිලමෙස්සථා’’ති න දෙති, අයං සත්තකෙලායනො නාම. යො පන චීවරපත්තථාලකකත්තරයට්ඨිආදීනි මමායති, අඤ්ඤස්ස හත්ථෙන පරාමසිතුම්පි න දෙති, තාවකාලිකං යාචිතොපි ‘‘මයම්පි ඉමං ධනායන්තා න පරිභුඤ්ජාම, තුම්හාකං කිං දස්සාමා’’ති වදති, අයං සඞ්ඛාරකෙලායනො නාම. යො පන තෙසු ද්වීසුපි වත්ථූසු මජ්ඣත්තො උදාසිනො, අයං සත්තසඞ්ඛාරමජ්ඣත්තො නාම. ඉති අයං උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො එවරූපං සත්තසඞ්ඛාරකෙලායනපුග්ගලං ආරකා පරිවජ්ජෙන්තස්සාපි, සත්තසඞ්ඛාරමජ්ඣත්තපුග්ගලං සෙවන්තස්සාපි, ඨානනිසජ්ජාදීසු තදුප්පාදනත්ථං නින්නපොණපබ්භාරචිත්තස්සාපි උප්පජ්ජති. එවං උප්පන්නස්ස පනස්ස අරහත්තමග්ගෙන භාවනාපාරිපූරී හොති.

අසුභනිමිත්තන්ති උද්ධුමාතකාදිභෙදා දස අසුභාරම්මණා ධම්මා. යොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරොති එත්ථ පන යොනිසොමනසිකාරො නාම උපායමනසිකාරො, පථමනසිකාරො, උප්පාදකමනසිකාරො. අපිච ඡ ධම්මා කාමච්ඡන්දස්ස පහානාය සංවත්තන්ති – අසුභනිමිත්තස්ස උග්ගහො, අසුභභාවනානුයොගො, ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරතා, භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතා, කල්යාණමිත්තතා, සප්පායකථාති.

දසවිධඤ්හි අසුභනිමිත්තං උග්ගණ්හන්තස්සාපි කාමච්ඡන්දො පහීයති, භාවෙන්තස්සාපි, ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරස්සාපි, චතුන්නං පඤ්චන්නං ආලොපානං ඔකාසෙ ¶ සති උදකං පිවිත්වා යාපනසීලතාය භොජනෙ මත්තඤ්ඤුනොපි. තෙනෙතං වුත්තං –

‘‘චත්තාරො ¶ පඤ්ච ආලොපෙ, අභුත්වා උදකං පිවෙ;

අලං ඵාසුවිහාරාය, පහිතත්තස්ස භික්ඛුනො’’ති. (ථෙරගා. 983);

අසුභකම්මිකතිස්සත්ථෙරසදිසෙ අසුභභාවනාරතෙ කල්යාණමිත්තෙ සෙවන්තස්සාපි කාමච්ඡන්දො පහීයති, ඨානනිසජ්ජාදීසු දසඅසුභනිමිත්තාය-සප්පායකථායපි පහීයති. තෙන වුත්තං ‘‘ඡ ධම්මා කාමච්ඡන්දස්ස පහානාය සංවත්තන්තී’’ති ¶ . ඉමෙහි පන ඡහි ධම්මෙහි පහීනස්ස කාමච්ඡන්දස්ස අරහත්තමග්ගෙන ආයතිං අනුප්පාදො හොති.

මෙත්තා චෙතොවිමුත්තීති එත්ථ මෙත්තාති වුත්තෙ අප්පනාපි උපචාරොපි වට්ටති, චෙතොවිමුත්තීති අප්පනායෙව. යොනිසොමනසිකාරො වුත්තලක්ඛණොව. අපිච ඡ ධම්මා බ්යාපාදස්ස පහානාය සංවත්තන්ති – මෙත්තානිමිත්තස්ස උග්ගහො, මෙත්තාභාවනානුයොගො, කම්මස්සකතාපච්චවෙක්ඛණතා, පටිසඞ්ඛානබහුලතා, කල්යාණමිත්තතා, සප්පායකථාති.

