අට්ඨකථා > සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) > සංයුත්තනිකාය (අට්ඨකථා) > මහාවග්ග-අට්ඨකථා

1071. සච්චසංයුත්තස්ස ¶ ¶ ¶ පඨමෙ සමාධිං, භික්ඛවෙති තෙ කිර භික්ඛූ චිත්තෙකග්ගතාය පරිහායන්ති, අථ නෙසං සත්ථා – ‘‘එවමෙතෙ චිත්තෙකග්ගතං ලභිත්වා, කම්මට්ඨානං වඩ්ඪෙත්වා, විසෙසං පාපුණිස්සන්තී’’ති ඉමං දෙසනං ආරභි. තස්මාතිහ, භික්ඛවෙ, ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්ති යොගො කරණීයොති එත්ථ යථාභූතාදිවසෙන කාරණච්ඡෙදො වෙදිතබ්බො. ඉදඤ්හි වුත්තං හොති – භික්ඛවෙ, යස්මා සමාහිතො භික්ඛු චත්තාරි සච්චානි යථාභූතං පජානාති, තස්මා තුම්හෙහි ච සමාහිතෙහි චතුන්නං සච්චානං යථාභූතං පජානනත්ථාය ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්ති යොගො කරණීයො. තථා යස්මා චත්තාරි සච්චානි තථාගතස්සෙව පාතුභාවා පාකටානි හොන්ති, යස්මා ච තථාගතෙන සුවිභත්තානි, යස්මා ච තෙසු අපරිමාණා වණ්ණා අපරිමාණානි පදබ්යඤ්ජනානි, යස්මා ච තෙසං අප්පටිවිද්ධත්තා වට්ටං වඩ්ඪති, තෙසං පටිවිද්ධකාලතො පට්ඨාය න වඩ්ඪති, තස්මා ‘‘එවං නො වට්ටං න වඩ්ඪිස්සතී’’ති තුම්හෙහි ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්ති යොගො කරණීයො.

1072. දුතියං කායවිවෙකවිකලානං කායවිවෙකපටිලාභත්ථාය වුත්තං.

1073-75. තතියෙ අභිසමයායාති අභිසමයත්ථාය. සමණබ්රාහ්මණාති චෙත්ථ සාසනාවචරා ¶ අධිප්පෙතා. තථා චතුත්ථපඤ්චමෙසු, තෙන තෙන අභිලාපෙන බුජ්ඣනකානං පන අජ්ඣාසයෙනෙතානි වුත්තානි.

6. දුතියසමණබ්රාහ්මණසුත්තවණ්ණනා

1076. ඡට්ඨෙ ¶ අභිසම්බුද්ධං පකාසෙසුන්ති අභිසම්බුද්ධො අහන්ති එවං අත්තානං අභිසම්බුද්ධං පකාසයිංසු. ඉමස්මිඤ්හි සුත්තෙ සබ්බඤ්ඤුබුද්ධා ච සමණගහණෙන ගහිතා.

1080. දසමෙ ¶ අනෙකවිහිතන්ති අනෙකවිධං. තිරච්ඡානකථන්ති අනිය්යානිකත්තා සග්ගමොක්ඛමග්ගානං තිරච්ඡානභූතං කථං. රාජකථන්තිආදීසු රාජානං ආරබ්භ ‘‘මහාසම්මතො මන්ධාතා ධම්මාසොකො එවං මහානුභාවො’’තිආදිනා නයෙන පවත්තකථා රාජකථා. එස නයො චොරකථාදීසු. තෙසු ‘‘අසුකො රාජා අභිරූපො දස්සනීයො’’තිආදිනා නයෙන ගෙහසිතකථාව තිරච්ඡානකථා හොති. ‘‘සොපි නාම එවං මහානුභාවො ඛයං ගතො’’ති එවං පවත්තා පන කම්මට්ඨානභාවෙ තිට්ඨති. චොරෙසුපි ‘‘මූලදෙවො එවං මහානුභාවො මෙඝමාලො එවං මහානුභාවො’’ති තෙසං කම්මං පටිච්ච ‘‘අහො සූරා’’ති ගෙහසිතකථාව තිරච්ඡානකථා. යුද්ධෙපි භාරතයුද්ධාදීසු ‘‘අසුකෙන අසුකො එවං මාරිතො එවං විද්ධො’’ති කාමස්සාදවසෙනෙව කථා තිරච්ඡානකථා, ‘‘තෙපි නාම ඛයං ගතා’’ති එවං පවත්තා පන සබ්බත්ථ කම්මට්ඨානමෙව හොති. අපිච අන්නාදීසු ‘‘එවං වණ්ණවන්තං ගන්ධවන්තං රසවන්තං ඵස්සසම්පන්නං ඛාදිම්හ භුඤ්ජිම්හ පිවිම්හ පරිභුඤ්ජිම්හා’’ති කාමස්සාදවසෙන කථෙතුං න වට්ටති. සාත්ථකං පන කත්වා ‘‘පුබ්බෙ එවං වණ්ණාදිසම්පන්නං අන්නං පානං වත්ථං සයනං මාලං ගන්ධං විලෙපනං සීලවන්තානං අදම්හ, චෙතියෙ පූජං අකරිම්හා’’ති කථෙතුං වට්ටති.

ඤාතිකථාදීසුපි ‘‘අම්හාකං ඤාතකා සූරා සමත්ථා’’ති වා, ‘‘පුබ්බෙ මයං එවං විචිත්රෙහි යානෙහි විචරිම්හා’’ති වා අස්සාදවසෙන වත්තුං න වට්ටති. සාත්ථකං පන කත්වා ‘‘තෙපි නො ඤාතකා ඛයං ගතා’’ති වා, ‘‘පුබ්බෙ මයං එවරූපා උපාහනා සඞ්ඝස්ස අදම්හා’’ති වා කථෙතබ්බා. ගාමකථාදීසුපි සුනිවිට්ඨදුන්නිවිට්ඨසුභික්ඛදුබ්භික්ඛාදිවසෙන වා ‘‘අසුකගාමවාසිනො ¶ සූරා සමත්ථා’’ති වා එවං අස්සාදවසෙන වත්තුං න වට්ටති, සාත්ථකං පන කත්වා ‘‘සද්ධා පසන්නා’’ති වා, ‘‘ඛයං ගතා’’ති වා වත්තුං වට්ටති. නිගමනගරජනපදකථාසුපි එසෙව නයො.

