අට්ඨකථා > සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) > සංයුත්තනිකාය (අට්ඨකථා) > මහාවග්ග-අට්ඨකථා

367. සතිපට්ඨානසංයුත්තස්ස ¶ ¶ ¶ පඨමෙ අම්බපාලිවනෙති අම්බපාලියා නාම රූපූපජීවිනියා රොපිතෙ අම්බවනෙ. තං කිර තස්සා උය්යානං අහොසි. සා සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා පසන්නචිත්තා තත්ථ විහාරං කාරෙත්වා තථාගතස්ස නිය්යාතෙසි. තං සන්ධායෙතං වුත්තං. එකායන්වායන්ති එකායනො අයං. තත්ථ එකායනොති එකමග්ගො. මග්ගස්ස හි –

‘‘මග්ගො පන්ථො පථො පජ්ජො, අඤ්ජසං වටුමායනං;

නාවා උත්තරසෙතූ ච, කුල්ලො ච භිසි සඞ්කමො’’ති. (චූළනි. පාරායනත්ථුතිගාථානිද්දෙසො 101) –

බහූනි නාමානි. ස්වායං ඉධ අයනනාමෙන වුත්තො. තස්මා එකායන්වායං, භික්ඛවෙ, මග්ගොති එත්ථ එකමග්ගො. අයං, භික්ඛවෙ, මග්ගො, න ද්වෙධාපථභූතොති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො. මග්ගොති කෙනට්ඨෙන මග්ගො? නිබ්බානගමනට්ඨෙන, නිබ්බානත්ථිකෙහි මග්ගනීයට්ඨෙන ච.

සත්තානං විසුද්ධියාති රාගාදීහි මලෙහි අභිජ්ඣාවිසමලොභාදීහි ච උපක්කිලෙසෙහි සංකිලිට්ඨචිත්තානං සත්තානං විසුද්ධත්ථාය. සොකපරිදෙවානං සමතික්කමායාති සොකස්ස ච පරිදෙවස්ස ච සමතික්කමාය, පහානායාති අත්ථො. දුක්ඛදොමනස්සානං අත්ථඞ්ගමායාති කායිකදුක්ඛස්ස ච චෙතසිකදොමනස්සස්ස චාති ඉමෙසං ද්වින්නං අත්ථඞ්ගමාය, නිරොධායාති අත්ථො. ඤායස්ස අධිගමායාති ඤායො වුච්චති අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො, තස්ස අධිගමාය පත්තියාති වුත්තං ¶ හොති. අයඤ්හි පුබ්බභාගෙ ලොකියො සතිපට්ඨානමග්ගො භාවිතො ලොකුත්තරමග්ගස්ස අධිගමාය සංවත්තති ¶ . තෙනාහ ‘‘ඤායස්ස අධිගමායා’’ති. නිබ්බානස්ස සච්ඡිකිරියායාති තණ්හාවානවිරහිතත්තා නිබ්බානන්ති ලද්ධනාමස්ස අමතස්ස සච්ඡිකිරියාය, අත්තපච්චක්ඛායාති වුත්තං හොති. අයඤ්හි මග්ගො භාවිතො අනුපුබ්බෙන නිබ්බානසච්ඡිකිරියං සාධෙති. තෙනාහ ‘‘නිබ්බානස්ස සච්ඡිකිරියායා’’ති.

එවං ¶ භගවතා සත්තහි පදෙහි එකායනමග්ගස්ස වණ්ණො භාසිතො, සො කස්මාති චෙ? භික්ඛූනං උස්සාහජනනත්ථං. වණ්ණභාසනඤ්හි සුත්වා තෙ භික්ඛූ – ‘‘අයං කිර මග්ගො හදයසන්තාපභූතං සොකං, වාචාවිප්පලාපභූතං පරිදෙවං, කායිකඅසාතභූතං දුක්ඛං, චෙතසිකඅසාතභූතං දොමනස්සන්ති චත්තාරො උපද්දවෙ හරති. විසුද්ධිං, ඤායං, නිබ්බානන්ති තයො විසෙසෙ ආවහතී’’ති උස්සාහජාතා ඉමං දෙසනං උග්ගහෙතබ්බං පරියාපුණිතබ්බං, ධාරෙතබ්බං, ඉමඤ්ච මග්ගං භාවෙතබ්බං මඤ්ඤිස්සන්ති. ඉති තෙසං භික්ඛූනං උස්සාහජනනත්ථං වණ්ණං අභාසි කම්බලවාණිජාදයො කම්බලාදීනං වණ්ණං විය.

යදිදන්ති නිපාතො, යෙ ඉමෙති අයමස්ස අත්ථො. චත්තාරොති ගණනපරිච්ඡෙදො. තෙන ‘‘න තතො හෙට්ඨා, න උද්ධ’’න්ති සතිපට්ඨානපරිච්ඡෙදං දීපෙති. සතිපට්ඨානාති තයො සතිපට්ඨානා සතිගොචරොපි, තිධා පටිපන්නෙසු සාවකෙසු සත්ථුනො පටිඝානුනයවීතිවත්තතාපි, සතිපි. ‘‘චතුන්නං, භික්ඛවෙ, සතිපට්ඨානානං සමුදයඤ්ච අත්ථඞ්ගමඤ්ච දෙසෙස්සාමි තං සුණාථ. කො ච, භික්ඛවෙ, කායස්ස සමුදයො? ආහරසමුදයා කායසමුදයො’’තිආදීසු (සං. නි. 5.408) හි සතිගොචරො සතිපට්ඨානන්ති වුත්තො. තථා ‘‘කායො උපට්ඨානං, නො සති, සති උපට්ඨානඤ්චෙව සති චා’’තිආදීසුපි (පටි. ම. 2.35). තස්ස අත්ථො – පතිට්ඨාති අස්මින්ති පට්ඨානං. කා පතිට්ඨාති? සති. සතියා පට්ඨානං සතිපට්ඨානං. පධානං ඨානන්ති වා පට්ඨානං. සතියා පට්ඨානං සතිපට්ඨානං හත්ථිට්ඨානඅස්සට්ඨානාදීනි විය.

‘‘තයො සතිපට්ඨානා, යදරියො සෙවති, යදරියො සෙවමානො සත්ථා ගණමනුසාසිතුමරහතී’’ති (ම. නි. 3.311) එත්ථ තිධා පටිපන්නෙසු සාවකෙසු සත්ථුනො පටිඝානුනයවීතිවත්තතා සතිපට්ඨානන්ති වුත්තා. තස්සත්ථො – පට්ඨපෙතබ්බතො ¶ පට්ඨානං, පවත්තයිතබ්බතොති අත්ථො. කෙන පට්ඨපෙතබ්බොති? සතියා. සතියා පට්ඨානං සතිපට්ඨානන්ති.

‘‘චත්තාරො ¶ සතිපට්ඨානා භාවිතා බහුලීකතා සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ පරිපූරෙන්තී’’තිආදීසු (ම. නි. 3.147; සං. නි. 5.989) පන සතියෙව සතිපට්ඨානන්ති වුත්තා. තස්සත්ථො – පතිට්ඨාතීති පට්ඨානං, උපට්ඨාති ඔක්කන්දිත්වා පක්ඛන්දිත්වා පවත්තතීති අත්ථො. සතියෙව ¶ පට්ඨානං සතිපට්ඨානං. අථ වා සරණට්ඨෙන සති, උපට්ඨානට්ඨෙන පට්ඨානං, ඉති සති ච සා පට්ඨානඤ්චාතිපි සතිපට්ඨානං. ඉදමිධ අධිප්පෙතං.

යදි එවං කස්මා ‘‘සතිපට්ඨානා’’ති බහුවචනං කතන්ති? සතීනං බහුත්තා. ආරම්මණභෙදෙන හි බහුකා සතියො. අථ ‘‘මග්ගො’’ති කස්මා එකවචනන්ති? මග්ගනට්ඨෙන එකත්තා. චතස්සොපි හි එතා සතියො මග්ගනට්ඨෙන එකත්තං ගච්ඡන්ති. වුතඤ්හෙතං ‘‘මග්ගොති කෙනට්ඨෙන මග්ගො? නිබ්බානමග්ගනට්ඨෙන, නිබ්බානත්ථිකෙහි මග්ගනීයට්ඨෙන චා’’ති. චතස්සොපි චෙතා අපරභාගෙ කායාදීසු ආරම්මණෙසු කිච්චං සාධයමානා නිබ්බානං ගච්ඡන්ති, ආදිතො පට්ඨාය ච නිබ්බානත්ථිකෙහි මග්ගියන්තීති තස්මා චතස්සොපි එකො මග්ගොති වුත්තා. එවඤ්ච සති වචනානුසන්ධිනා සානුසන්ධිකාව දෙසනා හොති.

කතමෙ චත්තාරොති කථෙතුකම්යතාපුච්ඡා. කායෙති රූපකායෙ. කායානුපස්සීති කායං අනුපස්සනසීලො, කායං වා අනුපස්සමානො. අයඤ්හි භික්ඛු ඉමං කායං අනිච්චානුපස්සනාදීනං සත්තන්නං අනුපස්සනානං වසෙන අනිච්චතො අනුපස්සති, නො නිච්චතො, දුක්ඛතො අනුපස්සති, නො සුඛතො, අනත්තතො අනුපස්සති, නො අත්තතො, නිබ්බින්දති, නො නන්දති, විරජ්ජති, නො රජ්ජති, නිරොධෙති, නො සමුදෙති, පටිනිස්සජ්ජති, නො ආදියති. සො තං අනිච්චතො අනුපස්සන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහති, දුක්ඛතො අනුපස්සන්තො සුඛසඤ්ඤං පජහති ¶ , අනත්තතො අනුපස්සන්තො අත්තසඤ්ඤං පජහති, නිබ්බින්දන්තො නන්දිං පජහති, විරජ්ජන්තො රාගං පජහති, නිරොධෙන්තො සමුදයං පජහති, පටිනිස්සජ්ජන්තො ආදානං පජහතීති වෙදිතබ්බො.

විහරතීති ඉරීයති. ආතාපීති තීසු භවෙසු කිලෙසෙ ආතපතීති ආතාපො, වීරියස්සෙතං නාමං. ආතාපො අස්ස අත්ථීති ආතාපී. සම්පජානොති සම්පජඤ්ඤසඞ්ඛාතෙන ඤාණෙන සමන්නාගතො. සතිමාති කායපරිග්ගාහිකාය සතියා සමන්නාගතො. අයං පන යස්මා සතියා ආරම්මණං පරිග්ගහෙත්වා පඤ්ඤාය අනුපස්සති. න හි සතිවිරහිතස්ස අනුපස්සනා නාම ¶ අත්ථි, තෙනෙවාහ ‘‘සතිඤ්ච ඛ්වාහං, භික්ඛවෙ, සබ්බත්ථිකං වදාමී’’ති (සං. නි. 5.234). තස්මා එත්ථ ‘‘කායෙ කායානුපස්සී විහරතී’’ති එත්තාවතා කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානං වුත්තං හොති. අථ වා යස්මා අනාතාපිනො ¶ අන්තොසඞ්ඛෙපො අන්තරායකරො හොති, අසම්පජානො උපායපරිග්ගහෙ අනුපායපරිවජ්ජනෙ ච සම්මුය්හති, මුට්ඨස්සති උපායාපරිච්චාගෙ අනුපායාපරිග්ගහෙ ච අසමත්ථො හොති, තෙනස්ස තං කම්මට්ඨානං න සම්පජ්ජති. තස්මා යෙසං ධම්මානං ආනුභාවෙන තං සම්පජ්ජති, තෙසං දස්සනත්ථං ‘‘ආතාපී සම්පජානො සතිමා’’ති ඉදං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

ඉති කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානං සම්පයොගඞ්ගඤ්ජස්ස දස්සෙත්වා ඉදානි පහානඞ්ගං දස්සෙතුං විනෙය්ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සන්ති වුත්තං. තත්ථ විනෙය්යාති තදඞ්ගවිනයෙන වා වික්ඛම්භනවිනයෙන වා විනයිත්වා. ලොකෙති තස්මිංයෙව කායෙ. කායො හි ඉධ ලුජ්ජනපලුජ්ජනට්ඨෙන ලොකොති අධිප්පෙතො. යස්මා පනස්ස න කායමත්තෙයෙව අභිජ්ඣාදොමනස්සං පහීයති, වෙදනාදීසුපි පහීයති එව. තස්මා ‘‘පඤ්චපි උපාදානක්ඛන්ධා ලොකො’’ති විභඞ්ගෙ (විභ. 362) වුත්තං. ලොකසඞ්ඛාතත්තා වා තෙසං ධම්මානං අත්ථුද්ධාරනයෙනෙතං වුත්තං. යං පනාහ ‘‘තත්ථ කතමො ලොකො, ස්වෙව කායො ලොකො’’ති, අයමෙවෙත්ථ අත්ථො. තස්මිං ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සං විනෙය්යාති එවං සම්බන්ධො දට්ඨබ්බො.

වෙදනාසූති එත්ථ තිස්සො වෙදනා, තා ච ලොකියා එව, චිත්තම්පි ලොකියං, තථා ධම්මා. යථා පන වෙදනා ¶ අනුපස්සිතබ්බා, තථා අනුපස්සන්තො එස වෙදනානුපස්සීති වෙදිතබ්බො. එස නයො චිත්තධම්මෙසු. කථඤ්ච වෙදනා අනුපස්සිතබ්බාති? සුඛා තාව වෙදනා දුක්ඛතො, දුක්ඛා සල්ලතො, අදුක්ඛමසුඛා අනිච්චතො. යථාහ –

‘‘යො සුඛං දුක්ඛතො අද්ද, දුක්ඛමද්දක්ඛි සල්ලතො;

අදුක්ඛමසුඛං සන්තං, අද්දක්ඛි නං අනිච්චතො;

ස වෙ සම්මද්දසො භික්ඛු, උපසන්තො චරිස්සතී’’ති.

සබ්බා එව චෙතා දුක්ඛාතිපි අනුපස්සිතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘යංකිඤ්චි වෙදයිතං, සබ්බං තං දුක්ඛස්මින්ති වදාමී’’ති (සං. නි. 4.259). සුඛදුක්ඛතොපි ච අනුපස්සිතබ්බා, යථාහ ¶ ¶ – ‘‘සුඛා ඛො, ආවුසො විසාඛ, වෙදනා ඨිතිසුඛා විපරිණාමදුක්ඛා’’ති (ම. නි. 1.465) සබ්බං විත්ථාරෙතබ්බං. අපිච අනිච්චාදිසත්තඅනුපස්සනාවසෙනපි අනුපස්සිතබ්බා.

චිත්තධම්මෙසුපි චිත්තං තාව ආරම්මණාධිපතිසහජාතභූමිකම්මවිපාකකිරියාදිනානත්තභෙදානං අනිච්චාදිඅනුපස්සනානං සරාගාදීනඤ්ච භෙදානං වසෙන අනුපස්සිතබ්බං. ධම්මා සලක්ඛණසාමඤ්ඤලක්ඛණානං සුඤ්ඤතධම්මස්ස අනිච්චාදිසත්තඅනුපස්සනානං ‘‘සන්තං වා අජ්ඣත්තං කාමච්ඡන්ද’’න්තිආදීනඤ්ච පභෙදානං වසෙන අනුපස්සිතබ්බා. සෙසං වුත්තනයමෙව. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන දීඝමජ්ඣිමට්ඨකථාසු (දී. නි. අට්ඨ. 2.373 ආදයො; ම. නි. අට්ඨ. 1.105 ආදයො) සතිපට්ඨානවණ්ණනායං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

368. දුතියෙ සතොති කායාදිඅනුපස්සනාසතියා සමන්නාගතො. සම්පජානොති චතුසම්පජඤ්ඤපඤ්ඤාය සමන්නාගතො. අභික්කන්තෙ පටික්කන්තෙති එත්ථ අභික්කන්තං වුච්චති ගමනං, පටික්කන්තං නිවත්තනං, තදුභයම්පි චතූසු ඉරියාපථෙසු ලබ්භති. ගමනෙ තාව පුරතො කායං අභිහරන්තො අභික්කමති ¶ නාම, පටිනිවත්තන්තො පටික්කමති නාම. ඨානෙපි ඨිතකොව කායං පුරතො ඔනමන්තො අභික්කමති නාම, පච්ඡතො අපනාමෙන්තො පටික්කමති නාම. නිසජ්ජායපි නිසින්නකොව ආසනස්ස පුරිමඅඞ්ගාභිමුඛො සංසරන්තො අභික්කමති නාම, පච්ඡිමඅඞ්ගප්පදෙසං පච්චාසංසරන්තො පටික්කමති නාම. නිපජ්ජනෙපි එසෙව නයො.

සම්පජානකාරී හොතීති සම්පජඤ්ඤෙන සබ්බකිච්චකාරී, සම්පජඤ්ඤස්සෙව වා කාරී. සො හි අභික්කන්තාදීසු සම්පජඤ්ඤං කරොතෙව, න කත්ථචි සම්පජඤ්ඤවිරහිතො හොති.

තත්ථ සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං, සප්පායසම්පජඤ්ඤං, ගොචරසම්පජඤ්ඤං, අසම්මොහසම්පජඤ්ඤන්ති චතුබ්බිධං සම්පජඤ්ඤං. තත්ථ අභික්කමනචිත්තෙ උප්පන්නෙ චිත්තවසෙනෙව අගන්ත්වා ‘‘කිං නු මෙ එත්ථ ගතෙන අත්ථො අත්ථි, නත්ථී’’ති අත්ථානත්ථං පරිග්ගණ්හිත්වා අත්ථපරිග්ගණ්හනං සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං. තත්ථ ච අත්ථොති චෙතියදස්සනබොධිදස්සනසඞ්ඝදස්සනථෙරදස්සනඅසුභදස්සනාදිවසෙන ධම්මතො වඩ්ඪි ¶ . චෙතියං ¶ දිස්වාපි හි බුද්ධාරම්මණං, සඞ්ඝදස්සනෙන සඞ්ඝාරම්මණං පීතිං උප්පාදෙත්වා තදෙව ඛයතො සම්මසන්තො අරහත්තං පාපුණාති. මහාවිහාරස්මිඤ්හි දක්ඛිණද්වාරෙ ඨත්වා මහාචෙතියං ඔලොකෙන්තා තිංසසහස්සභික්ඛූ අරහත්තං පාපුණිංසු, තථා පච්ඡිමද්වාරෙ උත්තරද්වාරෙ පාචීනද්වාරෙ ච, තථා පඤ්හමණ්ඩපට්ඨානෙ අභයවාපිපාළියං, ථූපාරාමද්වාරෙ නගරස්ස දක්ඛිණද්වාරෙ අනුරාධවාපිපාළියං.