ඔදිස්සකඅනොදිස්සකදිසාඵරණානඤ්හි අඤ්ඤතරවසෙන මෙත්තං උග්ගණ්හන්තස්සාපි බ්යාපාදො පහීයති, තථා ඔධිසොඅනොධිසොදිසාඵරණවසෙන මෙත්තං භාවෙන්තස්සාපි. ‘‘ත්වං එතස්ස කුද්ධො කිං කරිස්සසි? කිමස්ස සීලාදීනි නාසෙතුං සක්ඛිස්සසි? නනු ත්වං අත්තනො කම්මෙන ආගන්ත්වා අත්තනො කම්මෙනෙව ගමිස්සසි? පරස්ස කුජ්ඣනං නාම වීතච්චිකඞ්ගාරතත්තඅයසලාකගූථාදීනි ගහෙත්වා පරං පහරිතුකාමතාසදිසං හොති. එසොපි තව කුද්ධො කිං කරිස්සති? කිං තෙ සීලාදීනි විනාසෙතුං සක්ඛිස්සති? එස අත්තනො කම්මෙන ආගන්ත්වා අත්තනො කම්මෙනෙව ගමිස්සති? අප්පටිච්ඡිතපහෙණකං විය පටිවාතං ඛිත්තරජොමුට්ඨි විය ච එතස්සෙවෙස කොධො මත්ථකෙ පතිස්සතී’’ති එවං අත්තනො ච පරස්ස ච කම්මස්සකතං පච්චවෙක්ඛතොපි, උභයකම්මස්සකතං පච්චවෙක්ඛිත්වා පටිසඞ්ඛානෙ ඨිතස්සාපි, අස්සගුත්තත්ථෙරසදිසෙ මෙත්තාභාවනාරතෙ කල්යාණමිත්තෙ සෙවන්තස්සාපි බ්යාපාදො පහීයති, ඨානනිසජ්ජාදීසු මෙත්තානිස්සිතසප්පායකථායපි පහීයති. තෙන වුත්තං ‘‘ඡ ධම්මා බ්යාපාදස්ස පහානාය සංවත්තන්තී’’ති ¶ . ඉමෙහි පන ඡහි ධම්මෙහි පහීනස්ස බ්යාපාදස්ස අනාගාමිමග්ගෙන ආයතිං අනුප්පාදො හොති.

අත්ථි භික්ඛවෙ අරතීතිආදි වුත්තත්ථමෙව. අපි ච ඡ ධම්මා ථිනමිද්ධස්ස පහානාය සංවත්තන්ති ¶ – අතිභොජනෙ නිමිත්තග්ගාහො, ඉරියාපථසම්පරිවත්තනතා, ආලොකසඤ්ඤාමනසිකාරො, අබ්භොකාසවාසො, කල්යාණමිත්තතා, සප්පායකථාති.

ආහරහත්ථකං, භුත්තවමිතකං, තත්රවට්ටකං, අලංසාටකං, කාකමාසකභොජනං භුඤ්ජිත්වා රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානෙ නිසින්නස්ස ¶ හි සමණධම්මං කරොතො ථිනමිද්ධං මහාහත්ථී විය ඔත්ථරන්තං ආගච්ඡති, චතුපඤ්චආලොපඔකාසං පන ඨපෙත්වා පානීයං පිවිත්වා යාපනසීලස්ස භික්ඛුනො තං න හොතීති එවං අතිභොජනෙ නිමිත්තං ගණ්හන්තස්සපි ථිනමිද්ධං පහීයති. යස්මිං ඉරියාපථෙ ථිනමිද්ධං ඔක්කමති, තතො අඤ්ඤං පරිවත්තෙන්තස්සාපි, රත්තිං චන්දාලොකදීපාලොකඋක්කාලොකෙ දිවා සූරියාලොකං මනසිකරොන්තස්සාපි, අබ්භොකාසෙ වසන්තස්සාපි, මහාකස්සපත්ථෙරසදිසෙ පහීනථිනමිද්ධෙ කල්යාණමිත්තෙ සෙවන්තස්සාපි ථිනමිද්ධං පහීයති, ඨානනිසජ්ජාදීසු ධුතඞ්ගනිස්සිතසප්පායකථායපි පහීයති. තෙන වුත්තං ‘‘ඡ ධම්මා ථිනමිද්ධස්ස පහානාය සංවත්තන්තී’’ති. ඉමෙහි පන ඡහි ධම්මෙහි පහීනස්ස ථිනමිද්ධස්ස අරහත්තමග්ගෙන ආයතිං අනුප්පාදො හොති.

අත්ථි භික්ඛවෙ චෙතසො වූපසමොතිආදීනි වුත්තත්ථානෙව. අපිච ඡ ධම්මා උද්ධච්චකුක්කුච්චස්ස පහානාය සංවත්තන්ති – බහුස්සුතතා, පරිපුච්ඡකතා, විනයෙ පකතඤ්ඤුතා, වුද්ධසෙවිතතා, කල්යාණමිත්තතා, සප්පායකථාති.

බාහුසච්චෙනපි හි එකං වා ද්වෙ වා තයො වා චත්තාරො වා පඤ්ච වා නිකායෙ පාළිවසෙන ච අත්ථවසෙන ච උග්ගණ්හන්තස්සාපි උද්ධච්චකුක්කුච්චං පහීයති, කප්පියාකප්පියපරිපුච්ඡාබහුලස්සාපි, විනයපඤ්ඤත්තියං චිණ්ණවසීභාවතාය පකතඤ්ඤුනොපි, වුද්ධෙ මහල්ලකත්ථෙරෙ උපසඞ්කමන්තස්සාපි, උපාලිත්ථෙරසදිසෙ විනයධරෙ කල්යාණමිත්තෙ සෙවන්තස්සාපි, උද්ධච්චකුක්කුච්චං පහීයති, ඨානනිසජ්ජාදීසු කප්පියාකප්පියනිස්සිතසප්පායකථායපි පහීයති. තෙන වුත්තං ‘‘ඡ ධම්මා උද්ධච්චකුක්කුච්චස්ස පහානාය සංවත්තන්තී’’ති. ඉමෙහි ¶ පන ඡහි ධම්මෙහි පහීනෙ උද්ධච්චකුක්කුච්චෙ උද්ධච්චස්ස අරහත්තමග්ගෙන, කුක්කුච්චස්ස අනාගාමිමග්ගෙන ආයතිං අනුප්පාදො හොතීති.