ඉත්ථිකථාපි ¶ ¶ වණ්ණසණ්ඨානාදීනි පටිච්ච අස්සාදවසෙන වත්තුං න වට්ටති, ‘‘සද්ධා පසන්නා ඛයං ගතා’’ති එවමෙව වට්ටති. සූරකථාපි ‘‘නන්දිමිත්තො නාම යොධො සූරො අහොසී’’ති අස්සාදවසෙන වත්තුං න වට්ටති, ‘‘සද්ධො පසන්නො අහොසි, ඛයං ගතො’’ති එවමෙව වට්ටති. සුරාකථාතිපි පාඨො. සාපි චෙසා සුරාකථා ‘‘එවරූපා නාම සුරා පීතා රතිජනනී හොතී’’ති අස්සාදවසෙනෙව න වට්ටති, ආදීනවවසෙන පන ‘‘උම්මත්තකසංවත්තනිකා’’තිආදිනා නයෙන වට්ටති. විසිඛාකථාපි ‘‘අසුකවිසිඛා සුනිවිට්ඨා දුන්නිවිට්ඨා’’ති වා, ‘‘අසුකවිසිඛාය වාසිනො සූරා සමත්ථා’’ති වා අස්සාදවසෙනෙව වත්තුං න වට්ටති, ‘‘සද්ධා පසන්නා ඛයං ගතා’’ති එච්චෙවං වට්ටති. කුම්භට්ඨානකථාති උදකතිත්ථකථා වුච්චති, කුම්භදාසිකථා වා. සාපි ‘‘පාසාදිකා නච්චිතුං ගායිතුං ඡෙකා’’ති අස්සාදවසෙන න වට්ටති, ‘‘සද්ධා පසන්නා’’තිආදිනා නයෙනෙව වට්ටති.

පුබ්බපෙතකථාති අතීතඤාතිකථා. තත්ථ වත්තමානඤාතිකථාසදිසොව විනිච්ඡයො. නානත්තකථාති පුරිමපච්ඡිමකථාහි විමුත්තා අවසෙසා නානාසභාවා නිරත්ථකකථා. ලොකක්ඛායිකාති ‘‘අයං ලොකො කෙන නිම්මිතො, අසුකෙන නාම නිම්මිතො, කාකො සෙතො අට්ඨීනං සෙතත්තා, බලාකා රත්තා ලොහිතස්ස රත්තත්තා’’ති එවමාදිකා ලොකායතවිතණ්ඩසල්ලාපකථා. සමුද්දක්ඛායිකා නාම ‘‘කස්මා සමුද්දො සාගරො, සාගරදෙවෙන ඛනිතත්තා සාගරො, ඛතො මෙති හත්ථමුද්දාය නිවෙදිතත්තා සමුද්දො’’ති එවමාදිකා නිරත්ථකසමුද්දක්ඛායිකකථා. ඉති භවො ඉති අභවොති යං වා තං වා නිරත්ථකකාරණං වත්වා පවත්තිතකථා ඉතිභවාභවකථා. එත්ථ ච භවොති සස්සතං, අභවොති උච්ඡෙදං. භවොති වුද්ධි, අභවොති ¶ හානි. භවොති කාමසුඛං, අභවොති අත්තකිලමථො. ඉති ඉමාය ඡබ්බිධාය ඉතිභවාභවකථාය සද්ධිං බාත්තිංස තිරච්ඡානකථා නාම හොන්ති. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

1. ධම්මචක්කප්පවත්තනසුත්තවණ්ණනා

1081. දුතියස්ස ¶ ¶ පඨමෙ බාරාණසියන්ති එවංනාමකෙ නගරෙ. ඉසිපතනෙ මිගදායෙති ඉසීනං පතනුප්පතනවසෙන එවංලද්ධනාමෙ මිගානං අභයදානවසෙන දින්නත්තා මිගදායසඞ්ඛාතෙ ආරාමෙ. එත්ථ හි උප්පන්නුප්පන්නා සබ්බඤ්ඤුඉසයො පතන්ති, ධම්මචක්කප්පවත්තනත්ථං නිසීදන්තීති අත්ථො. නන්දමූලකපබ්භාරතො සත්තාහච්චයෙන නිරොධසමාපත්තිතො වුට්ඨිතා අනොතත්තදහෙ කතමුඛධොවනාදිකිච්චා ආකාසෙන ආගන්ත්වා පච්චෙකබුද්ධඉසයොපෙත්ථ ඔතරණවසෙන පතන්ති, උපොසථත්ථඤ්ච අනුපොසථත්ථඤ්ච සන්නිපතන්ති, ගන්ධමාදනං පටිගච්ඡන්තාපි තතොව උප්පතන්තීති ඉමිනා ඉසීනං පතනුප්පතනවසෙන තං ‘‘ඉසිපතන’’න්ති වුච්චති.

ආමන්තෙසීති දීපඞ්කරපාදමූලෙ කතාභිනීහාරතො පට්ඨාය පාරමියො පූරෙන්තො අනුපුබ්බෙන පච්ඡිමභවෙ කතාභිනික්ඛමනො අනුපුබ්බෙන බොධිමණ්ඩං පත්වා තත්ථ අපරාජිතපල්ලඞ්කෙ නිසින්නො මාරබලං භින්දිත්වා පඨමයාමෙ පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරිත්වා මජ්ඣිමයාමෙ දිබ්බචක්ඛුං විසොධෙත්වා පච්ඡිමයාමාවසානෙ දසසහස්සිලොකධාතුං උන්නාදෙන්තො සබ්බඤ්ඤුතං පත්වා සත්ත සත්තාහානි බොධිමණ්ඩෙ වීතිනාමෙත්වා මහාබ්රහ්මුනා ආයාචිතධම්මදෙසනො බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං වොලොකෙත්වා ලොකානුග්ගහෙන බාරාණසිං ගන්ත්වා පඤ්චවග්ගියෙ සඤ්ඤාපෙත්වා ධම්මචක්කං පවත්තෙතුකාමො ආමන්තෙසි.