මහාඅරියවංසභාණකත්ථෙරො පනාහ ‘‘කිං තුම්හෙ වදථ, මහාචෙතියස්ස සමන්තා කුච්ඡිවෙදිකාය හෙට්ඨිමභාගතො පට්ඨාය පඤ්ඤායනට්ඨානෙ යත්ථ යත්ථ ද්වෙ පාදා සක්කා හොන්ති සමං පතිට්ඨාපෙතුං, තත්ථ තත්ථ එකපදුද්ධාරෙ තිංසතිංස භික්ඛුසහස්සානි අරහත්තං පාපුණිංසූති සක්කා වතු’’න්ති ¶ . අපරො පන මහාථෙරො ආහ – ‘‘මහාචෙතියතලෙ ආකිණ්ණවාලිකාය බහුතරා භික්ඛූ අරහත්තං පත්තා’’ති. ථෙරෙ දිස්වා තෙසං ඔවාදෙ පතිට්ඨාය අසුභං දිස්වා තත්ථ පඨමං ඣානං උප්පාදෙත්වා තදෙව ඛයතො සම්මසන්තො අරහත්තං පාපුණාති. තස්මා එතෙසං දස්සනං සාත්ථං. කෙචි පන – ‘‘ආමිසතොපි වඩ්ඪි අත්ථොයෙව, තං නිස්සාය බ්රහ්මචරියානුග්ගහාය පටිපන්නත්තා’’ති වදන්ති.

තස්මිං පන ගමනෙ සප්පායාසප්පායං පරිග්ගණ්හිත්වා සප්පායපරිග්ගණ්හනං සප්පායසම්පජඤ්ඤං. සෙය්යථිදං? චෙතියදස්සනං තාව සාත්ථං. සචෙ පන චෙතියස්ස මහාපූජාය දසද්වාදසයොජනන්තරෙ පරිසා සන්නිපතන්ති, අත්තනො විභවානුරූපා ඉත්ථියොපි පුරිසාපි අලඞ්කතපටියත්තා චිත්තකම්මරූපකානි විය සඤ්චරන්ති. තත්ර චස්ස ඉට්ඨෙ ආරම්මණෙ ලොභො, අනිට්ඨෙ පටිඝො, අසමපෙක්ඛනෙ මොහො උප්පජ්ජති, කායසංසග්ගෙ කායසංසග්ගාපත්තිං ආපජ්ජති, ජීවිතබ්රහ්මචරියානං වා අන්තරායො ච හොති. එවං තං ඨානං අසප්පායං හොති, වුත්තප්පකාරඅන්තරායාභාවෙ සප්පායං. සඞ්ඝදස්සනම්පි සාත්ථං. සචෙ පන අන්තොගාමෙ මහාමණ්ඩපං කාරෙත්වා සබ්බරත්තිං ධම්මස්සවනං කාරෙන්තෙසු මනුස්සෙසු වුත්තප්පකාරෙනෙව ජනසන්නිපාතො චෙව අන්තරායො ච හොති, එවං තං ඨානං අසප්පායං, අන්තරායාභාවෙ සප්පායං. මහාපරිවාරානං ථෙරානං දස්සනෙපි එසෙව නයො.

අසුභදස්සනම්පි ¶ සාත්ථං. තදත්ථදීපනත්ථඤ්ච ඉදං වත්ථු – එකො කිර දහරභික්ඛු සාමණෙරං ගහෙත්වා දන්තකට්ඨත්ථාය ගතො. සාමණෙරො මග්ගා ඔක්කමිත්වා පුරතො ගච්ඡන්තො අසුභං දිස්වා පඨමජ්ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා තදෙව පාදකං කත්වා සඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තො තීණි ඵලානි සච්ඡිකත්වා උපරිමග්ගත්ථාය කම්මට්ඨානං පරිග්ගහෙත්වා අට්ඨාසි. දහරො තං අපස්සන්තො ‘‘සාමණෙරා’’ති පක්කොසි ¶ . සො – ‘‘මයා පබ්බජිතදිවසතො පට්ඨාය භික්ඛුනා සද්ධිං ද්වෙ කථා නාම න කථිතපුබ්බා, අඤ්ඤස්මිම්පි දිවසෙ උපරිවිසෙසං නිබ්බත්තෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘කිං, භන්තෙ,’’ති පටිවචනං අදාසි. ‘‘එහී’’ති වුත්තෙ එකවචනෙනෙව ආගන්ත්වා – ‘‘භන්තෙ, ඉමිනා තාව මග්ගෙන ගන්ත්වා මයා ඨිතොකාසෙ මුහුත්තං පුරත්ථාභිමුඛා හුත්වා ඔලොකෙථා’’ති ආහ. සො තථා කත්වා තෙන පත්තවිසෙසමෙව පාපුණි. එවං එකං අසුභං ¶ ද්වින්නං ජනානං අත්ථාය ජාතං. එවං සාත්ථම්පි පනෙතං පුරිසස්ස මාතුගාමාසුභං අසප්පායං, මාතුගාමස්ස ච පුරිසාසුභං, සභාගමෙව සප්පායන්ති එවං සප්පායපරිග්ගණ්හනං සප්පායසම්පජඤ්ඤං.

එවං පරිග්ගහිතසාත්ථසප්පායස්ස පන අට්ඨතිංසකම්මට්ඨානෙසු අත්තනො චිත්තරුචිකං කම්මට්ඨානසඞ්ඛාතං ගොචරං උග්ගහෙත්වා භික්ඛාචාරගොචරෙ තං ගහෙත්වාව ගමනං ගොචරසම්පජඤ්ඤං නාම.

තස්සාවිභාවත්ථං ඉදං චතුක්කං වෙදිතබ්බං – ඉධෙකච්චො භික්ඛු හරති න පච්චාහරති, එකච්චො පච්චාහරති න හරති, එකච්චො පන නෙව හරති න පච්චාහරති, එකච්චො හරති ච පච්චාහරති ච.

තත්ථ යො භික්ඛු දිවසං චඞ්කමෙන නිසජ්ජාය ච ආවරණීයෙහි ධම්මෙහි චිත්තං පරිසොධෙත්වා තථා රත්තියා පඨමං යාමං මජ්ඣිමයාමෙ සෙය්යං කප්පෙත්වා, පච්ඡිමයාමෙපි නිසජ්ජාචඞ්කමෙහි වීතිනාමෙත්වා, පගෙව චෙතියඞ්ගණබොධියඞ්ගණවත්තං කත්වා බොධිරුක්ඛෙ උදකං ආසිඤ්චිත්වා පානීයං පරිභොජනීයං පච්චුපට්ඨපෙත්වා ආචරියුපජ්ඣායවත්තාදීනි සමාදාය වත්තති. සො සරීරපරිකම්මං කත්වා සෙනාසනං පවිසිත්වා ද්වෙ තයො පල්ලඞ්කෙ උසුමං ගාහාපෙන්තො කම්මට්ඨානමනුයුඤ්ජිත්වා භික්ඛාචාරවෙලාය උට්ඨහිත්වා කම්මට්ඨානසීසෙනෙව පත්තචීවරමාදාය සෙනාසනතො නික්ඛමිත්වා කම්මට්ඨානං මනසිකරොන්තොව චෙතියඞ්ගණං ගන්ත්වා සචෙ බුද්ධානුස්සතිකම්මට්ඨානං හොති, තං අවිස්සජ්ජෙත්වාව චෙතියඞ්ගණං පවිසති. අඤ්ඤං චෙ කම්මට්ඨානං හොති, සොපානපාදමූලෙ ඨත්වා හත්ථෙන ගහිතභණ්ඩං විය තං ඨපෙත්වා බුද්ධාරම්මණං ¶ පීතිං ගහෙත්වා චෙතියඞ්ගණං ආරුය්හ මහන්තං චෙතියං චෙ, තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා චතූසු ඨානෙසු වන්දිතබ්බං, ඛුද්දකං චෙ, තථෙව පදක්ඛිණං කත්වා අට්ඨසු ඨානෙසු වන්දිතබ්බං. චෙතියං වන්දිත්වා බොධියඞ්ගණං පත්තෙනාපි බුද්ධස්ස භගවතො සම්මුඛා විය නිපච්චකාරං දස්සෙත්වා ¶ බොධි වන්දිතබ්බා. සො එවං චෙතියඤ්ච බොධිඤ්ච වන්දිත්වා පටිසාමිතට්ඨානං ගන්ත්වා පටිසාමිතභණ්ඩකං හත්ථෙන ගණ්හන්තො විය නික්ඛිත්තකම්මට්ඨානං ¶ ගහෙත්වා ගාමසමීපෙ කම්මට්ඨානසීසෙනෙව චීවරං පාරුපිත්වා ගාමං පිණ්ඩාය පවිසති.

අථ නං මනුස්සා දිස්වා ‘‘අය්යො නො ආගතො’’ති පච්චුග්ගන්ත්වා පත්තං ගහෙත්වා ආසනසාලාය වා ගෙහෙ වා නිසීදාපෙත්වා යාගුං දත්වා යාව භත්තං න නිට්ඨාති, තාව පාදෙ ධොවිත්වා මක්ඛෙත්වා පුරතො නිසීදිත්වා පඤ්හං වා පුච්ඡන්ති, ධම්මං වා සොතුකාමා හොන්ති. සචෙපි න කථාපෙන්ති, ජනසඞ්ගහණත්ථං ධම්මකථා නාම කාතබ්බායෙවාති අට්ඨකථාචරියා වදන්ති. ධම්මකථා හි කම්මට්ඨානවිනිමුත්තා නාම නත්ථි, තස්මා කම්මට්ඨානසීසෙනෙව ධම්මං කථෙත්වා කම්මට්ඨානසීසෙනෙව ආහාරං පරිභුඤ්ජිත්වා අනුමොදනං කත්වා නිවත්තියමානෙහිපි මනුස්සෙහි අනුගතොව ගාමතො නික්ඛමිත්වා තත්ථ තෙ නිවත්තෙත්වා මග්ගං පටිපජ්ජති.

අථ නං පුරෙතරං නික්ඛමිත්වා බහිගාමෙ කතභත්තකිච්චා සාමණෙරදහරභික්ඛූ දිස්වා පච්චුග්ගන්ත්වා පත්තචීවරමස්ස ගණ්හන්ති. පොරාණකභික්ඛූ කිර න ‘‘අම්හාකං උපජ්ඣායො ආචරියො’’ති මුඛං ඔලොකෙත්වා වත්තං කරොන්ති, සම්පත්තපරිච්ඡෙදෙනෙව කරොන්ති. තෙ තං පුච්ඡන්ති – ‘‘භන්තෙ, එතෙ මනුස්සා තුම්හාකං කිං හොන්ති, මාතිපක්ඛතො සම්බන්ධා පිතිපක්ඛතො’’ති? කිං දිස්වා පුච්ඡථාති? තුම්හෙසු එතෙසං පෙමං බහුමානන්ති. ‘‘ආවුසො, යං මාතාපිතූහිපි දුක්කරතරං, තං එතෙ අම්හාකං කරොන්ති, පත්තචීවරම්පි නො එතෙසං සන්තකමෙව, එතෙසං ආනුභාවෙන නෙව භයෙ භයං, න ඡාතකෙ ඡාතකං ජානාම, එදිසා නාම අම්හාකං උපකාරිනො නත්ථී’’ති තෙසං ගුණෙ කථයන්තො ගච්ඡති. අයං වුච්චති හරති න පච්චාහරතීති.

යස්ස පන පගෙව වුත්තප්පකාරං වත්තපටිපත්තිං කරොන්තස්ස කම්මජතෙජො පජ්ජලති, අනුපාදිණ්ණකං මුඤ්චිත්වා උපාදිණ්ණකං ගණ්හාති, සරීරතො සෙදා මුච්චන්ති, කම්මට්ඨානවීථිං නාරොහති, සො පගෙව පත්තචීවරමාදාය වෙගසාව චෙතියං ¶ වන්දිත්වා ගොරූපානං නික්ඛමනවෙලායමෙව ගාමං යාගුභික්ඛාය පවිසිත්වා යාගුං ලභිත්වා ආසනසාලං ගන්ත්වා පිවති. අථස්ස ද්විත්තික්ඛත්තුං අජ්ඣොහරණමත්තෙනෙව ¶ කම්මජතෙජො උපාදිණ්ණකං මුඤ්චිත්වා අනුපාදිණ්ණකං ගණ්හාති, ඝටසතෙන න්හාතො විය තෙජොධාතුපරිළාහනිබ්බානං පත්වා කම්මට්ඨානසීසෙන යාගුං පරිභුඤ්ජිත්වා පත්තඤ්ච මුඛඤ්ච ධොවිත්වා අන්තරාභත්තෙ කම්මට්ඨානං මනසිකත්වා අවසෙසට්ඨානෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා කම්මට්ඨානසීසෙන ආහාරං පරිභුඤ්ජිත්වා තතො පට්ඨාය පොඞ්ඛානුපොඞ්ඛං උපට්ඨහමානං කම්මට්ඨානං ¶ ගහෙත්වාව ආගච්ඡති. අයං වුච්චති පච්චාහරති න හරතීති. එදිසා ච භික්ඛූ යාගුං පිවිත්වා විපස්සනං ආරභිත්වා බුද්ධසාසනෙ අරහත්තං පත්තා නාම ගණනපථං වීතිවත්තා. සීහළදීපෙයෙව තෙසු තෙසු ගාමෙසු ආසනසාලායං න තං ආසනමත්ථි, යත්ථ යාගුං පිවිත්වා අරහත්තං පත්තා භික්ඛූ නත්ථීති.

යො පන පමාදවිහාරී හොති නික්ඛිත්තධුරො, සබ්බවත්තානි භින්දිත්වා පඤ්චවිධචෙතොවිනිබන්ධබද්ධචිත්තො විහරන්තො ‘‘කම්මට්ඨානං නාම අත්ථී’’තිපි සඤ්ඤං අකත්වා ගාමං පිණ්ඩාය පවිසිත්වා අනනුලොමිකෙන ගිහිසංසග්ගෙන සංසට්ඨො චරිත්වා ච භුඤ්ජිත්වා ච තුච්ඡො නික්ඛමති. අයං වුච්චති නෙව හරති න පච්චාහරතීති.

යො පනායං හරති ච පච්චාහරති චාති වුත්තො, සො ගතපච්චාගතිකවත්තවසෙන වෙදිතබ්බො. අත්තකාමා හි කුලපුත්තා සාසනෙ පබ්බජිත්වා දසපි වීසම්පි තිංසම්පි චත්තාලීසම්පි පඤ්ඤාසම්පි සතම්පි එකතො වසන්තා කතිකවත්තං කත්වා විහරන්ති ‘‘ආවුසො, තුම්හෙ න ඉණට්ටා, න භයට්ටා, න ජීවිකාපකතා පබ්බජිතා, දුක්ඛා මුච්චිතුකාමා පනෙත්ථ පබ්බජිතා, තස්මා ගමනෙ උප්පන්නකිලෙසං ගමනෙයෙව නිග්ගණ්හථ, ඨානෙ, නිසජ්ජාය, සයනෙ උප්පන්නකිලෙසං සයනෙයෙව නිග්ගණ්හථා’’ති. තෙ එවං කතිකවත්තං කත්වා භික්ඛාචාරං ගච්ඡන්තා අඩ්ඪඋසභඋසභඅඩ්ඪගාවුතගාවුතන්තරෙසු පාසාණා හොන්ති, තාය සඤ්ඤාය කම්මට්ඨානං මනසිකරොන්තාව ගච්ඡන්ති. සචෙ කස්සචි ගමනෙ කිලෙසො උප්පජ්ජති, තත්ථෙව නං නිග්ගණ්හාති. තථා අසක්කොන්තො තිට්ඨති. අථස්ස පච්ඡතො ආගච්ඡන්තොපි තිට්ඨති, සො ‘‘අයං භික්ඛු තුය්හං උප්පන්නවිතක්කං ජානාති, අනනුච්ඡවිකං තෙ එත’’න්ති අත්තානං පටිචොදෙත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා තත්ථෙව අරියභූමිං ¶ ඔක්කමති, තථා ¶ අසක්කොන්තො නිසීදතීති සො එව නයො. අරියභූමිං ඔක්කමිතුං අසක්කොන්තොපි, තං කිලෙසං වික්ඛම්භෙත්වා කම්මට්ඨානං මනසිකරොන්තොව ගච්ඡති, න කම්මට්ඨානවිප්පයුත්තෙන චිත්තෙන පාදං උද්ධරති. උද්ධරති චෙ, පටිනිවත්තිත්වා පුරිමපදෙසංයෙව එති ආලින්දකවාසී මහාඵුස්සදෙවත්ථෙරො විය.

සො කිර එකූනවීසති වස්සානි ගතපච්චාගතිකවත්තං පූරෙන්තො එව විහාසි. මනුස්සාපි සුදං අන්තරාමග්ගෙ කසන්තා ච වපන්තා ච මද්දන්තා ච කම්මානි ච කරොන්තා ථෙරං තථා ගච්ඡන්තං දිස්වා – ‘‘අයං ථෙරො පුනප්පුනං නිවත්තිත්වා ගච්ඡති, කිං නු ඛො මග්ගමූළ්හො, උදාහු කිඤ්චි පමුට්ඨො’’ති ¶ සමුල්ලපන්ති. සො තං අනාදියිත්වා කම්මට්ඨානයුත්තචිත්තෙනෙව සමණධම්මං කරොන්තො වීසතිවස්සබ්භන්තරෙ අරහත්තං පාපුණි. අරහත්තප්පත්තදිවසෙ චස්ස චඞ්කමනකොටියං අධිවත්ථා දෙවතා අඞ්ගුලීහි දීපං උජ්ජාලෙත්වා අට්ඨාසි. චත්තාරොපි මහාරාජානො සක්කො ච දෙවානමින්දො බ්රහ්මා ච සහම්පති උපට්ඨානං ආගමංසු. තඤ්ච ඔභාසං දිස්වා වනවාසීමහාතිස්සත්ථෙරො තං දුතියදිවසෙ පුච්ඡි – ‘‘රත්තිභාගෙ ආයස්මතො සන්තිකෙ ඔභාසො අහොසි, කිං සො ඔභාසො’’ති? ථෙරො වික්ඛෙපං කරොන්තො ‘‘ඔභාසො නාම දීපොභාසොපි හොති, මණිඔභාසොපී’’ති එවමාදිමාහ. තතො ‘‘පටිච්ඡාදෙථ තුම්හෙ’’ති නිබද්ධො ආමාති පටිජානිත්වා ආරොචෙසි.