කුසලාකුසලා ධම්මාතිආදීනිපි වුත්තත්ථානෙව. අපිච ඡ ධම්මා විචිකිච්ඡාය පහානාය සංවත්තන්ති ¶ – බහුස්සුතතා, පරිපුච්ඡකතා, විනයෙ පකතඤ්ඤුතා, අධිමොක්ඛබහුලතා, කල්යාණමිත්තතා, සප්පායකථාති.

බාහුසච්චෙනපි හි එකං වා…පෙ… පඤ්ච වා නිකායෙ පාළිවසෙන ච අත්ථවසෙන ච උග්ගණ්හන්තස්සාපි විචිකිච්ඡා පහීයති, තීණි රතනානි ආරබ්භ පරිපුච්ඡාබහුලස්සාපි ¶ , විනයෙ චිණ්ණවසීභාවස්සාපි, තීසු රතනෙසු ඔකප්පනියසද්ධාසඞ්ඛාතඅධිමොක්ඛබහුලස්සාපි, සද්ධාධිමුත්තෙ වක්කලිත්ථෙරසදිසෙ කල්යාණමිත්තෙ සෙවන්තස්සාපි විචිකිච්ඡා පහීයති, ඨානනිසජ්ජාදීසු තිණ්ණං රතනානං ගුණනිස්සිතසප්පායකථායපි පහීයති. තෙන වුත්තං ‘‘ඡ ධම්මා විචිකිච්ඡාය පහානාය සංවත්තන්තී’’ති. ඉමෙහි පන ඡහි ධම්මෙහි පහීනාය විචිකිච්ඡාය සොතාපත්තිමග්ගෙන ආයතිං අනුප්පාදො හොති. ඉති භගවා ඉමස්මිං සුත්තෙ දෙසනං තීහි භවෙහි නිවත්තෙත්වා අරහත්තෙන කූටං ගණ්හි. දෙසනාපරියොසානෙ පඤ්චසතා භික්ඛූ අරහත්තං පාපුණිංසු.

233. දුතියෙ සම්බහුලාති විනයපරියායෙන තයො ජනා සම්බහුලාති වුච්චන්ති, තතො පරං සඞ්ඝො. සුත්තන්තපරියායෙන තයො තයො එව, තතො උද්ධං සම්බහුලා. ඉධ සුත්තන්තපරියායෙන සම්බහුලාති වෙදිතබ්බා. පිණ්ඩාය පවිසිංසූති පිණ්ඩාය පවිට්ඨා. තෙ පන න තාව පවිට්ඨා, ‘‘පවිසිස්සාමා’’ති නික්ඛන්තත්තා පන පවිසිංසූති වුත්තා. යථා කිං? යථා ‘‘ගාමං ගමිස්සාමී’’ති නික්ඛන්තපුරිසො තං ගාමං අපත්තොපි ‘‘කහං ඉත්ථන්නාමො’’ති වුත්තෙ ‘‘ගාමං ගතො’’ති වුච්චති, එවං. පරිබ්බාජකානං ආරාමොති ජෙතවනස්ස අවිදූරෙ අඤ්ඤතිත්ථියානං පරිබ්බාජකානං ආරාමො අත්ථි, තං සන්ධායෙතං වුත්තං. සමණො ආවුසොති ආවුසො තුම්හාකං සත්ථා සමණො ගොතමො.

මයම්පි ඛො ආවුසො සාවකානං එවං ධම්මං දෙසෙමාති තිත්ථියානං සමයෙ ‘‘පඤ්ච නීවරණා පහාතබ්බා, සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා භාවෙතබ්බා’’ති එතං නත්ථි ¶ . තෙ පන ආරාමං ගන්ත්වා පරිසපරියන්තෙ ඨත්වා අඤ්ඤං ඔලොකෙන්තො විය අඤ්ඤවිහිතකා විය හුත්වා භගවතො ධම්මදෙසනං සුණන්ති. තතො ‘‘සමණො ගොතමො ‘ඉදං පජහථ ඉදං භාවෙථා’ති වදතී’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා අත්තනො ආරාමං ගන්ත්වා ආරාමමජ්ඣෙ ආසනං පඤ්ඤාපෙත්වා උපට්ඨායකඋපට්ඨායිකාහි පරිවුතා ¶ සීසං උක්ඛිපිත්වා කායං ¶ උන්නාමෙත්වා අත්තනො සයම්භූඤාණෙන පටිවිද්ධාකාරං දස්සෙන්තා – ‘‘පඤ්ච නීවරණා නාම පහාතබ්බා, සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා නාම භාවෙතබ්බා’’ති කථෙන්ති.