ද්වෙමෙ, භික්ඛවෙ, අන්තාති ද්වෙ ඉමෙ, භික්ඛවෙ, කොට්ඨාසා. ඉමස්ස පන පදස්ස සහ සමුදාහාරෙන සමුදාහාරනිග්ඝොසො හෙට්ඨා අවීචිං උපරි භවග්ගං පත්වා දසසහස්සිලොකධාතුං පත්ථරිත්වා ¶ අට්ඨාසි. තස්මිංයෙව සමයෙ අට්ඨාරසකොටිසඞ්ඛා බ්රහ්මානො සමාගච්ඡිංසු, පච්ඡිමදිසාය සූරියො අත්ථමෙති, පාචීනදිසාය ආසාළ්හනක්ඛත්තෙන යුත්තො පුණ්ණචන්දො උග්ගච්ඡති. තස්මිං සමයෙ භගවා ඉමං ධම්මචක්කප්පවත්තනසුත්තං ආරභන්තො ‘‘ද්වෙමෙ, භික්ඛවෙ, අන්තා’’තිආදිමාහ.

තත්ථ ¶ පබ්බජිතෙනාති ගිහිසංයොජනං ඡින්දිත්වා පබ්බජ්ජුපගතෙන. න සෙවිතබ්බාති න වළඤ්ජෙතබ්බා ¶ . යො චායං කාමෙසු කාමසුඛල්ලිකානුයොගොති යො ච අයං වත්ථුකාමෙසු කිලෙසකාමසුඛස්ස අනුයොගො. හීනොති ලාමකො. ගම්මොති ගාමවාසීනං සන්තකො. පොථුජ්ජනිකොති අන්ධබාලජනෙන ආචිණ්ණො. අනරියොති න අරියො න විසුද්ධො න උත්තමො න වා අරියානං සන්තකො. අනත්ථසංහිතොති න අත්ථසංහිතො, හිතසුඛාවහකාරණං අනිස්සිතොති අත්ථො. අත්තකිලමථානුයොගොති අත්තනො කිලමථස්ස අනුයොගො, අත්තනො දුක්ඛකරණන්ති අත්ථො. දුක්ඛොති කණ්ටකාපස්සයසෙය්යාදීහි අත්තමාරණෙහි දුක්ඛාවහො.

පඤ්ඤාචක්ඛුං කරොතීති චක්ඛුකරණී. දුතියපදං තස්සෙව වෙවචනං. උපසමායාති කිලෙසූපසමත්ථාය. අභිඤ්ඤායාති චතුන්නං සච්චානං අභිජානනත්ථාය. සම්බොධායාති තෙසංයෙව සම්බුජ්ඣනත්ථාය. නිබ්බානායාති නිබ්බානසච්ඡිකිරියාය. සෙසමෙත්ථ යං වත්තබ්බං සියා, තං හෙට්ඨා තත්ථ තත්ථ වුත්තමෙව. සච්චකථාපි සබ්බාකාරෙනෙව විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 2.529) විත්ථාරිතා.

තිපරිවට්ටන්ති සච්චඤාණකිච්චඤාණකතඤාණසඞ්ඛාතානං තිණ්ණං පරිවට්ටානං වසෙන තිපරිවට්ටං. එත්ථ හි ‘‘ඉදං දුක්ඛං අරියසච්චං, ඉදං දුක්ඛසමුදය’’න්ති එවං චතූසු සච්චෙසු යථාභූතං ඤාණං සච්චඤාණං නාම. තෙසුයෙව ‘‘පරිඤ්ඤෙය්යං පහාතබ්බ’’න්ති එවං කත්තබ්බකිච්චජානනඤාණං කිච්චඤාණං නාම. ‘‘පරිඤ්ඤාතං පහීන’’න්ති එවං තස්ස තස්ස කිච්චස්ස කතභාවජානනඤාණං කතඤාණං නාම. ද්වාදසාකාරන්ති තෙසංයෙව එකෙකස්මිං සච්චෙ තිණ්ණං තිණ්ණං ආකාරානං වසෙන ද්වාදසාකාරං. ඤාණදස්සනන්ති එතෙසං තිපරිවට්ටානං ද්වාදසන්නං ආකාරානං වසෙන උප්පන්නඤාණසඞ්ඛාතං දස්සනං. ධම්මචක්ඛුන්ති අඤ්ඤත්ථ ¶ තයො මග්ගා තීණි ච ඵලානි ධම්මචක්ඛු නාම හොන්ති, ඉධ පඨමමග්ගොව.

ධම්මචක්කෙති පටිවෙධඤාණෙ චෙව දෙසනාඤාණෙ ච. බොධිපල්ලඞ්කෙ නිසින්නස්ස හි චතූසු සච්චෙසු උප්පන්නං ද්වාදසාකාරං පටිවෙධඤාණම්පි, ඉසිපතනෙ නිසින්නස්ස ද්වාදසාකාරාය සච්චදෙසනාය පවත්තිතං දෙසනාඤාණම්පි ධම්මචක්කං නාම. උභයම්පි හෙතං දසබලස්ස උරෙ පවත්තඤාණමෙව. ඉමාය ¶ දෙසනාය පකාසෙන්තෙන භගවතා ධම්මචක්කං පවත්තිතං නාම. තං පනෙතං ධම්මචක්කං යාව අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරො අට්ඨාරසහි බ්රහ්මකොටීහි සද්ධිං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාති ¶ , තාව නං භගවා පවත්තෙති නාම, පතිට්ඨිතෙ ච පවත්තිතං නාම. තං සන්ධාය පවත්තිතෙ ච පන භගවතා ධම්මචක්කෙ භුම්මා දෙවා සද්දමනුස්සාවෙසුන්තිආදි වුත්තං.