කාළවල්ලිමණ්ඩපවාසීමහානාගත්ථෙරො විය ච. සොපි කිර ගතපච්චාගතිකවත්තං පූරෙන්තො පඨමං තාව ‘‘භගවතො මහාපධානං පූජෙස්සාමී’’ති සත්ත වස්සානි ඨානචඞ්කමමෙව අධිට්ඨාසි. පුන සොළස වස්සානි ගතපච්චාගතිකවත්තං පූරෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. සො කම්මට්ඨානයුත්තෙනෙව චිත්තෙන පාදං උද්ධරන්තො විප්පයුත්තෙන උද්ධටෙ පටිනිවත්තන්තො ගාමසමීපං ගන්ත්වා ‘‘ගාවී නු පබ්බජිතො නූ’’ති ආසඞ්කනීයපදෙසෙ ඨත්වා චීවරං පාරුපිත්වා කච්ඡකරකතො උදකෙන පත්තං ධොවිත්වා ¶ උදකගණ්ඩූසං කරොති. කිං කාරණා? ‘‘මා මෙ භික්ඛං දාතුං වා වන්දිතුං වා ආගතෙ මනුස්සෙ ‘දීඝායුකා හොථා’ති වචනමත්තෙනාපි කම්මට්ඨානවික්ඛෙපො අහොසී’’ති ‘‘අජ්ජ, භන්තෙ, කතිමී’’ති දිවසං වා භික්ඛුගණනං වා පඤ්හං වා පුච්ඡිතො ¶ පන උදකං ගිලිත්වා ආරොචෙති. සචෙ දිවසාදිපුච්ඡකා න හොන්ති, නික්ඛමනවෙලායං ගාමද්වාරෙ නිට්ඨුභිත්වා යාති.

කලම්බතිත්ථවිහාරෙ වස්සූපගතා පඤ්ඤාස භික්ඛූ විය ච. තෙ කිර ආසාළ්හිපුණ්ණමියං කතිකවත්තං අකංසු – ‘‘අරහත්තං අපත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාලපිස්සාමා’’ති. ගාමඤ්ච පිණ්ඩාය පවිසන්තා උදකගණ්ඩූසං කත්වා පවිසිංසු. දිවසාදීසු පුච්ඡිතෙසු වුත්තනයෙනෙව පටිපජ්ජිංසු. තත්ථ මනුස්සා නිට්ඨුභනං දිස්වා ජානිංසු – ‘‘අජ්ජෙකො ආගතො, අජ්ජ ද්වෙ’’ති. එවඤ්ච චින්තෙසුං – ‘‘කිං නු ඛො එතෙ අම්හෙහෙව සද්ධිං න සල්ලපන්ති, උදාහු අඤ්ඤමඤ්ඤම්පි. යදි අඤ්ඤමඤ්ඤං න සල්ලපන්ති, අද්ධා විවාදජාතා භවිස්සන්ති. එථ නෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං ඛමාපෙස්සාමා’’ති සබ්බෙ විහාරං ගන්ත්වා පඤ්ඤාසාය භික්ඛූසු ද්වෙපි භික්ඛූ එකොකාසෙ නාද්දසංසු. තතො යො තෙසු චක්ඛුමා පුරිසො, සො ආහ – ‘‘න භො කලහකාරකානං ඔකාසො ඊදිසො හොති, සුසම්මට්ඨං චෙතියඞ්ගණං බොධියඞ්ගණං, සුනික්ඛිත්තා සම්මජ්ජනියො, සුපට්ඨිතං පානීයං පරිභොජනීය’’න්ති ¶ . තෙ තතොව නිවත්තා. තෙපි භික්ඛූ අන්තොතෙමාසෙයෙව අරහත්තං පත්වා මහාපවාරණායං විසුද්ධිපවාරණං පවාරෙසුං.

එවං කාළවල්ලිමණ්ඩපවාසී මහානාගත්ථෙරො විය, කලම්බතිත්ථවිහාරෙ වස්සූපගතා භික්ඛූ විය ච කම්මට්ඨානයුත්තෙනෙව චිත්තෙන පාදං උද්ධරන්තො ගාමසමීපං ගන්ත්වා උදකගණ්ඩූසං කත්වා වීථියො සල්ලක්ඛෙත්වා යත්ථ සුරාසොණ්ඩධුත්තාදයො කලහකාරකා චණ්ඩහත්ථිඅස්සාදයො වා නත්ථි, තං වීථිං පටිපජ්ජති. තත්ථ ච පිණ්ඩාය චරමානො න තුරිතතුරිතො විය ජවෙන ගච්ඡති. න හි ජවෙන පිණ්ඩපාතිකධුතඞ්ගං නාම කිඤ්චි අත්ථි. විසමභූමිභාගපත්තං පන උදකසකටං විය නිච්චලො හුත්වා ගච්ඡති. අනුඝරං පවිට්ඨො ච දාතුකාමං වා අදාතුකාමං වා සල්ලක්ඛෙතුං තදනුරූපං කාලං ආගමෙන්තො භික්ඛං ගහෙත්වා ¶ අන්තොගාමෙ වා බහිගාමෙ වා විහාරමෙව වා ආගන්ත්වා යථාඵාසුකෙ පතිරූපෙ ඔකාසෙ නිසීදිත්වා කම්මට්ඨානං මනසිකරොන්තො ආහාරෙ පටිකූලසඤ්ඤං උපට්ඨපෙත්වා අක්ඛබ්භඤ්ජනවණලෙපනපුත්තමංසූපමාවසෙන පච්චවෙක්ඛන්තො අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතං ආහාරං ආහාරෙති, නෙව දවාය න මදාය න මණ්ඩනාය න විභූසනාය…පෙ… භුත්තාවී ච උදකකිච්චං කත්වා මුහුත්තං භත්තකිලමථං පටිපස්සම්භෙත්වා යථා පුරෙභත්තං ¶ , එවං පච්ඡාභත්තං පුරිමයාමං පච්ඡිමයාමඤ්ච කම්මට්ඨානමෙව මනසිකරොති. අයං වුච්චති හරති ච පච්චාහරති චාති.

ඉමං පන හරණපච්චාහරණසඞ්ඛාතං ගතපච්චාගතිකවත්තං පූරෙන්තො යදි උපනිස්සයසම්පන්නො හොති, පඨමවයෙ එව අරහත්තං පාපුණාති. නො චෙ පඨමවයෙ පාපුණාති, අථ මජ්ඣිමවයෙ පාපුණාති. නො චෙ මජ්ඣිමවයෙ පාපුණාති, අථ පච්ඡිමවයෙ පාපුණාති, නො චෙ පච්ඡිමවයෙ පාපුණාති, අථ මරණසමයෙ. නො චෙ මරණසමයෙ පාපුණාති, අථ දෙවපුත්තො හුත්වා. නො චෙ දෙවපුත්තො හුත්වා පාපුණාති, අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ නිබ්බත්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකරොති. නො චෙ පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකරොති, අථ බුද්ධානං සම්මුඛීභාවෙ ඛිප්පාභිඤ්ඤො වා හොති, සෙය්යථාපි ථෙරො බාහියො දාරුචීරියො මහාපඤ්ඤො වා, සෙය්යථාපි ථෙරො සාරිපුත්තො, මහිද්ධිකො වා, සෙය්යථාපි ථෙරො මහාමොග්ගල්ලානො, ධුතවාදො වා, සෙය්යථාපි ථෙරො මහාකස්සපො, දිබ්බචක්ඛුකො වා, සෙය්යථාපි ථෙරො අනුරුද්ධො, විනයධරො වා, සෙය්යථාපි ථෙරො උපාලි, ධම්මකථිකො වා, සෙය්යථාපි ථෙරො පුණ්ණො මන්තාණිපුත්තො, ආරඤ්ඤිකො වා, සෙය්යථාපි ථෙරො රෙවතො, බහුස්සුතො වා, සෙය්යථාපි ථෙරො ¶ ආනන්දො, සික්ඛාකාමො වා, සෙය්යථාපි ථෙරො රාහුලො බුද්ධපුත්තොති. ඉති ඉමස්මිං චතුක්කෙ ය්වායං හරති පච්චාහරති ච, තස්ස ගොචරසම්පජඤ්ඤං සිඛාපත්තං හොති.

අභික්කමාදීසු පන අසම්මුය්හනං අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං. තං එවං වෙදිතබ්බං – ඉධ භික්ඛු අභික්කමන්තො වා පටික්කමන්තො වා යථා අන්ධපුථුජ්ජනා අභික්කමාදීසු – ‘‘අත්තා අභික්කමති, අත්තනා අභික්කමො නිබ්බත්තිතො’’ති වා ‘‘අහං අභික්කමාමි, මයා අභික්කමො නිබ්බත්තිතො’’ති වා සම්මුය්හන්ති, තථා අසම්මුය්හන්තො අභික්කමාමීති චිත්තෙ උප්පජ්ජමානෙ තෙනෙව චිත්තෙන සද්ධිං චිත්තසමුට්ඨානා වායොධාතු ¶ විඤ්ඤත්තිං ජනයමානා උප්පජ්ජති, ඉති චිත්තකිරියවායොධාතුවිප්ඵාරවසෙන අයං කායසම්මතො අට්ඨිසඞ්ඝාටො අභික්කමති. තස්සෙවං අභික්කමතො එකෙකපාදුද්ධරණෙ පථවීධාතු ආපොධාතූති ද්වෙ ධාතුයො ඔමත්තා හොන්ති මන්දා, ඉතරා ද්වෙ අධිමත්තා හොන්ති බලවතියො, තථා අතිහරණවීතිහරණෙසු, වොස්සජ්ජනෙ තෙජොධාතු වායොධාතූති ද්වෙ ධාතුයො ඔමත්තා හොන්ති ¶ මන්දා, ඉතරා ද්වෙ අධිමත්තා හොන්ති බලවතියො, තථා සන්නික්ඛෙපනසන්නිරුම්භනෙසු.

තත්ථ උද්ධරණෙ පවත්තා රූපාරූපධම්මා අතිහරණං න පාපුණන්ති, තථා අතිහරණෙ පවත්තා වීතිහරණං, වීතිහරණෙ පවත්තා වොස්සජ්ජනං, වොස්සජ්ජනෙ පවත්තා සන්නික්ඛෙපනං, සන්නික්ඛෙපනෙ පවත්තා සන්නිරුම්භනං න පාපුණන්ති, තත්ථ තත්ථෙව පබ්බපබ්බං සන්ධිසන්ධි ඔධිඔධි හුත්වා තත්තකපාලෙ පක්ඛිත්තතිලානි විය තටතටායන්තා භිජ්ජන්ති. තත්ථ කො එකො අභික්කමති, කස්ස වා එකස්ස අභික්කමනං? පරමත්ථතො හි ධාතූනංයෙව ගමනං, ධාතූනං ඨානං, ධාතූනං නිසජ්ජා, ධාතූනං සයනං. තස්මිං තස්මිඤ්හි කොට්ඨාසෙ සද්ධිං රූපෙන –

‘‘අඤ්ඤං උප්පජ්ජතෙ චිත්තං, අඤ්ඤං චිත්තං නිරුජ්ඣති;

අවීචිමනුසම්බන්ධො, නදීසොතොව වත්තතී’’ති. –

එවං අභික්කමාදීසු අසම්මුය්හනං අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං නාමාති.

නිට්ඨිතො ‘‘අභික්කන්තෙ පටික්කන්තෙ සම්පජානකාරී හොතී’’තිපදස්ස අත්ථො.

ආලොකිතෙ ¶ විලොකිතෙති එත්ථ පන ආලොකිතං නාම පුරතො පෙක්ඛනං, විලොකිතං නාම අනුදිසාපෙක්ඛනං. අඤ්ඤානිපි හෙට්ඨා උපරි පච්ඡතො අනුපෙක්ඛනවසෙන ඔලොකිතඋල්ලොකිතාපලොකිතානි නාම හොන්ති. තානි ඉධ න ගහිතානි, සාරුප්පවසෙන පන ඉමානෙව ද්වෙ ගහිතානි. ඉමිනා වා මුඛෙන සබ්බානිපි තානි ගහිතානෙවාති.

තත්ථ ‘‘ආලොකෙස්සාමී’’ති චිත්තෙ උප්පන්නෙ චිත්තවසෙනෙව අනොලොකෙත්වා අත්ථපරිග්ගණ්හනං සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං. තං ආයස්මන්තං නන්දං කායසක්ඛිං කත්වා වෙදිතබ්බං. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘සචෙ, භික්ඛවෙ, නන්දස්ස පුරත්ථිමා දිසා ආලොකෙතබ්බා හොති, සබ්බං චෙතසා සමන්නාහරිත්වා නන්දො පුරත්ථිමං දිසං ආලොකෙති ‘එවං ¶ මෙ පුරත්ථිමං දිසං ආලොකයතො නාභිජ්ඣාදොමනස්සා ¶ පාපකා අකුසලා ධම්මා අන්වාසවිස්සන්තී’ති. ඉතිහ තත්ථ සම්පජානො හොති. සචෙ, භික්ඛවෙ, නන්දස්ස පච්ඡිමා දිසා, උත්තරා දිසා, දක්ඛිණා දිසා, උද්ධං, අධො, අනුදිසා ආලොකෙතබ්බා හොති, සබ්බං චෙතසා සමන්නාහරිත්වා නන්දො අනුදිසං ආලොකෙති ‘එවං මෙ අනුදිසං ආලොකයතො’…පෙ… සම්පජානො හොතී’’ති (අ. නි. 8.9).

අපිච ඉධාපි පුබ්බෙ වුත්තචෙතියදස්සනාදිවසෙනෙව සාත්ථකතා ච සප්පායතා ච වෙදිතබ්බා. කම්මට්ඨානස්ස පන අවිජහනමෙව ගොචරසම්පජඤ්ඤං, තස්මා ඛන්ධධාතුආයතනකම්මට්ඨානිකෙහි අත්තනො කමට්ඨානවසෙනෙව කසිණාදිකම්මට්ඨානිකෙහි වා පන කම්මට්ඨානසීසෙනෙව ආලොකනවිලොකනං කාතබ්බං.

‘‘අබ්භන්තරෙ අත්තා නාම ආලොකෙතා වා විලොකෙතා වා නත්ථි, ‘ආලොකෙස්සාමී’ති පන චිත්තෙ උප්පජ්ජමානෙ තෙනෙව චිත්තෙන සද්ධිං චිත්තසමුට්ඨානා වායොධාතු විඤ්ඤත්තිං ජනයමානා උප්පජ්ජති. ඉති චිත්තකිරියවායොධාතුවිප්ඵාරවසෙන හෙට්ඨිමං අක්ඛිදලං අධො සීදති, උපරිමං උද්ධං ලඞ්ඝෙති, කොචි යන්තකෙන විවරන්තො නාම නත්ථි, තතො චක්ඛුවිඤ්ඤාණං දස්සනකිච්චං සාධෙන්තං උප්පජ්ජතී’’ති එවං පජානනං පනෙත්ථ අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං නාම.

අපිච ¶ මූලපරිඤ්ඤාආගන්තුකතාවකාලිකභාවවසෙනපෙත්ථ අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං. මූලපරිඤ්ඤාවසෙන තාව –

‘‘භවඞ්ගාවජ්ජනඤ්චෙව, දස්සනං සම්පටිච්ඡනං;

සන්තීරණං වොට්ඨබ්බනං, ජවනං භවති සත්තමං’’.

තත්ථ භවඞ්ගං උපපත්තිභවස්ස අඞ්ගකිච්චං සාධයමානං පවත්තති, තං ආවට්ටෙත්වා කිරියමනොධාතු ආවජ්ජනකිච්චං සාධයමානා, තන්නිරොධා චක්ඛුවිඤ්ඤාණං දස්සනකිච්චං සාධයමානං, තන්නිරොධා විපාකමනොධාතු සම්පටිච්ඡනකිච්චං සාධයමානා, තන්නිරොධා විපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතු සන්තීරණකිච්චං සාධයමානා, තන්නිරොධා කිරියමනොවිඤ්ඤාණධාතු වොට්ඨබ්බනකිච්චං සාධයමානා, තන්නිරොධා සත්තක්ඛත්තුං ජවනං ජවති. තත්ථ පඨමජවනෙපි ‘‘අයං ¶ ඉත්ථී, අයං පුරිසො’’ති රජ්ජනදුස්සනමුය්හනවසෙන ¶ ආලොකිතවිලොකිතං න හොති, දුතියජවනෙපි…පෙ… සත්තමජවනෙපි. එතෙසු පන යුද්ධමණ්ඩලෙ යොධෙසු විය හෙට්ඨුපරියවසෙන භිජ්ජිත්වා පතිතෙසු ‘‘අයං ඉත්ථී, අයං පුරිසො’’ති රජ්ජනාදිවසෙන ආලොකිතවිලොකිතං හොති. එවං තාවෙත්ථ මූලපරිඤ්ඤාවසෙන අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

චක්ඛුද්වාරෙ පන රූපෙ ආපාථමාගතෙ භවඞ්ගචලනතො උද්ධං සකකිච්චනිප්ඵාදනවසෙන ආවජ්ජනාදීසු උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධෙසු අවසානෙ ජවනං උප්පජ්ජති, තං පුබ්බෙ උප්පන්නානං ආවජ්ජනාදීනං ගෙහභූතෙ චක්ඛුද්වාරෙ ආගන්තුකපුරිසො විය හොති. තස්ස යථා පරගෙහෙ කිඤ්චි යාචිතුං පවිට්ඨස්ස ආගන්තුකපුරිසස්ස ගෙහසාමිකෙසු තුණ්හීමාසිනෙසු ආණාකරණං න යුත්තං, එවං ආවජ්ජනාදීනං ගෙහභූතෙ චක්ඛුද්වාරෙ ආවජ්ජනාදීසුපි අරජ්ජන්තෙසු අදුස්සන්තෙසු අමුය්හන්තෙසු ච රජ්ජනදුස්සනමුය්හනං අයුත්තන්ති එවං ආගන්තුකභාවවසෙන අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

යානි පනෙතානි චක්ඛුද්වාරෙ වොට්ඨබ්බනපරියොසානානි චිත්තානි උප්පජ්ජන්ති, තානි සද්ධිං සම්පයුත්තධම්මෙහි තත්ථ තත්ථෙව භිජ්ජන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤං න පස්සන්ති, ඉත්තරානි තාවකාලිකානි හොන්ති. තත්ථ යථා එකස්මිං ඝරෙ සබ්බෙසු මානුසකෙසු මතෙසු අවසෙසස්ස එකස්ස තඞ්ඛණංයෙව මරණධම්මස්ස න යුත්තා නච්චගීතාදීසු අභිරති නාම, එවමෙව එකද්වාරෙ සසම්පයුත්තෙසු ආවජ්ජනාදීසු තත්ථ තත්ථෙව මතෙසු අවසෙසස්ස තඞ්ඛණංයෙව මරණධම්මස්ස ජවනස්සාපි රජ්ජනදුස්සනමුය්හනවසෙන ¶ අභිරති නාම න යුත්තාති එවං තාවකාලිකභාවවසෙන අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