ඉධ නො ආවුසොති එත්ථ ඉධාති ඉමස්මිං පඤ්ඤාපනෙ. කො විසෙසොති කිං අධිකං? කො අධිප්පයාසොති කො අධිකප්පයොගො? කිං නානාකරණන්ති කිං නානත්තං? ධම්මදෙසනාය වා ධම්මදෙසනන්ති යදිදං සමණස්ස වා ගොතමස්ස ධම්මදෙසනාය සද්ධිං අම්හාකං ධම්මදෙසනං, අම්හාකං වා ධම්මදෙසනාය සද්ධිං සමණස්ස ගොතමස්ස ධම්මදෙසනං ආරබ්භ නානාකරණං වුච්චෙය්ය, තං කින්නාමාති වදන්ති. දුතියපදෙපි එසෙව නයො.

නෙව අභිනන්දිංසූති ‘‘එවමෙව’’න්ති න සම්පටිච්ඡිංසු. නප්පටික්කොසිංසූති ‘‘නයිදං එව’’න්ති න පටිසෙධිංසු. කිං පන තෙ පහොන්තා එවං අකංසු, උදාහු අප්පහොන්තාති? පහොන්තා. න හි තෙ එත්තකං කථං කථෙතුං න සක්කොන්ති ‘‘ආවුසො තුම්හාකං සමයෙ පඤ්ච නීවරණා පහාතබ්බා නාම නත්ථි, සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා භාවෙතබ්බා නාම නත්ථී’’ති. එවං පන තෙසං අහොසි – ‘‘අත්ථි නො එතං කථාපාභතං, මයං එතං සත්ථු ආරොචෙස්සාම, අථ නො සත්ථා මධුරධම්මදෙසනං දෙසෙස්සතී’’ති.

පරියායොති කාරණං. න චෙව සම්පායිස්සන්තීති සම්පාදෙත්වා කථෙතුං න සක්ඛිස්සන්ති. උත්තරිඤ්ච විඝාතන්ති අසම්පායනතො උත්තරිම්පි දුක්ඛං ආපජ්ජිස්සන්ති. සම්පාදෙත්වා කථෙතුං අසක්කොන්තානඤ්හි දුක්ඛං උප්පජ්ජති. යථා තං, භික්ඛවෙ, අවිසයස්මින්ති එත්ථ තන්ති නිපාතමත්තං, යථාති කාරණවචනං, යස්මා අවිසයෙ පඤ්හො පුච්ඡිතොති අත්ථො. සදෙවකෙති සහ දෙවෙහි සදෙවකෙ. සමාරකාදීසුපි එසෙව නයො. එවං තීණි ඨානානි ලොකෙ පක්ඛිපිත්වා ද්වෙ පජායාති, පඤ්චහිපි සත්තලොකමෙව පරියාදියිත්වා එතස්මිං සදෙවකාදිභෙදෙ ලොකෙ ¶ දෙවං වා මනුස්සං වා න සමනුපස්සාමීති දීපෙති. ඉතො වා පන සුත්වාති ඉතො වා පන මම සාසනතො සුත්වා. ඉතො සුත්වා හි තථාගතො තථාගතසාවකොපි ආරාධෙය්ය, පරිතොසෙය්ය, අඤ්ඤථා ආරාධනා නාම නත්ථීති දස්සෙති.

ඉදානි අත්තනො තෙසං පඤ්හානං වෙය්යාකරණෙන චිත්තාරාධනං දස්සෙන්තො ¶ කතමො ච භික්ඛවෙ පරියායොතිආදිමාහ. තත්ථ අජ්ඣත්තං කාමච්ඡන්දොති අත්තනො පඤ්චක්ඛන්ධෙ ආරබ්භ උප්පන්නඡන්දරාගො ¶ . බහිද්ධා කාමච්ඡන්දොති පරෙසං පඤ්චක්ඛන්ධෙ ආරබ්භ උප්පන්නඡන්දරාගො. උද්දෙසං ගච්ඡතීති ගණනං ගච්ඡති. අජ්ඣත්තං බ්යාපාදොති අත්තනො හත්ථපාදාදීසු උප්පන්නපටිඝො. බහිද්ධා බ්යාපාදොති පරෙසං තෙසු උප්පන්නපටිඝො. අජ්ඣත්තං ධම්මෙසු විචිකිච්ඡාති අත්තනො ඛන්ධෙසු විමති. බහිද්ධා ධම්මෙසු විචිකිච්ඡාති බහිද්ධා අට්ඨසු ඨානෙසු මහාවිචිකිච්ඡා. අජ්ඣත්තං ධම්මෙසු සතීති අජ්ඣත්තිකෙ සඞ්ඛාරෙ පටිග්ගණ්හන්තස්ස උප්පන්නා සති. බහිද්ධා ධම්මෙසු සතීති බහිද්ධා සඞ්ඛාරෙ පරිග්ගණ්හන්තස්ස උප්පන්නා සති. ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගෙපි එසෙව නයො.