තත්ථ භුම්මාති භූමට්ඨකදෙවතා. සද්දමනුස්සාවෙසුන්ති එකප්පහාරෙනෙව සාධුකාරං දත්වා – ‘‘එතං භගවතා’’තිආදීනි වදන්තා අනුසාවයිංසු. ඔභාසොති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණොභාසො. සො හි තදා දෙවානං දෙවානුභාවං අතික්කමිත්වා විරොචිත්ථ. අඤ්ඤාසි වත, භො, කොණ්ඩඤ්ඤොති ඉමස්සපි උදානස්ස උදාහාරනිග්ඝොසො දසසහස්සිලොකධාතුං ඵරිත්වා අට්ඨාසි.

1089. නවමෙ අපරිමාණා වණ්ණාති අප්පමාණානි අක්ඛරානි. බ්යඤ්ජනාති තෙසංයෙව වෙවචනං, වණ්ණානං වා එකදෙසා යදිදං බ්යඤ්ජනා නාම. සඞ්කාසනාති විභත්තියො. එකමෙකස්මිඤ්හි සච්චෙ සබ්බාකාරෙන විත්ථාරියමානෙ වණ්ණාදීනං අන්තො නාම නත්ථි. තස්මා එවමාහ.

1090. දසමෙ සභාවාවිජහනට්ඨෙන තථං. දුක්ඛඤ්හි දුක්ඛමෙව වුත්තං. සභාවස්ස අමොඝතාය අවිතථං. න හි දුක්ඛං අදුක්ඛං නාම හොති. අඤ්ඤභාවානුපගමෙන අනඤ්ඤථං. න හි දුක්ඛං සමුදයාදිභාවං උපගච්ඡති. සමුදයාදීසුපි එසෙව නයොති.

ධම්මචක්කප්පවත්තනවග්ගො දුතියො.

1091. තතියස්ස ¶ ¶ පඨමෙ අනනුබොධාති අනනුබුජ්ඣනෙන. අප්පටිවෙධාති අප්පටිවිජ්ඣනෙන.

1092. දුතියෙ ¶ චෙතොවිමුත්ති පඤ්ඤාවිමුත්තීති ඵලසමාපත්තිඵලපඤ්ඤානං නාමං.

1097. සත්තමෙ තස්මා අරියසච්චානීති යස්මා තථානි අවිතථානි අනඤ්ඤථානි, තස්මා අරියානං සච්චානීති වුච්චන්ති. න හි විතථානි අරියා අරියසච්චතො පටිවිජ්ඣන්ති.

1098. අට්ඨමෙ තථාගතො අරියො, තස්මා ‘‘අරියසච්චානී’’ති යස්මා අරියෙන තථාගතෙන පටිවිද්ධත්තා දෙසිතත්තා ච තානි අරියසන්තකානි හොන්ති, තස්මා අරියස්ස සච්චත්තා අරියසච්චානීති අත්ථො.

1100. දසමෙ සහඤ්චනිකෙති සහඤ්චනියනගරෙ. යො, භික්ඛවෙ, දුක්ඛං පස්සති, දුක්ඛසමුදයම්පි ¶ සො පස්සතීතිආදි එකපටිවෙධවසෙන වුත්තං, ඉමස්මිඤ්හි සුත්තෙ එකපටිවෙධොව කථිතො.

1101. චතුත්ථස්ස පඨමෙ යදිදං උපරීති යානි ඉමානි උපරි. සීසපාවනෙති සීසපාරුක්ඛෙ.

1102. දුතියෙ ¶ අනභිසමෙච්චාති ඤාණෙන අනභිසමාගන්ත්වා, අප්පටිවිජ්ඣිත්වාති අත්ථො.

1103. තතියෙ ¶ අස්මා ලොකා පරං ලොකන්ති ඉමම්හා මනුස්සලොකා පරං නිරයම්පි, තිරච්ඡානයොනිම්පි, පෙත්තිවිසයම්පි, මනුස්සලොකම්පි, දෙවලොකම්පි, ගච්ඡන්ති, පුනප්පුනං වට්ටස්මිංයෙව නිබ්බත්තන්තීති අත්ථො.

1105. පඤ්චමෙ එවඤ්චෙතං, භික්ඛවෙ, අස්සාති, භික්ඛවෙ, එවං චෙ එතං භවෙය්ය, නිරන්තරං ¶ සත්තිසතෙහි හඤ්ඤමානස්ස දුක්ඛදොමනස්සෙහි සහෙවෙස සච්චාභිසමයො භවෙය්ය චෙති අත්ථො.

1109. නවමෙ මුඛං ඔලොකෙන්තීති අජ්ඣාසයං ඔලොකෙන්ති. අජ්ඣාසයො ඉධ මුඛන්ති අධිප්පෙතො.

1110. දසමෙ සිලායූපොති සිලාථම්භො. සොළසකුක්කුකොති සොළසහත්ථො. සොළසකුක්කූතිපි පාඨො. හෙට්ඨා නෙමඞ්ගමාති හෙට්ඨා ආවාටං පවිට්ඨා. අට්ඨ කුක්කු උපරිනෙමස්සාති අට්ඨ හත්ථා ආවාටස්ස උපරි උග්ගන්ත්වා ඨිතා භවෙය්යුං. භුසාති බලවතී. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

1111. පඤ්චමස්ස පඨමෙ සුමාගධාය පොක්ඛරණියාති එවංනාමිකාය පොක්ඛරණියා. ලොකචින්තං චින්තෙන්තොති, ‘‘කෙන නු ඛො චන්දිමසූරියා කතා, කෙන මහාපථවී, කෙන මහාසමුද්දො, කෙන සත්තා උප්පාදිතා, කෙන පබ්බතා, කෙන අම්බතාලනාළිකෙරාදයො’’ති එවරූපං ලොකචින්තං චින්තෙන්තො නිසීදි.