අපිච ඛන්ධායතනධාතුපච්චයපච්චවෙක්ඛණවසෙනපෙතං වෙදිතබ්බං. එත්ථ හි චක්ඛු චෙව රූපා ච රූපක්ඛන්ධො, දස්සනං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො, තංසම්පයුත්තා වෙදනා වෙදනාක්ඛන්ධො, සඤ්ඤා සඤ්ඤාක්ඛන්ධො, ඵස්සාදිකා සඞ්ඛාරා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො, එවමෙතෙසං පඤ්චන්නං ඛන්ධානං සමවායෙ ආලොකනවිලොකනං පඤ්ඤායති. තත්ථ කො එකො ආලොකෙති, කො විලොකෙති? තථා චක්ඛු චක්ඛායතනං, රූපං රූපායතනං, දස්සනං මනායතනං, වෙදනාදයො සම්පයුත්තධම්මා ධම්මායතනං, එවමෙතෙසං චතුන්නං ආයතනානං ¶ සමවායෙ ආලොකනවිලොකනං පඤ්ඤායති. තත්ථ කො එකො ආලොකෙති, කො ¶ විලොකෙති? තථා චක්ඛු චක්ඛුධාතු, රූපං රූපධාතු, දස්සනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු, තංසම්පයුත්තා වෙදනාදයො ධම්මා ධම්මධාතු, එවමෙතෙසං චතුන්නං ධාතූනං සමවායෙ ආලොකනවිලොකනං පඤ්ඤායති. තත්ථ කො එකො ආලොකෙති, කො විලොකෙති? තථා චක්ඛු නිස්සයපච්චයො, රූපං ආරම්මණපච්චයො, ආවජ්ජනං අනන්තරසමනන්තරූපනිස්සයනත්ථිවිගතපච්චයො, ආලොකො උපනිස්සයපච්චයො, වෙදනාදයො සහජාතපච්චයො. එවමෙතෙසං පච්චයානං සමවායෙ ආලොකනවිලොකනං පඤ්ඤායති. තත්ථ කො එකො ආලොකෙති, කො විලොකෙතීති එවමෙත්ථ ඛන්ධායතනධාතුපච්චයපච්චවෙක්ඛණවසෙනපි අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

සමිඤ්ජිතෙ පසාරිතෙති පබ්බානං සමිඤ්ජනපසාරණෙ. තත්ථ චිත්තවසෙනෙව සමිඤ්ජනපසාරණං අකත්වා හත්ථපාදානං සමිඤ්ජනපසාරණපච්චයා අත්ථානත්ථං පරිග්ගණ්හිත්වා අත්ථපරිග්ගණ්හනං සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං. තත්ථ හත්ථපාදෙ අතිචිරං සමිඤ්ජිත්වා වා පසාරෙත්වා වා ඨිතස්ස ඛණෙ ඛණෙ වෙදනා උප්පජ්ජන්ති, චිත්තං එකග්ගං න ලභති, කම්මට්ඨානං පරිපතති, විසෙසං නාධිගච්ඡති. කාලෙ සමිඤ්ජන්තස්ස කාලෙ පසාරෙන්තස්ස පන තා වෙදනා නුප්පජ්ජන්ති, චිත්තං එකග්ගං හොති, කම්මට්ඨානං ඵාතිං ගච්ඡති, විසෙසමධිගච්ඡතීති එවං අත්ථානත්ථපරිග්ගණ්හනං වෙදිතබ්බං.

අත්ථෙ පන සතිපි සප්පායාසප්පායං පරිග්ගණ්හිත්වා සප්පායපරිග්ගණ්හනං සප්පායසම්පජඤ්ඤං. තත්රායං නයො – මහාචෙතියඞ්ගණෙ කිර දහරභික්ඛූ සජ්ඣායං ගණ්හන්ති. තෙසං පිට්ඨිපස්සෙ දහරභික්ඛුනියො ධම්මං සුණන්ති. තත්ථෙකො දහරො හත්ථං පසාරෙන්තො කායසංසග්ගං පත්වා තෙනෙව කාරණෙන ¶ ගිහී ජාතො. අපරො භික්ඛු පාදං පසාරෙන්තො අග්ගිම්හි පසාරෙසි, අට්ඨිං ආහච්ච පාදො ඣායි. අපරො වම්මිකෙ පසාරෙසි, සො ආසීවිසෙන දට්ඨො. අපරො චීවරකුටිදණ්ඩකෙ පසාරෙසි, තං මණිසප්පො ඩංසි. තස්මා එවරූපෙ අසප්පායෙ අපසාරෙත්වා සප්පායෙ පසාරෙතබ්බං. ඉදමෙත්ථ සප්පායසම්පජඤ්ඤං.

ගොචරසම්පජඤ්ඤං ¶ පන මහාථෙරවත්ථුනා දීපෙතබ්බං – මහාථෙරො කිර දිවාට්ඨානෙ නිසින්නො අන්තෙවාසිකෙහි සද්ධිං කථයමානො සහසා හත්ථං ¶ සමිඤ්ජිත්වා පුන යථාඨානෙ ඨපෙත්වා සණිකං සමිඤ්ජෙසි. තං අන්තෙවාසිකා පුච්ඡිංසු – ‘‘කස්මා, භන්තෙ, සහසා හත්ථං සමිඤ්ජිත්වා පුන යථාඨානෙ ඨපෙත්වා සණිකං සමිඤ්ජිත්ථා’’ති. යතො පට්ඨායාහං, ආවුසො, කම්මට්ඨානං මනසිකාතුං ආරද්ධො, න මෙ කම්මට්ඨානං මුඤ්චිත්වා හත්ථො සමිඤ්ජිතපුබ්බො, ඉදානි පන තුම්හෙහි සද්ධිං කථයමානෙන කම්මට්ඨානං මුඤ්චිත්වා සමිඤ්ජිතො, තස්මා පුන යථාඨානෙ ඨපෙත්වා සමිඤ්ජෙසින්ති. සාධු, භන්තෙ, භික්ඛුනා නාම එවරූපෙන භවිතබ්බන්ති. එවමෙත්ථාපි කම්මට්ඨානාවිජහනමෙව ගොචරසම්පජඤ්ඤන්ති වෙදිතබ්බං.

අබ්භන්තරෙ අත්තා නාම කොචි සමිඤ්ජන්තො වා පසාරෙන්තො වා නත්ථි, වුත්තප්පකාරචිත්තකිරියවායොධාතුවිප්ඵාරෙන පන සුත්තාකඩ්ඪනවසෙන දාරුයන්තස්ස හත්ථපාදලළනං විය සමිඤ්ජනපසාරණං හොතීති පරිජානනං පනෙත්ථ අසම්මොහසම්පජඤ්ඤන්ති වෙදිතබ්බං.

සඞ්ඝාටිපත්තචීවරධාරණෙති එත්ථ සඞ්ඝාටිචීවරානං නිවාසනපාරුපනවසෙන, පත්තස්ස භික්ඛාපටිග්ගහණාදිවසෙන පරිභොගො ධාරණං නාම. තත්ථ සඞ්ඝාටිචීවරධාරණෙ තාව නිවාසෙත්වා පාරුපිත්වා ච පිණ්ඩාය චරතො ආමිසලාභො, ‘‘සීතස්ස පටිඝාතායා’’තිආදිනා නයෙන භගවතා වුත්තප්පකාරොයෙව ච අත්ථො අත්ථො නාම. තස්ස වසෙන සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

උණ්හපකතිකස්ස පන දුබ්බලස්ස ච චීවරං සුඛුමං සප්පායං, සීතාලුකස්ස ඝනං දුපට්ටං. විපරීතං අසප්පායං. යස්ස කස්සචි ජිණ්ණං අසප්පායමෙව. අග්ගළාදිදානෙන හිස්ස තං පලිබොධකරං හොති. තථා පට්ටුණ්ණදුකූලාදිභෙදං ලොභනීයචීවරං. තාදිසඤ්හි අරඤ්ඤෙ එකකස්ස නිවාසන්තරායකරං ¶ , ජීවිතන්තරායකරඤ්චාපි හොති. නිප්පරියායෙන පන යං නිමිත්තකම්මාදිමිච්ඡාජීවවසෙන උප්පන්නං, යඤ්චස්ස සෙවමානස්ස අකුසලා ධම්මා අභිවඩ්ඪන්ති, කුසලා ධම්මා පරිහායන්ති ¶ , තං අසප්පායං. විපරීතං සප්පායං, තස්ස වසෙනෙත්ථ සප්පායසම්පජඤ්ඤං, කම්මට්ඨානාවිජහනවසෙනෙව ච ගොචරසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

අබ්භන්තරෙ අත්තා නාම කොචි චීවරං පාරුපන්තො නත්ථි, වුත්තප්පකාරචිත්තකිරියවායොධාතුවිප්ඵාරෙනෙව පන චීවරපාරුපනං හොති. තත්ථ චීවරම්පි ¶ අචෙතනං, කායොපි අචෙතනො. චීවරං න ජානාති ‘‘මයා කායො පාරුපිතො’’ති. කායොපි න ජානාති ‘‘අහං චීවරෙන පාරුපිතො’’ති. ධාතුයොව ධාතුසමූහං පටිච්ඡාදෙන්ති පටපිලොතිකාය පොත්ථකරූපපටිච්ඡාදනෙ විය. තස්මා නෙව සුන්දරං චීවරං ලභිත්වා සොමනස්සං කාතබ්බං, න අසුන්දරං ලභිත්වා දොමනස්සං. නාගවම්මිකචෙතියරුක්ඛාදීසු හි කෙචි මාලාගන්ධධූමවත්ථාදීහි සක්කාරං කරොන්ති, කෙචි ගූථමුත්තකද්දමදණ්ඩසත්ථපහාරාදීහි අසක්කාරං. න තෙහි නාගවම්මිකරුක්ඛාදයො සොමනස්සං වා කරොන්ති දොමනස්සං වා. එවමෙවං නෙව සුන්දරං චීවරං ලභිත්වා සොමනස්සං කාතබ්බං, න අසුන්දරං ලභිත්වා දොමනස්සන්ති එවං පවත්තපටිසඞ්ඛානවසෙනෙත්ථ අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

පත්තධාරණෙපි පත්තං සහසාව අග්ගහෙත්වා – ‘‘ඉමං ගහෙත්වා පිණ්ඩාය චරමානො භික්ඛං ලභිස්සාමී’’ති එවං පත්තග්ගහණපච්චයා පටිලභිතබ්බඅත්ථවසෙන සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං. කිසදුබ්බලසරීරස්ස පන ගරුපත්තො අසප්පායො. යස්ස කස්සචි චතුපඤ්චගණ්ඨිකාහතො දුබ්බිසොධනීයො අසප්පායොව. දුද්ධොතපත්තො හි න වට්ටති, තං ධොවන්තස්සෙව චස්ස පලිබොධො හොති. මණිවණ්ණපත්තො පන ලොභනීයො චීවරෙ වුත්තනයෙනෙව අසප්පායො. නිමිත්තකම්මාදිවසෙන ලද්ධො, පන යඤ්චස්ස සෙවමානස්ස අකුසලා ධම්මා අභිවඩ්ඪන්ති, කුසලා ධම්මා පරිහායන්ති, අයං එකන්තඅසප්පායොව. විපරීතො සප්පායො. තස්ස වසෙනෙත්ථ සප්පායසම්පජඤ්ඤං, කම්මට්ඨානාවිජහනවසෙනෙව ච ගොචරසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

අබ්භන්තරෙ අත්තා නාම කොචි පත්තං ගණ්හන්තො නත්ථි, වුත්තප්පකාරචිත්තකිරියවායොධාතුවිප්ඵාරෙනෙව පත්තග්ගහණං ¶ නාම හොති. තත්ථ පත්තොපි අචෙතනො, හත්ථාපි අචෙතනා. පත්තො න ජානාති ‘‘අහං හත්ථෙහි ගහිතො’’ති. හත්ථාපි න ජානන්ති ‘‘පත්තො අම්හෙහි ගහිතො’’ති. ධාතුයොව ධාතුසමූහං ගණ්හන්ති, සණ්ඩාසෙන අග්ගිවණ්ණපත්තග්ගහණෙ වියාති එවං පවත්තපටිසඞ්ඛානවසෙනෙත්ථ අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

අපිච ¶ යථා ඡින්නහත්ථපාදෙ වණමුඛෙහි පග්ඝරිතපුබ්බලොහිතකිමිකුලෙ නීලමක්ඛිකසම්පරිකිණ්ණෙ අනාථසාලාය අනාථමනුස්සෙ දිස්වා දයාලුකා පුරිසා තෙසං වණපට්ටචොළකානි චෙව කපාලාදීහි භෙසජ්ජානි ච උපනාමෙන්ති. තත්ථ චොළකානිපි කෙසඤ්චි සණ්හානි, කෙසඤ්චි ථූලානි පාපුණන්ති, භෙසජ්ජකපාලානිපි කෙසඤ්චි සුසණ්ඨානානි, කෙසඤ්චි ¶ දුස්සණ්ඨානානි පාපුණන්ති, න තෙ තත්ථ සුමනා වා දුම්මනා වා හොන්ති. වණපටිච්ඡාදනමත්තෙනෙව හි චොළකෙන භෙසජ්ජපටිග්ගහමත්තෙනෙව ච කපාලකෙන තෙසං අත්ථො. එවමෙව යො භික්ඛු වණචොළකං විය චීවරං, භෙසජ්ජකපාලකං විය ච පත්තං, කපාලෙ භෙසජ්ජමිව ච පත්තෙ ලද්ධභික්ඛං සල්ලක්ඛෙති. අයං සඞ්ඝාටිපත්තචීවරධාරණෙ අසම්මොහසම්පජඤ්ඤෙන උත්තමසම්පජානකාරීති වෙදිතබ්බො.

අසිතාදීසු අසිතෙති පිණ්ඩපාතභොජනෙ. පීතෙති යාගුආදිපානෙ. ඛායිතෙති පිට්ඨඛජ්ජකාදිඛාදනෙ. සායිතෙති මධුඵාණිතාදිසායනෙ. තත්ථ ‘‘නෙව දවායා’’තිආදිනා නයෙන වුත්තො අට්ඨවිධොපි අත්ථො අත්ථො නාම, තස්ස වසෙන සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

ලූඛපණීතතිත්තමධුරාදීසු පන යෙන භොජනෙන යස්ස අඵාසු හොති, තං තස්ස අසප්පායං. යං පන නිමිත්තකම්මාදිවසෙන පටිලද්ධං, යඤ්චස්ස භුඤ්ජතො අකුසලා ධම්මා අභිවඩ්ඪන්ති, කුසලා ධම්මා පරිහායන්ති, තං එකන්තඅසප්පායමෙව. විපරීතං සප්පායං. තස්ස වසෙනෙත්ථ සප්පායසම්පජඤ්ඤං, කම්මට්ඨානාවිජහනවසෙනෙව ච ගොචරසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

අබ්භන්තරෙ අත්තා නාම කොචි භුඤ්ජකො නත්ථි, වුත්තප්පකාරචිත්තකිරියවායොධාතුවිප්ඵාරෙනෙව පත්තපටිග්ගහණං නාම හොති, චිත්තකිරියවායොධාතුවිප්ඵාරෙනෙව ¶ හත්ථස්ස පත්තෙ ඔතාරණං නාම හොති, චිත්තකිරියවායොධාතුවිප්ඵාරෙනෙව ආලොපකරණං ආලොපුද්ධරණං මුඛවිවරණඤ්ච හොති. න කොචි කුඤ්චිකාය න යන්තකෙන හනුකට්ඨීනි විවරති, චිත්තකිරියවායොධාතුවිප්ඵාරෙනෙව ආලොපස්ස මුඛෙ ඨපනං උපරිදන්තානං මුසලකිච්චසාධනං හෙට්ඨාදන්තානං උදුක්ඛලකිච්චසාධනං ජිව්හාය හත්ථකිච්චසාධනඤ්ච හොති. ඉති නං තත්ථ අග්ගජිව්හාය තනුකඛෙළො, මූලජිව්හාය බහලඛෙළො මක්ඛෙති. තං හෙට්ඨාදන්තඋදුක්ඛලෙ ජිව්හාහත්ථපරිවත්තිතං ඛෙළඋදකතෙමිතං උපරිදන්තමුසලසඤ්චුණ්ණිතං කොචි කටච්ඡුනා වා දබ්බියා වා අන්තො පවෙසෙන්තො නාම නත්ථි, වායොධාතුයාව පවිසති. පවිට්ඨං පවිට්ඨං කොචි පලාලසන්ථරං කත්වා ධාරෙන්තො නාම නත්ථි, වායොධාතුවසෙනෙව ¶ තිට්ඨති. ඨිතං ඨිතං කොචි උද්ධනං කත්වා අග්ගිං ජාලෙත්වා පචන්තො නාම නත්ථි, තෙජොධාතුයාව පච්චති. පක්කං පක්කං කොචි දණ්ඩකෙන වා යට්ඨියා වා බහි නීහරකො නාම නත්ථි, වායොධාතුයෙව නීහරති. ඉති වායොධාතු අතිහරති ච වීතිහරති ච ¶ ධාරෙති ච පරිවත්තෙති ච සඤ්චුණ්ණෙති ච විසොසෙති ච නීහරති ච; පථවීධාතු ධාරෙති ච පරිවත්තෙති ච සඤ්චුණ්ණෙති ච විසොසෙති ච; ආපොධාතු සිනෙහෙති ච අල්ලත්තඤ්ච අනුපාලෙති; තෙජොධාතු අන්තොපවිට්ඨං පරිපාචෙති; ආකාසධාතු අඤ්ජසො හොති; විඤ්ඤාණධාතු තත්ථ තත්ථ සම්මාපයොගමන්වාය ආභුජතීති එවං පවත්තපටිසඞ්ඛානවසෙනෙත්ථ අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

අපිච ගමනතො, පරියෙසනතො, පරිභොගතො, ආසයතො, නිධානතො, අපරිපක්කතො, පරිපක්කතො, ඵලතො, නිස්සන්දතො, සම්මක්ඛනතොති එවං දසවිධං පටිකූලභාවං පච්චවෙක්ඛණතොපෙත්ථ අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං. විත්ථාරකථා පනෙත්ථ විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.294 ආදයො) ආහාරපටිකූලසඤ්ඤානිද්දෙසතො ගහෙතබ්බා.