කායිකන්ති චඞ්කමං අධිට්ඨහන්තස්ස උප්පන්නවීරියං. චෙතසිකන්ති – ‘‘න තාවාහං ඉමං පල්ලඞ්කං භින්දිස්සාමි, යාව මෙ අනුපාදාය ආසවෙහි චිත්තං විමුච්චිස්සතී’’ති එවං කායපයොගං විනා උප්පන්නවීරියං. කායප්පස්සද්ධීති තිණ්ණං ඛන්ධානං දරථපස්සද්ධි. චිත්තප්පස්සද්ධීති විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස දරථපස්සද්ධි. උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගෙ සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගසදිසොව විනිච්ඡයො.

ඉමස්මිං සුත්තෙ මිස්සකසම්බොජ්ඣඞ්ගා කථිතා. එතෙසු හි අජ්ඣත්තධම්මෙසු සති, පවිචයො, උපෙක්ඛාති ඉමෙ අත්තනො ඛන්ධාරම්මණත්තා ලොකියාව හොන්ති, තථා මග්ගං අපත්තං කායිකවීරියං. අවිතක්කඅවිචාරා පන පීතිසමාධී කිඤ්චාපි රූපාවචරා හොන්ති, රූපාවචරෙ පන බොජ්ඣඞ්ගා න ලබ්භන්තීති ලොකුත්තරාව හොන්ති. යෙ ච ථෙරා බ්රහ්මවිහාරවිපස්සනාපාදකජ්ඣානාදීසු බොජ්ඣඞ්ගෙ උද්ධරන්ති, තෙසං මතෙන රූපාවචරාපි අරූපාවචරාපි හොන්ති. බොජ්ඣඞ්ගෙසු හි අරූපාවචරෙ පීතියෙව එකන්තෙන න ලබ්භති, සෙසා ඡ මිස්සකාව හොන්තීති. දෙසනාපරියොසානෙ කෙචි භික්ඛූ සොතාපන්නා ජාතා, කෙචි සකදාගාමී, කෙචි අනාගාමී, කෙචි අරහන්තොති.

234. තතියෙ ¶ ¶ සතිඤ්ච ඛ්වාහං, භික්ඛවෙ, සබ්බත්ථිකං වදාමීති ලොණධූපනං විය සබ්බකම්මිකාමච්චං විය ච සබ්බත්ථ ඉච්ඡිතබ්බං වදාමීති අත්ථො. යථා හි ලොණධූපනං සබ්බබ්යඤ්ජනෙසුපි නිවිසති, යථා ච සබ්බකම්මිකො අමච්චො යොධකම්මම්පි කරොති මන්තකම්මම්පි පටිහාරකම්මම්පීති සබ්බකිච්චානි සාධෙති, එවං උද්ධතස්ස චිත්තස්ස නිග්ගණ්හනං, ලීනස්ස පග්ගණ්හනන්ති සබ්බමෙතං සතියා ඉජ්ඣති, න සක්කා විනා සතියා එතං සම්පාදෙතුං, තස්මා එවමාහ. ඉමස්මිං සුත්තෙ පුබ්බභාගවිපස්සනා බොජ්ඣඞ්ගාව කථිතා.

235. චතුත්ථෙ ¶ මෙත්තාසහගතෙන චෙතසාතිආදි සබ්බං සබ්බාකාරෙන විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.240-241) විත්ථාරිතමෙව. මයම්පි ඛො, ආවුසො, සාවකානං එවං ධම්මං දෙසෙමාති ඉදම්පි තෙ පුරිමනයෙනෙව සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා වදන්ති. තිත්ථියානඤ්හි සමයෙ පඤ්චනීවරණප්පහානං වා මෙත්තාදිබ්රහ්මවිහාරභාවනා වා නත්ථි. කිං ගතිකා හොතීති කිං නිප්ඵත්ති හොති. කිං පරමාති කිං උත්තමා. කිං ඵලාති කිං ආනිසංසා. කිං පරියොසානාති කිං නිට්ඨා. මෙත්තාසහගතන්ති මෙත්තාය සහගතං සංසට්ඨං සම්පයුත්තං. එසෙව නයො සබ්බත්ථ. විවෙකනිස්සිතාදීනි වුත්තත්ථානෙව.