විචෙතොති ¶ ¶ ¶ විගතචිත්තො වික්ඛිත්තචිත්තො වා. භූතංයෙව අද්දසාති තෙ කිර අසුරා සම්බරිමායං සම්පරිවත්තෙත්වා යථා නෙ සො පුරිසො හත්ථිඅස්සාදීසු ආරුහන්තෙ උක්ඛිපිත්වා, භිසමුළාලච්ඡිද්දෙහි පවිසන්තෙ පස්සති, එවං අධිට්ඨහිංසු. තං සන්ධාය සත්ථා ‘‘භූතංයෙව අද්දසා’’ති ආහ. දෙවානංයෙව මොහයමානාති දෙවානං චිත්තං මොහයන්තා. තස්මාති යස්මා ලොකචින්තං චින්තෙන්තො උම්මත්තකොපි හොති, තස්මා.

1112-13. දුතියෙ පටිභානකූටොති එකො මහන්තො පබ්බතසදිසො මරියාදපාසාණො. තතියෙ අනිට්ඨරූපන්ති අනිට්ඨසභාවං.

1114. චතුත්ථෙ හෙට්ඨිමං ඝරං අකරිත්වාති ථම්භභිත්තිපාදුස්සාපනාදිනා ඝරස්ස හෙට්ඨිමභාගං අකත්වා.

1115. පඤ්චමෙ සන්ථාගාරෙති සිප්පුග්ගණ්හනසාලායං. උපාසනං කරොන්තෙති කණ්ඩඛිපනසිප්පං කරොන්තෙ. අසනං අතිපාතෙන්තෙති කණ්ඩං අතික්කමෙන්තෙ. පොඞ්ඛානුපොඞ්ඛන්ති එකං කණ්ඩං ඛිපිත්වා යථා අස්ස සරස්ස පොඞ්ඛං විජ්ඣති, අපරං අනුපොඞ්ඛං නාම දුතියස්ස පොඞ්ඛං, පුන අපරං තස්ස පොඞ්ඛන්ති එවං අතිපාතෙන්තෙ අද්දස. යත්ර හි නාමාති යෙ නාම. දුරභිසම්භවතරන්ති දුක්කරතරං. සත්තධා භින්නස්ස වාලස්ස කොටියා කොටිං පටිවිජ්ඣෙය්යාති එකං වාලං සත්තධා භින්දිත්වා, තස්ස එකං භෙදං ගහෙත්වා, වාතිඞ්ගණමජ්ඣෙ බන්ධිත්වා, අපරං භෙදං කණ්ඩස්ස අග්ගකොටියං බන්ධිත්වා, ¶ උසභමත්තෙ ඨිතො කණ්ඩබද්ධාය කොටියා තං වාතිඞ්ගණබද්ධකොටිං පටිවිජ්ඣෙය්යාති අත්ථො. තස්මාති යස්මා එවං දුප්පටිවිජ්ඣානි චත්තාරි සච්චානි, තස්මා.

1117. සත්තමෙ ¶ ¶ අඤ්ඤමඤ්ඤඛාදිකාති අඤ්ඤමඤ්ඤං ඛාදනං. දුබ්බලඛාදිකාති බලවන්තෙහි මච්ඡාදීහි දුබ්බලානං මච්ඡාදීනං ඛාදනං.

1118. අට්ඨමෙ මහාපථවීති චක්කවාළගබ්භන්තරා මහාපථවී. අධිච්චමිදං, භන්තෙති ඉදං අධිච්චුප්පත්තිකං සචෙ තං යුගං න පූති භවෙය්ය, සමුද්දෙ උදකං න සුස්සෙය්ය, සො ච කච්ඡපො න මරෙය්ය, අපි නාම යදිච්ඡාවසෙන සියාති අත්ථො.

එවං අධිච්චමිදං, භික්ඛවෙති එත්ථ මහාසීවත්ථෙරො චත්තාරි යුගානි දස්සෙති – පුරත්ථිමචක්කවාළමුඛවට්ටියං ඨිතෙන පුරිසෙන පක්ඛිත්තයුගස්ස හි ඡිග්ගළෙන තස්ස අන්ධකච්ඡපස්ස ගීවාය පවෙසනං විය මනුස්සපටිලාභො අධිච්චපටිලාභී. දක්ඛිණචක්කවාළමුඛවට්ටියං ඨිතෙන පක්ඛිත්තස්ස පන පරිබ්භමන්තස්ස පුරිමයුගං පත්වා ඡිග්ගළෙන ඡිග්ගළුපරි ආරුළ්හස්ස ඡිග්ගළෙන ගීවප්පවෙසනං විය තථාගතුප්පාදො අධිච්චතරසම්භවො. පච්ඡිමචක්කවාළමුඛවට්ටියං ඨිතෙන පක්ඛිත්තස්ස පන පරිබ්භමන්තස්ස පුරිමයුගද්වයං පත්වා ඡිග්ගළෙන ඡිග්ගළුපරි ආරුළ්හස්ස ඡිග්ගළෙන ගීවප්පවෙසනං විය තථාගතප්පවෙදිතස්ස ධම්මවිනයස්ස දීපනං අධිච්චතරසම්භවං. උත්තරචක්කවාළමුඛවට්ටියං ඨිතෙන පක්ඛිත්තස්ස පන පරිබ්භමන්තස්ස පුරිමයුගත්තයං පත්වා ඡිග්ගළෙන ඡිග්ගළුපරි ආරුළ්හස්ස ඡිග්ගළෙන ගීවප්පවෙසනං විය චතුසච්චපටිවෙධො අතිවිය අධිච්චතරසම්භවො වෙදිතබ්බො. නවමාදීනි අභිසමයසංයුත්තෙ වුත්තනයානෙවාති.