උච්චාරපස්සාවකම්මෙති උච්චාරස්ස ච පස්සාවස්ස ච කරණෙ. තත්ථ පත්තකාලෙ උච්චාරපස්සාවං අකරොන්තස්ස සකලසරීරතො සෙදා මුච්චන්ති, අක්ඛීනි භමන්ති, චිත්තං න එකග්ගං හොති, අඤ්ඤෙ ච රොගා උප්පජ්ජන්ති. කරොන්තස්ස පන සබ්බං තං න හොතීති අයමෙත්ථ අත්ථො. තස්ස වසෙන ¶ සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං. අට්ඨානෙ උච්චාරපස්සාවං කරොන්තස්ස පන ආපත්ති හොති, අයසො වඩ්ඪති, ජීවිතන්තරායොපි හොති. පතිරූපෙ ඨානෙ කරොන්තස්ස සබ්බං තං න හොතීති ඉදමෙත්ථ සප්පායං. තස්ස වසෙන සප්පායසම්පජඤ්ඤං, කම්මට්ඨානාවිජහනවසෙන ච ගොචරසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

අබ්භන්තරෙ අත්තා නාම කොචි උච්චාරපස්සාවකම්මං කරොන්තො නත්ථි, චිත්තකිරියවායොධාතුවිප්ඵාරෙනෙව පන උච්චාරපස්සාවකම්මං හොති. යථා පන පක්කෙ ගණ්ඩෙ ගණ්ඩභෙදෙන පුබ්බලොහිතං අකාමතාය නික්ඛමති, යථා ච අතිභරිතා උදකභාජනා උදකං අකාමතාය නික්ඛමති, එවං පක්කාසයමුත්තවත්ථීසු සන්නිචිතා උච්චාරපස්සාවා වායුවෙගසමුප්පීළිතා අකාමතායපි නික්ඛමන්ති. සො පනායං එවං නික්ඛමන්තො උච්චාරපස්සාවො නෙව තස්ස භික්ඛුනො අත්තනො හොති න පරස්ස, කෙවලං සරීරනිස්සන්දොව හොති. යථා කිං? යථා උදකතුම්බතො ¶ පුරාණඋදකං ඡඩ්ඩෙන්තස්ස නෙව තං අත්තනො හොති න පරෙසං, කෙවලං පටිජග්ගනමත්තමෙව හොති. එවං පවත්තපටිසඞ්ඛානවසෙනෙත්ථ අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

ගතාදීසු ¶ ගතෙති ගමනෙ. ඨිතෙති ඨානෙ. නිසින්නෙති නිසජ්ජාය. සුත්තෙති සයනෙ. ජාගරිතෙ ති ජාගරණෙ. භාසිතෙති කථනෙ. තුණ්හීභාවෙති අකථනෙ. එත්ථ ච යො චිරං ගන්ත්වා වා චඞ්කමිත්වා වා අපරභාගෙ ඨිතො ඉති පටිසඤ්චික්ඛති ‘‘චඞ්කමනකාලෙ ¶ පවත්තා රූපාරූපධම්මා එත්ථෙව නිරුද්ධා’’ති, අයං ගතෙ සම්පජානකාරී නාම.

යො සජ්ඣායං වා කරොන්තො පඤ්හං වා විස්සජ්ජෙන්තො කම්මට්ඨානං වා මනසිකරොන්තො චිරං ඨත්වා අපරභාගෙ නිසින්නො ඉති පටිසඤ්චික්ඛති ‘‘ඨිතකාලෙ පවත්තා රූපාරූපධම්මා එත්ථෙව නිරුද්ධා’’ති, අයං ඨිතෙ සම්පජානකාරී නාම.

යො සජ්ඣායාදිකරණවසෙනෙව චිරං නිසීදිත්වා අපරභාගෙ නිපන්නො ඉති පටිසඤ්චික්ඛති – ‘‘නිසින්නකාලෙ පවත්තා රූපාරූපධම්මා එත්ථෙව නිරුද්ධා’’ති, අයං නිසින්නෙ සම්පජානකාරී නාම.

යො පන නිපන්නකොව සජ්ඣායං කරොන්තො කම්මට්ඨානං වා මනසිකරොන්තො නිද්දං ඔක්කමිත්වා අපරභාගෙ උට්ඨාය ඉති පටිසඤ්චික්ඛති – ‘‘සයනකාලෙ පවත්තා රූපාරූපධම්මා එත්ථෙව නිරුද්ධා’’ති, අයං සුත්තෙ ච ජාගරිතෙ ච සම්පජානකාරී නාම. කිරියමයචිත්තානඤ්හි අප්පවත්තං සුත්තං නාම, පවත්තං ජාගරිතං නාමාති.

යො පන භාසමානො – ‘‘අයං සද්දො නාම ඔට්ඨෙ ච පටිච්ච දන්තෙ ච ජිව්හඤ්ච තාලුඤ්ච පටිච්ච චිත්තස්ස ච තදනුරූපං පයොගං පටිච්ච ජායතී’’ති සතො සම්පජානො භාසති, චිරං වා පන කාලං සජ්ඣායං කත්වා ධම්මං වා කථෙත්වා කම්මට්ඨානං වා පරිවත්තෙත්වා පඤ්හං වා විස්සජ්ජෙත්වා අපරභාගෙ තුණ්හීභූතො ඉති පටිසඤ්චික්ඛති ‘‘භාසිතකාලෙ උප්පන්නා රූපාරූපධම්මා එත්ථෙව නිරුද්ධා’’ති අයං භාසිතෙ සම්පජානකාරී නාම.

යො තුණ්හීභූතො චිරං ධම්මං වා කම්මට්ඨානං වා මනසිකත්වා අපරභාගෙ ඉති පටිසඤ්චික්ඛති ¶ – ‘‘තුණ්හීභූතකාලෙ පවත්තා රූපාරූපධම්මා එත්ථෙව නිරුද්ධා’’ති. උපාදාරූපපවත්තියා සති භාසති නාම, අසති තුණ්හී භවති නාමාති, අයං තුණ්හීභාවෙ සම්පජානකාරී නාමාති. එවමෙත්ථ අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං තස්ස වසෙන සම්පජානකාරිතා වෙදිතබ්බා. ඉමස්මිං සුත්තෙ සතිපට්ඨානමිස්සකසම්පජඤ්ඤං පුබ්බභාගං කථිතං.

369. තතියෙ ¶ එවමෙව පනිධෙකච්චෙති සො කිර භික්ඛු කම්මට්ඨානං කථාපෙත්වා ඉතො චිතො ච ආහිණ්ඩති, කායවිවෙකං නානුයුඤ්ජති. තෙන නං භගවා නිග්ගණ්හන්තො එවමාහ. තස්මාති යස්මා සංඛිත්තෙන දෙසනං යාචසි, තස්මා. දිට්ඨීති කම්මස්සකතාදිට්ඨි.

370. චතුත්ථෙ ¶ ධම්මවිනයොති ධම්මොති වා විනයොති වා උභයමෙතං සත්ථුසාසනස්සෙව නාමං. සමාදපෙතබ්බාති ගණ්හාපෙතබ්බා. එකොදිභූතාති ඛණිකසමාධිනා එකග්ගභූතා. සමාහිතා එකග්ගචිත්තාති උපචාරප්පනාවසෙන සම්මා ඨපිතචිත්තා ච එකග්ගචිත්තා ච. ඉමස්මිං සුත්තෙ නවකභික්ඛූහි චෙව ඛීණාසවෙහි ච භාවිතසතිපට්ඨානා පුබ්බභාගා, සත්තහි සෙඛෙහි භාවිතා මිස්සකා.

372. ඡට්ඨෙ සකුණග්ඝීති සකුණං හනතීති සකුණග්ඝි, සෙනස්සෙතං අධිවචනං. සහසා අජ්ඣපත්තාති ලොභසාහසෙන පත්තා. අලක්ඛිකාති නිස්සිරිකා. අප්පපුඤ්ඤාති පරිත්තපුඤ්ඤා. සචෙජ්ජ මයන්ති සචෙ අජ්ජ මයං. නඞ්ගලකට්ඨකරණන්ති නඞ්ගලෙන කසිකරණං, අධුනා කට්ඨං ඛෙත්තට්ඨානන්ති අත්ථො. ලෙඩ්ඩුට්ඨානන්ති ලෙඩ්ඩූනං ඨානං. සංවදමානාති සම්මා වදමානා, අත්තනො බලස්ස සුට්ඨු වණ්ණං වදමානාති අත්ථො. මහන්තං ලෙඩ්ඩුං අභිරුහිත්වාති උද්ධනසණ්ඨානෙන ඨිතෙසු තීසු ලෙඩ්ඩූසු ‘‘ඉතො සෙනෙ ආගච්ඡන්තෙ ඉතො නික්ඛමිස්සාමි, ඉතො ආගච්ඡන්තෙ ඉතො’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා තෙසු එකං ලෙඩ්ඩුං අභිරුහිත්වා අට්ඨාසි අවදමානො. සන්නය්හාති ඛුරප්පං සන්නය්හමානො විය සන්නය්හිත්වා ¶ සුට්ඨු ඨපෙත්වා. බහුආගතො ඛො ම්යායන්ති ‘‘මය්හං අත්ථාය අයං බහුතං ඨානං ආගතො, අප්පං අවසිට්ඨං, ඉදානි මං ගණ්හිස්සතී’’ති ඤත්වා දාරුගුළො විය විනිවත්තිත්වා තස්සෙව ලෙඩ්ඩුස්ස අන්තරෙ පච්චුපාදි, පටිපන්නො පවිට්ඨොති අත්ථො. උරං පච්චතාළෙසීති ‘‘එකප්පහාරෙනෙව ¶ ලාපස්ස සීසං ඡින්දිත්වා ගහෙස්සාමී’’ති ¶ පක්ඛන්දත්තා වෙගං සන්ධාරෙතුං අසක්කොන්තො තස්මිං ලෙඩ්ඩුස්මිං උරං පතාළෙසි. තාවදෙවස්ස හදයමංසං ඵාලියිත්ථ. අථ ලාපො ‘‘දිට්ඨා වත සත්තුනො පිට්ඨී’’ති හට්ඨතුට්ඨො තස්ස හදයෙ අපරාපරං චඞ්කමි.

373. සත්තමෙ දුග්ගාති දුග්ගමා. චාරීති සඤ්චාරො. ලෙපං ඔඩ්ඩෙන්තීති වටරුක්ඛඛීරාදීහි යොජෙත්වා ලෙපං කරොන්ති, තං මක්කටානං ධුවගමනට්ඨානන්ති සල්ලක්ඛෙත්වා රුක්ඛසාඛාදීසු ඨපෙන්ති. පඤ්චොඩ්ඩිතොති පඤ්චසු ඨානෙසු කාජදණ්ඩකං පවෙසෙත්වා ගහෙතබ්බා කාජසික්කා විය ඔඩ්ඩිතො. ථුනං සෙතීති ථුනන්තො සයති.

374. අට්ඨමෙ සූදොති භත්තකාරකො. නානච්චයෙහීති නානාචයෙහි, නානාවිධෙහීති අත්ථො. අයමෙව වා පාඨො. අම්බිලග්ගෙහීති අම්බිලකොට්ඨාසෙහි. එසෙව නයො සබ්බත්ථ. අභිහරතීති ගහණත්ථාය හත්ථං පසාරෙති. බහුං ගණ්හාතීති එකග්ගහණෙන බහුං ගණ්හන්තොපි පුනප්පුනං ගණ්හන්තොපි බහුං ගණ්හතෙව. අභිහාරානන්ති සතං වා සහස්සං වා උක්ඛිපිත්වා අභිහටානං දායානං. උපක්කිලෙසාති පඤ්ච නීවරණා. නිමිත්තං න උග්ගණ්හාතීති ‘‘ඉමං මෙ කම්මට්ඨානං අනුලොමං වා ගොත්රභුං වා ආහච්ච ඨිත’’න්ති න ජානාති, අත්තනො චිත්තස්ස නිමිත්තං ගණ්හිතුං න සක්කොති. ඉමස්මිං සුත්තෙ පුබ්බභාගවිපස්සනා සතිපට්ඨානාව කථිතා.

375. නවමෙ බෙළුවගාමකෙති වෙසාලියා සමීපෙ එවංනාමකො පාදගාමො අත්ථි, තස්මිං. යථාමිත්තන්තිආදීසු මිත්තාති මිත්තාව. සන්දිට්ඨාති තත්ථ තත්ථ සඞ්ගම්ම දිට්ඨමත්තා නාතිදළ්හමිත්තා ¶ . සම්භත්තාති සුට්ඨු භත්තා සිනෙහවන්තො දළ්හමිත්තා. යෙසං යත්ථ යත්ථ එවරූපා භික්ඛූ අත්ථි, තෙ තත්ථ තත්ථ වස්සං උපෙථාති අත්ථො. කස්මා එවමාහ? තෙසං ඵාසුවිහාරත්ථාය. තෙසං ¶ කිර බෙළුවගාමකෙ සෙනාසනං නප්පහොති, භික්ඛාපි ¶ මන්දා. සමන්තා වෙසාලියා පන බහූනි සෙනාසනානි, භික්ඛාපි සුලභා. තස්මා එවමාහ.

අථ කස්මා ‘‘යථාසුඛං ගච්ඡථා’’ති න විස්සජ්ජෙසි? තෙසං අනුකම්පාය. එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘අහං දසමාසමත්තං ඨත්වා පරිනිබ්බායිස්සාමි. සචෙ ඉමෙ දූරං ගච්ඡිස්සන්ති, මං පරිනිබ්බානකාලෙ දට්ඨුං න සක්ඛිස්සන්ති. අථ නෙසං ‘සත්ථා පරිනිබ්බායන්තො අම්හාකං සතිමත්තම්පි න අදාසි. සචෙ ජානෙය්යාම, න එවං දූරෙ වසෙය්යාමා’ති විප්පටිසාරො භවෙය්ය. වෙසාලියා සමන්තා පන වස්සං වසන්තා මාසස්ස අට්ඨ වාරෙ ආගන්ත්වා ධම්මං සුණිස්සන්ති, සුගතොවාදං ලභිස්සන්තී’’ති න විස්සජ්ජෙසි.

ඛරොති ඵරුසො. ආබාධොති විසභාගරොගො. බාළ්හාති බලවතියො. මාරණන්තිකාති මරණන්තං මරණසන්තිකං පාපනසමත්ථා. සතො සම්පජානො අධිවාසෙසීති සතිං සූපට්ඨිතං කත්වා ඤාණෙන පරිච්ඡින්දිත්වා අධිවාසෙසි. අවිහඤ්ඤමානොති වෙදනානුවත්තනවසෙන අපරාපරං පරිවත්තනං අකරොන්තො අපීළියමානො අදුක්ඛියමානො ච අධිවාසෙසි. අනාමන්තෙත්වාති අජානාපෙත්වා. අනපලොකෙත්වාති අජානාපෙත්වාව ඔවාදානුසාසනිං අදත්වාති වුත්තං හොති. වීරියෙනාති පුබ්බභාගවීරියෙන චෙව ඵලසමාපත්තිවීරියෙන ච. පටිපණාමෙත්වාති වික්ඛම්භෙත්වා. ජීවිතසඞ්ඛාරන්ති එත්ථ ජීවිතම්පි ජීවිතසඞ්ඛාරො. යෙන ජීවිතං සඞ්ඛරීයති ඡිජ්ජමානං ඝටෙත්වා ඨපීයති, සො ඵලසමාපත්තිධම්මොපි ජීවිතසඞ්ඛාරො. සො ඉධ අධිප්පෙතො. අධිට්ඨායාති අධිට්ඨහිත්වා පවත්තෙත්වා ජීවිතඨපනසමත්ථං ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජෙය්යන්ති අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො.

කිං පන භගවා ඉතො පුබ්බෙ ඵලසමාපත්තිං න සමාපජ්ජතීති? සමාපජ්ජති. සා පන ඛණිකසමාපත්ති. ඛණිකසමාපත්ති ච අන්තොසමාපත්තියංයෙව වෙදනං වික්ඛම්භෙති, සමාපත්තිතො වුට්ඨිතමත්තස්ස කට්ඨපාතෙන වා කඨලපාතෙන වා ඡින්නසෙවාලො විය උදකං, පුන සරීරං වෙදනා අජ්ඣොත්ථරති. යා පන රූපසත්තකං අරූපසත්තකඤ්ච නිග්ගුම්බං නිජ්ජටං කත්වා මහාවිපස්සනාවසෙන සමාපන්නා සමාපත්ති ¶ , සා සුට්ඨු වික්ඛම්භෙති. යථා නාම පුරිසෙන පොක්ඛරණිං ඔගාහෙත්වා හත්ථෙහි ච පාදෙහි ච සුට්ඨු අපබ්යුළ්හසෙවාලො ¶ චිරෙන උදකං ඔත්ථරති, එවමෙව ¶ තතො වුට්ඨිතස්ස චිරෙන වෙදනා උප්පජ්ජති. ඉති භගවා තංදිවසං මහාබොධිපල්ලඞ්කෙ අභිනවං විපස්සනං පට්ඨපෙන්තො විය රූපසත්තකං අරූපසත්තකඤ්ච නිග්ගුම්බං නිජ්ජටං කත්වා චුද්දසහාකාරෙහි සන්නෙත්වා මහාවිපස්සනාය වෙදනං වික්ඛම්භෙත්වා ‘‘දසමාසෙ මා උප්පජ්ජිත්ථා’’ති සමාපත්තිං සමාපජ්ජි, සමාපත්තිවික්ඛම්භිතා වෙදනා දස මාසෙ න උප්පජ්ජියෙව.

ගිලානා වුට්ඨිතොති ගිලානො හුත්වා පුන වුට්ඨිතො. මධුරකජාතො වියාති සඤ්ජාතගරුභාවො සඤ්ජාතථද්ධභාවො සූලෙ උත්තාසිතපුරිසො විය. න පක්ඛායන්තීති න පකාසන්ති, නානාකාරතො න උපට්ඨහන්ති. ධම්මාපි මං නප්පටිභන්තීති සතිපට්ඨානධම්මා මය්හං පාකටා න හොන්තීති දීපෙති. තන්තිධම්මා පන ථෙරස්ස සුප්පගුණා. න උදාහරතීති පච්ඡිමඔවාදං න දෙති, තං සන්ධාය වදති.

අනන්තරං අබාහිරන්ති ධම්මවසෙන වා පුග්ගලවසෙන වා උභයං අකත්වා. ‘‘එත්තකං ධම්මං පරස්ස න දෙසෙස්සාමී’’ති හි චින්තෙන්තො ධම්මං අබ්භන්තරං කරොති නාම, ‘‘එත්තකං පරස්ස දෙසෙස්සාමී’’ති චින්තෙන්තො බාහිරං කරොති නාම. ‘‘ඉමස්ස පුග්ගලස්ස දෙසෙස්සාමී’’ති චින්තෙන්තො පන පුග්ගලං අබ්භන්තරං කරොති නාම, ‘‘ඉමස්ස න දෙසෙස්සාමී’’ති චින්තෙන්තො පුග්ගලං බාහිරං කරොති නාම. එවං අකත්වා දෙසිතොති අත්ථො. ආචරියමුට්ඨීති යථා බාහිරකානං ආචරියමුට්ඨි නාම හොති, දහරකාලෙ කස්සචි අකථෙත්වා පච්ඡිමකාලෙ මරණමඤ්චෙ නිපන්නා පියමනාපස්ස අන්තෙවාසිකස්ස කථෙන්ති, එවං තථාගතස්ස ‘‘ඉදං මහල්ලකකාලෙ පච්ඡිමඨානෙ කථෙස්සාමී’’ති මුට්ඨිං කත්වා පරිහරිත්වා ඨපිතං කිඤ්චි නත්ථීති ¶ දස්සෙති.