අප්පටිකූලන්ති දුවිධං අප්පටිකූලං – සත්තඅප්පටිකූලඤ්ච, සඞ්ඛාරඅප්පටිකූලඤ්ච. තස්මිං අප්පටිකූලෙ ඉට්ඨෙ වත්ථුස්මින්ති අත්ථො. පටිකූලසඤ්ඤීති අනිට්ඨසඤ්ඤී. කථං පනෙත්ථ එවං විහරති? අසුභඵරණං වා අනිච්චන්ති මනසිකාරං වා කරොන්තො. වුත්තඤ්හෙතං පටිසම්භිදායං ‘‘කථං අප්පටිකූලෙ පටිකූලසඤ්ඤී විහරති. ඉට්ඨස්මිං වත්ථුස්මිං අසුභාය වා ඵරති, අනිච්චතො වා උපසංහරතී’’ති. පටිකූලෙ පන අනිට්ඨෙ වත්ථුස්මිං මෙත්තාඵරණං වා ධාතුමනසිකාරං වා කරොන්තො අප්පටිකූලසඤ්ඤී විහරති නාම. යථාහ ‘‘කථං පටිකූලෙ අප්පටිකූලසඤ්ඤී විහරති. අනිට්ඨස්මිං ¶ වත්ථුස්මිං මෙත්තාය වා ඵරති, ධාතුතො වා උපසංහරතී’’ති (පටි. ම. 2.17). උභයමිස්සකපදෙසුපි එසෙව නයො. අප්පටිකූලප්පටිකූලෙසු හි තදෙව අසුභඵරණං වා අනිච්චන්ති මනසිකාරං ¶ වා කරොන්තො පටිකූලසඤ්ඤී විහරති නාම. පටිකූලාපටිකූලෙසු ච තදෙව මෙත්තාඵරණං වා ධාතුමනසිකාරං වා කරොන්තො අප්පටිකූලසඤ්ඤී විහරති නාම. ‘‘චක්ඛුනා රූපං දිස්වා නෙව සුමනො හොතී’’තිආදිනා (පටි. ම. 2.17) නයෙන වුත්තං පන ඡළඞ්ගුපෙක්ඛං පවත්තයමානො ‘‘අප්පටිකූලෙ ච පටිකූලෙ ච තදුභයං අභිනිවජ්ජෙත්වා උපෙක්ඛකො තත්ථ විහරති සතො සම්පජානො’’ති වෙදිතබ්බො.

එත්තාවතා ච ඉමස්ස භික්ඛුනො මෙත්තාය තිකචතුක්කජ්ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා තදෙව පාදකං කත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පත්තස්ස සහ විපස්සනාය මග්ගසම්බොජ්ඣඞ්ගානං අරියිද්ධියා ච දස්සිතත්තා දෙසනා විනිවට්ටෙතබ්බා සියා. ඉදං පන මෙත්තාඣානං පාදකං කත්වා සඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තොපි යො අරහත්තං පාපුණිතුං න සක්කොති, යස්මා තස්ස අරහත්තපරමා මෙත්තා න හොති. යංපරමා පන හොති, තං දස්සෙතබ්බං. තස්මා තස්ස දස්සනත්ථං අයං දෙසනා ආරද්ධා. පරතො ¶ සබ්බසො වා පන රූපසඤ්ඤානං සමතික්කමාතිආදීසුපි ඉමිනා නයෙන පුන දෙසනාරම්භපයොජනං වෙදිතබ්බං.

සුභපරමන්ති සුභනිට්ඨං, සුභකොටිකං, සුභනිප්ඵත්තිං. ඉධපඤ්ඤස්සාති ඉධෙව පඤ්ඤා අස්ස, නයිමං ලොකං අතික්කමතීති ඉධපඤ්ඤො, තස්ස ඉධපඤ්ඤස්ස, ලොකියපඤ්ඤස්සාති අත්ථො. උත්තරිවිමුත්තිං අප්පටිවිජ්ඣතොති ලොකුත්තරධම්මං අප්පටිවිජ්ඣන්තස්ස. යො පන පටිවිජ්ඣිතුං සක්කොති, තස්ස අරහත්තපරමාව මෙත්තා හොතීති අත්ථො. කරුණාදීසුපි එසෙව නයො.

කස්මා පනෙතාසං මෙත්තාදීනං සුභපරමාදිතා වුත්තා භගවතාති? සභාගවසෙන තස්ස තස්ස උපනිස්සයත්තා. මෙත්තාවිහාරිස්ස ¶ හි සත්තා අප්පටිකූලා හොන්ති, අථස්ස අප්පටිකූලපරිචයා අප්පටිකූලෙසු පරිසුද්ධවණ්ණෙසු නීලාදීසු චිත්තං උපසංහරතො අප්පකසිරෙනෙව තත්ථ චිත්තං පක්ඛන්දති. ඉති මෙත්තා සුභවිමොක්ඛස්ස උපනිස්සයො හොති, න තතො පරං, තස්මා සුභපරමාති වුත්තා.

කරුණාවිහාරිස්ස උණ්හාභිඝාතාදිරූපනිමිත්තං සත්තදුක්ඛං සමනුපස්සන්තස්ස කරුණාය පවත්තිසම්භවතො රූපෙ ආදීනවො පරිවිදිතො හොති ¶ , අථස්ස පරිවිදිතරූපාදීනවත්තා පථවීකසිණාදීසු අඤ්ඤතරං උග්ඝාටෙත්වා රූපනිස්සරණෙ ආකාසෙ චිත්තං උපසංහරතො අප්පකසිරෙනෙව තත්ථ චිත්තං පක්ඛන්දති. ඉති කරුණා ආකාසානඤ්චායතනස්ස උපනිස්සයො හොති, න තතො පරං, තස්මා ආකාසානඤ්චායතනපරමාති වුත්තා.