1121. අභිසමයවග්ගො ¶ ¶ නිදානවග්ගෙ අභිසමයසංයුත්තෙ විත්ථාරිතොව.

1133. ආමකධඤ්ඤපෙය්යාලෙ ¶ අරියෙන පඤ්ඤාචක්ඛුනාති විපස්සනං ආදිං කත්වා ලොකියලොකුත්තරෙන ඤාණචක්ඛුනා.

1134. සුරාමෙරයමජ්ජප්පමාදට්ඨානා පටිවිරතාති එත්ථ සුරා නාම පිට්ඨසුරා, ඔදනසුරා, පූවසුරා, කිණ්ණපක්ඛිත්තා, සම්භාරසංයුත්තාති පඤ්චවිධා. මෙරයං නාම පුප්ඵාසවො, ඵලාසවොති, එවං වුත්තො යො කොචි ආසවො. මජ්ජන්ති තදෙව උභයං, යං වා පනඤ්ඤම්පි සුරාසවවිනිමුත්තං මදනීයං. යාය චෙතනාය තං පිවන්ති, සා පමාදස්ස කාරණත්තා පමාදට්ඨානං නාම, තතො පටිවිරතාති අත්ථො.

1136-37. මත්තෙය්යාති මාතුහිතා, මාතරි සම්මාපටිපන්නාති අත්ථො. පෙත්තෙය්යාදීසු පිතුහිතා පෙත්තෙය්යා.

1138-39. සමණානං ¶ හිතා සාමඤ්ඤා. බ්රාහ්මණානං හිතා බ්රහ්මඤ්ඤා. තෙසු තෙසු සම්මා පටිපන්නානංයෙවෙතං අධිවචනං.

1140. කුලෙ ජෙට්ඨාපචායිනොති කුලෙ ජෙට්ඨානං අපචායිනො, නීචවුත්තිනොති අත්ථො.

1148. බීජගාමභූතගාමසමාරම්භාති ¶ මූලබීජං, ඛන්ධබීජං, ඵළුබීජං, අග්ගබීජං, බීජබීජන්ති පඤ්චවිධස්ස බීජගාමස්ස චෙව යස්ස කස්සචි නීලතිණරුක්ඛාදිකස්ස භූතගාමස්ස ච සමාරම්භා, ඡෙදනපචනාදිභාවෙන විකොපනා පටිවිරතාති අත්ථො.

1149. විකාලභොජනාති කාලාතික්කන්තභොජනා, මජ්ඣන්හිකාතික්කමතො පට්ඨාය යාවකාලිකපරිභොගාති අත්ථො.

1150. මාලාදීසු මාලාති යං කිඤ්චි පුප්ඵං. ගන්ධන්ති යං කිඤ්චි ¶ ගන්ධජාතං. විලෙපනන්ති ඡවිරාගකරණං. තත්ථ පිළන්ධන්තා ධාරෙන්ති නාම, ඌනට්ඨානං පූරෙන්තා මණ්ඩෙන්ති නාම, ගන්ධවසෙන ¶ ඡවිරාගවසෙන ච සාදියන්තා විභූසෙන්ති නාම. ඨානං වුච්චති කාරණං. තස්මා යාය දුස්සීල්යචෙතනාය තානි මාලාධාරණාදීනි මහාජනො කරොති, තතො පටිවිරතාති අත්ථො.

1151. සාසනස්ස අනනුලොමත්තා විසූකං පටාණීභූතං දස්සනන්ති විසූකදස්සනං. අත්තනා නච්චනනච්චාපනාදිවසෙන නච්චා ච ගීතා ච වාදිතා ච අන්තමසො මයූරනච්චාදිවසෙනාපි පවත්තානං නච්චාදීනං විසූකභූතා දස්සනා චාති නච්චගීතවාදිතවිසූකදස්සනා. නච්චාදීනි හි අත්තනා පයොජෙතුං වා පරෙහි පයොජාපෙතුං වා පයුත්තානි පස්සිතුං වා නෙව භික්ඛූනං, න භික්ඛුනීනං වට්ටන්ති.

1152. උච්චාසයනං ¶ වුච්චති පමාණාතික්කන්තං. මහාසයනං අකප්පියත්ථරණං, තතො පටිවිරතාති අත්ථො.

1153. ජාතරූපන්ති සුවණ්ණං. රජතන්ති කහාපණො – ලොහමාසකො, ජතුමාසකො, දාරුමාසකොති යෙ වොහාරං ගච්ඡන්ති, තස්ස උභයස්සාපි පටිග්ගහණා පටිවිරතා. නෙව නං උග්ගණ්හන්ති න උග්ගණ්හාපෙන්ති, න උපනික්ඛිත්තං සාදියන්තීති අත්ථො.

1154. ආමකධඤ්ඤපටිග්ගහණාති ¶ සාලි-වීහි-යව-ගොධුම-කඞ්ගු-වරක-කුද්රූසකසඞ්ඛාතස්ස සත්තවිධස්සාපි ආමකධඤ්ඤස්ස පටිග්ගහණා. න කෙවලඤ්ච එතෙසං පටිග්ගහණමෙව, ආමසනම්පි භික්ඛූනං න වට්ටතියෙව.

1155. ආමකමංසපටිග්ගහණාති එත්ථ අඤ්ඤත්ර උද්දිස්ස අනුඤ්ඤාතා ආමකමංසමච්ඡානං පටිග්ගහණමෙව භික්ඛූනං න වට්ටති, නො ආමසනං.

1156. ඉත්ථිකුමාරිකපටිග්ගහණාති එත්ථ ඉත්ථීති පුරිසන්තරගතා, ඉතරා කුමාරිකා නාම. තාසං පටිග්ගහණම්පි ආමසනම්පි අකප්පියමෙව.

1157. දාසිදාසපටිග්ගහණාති එත්ථ දාසිදාසවසෙනෙව තෙසං පටිග්ගහණං න වට්ටති, ‘‘කප්පියකාරකං දම්මි, ආරාමිකං දම්මී’’ති එවං වුත්තෙ පන වට්ටති.