අහං භික්ඛුසඞ්ඝන්ති අහමෙව භික්ඛුසඞ්ඝං පරිහරිස්සාමීති වා, මමුද්දෙසිකොති අහං උද්දිසිතබ්බට්ඨෙන උද්දෙසො අස්සාති මමුද්දෙසිකො, මමෙව උද්දිස්සිත්වා මං පච්චාසීසමානො භික්ඛුසඞ්ඝො හොතු මම අච්චයෙන මා වා අහොසි, යං වා තං වා හොතූති ඉති වා පන යස්ස අස්සාති අත්ථො. න එවං හොතීති බොධිපල්ලඞ්කෙයෙව ඉස්සාමච්ඡෙරානං විගතත්තා ¶ එවං න හොති. ස කින්ති සො කිං. ආසීතිකොති අසීතිසංවච්ඡරිකො, ඉදං පච්ඡිමවයං අනුප්පත්තභාවදීපනත්ථං වුත්තං. වෙඨමිස්සකෙනාති බාහබන්ධචක්කබන්ධාදිනා පටිසඞ්ඛරණෙන වෙඨමිස්සකෙන. මඤ්ඤෙති ජරසකටං විය වෙඨමිස්සකෙන මඤ්ඤෙ යාපෙති, අරහත්තඵලවෙඨනෙන චතුඉරියාපථකප්පනං තථාගතස්ස හොතීති දස්සෙති.

ඉදානි ¶ තමත්ථං පකාසෙන්තො යස්මිං ආනන්ද සමයෙතිආදිමාහ. තත්ථ සබ්බනිමිත්තානන්ති රූපනිමිත්තාදීනං. එකච්චානං වෙදනානන්ති ලොකියානං වෙදනානං. තස්මාතිහානන්දාති යස්මා ඉමිනා ඵලසමාපත්තිවිහාරෙන ඵාසු හොති, තස්මා තුම්හෙපි තදත්ථාය එවං විහරථාති දස්සෙති. අත්තදීපාති මහාසමුද්දගතා දීපං විය අත්තානං දීපං පතිට්ඨං කත්වා විහරථ. අත්තසරණාති අත්තගතිකාව හොථ, මා අඤ්ඤගතිකා. ධම්මදීපධම්මසරණපදෙසුපි එසෙව නයො. එත්ථ ච ධම්මොති නවවිධො ලොකුත්තරධම්මො වෙදිතබ්බො. තමතග්ගෙති තමඅග්ගෙ, මජ්ඣෙ ත-කාරො පදසන්ධිවසෙන වුත්තො. ඉදං වුත්තං හොති – ඉමෙ අග්ගතමාති තමතග්ගාති ¶ . එවං සබ්බං තමසොතං ඡින්දිත්වා අතිවිය අග්ගෙ උත්තමභාවෙ එතෙ, ආනන්ද, මම භික්ඛූ භවිස්සන්ති, තෙසං අග්ගෙ භවිස්සන්ති. යෙ කෙචි සික්ඛාකාමා, සබ්බෙසං තෙසං චතුසතිපට්ඨානගොචරාව භික්ඛූ අග්ගෙ භවිස්සන්තීති අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං ගණ්හීති.

376. දසමෙ තෙනුපසඞ්කමීති තස්මිං උපස්සයෙ කම්මට්ඨානකම්මිකා භික්ඛුනියො අත්ථි, තාසං උස්සුක්කාපෙත්වා කම්මට්ඨානං කථෙස්සාමීති උපසඞ්කමි. උළාරං පුබ්බෙනාපරං විසෙසන්ති පුබ්බවිසෙසතො අපරං උළාරවිසෙසං. තත්ථ මහාභූතපරිග්ගහො පුබ්බවිසෙසො, උපාදාරූපපරිග්ගහො අපරවිසෙසො නාම. තථා සකලරූපපරිග්ගහො පුබ්බවිසෙසො, අරූපපරිග්ගහො අපරවිසෙසො නාම. රූපාරූපපරිග්ගහො පුබ්බවිසෙසො, පච්චයපරිග්ගහො ¶ අපරවිසෙසො නාම සප්පච්චයනාමරූපදස්සනං පුබ්බවිසෙසො, තිලක්ඛණාරොපනං අපරවිසෙසො නාම. එවං පුබ්බෙනාපරං උළාරවිසෙසං ජානාතීති අත්ථො.

කායාරම්මණොති යං කායං අනුපස්සති, තමෙව ආරම්මණං කත්වා උප්පජ්ජති කිලෙසපරිළාහො. බහිද්ධා වා චිත්තං වික්ඛිපතීති බහිද්ධා වා පුථුත්තාරම්මණෙ චිත්තුප්පාදො වික්ඛිපති. කිස්මිඤ්චිදෙව පසාදනීයෙ නිමිත්තෙ චිත්තං පණිදහිතබ්බන්ති එවං කිලෙසපරිළාහෙ ච ලීනත්තෙ ච බහිද්ධාවික්ඛෙපෙ ච උප්පන්නෙ කිලෙසානුරඤ්ජිතෙන න වත්තිතබ්බං, කිස්මිඤ්චිදෙව පසාදනීයෙ පසාදාවහෙ බුද්ධාදීසු අඤ්ඤතරස්මිං ඨානෙ කම්මට්ඨානචිත්තං ඨපෙතබ්බං. චිත්තං සමාධියතීති ආරම්මණෙ සම්මා ආධියති සුට්ඨු ඨපිතං ඨපියති. පටිසංහරාමීති පසාදනීයට්ඨානතො පටිසංහරාමි, මූලකම්මට්ඨානාභිමුඛංයෙව නං කරොමීති අත්ථො. සො පටිසංහරති චෙවාති මූලකම්මට්ඨානාභිමුඛඤ්ච ¶ ¶ පෙසෙති. න ච විතක්කෙති න ච විචාරෙතීති කිලෙසවිතක්කං න විතක්කෙති, කිලෙසවිචාරං න විචාරෙති. අවිතක්කොම්හි අවිචාරොති කිලෙසවිතක්කවිචාරෙහි අවිතක්කාවිචාරො. අජ්ඣත්තං සතිමා සුඛමස්මීති ගොචරජ්ඣත්තෙ පවත්තාය සතියා ‘‘සතිමාහමස්මි සුඛිතො චා’’ති පජානාති.

එවං ඛො, ආනන්ද, පණිධාය භාවනා හොතීති එවං, ආනන්ද, ඨපෙත්වා භාවනා හොති. ඉමස්ස හි භික්ඛුනො යථා නාම පුරිසස්ස මහන්තං උච්ඡුභාරං උක්ඛිපිත්වා යන්තසාලං නෙන්තස්ස කිලන්තකිලන්තකාලෙ භූමියං ඨපෙත්වා උච්ඡුඛණ්ඩං ඛාදිත්වා පුන උක්ඛිපිත්වා ගමනං හොති; එවමෙව අරහත්තං පාපුණිතුං උග්ගහිතකම්මට්ඨානස්ස කායපරිළාහාදීසු උප්පන්නෙසු තං කම්මට්ඨානං ඨපෙත්වා බුද්ධගුණාදිඅනුස්සරණෙන චිත්තං පසාදෙත්වා කම්මනියං කත්වා භාවනා පවත්තා, තස්මා ‘‘පණිධාය භාවනා හොතී’’ති වුත්තං. තස්ස පන පුරිසස්ස උච්ඡුභාරං යන්තසාලං නෙත්වා පීළෙත්වා රසපානං විය ඉමස්ස භික්ඛුනො කම්මට්ඨානං මත්ථකං පාපෙත්වා අරහත්තං පත්තස්ස ඵලසමාපත්තිසුඛානුභවනං වෙදිතබ්බං.

බහිද්ධාති මූලකම්මට්ඨානං පහාය බහි අඤ්ඤස්මිං ආරම්මණෙ. අප්පණිධායාති අට්ඨපෙත්වා. අථ පච්ඡා පුරෙ අසංඛිත්තං විමුත්තං අප්පණිහිතන්ති පජානාතීති එත්ථ කම්මට්ඨානවසෙන වා සරීරවසෙන වා දෙසනාවසෙන වා අත්ථො වෙදිතබ්බො.

තත්ථ ¶ කම්මට්ඨානෙ තාව කම්මට්ඨානස්ස අභිනිවෙසො පුරෙ නාම, අරහත්තං පච්ඡා නාම. තත්ථ යො භික්ඛු මූලකම්මට්ඨානං ගහෙත්වා කිලෙසපරිළාහස්ස වා ලීනත්තස්ස වා බහිද්ධාවික්ඛෙපස්ස වා උප්පජ්ජිතුං ඔකාසං අදෙන්තො සුදන්තගොණෙ යොජෙත්වා සාරෙන්තො විය චතුරස්සච්ඡිද්දෙ සුතච්ඡිතං චතුරස්සඝටිකං පක්ඛිපන්තො විය විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අතිට්ඨන්තො අලග්ගන්තො අරහත්තං පාපුණාති, සො පුරෙසඞ්ඛාතස්ස කම්මට්ඨානාභිනිවෙසස්ස පච්ඡාසඞ්ඛාතස්ස අරහත්තස්ස ච වසෙන පච්ඡා පුරෙ අසංඛිත්තං විමුත්තං අප්පණිහිතන්ති පජානාති නාම.

සරීරෙ පන පාදඞ්ගුලීනං අග්ගපබ්බානි පුරෙ නාම, සීසකටාහං පච්ඡා නාම. තත්ථ යො භික්ඛු පාදඞ්ගුලීනං අග්ගපබ්බඅට්ඨිකෙසු ¶ අභිනිවිසිත්වා බ්යාභඞ්ගියා යවකලාපං මොචෙන්තො විය වණ්ණසණ්ඨානදිසොකාසපරිච්ඡෙදවසෙන අට්ඨීනි පරිග්ගණ්හන්තො අන්තරා කිලෙසපරිළාහාදීනං උප්පත්තිං ¶ වාරෙත්වා යාව සීසකටාහා භාවනං පාපෙති, සො පුරෙසඞ්ඛාතානං අග්ගපාදඞ්ගුලිපබ්බානං පච්ඡාසඞ්ඛාතස්ස සීසකටාහස්ස ච වසෙන පච්ඡා පුරෙ අසංඛිත්තං විමුත්තං අප්පණිහිතන්ති පජානාති නාම.

දෙසනායපි ද්වත්තිංසාකාරදෙසනාය කෙසා පුරෙ නාම, මත්ථලුඞ්ගං පච්ඡා නාම. තත්ථ යො භික්ඛු කෙසෙසු අභිනිවිසිත්වා වණ්ණසණ්ඨානදිසොකාසවසෙන කෙසාදයො පරිග්ගණ්හන්තො අන්තරා කිලෙසපරිළාහාදීනං උප්පත්තිං වාරෙත්වා යාව මත්ථලුඞ්ගා භාවනං පාපෙති. සො පුරෙසඞ්ඛාතානං කෙසානං පච්ඡාසඞ්ඛාතස්ස මත්ථලුඞ්ගස්ස ච වසෙන පච්ඡා පුරෙ අසංඛිත්තං විමුත්තං අප්පණිහිතන්ති පජානාති නාම.

එවං ඛො, ආනන්ද, අප්පණිධාය භාවනා හොතීති එවං, ආනන්ද, අට්ඨපෙත්වා භාවනා හොති. ඉමස්ස හි භික්ඛුනො යථා නාම පුරිසස්ස ගුළභාරං ලභිත්වා අත්තනො ගාමං අතිහරන්තස්ස අන්තරා අට්ඨපෙත්වාව උච්චඞ්ගෙ පක්ඛිත්තානි ගුළඛණ්ඩාදීනි ඛාදනීයානි ඛාදන්තස්ස අත්තනො ගාමෙයෙව ඔතරණං හොති, එවමෙව අරහත්තං පාපුණිතුං ආරද්ධභාවනස්ස කායපරිළාහාදීනං උප්පත්තිං වාරෙත්වා කම්මට්ඨානභාවනා පවත්තා, තස්මා ‘‘අප්පණිධාය භාවනා’’ති වුත්තා. තස්ස පන පුරිසස්ස තං ගුළභාරං අත්තනො ගාමං නෙත්වා ඤාතීහි සද්ධිං පරිභොගො විය ඉමස්ස භික්ඛුනො ¶ කම්මට්ඨානං මත්ථකං පාපෙත්වා අරහත්තං පත්තස්ස ඵලසමාපත්තිසුඛානුභවනං වෙදිතබ්බං. ඉමස්මිං සුත්තෙ පුබ්බභාගවිපස්සනා කථිතා. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

378. දුතියවග්ගස්ස දුතියෙ නාලන්දායන්ති නාලන්දාති එවංනාමකෙ නගරෙ, තං නගරං ගොචරගාමං කත්වා. පාවාරිකම්බවනෙති දුස්සපාවාරිකසෙට්ඨිනො අම්බවනෙ. තං ¶ කිර තස්ස උය්යානං ¶ අහොසි. සො භගවතො ධම්මදෙසනං සුත්වා භගවති පසන්නො තස්මිං උය්යානෙ කුටිලෙණමණ්ඩපාදිපටිමණ්ඩිතං භගවතො විහාරං කත්වා නිය්යාතෙසි. සො විහාරො ජීවකම්බවනං විය පාවාරිකම්බවනන්ත්වෙව සඞ්ඛං ගතො. තස්මිං පාවාරිකම්බවනෙ විහරතීති අත්ථො.

එවංපසන්නොති එවං උප්පන්නසද්ධො, එවං සද්දහාමීති අත්ථො. භිය්යොභිඤ්ඤතරොති භිය්යතරො අභිඤ්ඤාතො භිය්යතරාභිය්යො වා, උත්තරිතරඤාණොති අත්ථො. සම්බොධියන්ති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙ අරහත්තමග්ගඤාණෙ වා අරහත්තමග්ගෙනෙව හි බුද්ධගුණා නිප්පදෙසා ගහිතා හොන්ති, ද්වෙපි අග්ගසාවකා අරහත්තමග්ගෙනෙව සාවකපාරමීඤාණං පටිලභන්ති, පච්චෙකබුද්ධා පච්චෙකබොධිඤාණං, බුද්ධා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණඤ්චෙව සකලෙ ච බුද්ධගුණෙ. සබ්බම්පි නෙසං අරහත්තමග්ගෙනෙව ඉජ්ඣති. තස්මා අරහත්තමග්ගඤාණං සම්බොධි නාම හොති. තෙන උත්තරිතරො ච භගවතා නත්ථි. තෙනාහ ‘‘භගවතා භිය්යොභිඤ්ඤතරො, යදිදං සම්බොධිය’’න්ති.

උළාරාති සෙට්ඨා. අයඤ්හි උළාරසද්දො ‘‘උළාරානි ඛාදනීයානි ඛාදන්තී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.366) මධුරෙ ආගච්ඡති. ‘‘උළාරාය ඛලු භවං වච්ඡායනො සමණං ගොතමං පසංසාය පසංසතී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.288) සෙට්ඨෙ. ‘‘අප්පමාණො උළාරො ¶ ඔභාසො’’තිආදීසු (දී. නි. 2.32; ම. නි. 3.201) විපුලෙ. ස්වායමිධ සෙට්ඨෙ ආගතො. තෙන වුත්තං ‘‘උළාරාති සෙට්ඨා’’ති. ආසභීති උසභස්ස වාචාසදිසී අචලා අසම්පවෙධී. එකංසො ගහිතොති අනුස්සවෙන වා ආචරියපරම්පරාය වා ඉතිකිරාය වා පිටකසම්පදානෙන වා ආකාරපරිවිතක්කෙන වා දිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්තියා වා තක්කහෙතු වා නයහෙතු වා අකථෙත්වා පච්චක්ඛතො ඤාණෙන පටිවිජ්ඣිත්වා විය එකංසො ගහිතො, සන්නිට්ඨානකථාව කථිතාති අත්ථො. සීහනාදොති සෙට්ඨනාදො, වනෙ උන්නාදයන්තෙන සීහෙන විය උත්තමනාදො නදිතොති අත්ථො.

කිං ¶ නු තෙ සාරිපුත්තාති ඉමං දෙසනං කස්මා ආරභි? අනුයොගදාපනත්ථං. එකච්චො හි සීහනාදං නදිත්වා අත්තනො සීහනාදෙ අනුයොගං දාතුං න සක්කොති, නිඝංසනං න ඛමති, සිලෙසෙ පතිතමක්කටො විය හොති. යථා ධමමානං අපරිසුද්ධං ලොහං ඣායිත්වා අඞ්ගාරො හොති, එවං ඣාමඞ්ගාරො විය හොති. එකො සීහනාදෙ අනුයොගං දාපියමානො දාතුං සක්කොති, නිඝංසනං ඛමති ¶ , ධමමානං නිද්දොසජාතරූපං විය අධිකතරං සොභති, තාදිසො ථෙරො. තෙන නං භගවා ‘‘අනුයොගක්ඛමො අය’’න්ති ඤත්වා සීහනාදෙ අනුයොගදාපනත්ථං ඉමං දෙසනං ආරභි.

තත්ථ සබ්බෙ තෙති සබ්බෙ තෙ තයා. එවංසීලාති මග්ගසීලෙන ඵලසීලෙන ලොකියලොකුත්තරසීලෙන එවංසීලා. එවංධම්මාති එත්ථ සමාධිපක්ඛා ධම්මා අධිප්පෙතා, මග්ගසමාධිනා ඵලසමාධිනා ලොකියලොකුත්තරෙන සමාධිනා එවංසමාධීති අත්ථො. එවංපඤ්ඤාති මග්ගපඤ්ඤාදිවසෙනෙව එවංපඤ්ඤා. එවංවිහාරිනොති එත්ථ පන හෙට්ඨා සමාධිපක්ඛානං ධම්මානං ගහිතත්තා විහාරො ගහිතොපි පුන කස්මා ගහිතමෙව ගණ්හතීති චෙ. ථෙරෙන ඉදං ගහිතමෙව. ඉදඤ්හි නිරොධසමාපත්තිදීපනත්ථං වුත්තං. තස්මා එවං නිරොධසමාපත්තිවිහාරිනො තෙ භගවන්තො අහෙසුන්ති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

එවංවිමුත්තාති එත්ථ වික්ඛම්භනවිමුත්ති, තදඞ්ගවිමුත්ති, සමුච්ඡෙදවිමුත්ති, පටිපස්සද්ධිවිමුත්ති, නිස්සරණවිමුත්තීති පඤ්චවිධා විමුත්ති. තත්ථ අට්ඨ සමාපත්තියො සයං වික්ඛම්භිතෙහි නීවරණාදීහි විමුත්තත්තා වික්ඛම්භනවිමුත්තීති සඞ්ඛං ගච්ඡන්ති. අනිච්චානුපස්සනාදිකා ¶ සත්ත අනුපස්සනා සයං තස්ස තස්ස පච්චනීකවසෙන පරිච්චත්තාහි නිච්චසඤ්ඤාදීහි විමුත්තත්තා තදඞ්ගවිමුත්තීති සඞ්ඛං ගච්ඡන්ති. චත්තාරො අරියමග්ගා සයං සමුච්ඡින්නෙහි කිලෙසෙහි විමුත්තත්තා සමුච්ඡෙදවිමුත්තීති සඞ්ඛං ගච්ඡන්ති. චත්තාරි සාමඤ්ඤඵලානි මග්ගානුභාවෙන කිලෙසානං පටිපස්සද්ධන්තෙ උප්පන්නත්තා පටිපස්සද්ධිවිමුත්තීති සඞ්ඛං ගච්ඡන්ති. නිබ්බානං සබ්බකිලෙසෙහි නිස්සටත්තා අපගතත්තා දූරෙ ඨිතත්තා නිස්සරණවිමුත්තීති සඞ්ඛං ගතං. ඉති ඉමාසං පඤ්චන්නං විමුත්තීනං වසෙන එවං විමුත්තාති එත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

කිං ¶ පන තෙ සාරිපුත්ත යෙ තෙ භවිස්සන්තීති අතීතා තාව නිරුද්ධා අපණ්ණත්තිකභාවං ගතා දීපසිඛා විය නිබ්බුතා, එවං නිරුද්ධෙ අපණ්ණත්තිකභාවං ගතෙ ත්වං කථං ජානිස්සසි, අනාගතබුද්ධානං පන ගුණා කිං තයා අත්තනො චිත්තෙන පරිච්ඡින්දිත්වා විදිතාති පුච්ඡන්තො එවමාහ.