මුදිතාවිහාරිස්ස පන තෙන තෙන පාමොජ්ජකාරණෙන උප්පන්නපාමොජ්ජසත්තානං විඤ්ඤාණං සමනුපස්සන්තස්ස මුදිතාය පවත්තිසම්භවතො විඤ්ඤාණග්ගහණපරිචිතං හොති, අථස්ස අනුක්කමාධිගතං ආකාසානඤ්චායතනං අතික්කම්ම ආකාසනිමිත්තගොචරෙ විඤ්ඤාණෙ චිත්තං උපසංහරතො අප්පකසිරෙනෙව තත්ථ චිත්තං පක්ඛන්දති. ඉති මුදිතා විඤ්ඤාණඤ්චායතනස්ස උපනිස්සයො හොති, න තතො පරං, තස්මා විඤ්ඤාණඤ්චායතනපරමාති වුත්තා.

උපෙක්ඛාවිහාරිස්ස පන ‘‘සත්තා සුඛිතා වා හොන්තු, දුක්ඛතො වා විමුච්චන්තු, සම්පත්තසුඛතො වා මා විගච්ඡන්තූ’’ති ආභොගාභාවතො සුඛදුක්ඛාදිපරමත්ථගාහවිමුඛසම්භවතො අවිජ්ජමානග්ගහණදුක්ඛචිත්තං ¶ හොති. අථස්ස පරමත්ථගාහතො විමුඛභාවපරිචිතචිත්තස්ස පරමත්ථතො අවිජ්ජමානග්ගහණදුක්ඛචිත්තස්ස ච අනුක්කමාධිගතං විඤ්ඤාණාඤ්චායතනං සමතික්කම්මසම්භවතො අවිජ්ජමානෙ පරමත්ථභූතස්ස විඤ්ඤාණස්ස ¶ අභාවෙ චිත්තං උපසංහරතො අප්පකසිරෙනෙව තත්ථ චිත්තං පක්ඛන්දති. ඉති උපෙක්ඛා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනස්ස උපනිස්සයො හොති, න තතො පරං, තස්මා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනපරමාති වුත්තා. දෙසනාපරියොසානෙ පඤ්චසතා භික්ඛූ අරහත්තං පත්තාති.

236. පඤ්චමෙ පගෙවාති පඨමඤ්ඤෙව. කාමරාගපරියුට්ඨිතෙනාති කාමරාගගහිතෙන. කාමරාගපරෙතෙනාති කාමරාගානුගතෙන. නිස්සරණන්ති තිවිධං කාමරාගස්ස නිස්සරණං වික්ඛම්භනනිස්සරණං තදඞ්ගනිස්සරණං සමුච්ඡෙදනිස්සරණන්ති ¶ . තත්ථ අසුභෙ පඨමජ්ඣානං වික්ඛම්භනනිස්සරණං නාම, විපස්සනා තදඞ්ගනිස්සරණං නාම, අරහත්තමග්ගො සමුච්ඡෙදනිස්සරණං නාම. තං තිවිධම්පි නප්පජානාතීති අත්ථො. අත්තත්ථම්පීතිආදීසු අරහත්තසඞ්ඛාතො අත්තනො අත්ථො අත්තත්ථො නාම, පච්චයදායකානං අත්ථො පරත්ථො නාම, ස්වෙව දුවිධොපි උභයත්ථො නාම. ඉමිනා නයෙන සබ්බවාරෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො.

අයං පන විසෙසො – බ්යාපාදස්ස නිස්සරණන්තිආදීසු හි ද්වෙව නිස්සරණානි වික්ඛම්භනනිස්සරණඤ්ච සමුච්ඡෙදනිස්සරණඤ්ච. තත්ථ බ්යාපාදස්ස තාව මෙත්තාය පඨමජ්ඣානං වික්ඛම්භනනිස්සරණං, අනාගාමිමග්ගො සමුච්ඡෙදනිස්සරණං. ථිනමිද්ධස්ස ආලොකසඤ්ඤා වික්ඛම්භනනිස්සරණං, අරහත්තමග්ගො සමුච්ඡෙදනිස්සරණං. උද්ධච්චකුක්කුච්චස්ස යො කොචි සමථො වික්ඛම්භනනිස්සරණං, උද්ධච්චස්ස පනෙත්ථ අරහත්තමග්ගො, කුක්කුච්චස්ස අනාගාමිමග්ගො සමුච්ඡෙදනිස්සරණං. විචිකිච්ඡාය ධම්මවවත්ථානං වික්ඛම්භනනිස්සරණං, පඨමමග්ගො සමුච්ඡෙදනිස්සරණං.