1161. අජෙළකාදීසු ¶ ¶ ඛෙත්තවත්ථුපරියොසානෙසු කප්පියාකප්පියනයො විනයවසෙන උපපරික්ඛිතබ්බො ¶ . තත්ථ ඛෙත්තං නාම යස්මිං පුබ්බණ්ණං රුහති. වත්ථු නාම යස්මිං අපරණ්ණං රුහති. යත්ථ වා උභයං රුහති, තං ඛෙත්තං. තදත්ථාය අකතභූමිභාගො වත්ථු. ඛෙත්තවත්ථුසීසෙන චෙත්ථ වාපිතළාකාදීනිපි සඞ්ගහිතානෙව.

1162-63. කයවික්කයාති කයා ච වික්කයා ච. දූතෙය්යං වුච්චති දූතකම්මං, ගිහීනං පණ්ණං වා සාසනං වා ගහෙත්වා තත්ථ තත්ථ ගමනං. පහිණගමනං වුච්චති ඝරා ඝරං පෙසිතස්ස ඛුද්දකගමනං. අනුයොගො නාම තදුභයකරණං. තස්මා දූතෙය්යපහිණගමනානුයොගාති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

1164. තුලාකූටාදීසු කූටන්ති වඤ්චනං. තත්ථ තුලාකූටං තාව රූපකූටං, අඞ්ගකූටං, ගහණකූටං, පටිච්ඡන්නකූටන්ති චතුබ්බිධං හොති. තත්ථ රූපකූටං නාම ද්වෙ තුලා සමරූපා කත්වා ගණ්හන්තො මහතියා ගණ්හාති, දදන්තො ඛුද්දිකාය දෙති. අඞ්ගකූටං නාම ගණ්හන්තො පච්ඡාභාගෙ හත්ථෙන තුලං අක්කමති, දදන්තො පුබ්බභාගෙ. ගහණකූටං නාම ගණ්හන්තො මූලෙ රජ්ජුං ගණ්හාති, දදන්තො අග්ගෙ. පටිච්ඡන්නකූටං නාම තුලං සුසිරං කත්වා අන්තො අයචුණ්ණං පක්ඛිපිත්වා ගණ්හන්තො තං පච්ඡාභාගෙ කරොති, දදන්තො අග්ගභාගෙ.

කංසො වුච්චති සුවණ්ණපාති, තාය වඤ්චනං කංසකූටං. කථං? එකං සුවණ්ණපාතිං කත්වා අඤ්ඤා ද්වෙ තිස්සො ලොහපාතියො සුවණ්ණවණ්ණා කරොන්ති. තතො ජනපදං ගන්ත්වා, කිඤ්චිදෙව අඩ්ඪකුලං පවිසිත්වා, ‘‘සුවණ්ණභාජනානි කිණථා’’ති වත්වා, අග්ඝෙ පුච්ඡිතෙ සමග්ඝතරං දාතුකාමා හොන්ති, තතො තෙහි ‘‘කථං ඉමෙසං සුවණ්ණභාවො ජානිතබ්බො’’ති ¶ වුත්තෙ ‘‘වීමංසිත්වා ගණ්හථා’’ති සුවණ්ණපාතිං පාසාණෙ ඝංසිත්වා සබ්බපාතියො දත්වා ගච්ඡන්ති.

මානකූටං හදයභෙද-සිඛාභෙද-රජ්ජුභෙදවසෙන තිවිධං හොති. තත්ථ හදයභෙදො සප්පිතෙලාදිමිනනකාලෙ ලබ්භති ¶ . තානි හි ගණ්හන්තො හෙට්ඨාඡිද්දෙන මානෙන ‘‘සණිකං ආසිඤ්චා’’ති වත්වා අන්තොභාජනෙ ¶ බහුං පග්ඝරාපෙත්වා ගණ්හාති, දදන්තො ඡිද්දං පිධාය සීඝං පූරෙත්වා දෙති. සිඛාභෙදො තිලතණ්ඩුලාදිමිනනකාලෙ ලබ්භති. තානි හි ගණ්හන්තො සණිකං සිඛං උස්සාපෙත්වා ගණ්හාති, දදන්තො වෙගෙන සිඛං භින්දන්තො දෙති. රජ්ජුභෙදො ඛෙත්තවත්ථුමිනනකාලෙ ලබ්භති. ලඤ්ජං අලභන්තා හි ඛෙත්තං අමහන්තං මහන්තං කත්වා මිනන්ති.

1165. උක්කොටනාදීසු උක්කොටනන්ති සාමිකෙ අස්සාමිකෙ කාතුං ලඤ්ජග්ගහණං. වඤ්චනන්ති තෙහි තෙහි උපායෙහි පරෙසං වඤ්චනං. තත්රිදමෙකංවත්ථු – එකො කිර ලුද්දකො මිගඤ්ච මිගපොතකඤ්ච ගහෙත්වා ආගච්ඡති. තමෙකො ධුත්තො ‘‘කිං, භො, මිගො අග්ඝති, කිං මිගපොතකො’’ති?, ආහ. ‘‘මිගො ද්වෙ කහාපණෙ, මිගපොතකො එක’’න්ති ච වුත්තෙ කහාපණං දත්වා, මිගපොතකං ගහෙත්වා ථොකං ගන්ත්වා නිවත්තො ‘‘න මෙ, භො, මිගපොතකෙන අත්ථො, මිගං මෙ දෙහී’’ති ආහ. තෙන හි ද්වෙ කහාපණෙ දෙහීති. නනු, භො, මයා පඨමං එකො කහාපණො දින්නොති. ආම දින්නොති. ඉමම්පි මිගපොතකං ගණ්හ, එවං සො ච කහාපණො, අයඤ්ච කහාපණග්ඝනකො මිගපොතකොති ද්වෙ කහාපණා භවිස්සන්තීති. සො ‘‘කාරණං වදතී’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා මිගපොතකං ගහෙත්වා මිගං අදාසීති.