කිං පන ත්යාහං සාරිපුත්ත එතරහීති අනාගතාපි බුද්ධා අජාතා අනිබ්බත්තා අනුප්පන්නා, තෙ කථං ජානිස්සසි. තෙසඤ්හි ජානනං අපදෙ ආකාසෙ පදදස්සනං විය හොති. ඉදානි මයා සද්ධිං ¶ එකවිහාරෙ වසසි, එකතො භික්ඛාය චරසි, ධම්මදෙසනාකාලෙ දක්ඛිණපස්සෙ නිසීදසි, කිං පන මය්හං ගුණා අත්තනො චෙතසා පරිච්ඡින්දිත්වා විදිතා තයාති අනුයුඤ්ජන්තො එවමාහ. ථෙරො පන පුච්ඡිතපුච්ඡිතෙ ‘‘නො හෙතං භන්තෙ’’ති පටික්ඛිපති.

ථෙරස්ස ච විදිතම්පි අත්ථි, අවිදිතම්පි. කිං සො අත්තනො විදිතට්ඨානෙ පටික්ඛෙපං කරොති, අවිදිතට්ඨානෙති? විදිතට්ඨානෙ න කරොති, අවිදිතට්ඨානෙයෙව කරොති. ථෙරො කිර අනුයොගෙ ආරද්ධෙ එවං අඤ්ඤාසි ‘‘නායං අනුයොගො සාවකපාරමීඤාණෙ, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙ පන අයං අනුයොගො’’ති අත්තනො සාවකපාරමීඤාණෙ පටික්ඛෙපං අකත්වාව අවිදිතට්ඨානෙ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙ පටික්ඛෙපං කරොති. තෙන ඉදම්පි දීපෙති – භගවා මය්හං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නානං බුද්ධානං සීලසමාධිපඤ්ඤාවිමුත්තිකාරණජානනසමත්ථං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං නත්ථීති.

එත්ථාති එතෙසු අතීතාදිභෙදෙසු බුද්ධෙසු. අථ කිඤ්චරහීති අථ කස්මා එවං ඤාණෙ අසති තයා එවං කථිතන්ති වදති. ධම්මන්වයොති ධම්මස්ස පච්චක්ඛතො ඤාණස්ස අනුයොගං අනුගන්ත්වා උප්පන්නං අනුමානඤාණං නයග්ගාහො ¶ විදිතො, සාවකපාරමීඤාණෙ ඨත්වාව ඉමිනා ආකාරෙන ජානාමි භගවාති වදති. ථෙරස්ස හි නයග්ගාහො අප්පමාණො අපරියන්තො. යථා ච සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස පමාණං වා පරියන්තො වා නත්ථි, එවං ධම්මසෙනාපතිනො නයග්ගාහස්ස. තෙන සො – ‘‘ඉමිනා එවංවිධො ඉමිනා එවංවිධො, ඉමිනා අනුත්තරො ඉමිනා අනුත්තරො සත්ථා’’ති ජානාති. ථෙරස්ස හි නයග්ගාහො සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණගතිකො එව.

ඉදානි ¶ තං නයග්ගාහං පාකටං කාතුං උපමං දස්සෙන්තො සෙය්යථාපි භන්තෙතිආදිමාහ. තත්ථ යස්මා මජ්ඣිමදෙසෙ නගරස්ස උද්ධාපපාකාරාදීනි ථිරානි වා හොන්තු දුබ්බලානි වා, සබ්බසො වා පන මා හොන්තු, චොරානං ආසඞ්කා න හොති. තස්මා තං අග්ගහෙත්වා පච්චන්තිමං නගරන්ති ආහ. දළ්හුද්ධාපන්ති ථිරමූලපාකාරං. දළ්හපාකාරතොරණන්ති ථිරපාකාරඤ්චෙව ථිරපිට්ඨසඞ්ඝාටඤ්ච. එකද්වාරන්ති කස්මා ආහ? බහුද්වාරෙ හි නගරෙ බහූහි පණ්ඩිතදොවාරිකෙහි භවිතබ්බං, එකද්වාරෙව එකො වට්ටති. ථෙරස්ස ච පඤ්ඤාය සදිසො අඤ්ඤො නත්ථි, තස්මා අත්තනො පණ්ඩිතභාවස්ස ඔපම්මත්ථං එකංයෙව දොවාරිකං දස්සෙතුං ‘‘එකද්වාර’’න්ති ආහ.

පණ්ඩිතොති පණ්ඩිච්චෙන සමන්නාගතො. බ්යත්තොති වෙය්යත්තියෙන සමන්නාගතො විසදඤාණො. මෙධාවීති ¶ ඨානුප්පත්තිකපඤ්ඤාසඞ්ඛාතාය මෙධාය සමන්නාගතො. අනුපරියායපථන්ති අනුපරියායනාමකං පාකාරමග්ගං. පාකාරසන්ධින්ති ද්වින්නං ඉට්ඨකානං අපගතට්ඨානං. පාකාරවිවරන්ති පාකාරස්ස ඡින්නට්ඨානං. චෙතසො උපක්කිලෙසෙති පඤ්චනීවරණා චිත්තං උපක්කිලිස්සන්ති කිලිට්ඨං කරොන්ති උපතාපෙන්ති විහෙඨෙන්ති, තස්මා ‘‘චෙතසො උපක්කිලෙසා’’ති වුච්චන්ති. පඤ්ඤාය දුබ්බලීකරණෙති නීවරණා උප්පජ්ජමානා අනුප්පන්නාය පඤ්ඤාය උප්පජ්ජිතුං න දෙන්ති, තස්මා ‘‘පඤ්ඤාය දුබ්බලීකරණා’’ති වුච්චන්ති. සුපතිට්ඨිතචිත්තාති චතූසු සතිපට්ඨානෙසු සුට්ඨු ඨපිතචිත්තා හුත්වා. සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ යථාභූතන්ති සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ යථාසභාවෙන භාවෙත්වා. අනුත්තරං සම්මාසම්බොධින්ති අරහත්තං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පටිවිජ්ඣිංසූති දස්සෙති.

අපිචෙත්ථ සතිපට්ඨානාති විපස්සනා, බොජ්ඣඞ්ගා මග්ගො, අනුත්තරසම්මාසම්බොධි අරහත්තං. සතිපට්ඨානාති වා විපස්සනා, බොජ්ඣඞ්ගාමිස්සකා, සම්මාසම්බොධි ¶ අරහත්තමෙව. දීඝභාණකමහාසීවත්ථෙරො පනාහ ‘‘සතිපට්ඨානෙ විපස්සනං ගහෙත්වා බොජ්ඣඞ්ගෙ මග්ගො ච සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණඤ්චාති ¶ ගහිතෙ සුන්දරො පඤ්හො භවෙය්ය, න පනෙවං ගහිත’’න්ති. ඉති ථෙරො සබ්බබුද්ධානං නීවරණප්පහානෙ සතිපට්ඨානභාවනාය සම්බොධියඤ්ච මජ්ඣෙ භින්නසුවණ්ණරජතානං විය නානත්තාභාවං දස්සෙති.

ඉධ ඨත්වා උපමා සංසන්දෙතබ්බා – ආයස්මා හි සාරිපුත්තො පච්චන්තනගරං දස්සෙසි, පාකාරං දස්සෙසි, අනුපරියායපථං දස්සෙසි, ද්වාරං දස්සෙසි, පණ්ඩිතදොවාරිකං දස්සෙසි, නගරං පවිසනකනික්ඛමනකෙ ඔළාරිකෙ පාණෙ දස්සෙසි, දොවාරිකස්ස තෙසං පාණානං පාකටභාවං දස්සෙසි. තත්ථ කිං කෙන සදිසන්ති චෙ? නගරං විය හි නිබ්බානං, පාකාරො විය සීලං, අනුපරියායපථො විය හිරී, ද්වාරං විය අරියමග්ගො, පණ්ඩිතදොවාරිකො විය ධම්මසෙනාපති, නගරං පවිසනකනික්ඛමනකා ඔළාරිකපාණා විය අතීතානාගතපච්චුප්පන්නා බුද්ධා, දොවාරිකස්ස තෙසං පාණානං පාකටභාවො විය ආයස්මතො සාරිපුත්තස්ස අතීතානාගතපච්චුප්පන්නානං බුද්ධානං සීලසමථාදීහි පාකටභාවො. එත්තාවතා ථෙරෙන භගවතො – ‘‘එවමහං සාවකපාරමීඤාණෙ ඨත්වා ධම්මන්වයෙන නයග්ගාහෙන ජානාමී’’ති අත්තනො සීහනාදස්ස අනුයොගො දින්නො හොති.

තස්මාති යස්මා ‘‘න ඛො මෙතං, භන්තෙ, අතීතානාගතපච්චුප්පන්නෙසු අරහන්තෙසු සම්මාසම්බුද්ධෙසු ¶ චෙතොපරියඤාණං අත්ථි, අපිච ධම්මන්වයො විදිතො’’ති වදති, තස්මා. අභික්ඛණං භාසෙය්යාසීති පුනප්පුනං භාසෙය්යාසි, ‘‘පුබ්බණ්හෙ මෙ කථිත’’න්ති මා මජ්ඣන්හිකාදීසු න කථයිත්ථ, ‘‘අජ්ජ වා මෙ කථිත’’න්ති මා පරදිවසාදීසු න කථයිත්ථාති අත්ථො. සා පහීයිස්සතීති ‘‘සාරිපුත්තසදිසොපි නාම ඤාණජවනසම්පන්නො සාවකො බුද්ධානං චිත්තාචාරං ජානිතුං න සක්කොති, එවං අප්පමෙය්යා තථාගතා’’ති චින්තෙන්තානං යා තථාගතෙ කඞ්ඛා වා විමති වා, සා පහීයිස්සතීති.

379. තතියෙ මගධෙසූති එවංනාමකෙ ජනපදෙ. නාලකගාමකෙති රාජගහස්ස අවිදූරෙ අත්තනො කුලසන්තකෙ එවංනාමකෙ ගාමෙ. චුන්දො සමණුද්දෙසොති ¶ අයං ථෙරො ධම්මසෙනාපතිස්ස ¶ කනිට්ඨභාතිකො, තං භික්ඛූ අනුපසම්පන්නකාලෙ ‘‘චුන්දො සමණුද්දෙසො’’ති සමුදාචරිත්වා ථෙරකාලෙපි තථෙව සමුදාචරිංසු. තෙන වුත්තං ‘‘චුන්දො සමණුද්දෙසො’’ති. උපට්ඨාකො හොතීති මුඛොදකදන්තකට්ඨදානෙන චෙව පරිවෙණසම්මජ්ජන-පිට්ඨිපරිකම්මකරණ-පත්තචීවරග්ගහණෙන ච උපට්ඨානකරො හොති. පරිනිබ්බායීති අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බුතො. කතරස්මිං කාලෙති? භගවතො පරිනිබ්බානසංවච්ඡරෙ.

තත්රායං අනුපුබ්බිකථා – භගවා කිර වුත්ථවස්සො වෙළුවගාමකා නික්ඛමිත්වා ‘‘සාවත්ථිං ගමිස්සාමී’’ති ආගතමග්ගෙනෙව පටිනිවත්තන්තො අනුපුබ්බෙන සාවත්ථිං පත්වා ජෙතවනං පාවිසි. ධම්මසෙනාපති භගවතො වත්තං දස්සෙත්වා දිවාට්ඨානං ගතො, සො තත්ථ අන්තෙවාසිකෙසු වත්තං දස්සෙත්වා පටික්කන්තෙසු දිවාට්ඨානං සම්මජ්ජිත්වා චම්මඛණ්ඩං පඤ්ඤාපෙත්වා පාදෙ පක්ඛාලෙත්වා පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා ඵලසමාපත්තිං පාවිසි. අථස්ස යථා පරිච්ඡෙදෙන තතො වුට්ඨිතස්ස අයං පරිවිතක්කො උදපාදි ‘‘බුද්ධා නු ඛො පඨමං පරිනිබ්බායන්ති, උදාහු අග්ගසාවකාති, තතො ‘‘අග්ගසාවකා පඨම’’න්ති ඤත්වා අත්තනො ආයුසඞ්ඛාරං ඔලොකෙසි. සො ‘‘සත්තාහමෙව මෙ ආයුසඞ්ඛාරා පවත්තිස්සන්තී’’ති ඤත්වා ‘‘කත්ථ පරිනිබ්බායිස්සාමී’’ති චින්තෙසි.

තතො ‘‘රාහුලො තාවතිංසෙසු පරිනිබ්බුතො, අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරො ඡද්දන්තදහෙ, අහං කත්ථ පරිනිබ්බායිස්සාමී’’ති පුනප්පුනං චින්තෙන්තො මාතරං ආරබ්භ සතිං උප්පාදෙසි – ‘‘මය්හං මාතා සත්තන්නං ¶ අරහන්තානං මාතා හුත්වාපි බුද්ධධම්මසඞ්ඝෙසු අප්පසන්නා, අත්ථි නු ඛො තස්සා උපනිස්සයො, නත්ථි නු ඛො’’ති. සොතාපත්තිමග්ගස්ස උපනිස්සයං දිස්වා ‘‘කස්ස දෙසනාය අභිසමයො භවිස්සතී’’ති ඔලොකෙන්තො ‘‘මමෙව ධම්මදෙසනාය භවිස්සති, න අඤ්ඤස්ස. සචෙ ඛො පනාහං අප්පොස්සුක්කො භවෙය්යං, භවිස්සන්ති මෙ වත්තාරො – ‘‘සාරිපුත්තත්ථෙරො අවසෙසජනානම්පි අවස්සයො හොති. තථා හිස්ස සමචිත්තසුත්තන්තදෙසනාදිවසෙ (අ. නි. 2.33-37) කොටිසතසහස්සදෙවතා අරහත්තං පත්තා, තයො මග්ගෙ පටිවිද්ධදෙවතානං ගණනා නත්ථි, අඤ්ඤෙසු ච ඨානෙසු අනෙකා අභිසමයා ¶ දිස්සන්ති, ථෙරෙ ච චිත්තං පසාදෙත්වා සග්ගෙ නිබ්බත්තානෙව අසීති කුලසහස්සානි, සො දානි සකමාතුමිච්ඡාදස්සනමත්තම්පි හරිතුං ¶ නාසක්ඛී’’ති. තස්මා මාතරං මිච්ඡාදස්සනා මොචෙත්වා ජාතොවරකෙයෙව පරිනිබ්බායිස්සාමී’’ති සන්නිට්ඨානං කත්වා ‘‘අජ්ජෙව භගවන්තං අනුජානාපෙත්වා නික්ඛමිස්සාමී’’ති චුන්දත්ථෙරං ආමන්තෙසි – ‘‘ආවුසො, චුන්ද, අම්හාකං පඤ්චසතාය භික්ඛුපරිසාය සඤ්ඤං දෙහි. ‘ගණ්හථාවුසො පත්තචීවරානි, ධම්මසෙනාපති නාලකගාමං ගන්තුකාමො’’’ති. ථෙරො තථා අකාසි.

භික්ඛූ සෙනාසනං සංසාමෙත්වා පත්තචීවරමාදාය ථෙරස්ස සන්තිකං අගමංසු. ථෙරො සෙනාසනං සංසාමෙත්වා දිවාට්ඨානං සම්මජ්ජිත්වා දිවාට්ඨානද්වාරෙ ඨත්වා දිවාට්ඨානං ඔලොකෙත්වා ‘‘ඉදං දානි පච්ඡිමදස්සනං, පුන ආගමනං නත්ථී’’ති පඤ්චසතභික්ඛූහි පරිවුතො භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා භගවන්තං එතදවොච ‘‘අනුජානාතු මෙ භන්තෙ භගවා, අනුජානාතු සුගතො. පරිනිබ්බානකාලො මෙ, ඔස්සට්ඨො මෙ ආයුසඞ්ඛාරො’’ති. බුද්ධා පන යස්මා ‘‘පරිනිබ්බාහී’’ති වුත්තෙ මරණවණ්ණං සංවණ්ණෙන්තීති, ‘‘මා පරිනිබ්බාහී’’ති වුත්තෙ වට්ටස්ස ගුණං කථෙන්තීති මිච්ඡාදිට්ඨිකා දොසං ආරොපෙස්සන්ති, තස්මා තදුභයම්පි න වදන්ති. තෙන නං භගවා – ‘‘කත්ථ පරිනිබ්බායිස්සසි සාරිපුත්තා’’ති වත්වා – ‘‘අත්ථි, භන්තෙ, මගධෙසු නාලකගාමෙ ජාතොවරකො, තත්ථාහං පරිනිබ්බායිස්සාමී’’ති වුත්තෙ – ‘‘යස්ස දානි ත්වං, සාරිපුත්ත, කාලං මඤ්ඤසි, ඉදානි පන තෙ ජෙට්ඨකනිට්ඨභාතිකානං තාදිසස්ස භික්ඛුනො දස්සනං දුල්ලභං භවිස්සති, දෙසෙහි නෙසං ධම්ම’’න්ති ආහ.