යා පනෙත්ථ සෙය්යථාපි බ්රාහ්මණ උදපත්තො සංසට්ඨො ලාඛාය වාතිආදිකා උපමා වුත්තා, තාසු උදපත්තොති උදකභරිතා පාති. සංසට්ඨොති වණ්ණභෙදකරණවසෙන සංසට්ඨො. පක්කුථිතොති කුථිතො. උස්මුදකජාතොති උසුමජාතො. සෙවාලපණකපරියොනද්ධොති තිලබීජකාදිභෙදෙන ¶ සෙවාලෙන වා නීලමණ්ඩූකපිට්ඨිවණ්ණෙන වා උදකපිට්ඨිං ඡාදෙත්වා නිබ්බත්තපණකෙන පරියොනද්ධො. වාතෙරිතොති වාතෙන ¶ එරිතො කම්පිතො. ආවිලොති අප්පසන්නො. ලුළිතොති අසන්නිසින්නො. කලලීභූතොති කද්දමීභූතො. අන්ධකාරෙ නික්ඛිත්තොති කොට්ඨන්තරාදිභෙදෙ අනාලොකට්ඨානෙ ඨපිතො. ඉමස්මිං සුත්තෙ භගවා තීහි භවෙහි දෙසනං නිවත්තෙත්වා අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං නිට්ඨාපෙසි, බ්රාහ්මණො පන සරණමත්තෙ පතිට්ඨිතො.

237. ඡට්ඨෙ අඤ්ඤාණාය අදස්සනායාති අඤ්ඤාණත්ථාය අදස්සනත්ථාය. තග්ඝ භගවා නීවරණාති එකංසෙන භගවා නීවරණා. කායකිලමථොති ¶ කායදරථො. චිත්තකිලමථොති චිත්තදරථො. සොපි මෙ පටිප්පස්සද්ධොති තස්ස කිර සත්ථු සන්තිකෙ සීතලං උතුසප්පායට්ඨානං පවිසිත්වා නිසින්නස්ස කායදරථො පටිපස්සම්භි, තස්මිං පටිපස්සද්ධෙ තදන්වයෙනෙව චිත්තදරථොපි. අපිච මග්ගෙනෙවස්ස එතං උභයම්පි පස්සද්ධන්ති වෙදිතබ්බං.

1. අට්ඨිකමහප්ඵලසුත්තාදිවණ්ණනා

238. සත්තමාදීසු අට්ඨිකසඤ්ඤාති අට්ඨිකං අට්ඨිකන්ති භාවෙන්තස්ස උප්පන්නසඤ්ඤා. තං පනෙතං භාවයතො යාව නිමිත්තං න උප්පජ්ජති, තාව ඡවිපි චම්මම්පි උපට්ඨාති. නිමිත්තෙ පන උප්පන්නෙ ඡවිචම්මානි නෙව උපට්ඨහන්ති, සඞ්ඛවණ්ණො සුද්ධඅට්ඨිකසඞ්ඝාටොව උපට්ඨාති හත්ථික්ඛන්ධගතං ධම්මිකතිස්සරාජානං ඔලොකෙන්තස්ස සාමණෙරස්ස විය, පටිමග්ගෙ හසමානං ඉත්ථිං ඔලොකෙන්තස්ස චෙතියපබ්බතවාසිනො තිස්සත්ථෙරස්ස විය චාති. වත්ථූනි විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.15) විත්ථාරිතානි. සති වා උපාදිසෙසෙති ගහණසෙසෙ උපාදානසෙසෙ විජ්ජමානම්හි.

239-247. පුළවකසඤ්ඤාති පුළවං පුළවන්ති භාවෙන්තස්ස උප්පන්නසඤ්ඤා. විනීලකසඤ්ඤාදීසුපි ¶ එසෙව නයො. විනිච්ඡයකථා ¶ පනෙත්ථ සද්ධිං භාවනානයෙන විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.102) වුත්තා. මෙත්තාදයො තිකචතුක්කජ්ඣානවසෙන වෙදිතබ්බා, උපෙක්ඛා චතුත්ථජ්ඣානවසෙනෙව.

248-257. අසුභසඤ්ඤාති අසුභෙ පඨමජ්ඣානසඤ්ඤා. මරණසඤ්ඤාති ‘‘අවස්සං මරිතබ්බං, මරණපටිබද්ධං මෙ ජීවිත’’න්ති අභිණ්හං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස උප්පන්නසඤ්ඤා ¶ . ආහාරෙ පටිකූලසඤ්ඤාති ඔදනකුම්මාසාදිම්හි අජ්ඣොහරණීයෙ පටිකූලසඤ්ඤා. සබ්බලොකෙ අනභිරතිසඤ්ඤාති සකලලොකස්මිං අනභිරතිං උප්පාදෙන්තස්ස උප්පන්නසඤ්ඤා. පහානසඤ්ඤාවිරාගසඤ්ඤාති ද්වෙ පුබ්බභාගා. නිරොධසඤ්ඤා මිස්සකා. එවමෙතානි අට්ඨිකසඤ්ඤාදීනි වීසති කම්මට්ඨානානි නිද්දිට්ඨානි. තෙසං නවසු අප්පනා හොන්ති, එකාදස උපචාරජ්ඣානිකා. සෙසා පනෙත්ථ විනිච්ඡයකථා විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.294) ආගතාව. ගඞ්ගාපෙය්යාලාදයො මග්ගසංයුත්තෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා.

බොජ්ඣඞ්ගසංයුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.