නිකතීති යොගවසෙන වා මායාවසෙන වා අපාමඞ්ගං පාමඞ්ගන්ති අමණිං මණින්ති, අසුවණ්ණං සුවණ්ණන්ති කත්වා පතිරූපකෙන වඤ්චනං. සාචියොගොති කුටිලයොගො. එතෙසංයෙව උක්කොටනාදීනමෙතං නාමං. තස්මා උක්කොටනසාචියොගා වඤ්චනසාචියොගා නිකතිසාචියොගාති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. කෙචි අඤ්ඤං දස්සෙත්වා අඤ්ඤස්ස පරිවත්තනං සාචියොගොති වදන්ති. තං පන වඤ්චනෙනෙව සඞ්ගහිතං.

1166-71. ඡෙදනාදීසු ¶ ඡෙදනන්ති හත්ථච්ඡෙදනාදි. වධොති මරණං. බන්ධොති රජ්ජුබන්ධනාදීහි බන්ධනං. විපරාමොසොති හිමවිපරාමොසො, ගුම්බවිපරාමොසොති දුවිධො. යං හිමපාතසමයෙ හිමෙන පටිච්ඡන්නා හුත්වා මග්ගපටිපන්නං ජනං මුසන්ති, අයං හිමවිපරාමොසො. යං ගුම්බාදිපටිච්ඡන්නා මුසන්ති, අයං ගුම්බවිපරාමොසො.

ආලොපො ¶ ¶ වුච්චති ගාමනිගමාදීනං විලොපකරණං. සහසාකාරොති සාහසකිරියා, ගෙහං පවිසිත්වා, මනුස්සානං උරෙ සත්ථං ඨපෙත්වා, ඉච්ඡිතභණ්ඩග්ගහණං. එවමෙතස්මා ඡෙදනවධබන්ධනවිපරාමොසආලොපසහසාකාරා පටිවිරතා. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

ආමකධඤ්ඤපෙය්යාලවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉති සාරත්ථප්පකාසිනියා සංයුත්තනිකාය-අට්ඨකථාය

‘‘බහුකාරස්ස ¶ යතීනං විපස්සනාචාරනිපුණබුද්ධීනං,

සංයුත්තවරනිකායස්ස අත්ථසංවණ්ණනං කාතුං.

‘‘සද්ධම්මස්ස චිරට්ඨිතිමාසිසමානෙන යා මයා;

නිපුණා අට්ඨකථා ආරද්ධා සාරත්ථපකාසිනී නාම.

‘‘සා හි මහාඅට්ඨකථාය සාරමාදාය නිට්ඨිතා එසා;

අට්ඨසත්තතිමත්තාය පාළියා භාණවාරෙහි.

‘‘එකූනසට්ඨිමත්තො විසුද්ධිමග්ගොපි භාණවාරෙහි;

අත්ථප්පකාසනත්ථාය ආගමානං කතො යස්මා.

‘‘තස්මා තෙන සහායං අට්ඨකථා භාණවාරගණනාය;

ථොකෙන අපරිපූරං සත්තතිංසසතං හොති.

‘‘සත්තතිංසාධිකසත-පරිමාණං භාණවාරතො එවං;

සමයං පකාසයන්තිං මහාවිහාරාධිවාසීනං.

‘‘මූලට්ඨකථාය ¶ සාරමාදාය මයා ඉමං කරොන්තෙන;

යං පුඤ්ඤමුපචිතං තෙන හොතු සබ්බො සුඛී ලොකො.

‘‘එතිස්සා කරණත්ථං ථෙරෙන භදන්තජොතිපාලෙන;

සුචිසීලෙන සුභාසිතස්ස පකාසයන්තඤාණෙන.

‘‘සාසනවිභූතිකාමෙන යාචමානෙන මං සුභගුණෙන;

යං සමධිගතං පුඤ්ඤං තෙනාපි ජනො සුඛී භවතූ’’ති.

පරමවිසුද්ධසද්ධාබුද්ධිවීරියප්පටිමණ්ඩිතෙන සීලාචාරජ්ජවමද්දවාදිගුණසමුදයසමුදිතෙන සකසමයසමයන්තරගහනජ්ඣොගාහණසමත්ථෙන පඤ්ඤාවෙය්යත්තියසමන්නාගතෙන තිපිටකපරියත්තිප්පභෙදෙ සාට්ඨකථෙ සත්ථුසාසනෙ අප්පටිහතඤාණප්පභාවෙන මහාවෙය්යාකරණෙන කරණසම්පත්තිජනිතසුඛවිනිග්ගතමධුරොදාරවචනලාවණ්ණයුත්තෙන යුත්තමුත්තවාදිනා වාදීවරෙන මහාකවිනා පභින්නපටිසම්භිදාපරිවාරෙ ඡළභිඤ්ඤාදිප්පභෙදගුණප්පටිමණ්ඩිතෙ උත්තරිමනුස්සධම්මෙ ¶ සුප්පතිට්ඨිතබුද්ධීනං ථෙරවංසප්පදීපානං ථෙරානං මහාවිහාරවාසීනං ¶ වංසාලඞ්කාරභූතෙන විපුලවිසුද්ධබුද්ධිනා බුද්ධඝොසොති ගරූහි ගහිතනාමධෙය්යෙන ථෙරෙන කතා අයං සාරත්ථප්පකාසිනී නාම සංයුත්තනිකායට්ඨකථා.

‘‘තාව තිට්ඨතු ලොකස්මිං, ලොකනිත්ථරණෙසිනං;

දස්සෙන්තී කුලපුත්තානං, නයං සීලවිසුද්ධියා.

‘‘යාව බුද්ධොති නාමම්පි, සුද්ධචිත්තස්ස තාදිනො;

ලොකම්හි ලොකජෙට්ඨස්ස, පවත්තති මහෙසිනො’’ති.

සංයුත්තනිකාය-අට්ඨකථා සබ්බාකාරෙන නිට්ඨිතා.