ථෙරො – ‘‘සත්ථා මය්හං ඉද්ධිවිකුබ්බනපුබ්බඞ්ගමං ධම්මදෙසනං පච්චාසීසතී’’ති ඤත්වා භගවන්තං වන්දිත්වා තාලප්පමාණං ආකාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා ඔරුය්හ දසබලස්ස පාදෙ වන්දි, පුන ද්විතාලප්පමාණං අබ්භුග්ගන්ත්වා ඔරුය්හ දසබලස්ස පාදෙ වන්දි, එතෙනුපායෙන සත්තතාලප්පමාණං අබ්භුග්ගන්ත්වා ¶ අනෙකානි පාටිහාරියසතානි දස්සෙන්තො ධම්මකථං ¶ ආරභි. දිස්සමානෙනපි කායෙන කථෙති, අදිස්සමානෙනපි. උපරිමෙන වා හෙට්ඨිමෙන වා උපඩ්ඪකායෙන කථෙති අදිස්සමානෙනපි දිස්සමානෙනපි, කාලෙන චන්දවණ්ණං දස්සෙති, කාලෙන සූරියවණ්ණං, කාලෙන පබ්බතවණ්ණං, කාලෙන සමුද්දවණ්ණං, කාලෙන චක්කවත්තිරාජා හොති, කාලෙන වෙස්සවණමහාරාජා, කාලෙන සක්කො ¶ දෙවරාජා, කාලෙන මහාබ්රහ්මාති එවං අනෙකානි පාටිහාරියසතානි දස්සෙන්තො ධම්මකථං කථෙසි. සකලනගරං සන්නිපති. ථෙරො ඔරුය්හ දසබලස්ස පාදෙ වන්දිත්වා අට්ඨාසි. අථ නං සත්ථා ආහ – ‘‘කො නාමො අයං සාරිපුත්ත ධම්මපරියායො’’ති. සීහවිකීළිතො නාම, භන්තෙති. තග්ඝ, සාරිපුත්ත, සීහවිකීළිතො තග්ඝ, සාරිපුත්ත, සීහවිකීළිතොති.

ථෙරො අලත්තකවණ්ණෙ හත්ථෙ පසාරෙත්වා සත්ථු සුවණ්ණකච්ඡපසදිසෙ පාදෙ ගොප්ඵකෙසු ගහෙත්වා – ‘‘භන්තෙ, ඉමෙසං පාදානං වන්දනත්ථාය කප්පසතසහස්සාධිකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං පාරමියො පූරිතා, සො මෙ මනොරථො මත්ථකං පත්තො, ඉතො දානි පට්ඨාය පටිසන්ධිවසෙන න පුන එකට්ඨානෙ සන්නිපාතො සමාගමො අත්ථි, ඡින්නො එස විස්සාසො, අනෙකෙහි බුද්ධසතසහස්සෙහි පවිට්ඨං අජරං අමරං ඛෙමං සුඛං සීතලං අභයං නිබ්බානපුරං පවිසිස්සාමි, සචෙ මෙ කිඤ්චි කායිකං වා වාචසිකං වා න රොචෙථ, ඛමථ තං භගවා, ගමනකාලො මය්හ’’න්ති. ඛමාමි තෙ, සාරිපුත්ත, න ඛො පන තෙ කිඤ්චි කායිකං වා වාචසිකං වා මය්හං අරුච්චනකං අත්ථි, යස්ස දානි ත්වං, සාරිපුත්ත, කාලං මඤ්ඤසීති.

ඉති භගවතා අනුඤ්ඤාතසමනන්තරං සත්ථු පාදෙ වන්දිත්වා උට්ඨිතමත්තෙ ආයස්මන්තෙ සාරිපුත්තෙ සිනෙරුචක්කවාළහිමවන්තපරිභණ්ඩපබ්බතෙ ධාරයමානාපි – ‘‘අජ්ජ ඉමං ගුණරාසිං ධාරෙතුං න සක්කොමී’’ති වදන්තී විය එකප්පහාරෙනෙව විරවමානා මහාපථවී යාව උදකපරියන්තා අකම්පි, ආකාසෙ දෙවදුන්දුභියො ඵලිංසු, මහාමෙඝො උට්ඨහිත්වා පොක්ඛරවස්සං වස්සි.

සත්ථා – ‘‘ධම්මසෙනාපතිං පටිපාදෙස්සාමී’’ති ධම්මාසනා ¶ වුට්ඨාය ගන්ධකුටිඅභිමුඛො ගන්ත්වා මණිඵලකෙ අට්ඨාසි. ථෙරො තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා චතූසු ඨානෙසු වන්දිත්වා – ‘‘භගවා ඉතො කප්පසතසහස්සාධිකස්ස අසඞ්ඛ්යෙය්යස්ස උපරි අනොමදස්සීසම්මාසම්බුද්ධස්ස පාදමූලෙ නිපජ්ජිත්වා තුම්හාකං දස්සනං පත්ථෙසිං, සා මෙ පත්ථනා සමිද්ධා, දිට්ඨා තුම්හෙ, තං පඨමදස්සනං, ඉදං පච්ඡිමදස්සනං. පුන තුම්හාකං දස්සනං නත්ථී’’ති වත්වා දසනඛසමොධානසමුජ්ජලං ¶ අඤ්ජලිං පග්ගය්හ යාව දස්සනවිසයා අභිමුඛොව පටික්කමිත්වා ¶ වන්දිත්වා පක්කාමි. පුන මහාපථවී ධාරෙතුං අසක්කොන්තී උදකපරියන්තං කත්වා අකම්පි.

භගවා පරිවාරෙත්වා ඨිතෙ භික්ඛූ ආහ – ‘‘අනුගච්ඡථ, භික්ඛවෙ, තුම්හාකං ජෙට්ඨභාතික’’න්ති. තස්මිං ඛණෙ චතස්සොපි පරිසා සම්මාසම්බුද්ධං එකකංයෙව ජෙතවනෙ ඔහාය නිරවසෙසා නික්ඛමිංසු. සාවත්ථිනගරවාසිනොපි – ‘‘සාරිපුත්තත්ථෙරො කිර සම්මාසම්බුද්ධං ආපුච්ඡිත්වා පරිනිබ්බායිතුකාමො නික්ඛන්තො, පස්සිස්සාම න’’න්ති නගරද්වාරානි නිරොකාසානි කරොන්තා නික්ඛමිත්වා ගන්ධමාලාදිහත්ථා කෙසෙ විකිරිත්වා – ‘‘ඉදානි මයං කහං මහාපඤ්ඤො නිසින්නො, කහං ධම්මසෙනාපති නිසින්නො’’ති පුච්ඡන්තා – ‘‘කස්ස සන්තිකං ගමිස්සාම, කස්ස හත්ථෙ සත්ථාරං ඨපෙත්වා ථෙරො පක්කන්තො’’තිආදිනා නයෙන පරිදෙවන්තා රොදන්තා ථෙරං අනුබන්ධිංසු.

ථෙරො මහාපඤ්ඤාය ඨිතත්තා – ‘‘සබ්බෙසං අනතික්කමනීයො එස මග්ගො’’ති මහාජනං ඔවදිත්වා – ‘‘තුම්හෙපි, ආවුසො, තිට්ඨථ, මා දසබලෙ පමාදං ආපජ්ජිත්ථා’’ති භික්ඛුසඞ්ඝම්පි නිවත්තෙත්වා අත්තනො පරිසායෙව සද්ධිං පක්කාමි. යෙපි මනුස්සා – ‘‘පුබ්බෙ අය්යො පච්චාගමනචාරිකං චරති, ඉදං ඉදානි ගමනං න පුන පච්චාගමනායා’’ති පරිදෙවන්තා අනුබන්ධිංසුයෙව. තෙපි – ‘‘අප්පමත්තා, ආවුසො, හොථ, එවංභාවිනො නාම සඞ්ඛාරා’’ති නිවත්තෙසි.

අථ ඛො ආයස්මා සාරිපුත්තො සබ්බත්ථ එකරත්තිවාසෙන අන්තරාමග්ගෙ සත්තාහං මනුස්සානං ¶ සඞ්ගහං කරොන්තො සායං නාලකගාමං පත්වා ගාමද්වාරෙ නිග්රොධරුක්ඛමූලෙ අට්ඨාසි. අථ උපරෙවතො නාම ථෙරස්ස භාගිනෙය්යො බහිගාමං ගච්ඡන්තො ථෙරං දිස්වා උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා අට්ඨාසි. ථෙරො තං ආහ – ‘‘අත්ථි ගෙහෙ තෙ අය්යිකා’’ති. ආම භන්තෙති. ගච්ඡ අම්හාකං ඉධාගතභාවං ආරොචෙහි. ‘‘කස්මා ආගතො’’ති ච වුත්තෙ – ‘‘අජ්ජ කිර එකදිවසං අන්තොගාමෙ වසිස්සති, ජාතොවරකං පටිජග්ගථ, පඤ්චන්නඤ්ච කිර භික්ඛුසතානං වසනට්ඨානං ජානාථා’’ති. සො ගන්ත්වා – ‘‘අය්යිකෙ මය්හං මාතුලො ආගතො’’ති ආහ. ඉදානි කුහින්ති? ගාමද්වාරෙති. එකකොව, අඤ්ඤොපි කොචි අත්ථීති? අත්ථි පඤ්චසතා භික්ඛූති. කිංකාරණා ආගතොති? සො තං පවත්තිං ආරොචෙසි. බ්රාහ්මණී – ‘‘කිං නු ඛො එත්තකානං වසනට්ඨානං පටිජග්ගාපෙති ¶ , දහරකාලෙ පබ්බජිත්වා මහල්ලකකාලෙ ගිහී හොතුකාමො’’ති චින්තෙන්තී ජාතොවරකං පටිජග්ගාපෙත්වා පඤ්චසතානං වසනට්ඨානං කාරෙත්වා දණ්ඩදීපිකා ජාලෙත්වා ථෙරස්ස පාහෙසි.

ථෙරො ¶ භික්ඛූහි සද්ධිං පාසාදං ආරුය්හ ජාතොවරකං පවිසිත්වා නිසීදි, නිසීදිත්වා ‘‘තුම්හාකං වසනට්ඨානං ගච්ඡථා’’ති භික්ඛූ උය්යොජෙසි. තෙසු ගතමත්තෙසුයෙව ථෙරස්ස ඛරො ආබාධො උප්පජ්ජි, ලොහිතපක්ඛන්දිකා මාරණන්තිකා වෙදනා වත්තන්ති. එකං භාජනං පවිසති, එකං නික්ඛමති. බ්රාහ්මණී – ‘‘මම පුත්තස්ස පවත්ති මය්හං න රුච්චතී’’ති අත්තනො වසනගබ්භද්වාරං නිස්සාය අට්ඨාසි.

චත්තාරො මහාරාජානො ‘‘ධම්මසෙනාපති කුහිං විහරතී’’ති ඔලොකෙන්තා නාලකගාමෙ ජාතොවරකෙ පරිනිබ්බානමඤ්චෙ නිපන්නො, පච්ඡිමදස්සනං ගමිස්සාමා’’ති ආගම්ම වන්දිත්වා අට්ඨංසු. කෙ තුම්හෙති? මහාරාජානො භන්තෙති. කස්මා ආගතත්ථාති? ගිලානුපට්ඨාකා භවිස්සාමාති. ‘‘හොතු, අත්ථි ගිලානුපට්ඨාකො, ගච්ඡථ තුම්හෙ’’ති උය්යොජෙසි. තෙසං ගතාවසානෙ තෙනෙව නයෙන සක්කො දෙවානමින්දො. තස්මිං ගතෙ මහාබ්රහ්මා ච ආගමිංසු. තෙපි තථෙව ථෙරො උය්යොජෙසි.

බ්රාහ්මණී දෙවතානං ආගමනඤ්ච ගමනඤ්ච දිස්වා ‘‘කෙ නු ඛො එතෙ මම පුත්තං වන්දිත්වා ගච්ඡන්තී’’ති ථෙරස්ස ¶ ගබ්භද්වාරං ගන්ත්වා ‘‘තාත, චුන්ද, කා පවත්තී’’ති පුච්ඡි. සො තං පවත්තිං ආචික්ඛිත්වා ‘‘මහාඋපාසිකා, භන්තෙ, ආගතා’’ති ආහ. ථෙරො ‘‘කස්මා අවෙලාය ආගතා’’ති පුච්ඡි. සා ‘‘තුය්හං, තාත, දස්සනත්ථායා’’ති වත්වා ‘‘තාත, පඨමං කෙ ආගතා’’ති පුච්ඡි. චත්තාරො මහාරාජානො උපාසිකෙති. තාත, ත්වං චතූහි මහාරාජෙහි මහන්තතරොති? ආරාමිකසදිසා එතෙ උපාසිකෙ, අම්හාකං සත්ථු පටිසන්ධිග්ගහණතො පට්ඨාය ඛග්ගහත්ථා හුත්වා ආරක්ඛං අකංසූති. තෙසං තාත ගතාවසානෙ කො ආගතොති? සක්කො දෙවානමින්දොති. දෙවරාජතොපි ත්වං තාත මහන්තතරොති? භණ්ඩග්ගාහකසාමණෙරසදිසො එස උපාසිකෙ, අම්හාකං සත්ථු තාවතිංසතො ඔතරණකාලෙ පත්තචීවරං ගහෙත්වා ඔතිණ්ණොති. තස්ස තාත ගතාවසානෙ ජොතයමානො විය කො ආගතොති? උපාසිකෙ, තුය්හං භගවා ච සත්ථා ච මහාබ්රහ්මා නාම එසොති. මය්හං භගවතො ¶ මහාබ්රහ්මතොපි ත්වං, තාත, මහන්තතරොති? ආම උපාසිකෙ, එතෙ නාම කිර අම්හාකං සත්ථු ජාතදිවසෙ චත්තාරො මහාබ්රහ්මානො මහාපුරිසං සුවණ්ණජාලෙන පටිග්ගණ්හිංසූති.

අථ බ්රාහ්මණියා – ‘‘පුත්තස්ස තාව මෙ අයං ආනුභාවො, කීදිසො වත මය්හං පුත්තස්ස භගවතො ¶ සත්ථු ආනුභාවො භවිස්සතී’’ති චින්තයන්තියා සහසා පඤ්චවණ්ණා පීති උප්පජ්ජිත්වා සකලසරීරං ඵරි. ථෙරො – ‘‘උප්පන්නං මෙ මාතු පීතිසොමනස්සං, අයං දානි කාලො ධම්මදෙසනායා’’ති චින්තෙත්වා ‘‘කිං චින්තෙසි මහාඋපාසිකෙ’’ති ආහ. සා ‘‘පුත්තස්ස තාව මෙ අයං ගුණො, සත්ථු පනස්ස කීදිසො භවිස්සතීති ඉදං, තාත, චින්තෙමී’’ති ආහ. මහාඋපාසිකෙ, මය්හං සත්ථුජාතක්ඛණෙ මහාභිනික්ඛමනෙ සම්බොධියං ධම්මචක්කප්පවත්තනෙ ච දසසහස්සිලොකධාතු කම්පිත්ථ. සීලෙන සමාධිනා පඤ්ඤාය විමුත්තියා විමුත්තිඤාණදස්සනෙන සමො නාම නත්ථි, ඉතිපි සො භගවාති විත්ථාරෙත්වා බුද්ධගුණපටිසංයුත්තං ධම්මදෙසනං කථෙසි.

බ්රාහ්මණී පියපුත්තස්ස ධම්මදෙසනාපරියොසානෙ සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාය පුත්තං ආහ – ‘‘තාත උපතිස්ස, කස්මා එවමකාසි, එවරූපං නාම අමතං මය්හං එත්තකං කාලං න අදාසී’’ති. ථෙරො – ‘‘දින්නං දානි මෙ මාතු රූපසාරියා ¶ බ්රාහ්මණියා පොසාවනිකමූලං, එත්තකෙන වට්ටිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා – ‘‘ගච්ඡ මහාඋපසිකෙ’’ති බ්රාහ්මණිං උය්යොජෙත්වා – ‘‘චුන්ද කා වෙලා’’ති ආහ. බලවපච්චූසකාලො, භන්තෙති. භික්ඛුසඞ්ඝං සන්නිපාතෙහීති. සන්නිපතිතො භන්තෙ භික්ඛුසඞ්ඝොති. ‘‘මං උක්ඛිපිත්වා නිසීදාපෙහි චුන්දා’’ති උක්ඛිපිත්වා නිසීදාපෙසි.

ථෙරො භික්ඛූ ආමන්තෙසි – ‘‘ආවුසො චතුචත්තාලීසං වො වස්සානි මයා සද්ධිං විචරන්තානං යං මෙ කායිකං වා වාචසිකං වා න රොචෙථ, තං ඛමථ ආවුසො’’ති. එත්තකං, භන්තෙ, අම්හාකං ඡායා විය තුම්හෙ අමුඤ්චිත්වා විචරන්තානං අරුච්චනකං නාම නත්ථි, තුම්හෙ පන අම්හාකං ඛමථාති. අථ ථෙරො මහාචීවරං සඞ්කඩ්ඪිත්වා මුඛං පිධාය දක්ඛිණෙන පස්සෙන නිපන්නො සත්ථා විය නව අනුපුබ්බසමාපත්තියො අනුලොමපටිලොමතො සමාපජ්ජිත්වා පුන පඨමජ්ඣානං ආදිං කත්වා යාව චතුත්ථජ්ඣානා සමාපජ්ජි ¶ . තතො වුට්ඨාය අනන්තරංයෙව මහාපථවිං උන්නාදෙන්තො අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායි.

උපාසිකා – ‘‘කිං නු ඛො මෙ පුත්තො, න කිඤ්චි කථෙතී’’ති උට්ඨාය පිට්ඨිපාදෙ පරිමජ්ජන්තී පරිනිබ්බුතභාවං ඤත්වා මහාසද්දං කුරුමානා පාදෙසු නිපතිත්වා – ‘‘තාත මයං ඉතො පුබ්බෙ තව ගුණං න ජානිම්හා, ඉදානි පන තං ආදිං කත්වා අනෙකසතෙ අනෙකසහස්සෙ අනෙකසතසහස්සෙ භික්ඛූ ඉමස්මිං නිවෙසනෙ නිසීදාපෙත්වා භොජෙතුං න ලභිම්හා, චීවරෙහි අච්ඡාදෙතුං න ලභිම්හා, විහාරසතං විහාරසහස්සං කාරෙතුං න ලභිම්හා’’ති යාව අරුණුග්ගමනා පරිදෙවි ¶ . අරුණෙ උග්ගතමත්තෙයෙව සුවණ්ණකාරෙ පක්කොසාපෙත්වා සුවණ්ණගබ්භං විවරාපෙත්වා සුවණ්ණඝටියො මහාතුලාය තුලාපෙත්වා – ‘‘පඤ්ච කූටාගාරසතානි පඤ්ච අග්ඝිකසතානි කරොථා’’ති දාපෙති.

සක්කොපි දෙවරාජා විස්සකම්මදෙවපුත්තං ආමන්තෙත්වා – ‘‘තාත ධම්මසෙනාපති පරිනිබ්බුතො, පඤ්ච කූටාගාරසතානි පඤ්ච අග්ඝිකසතානි ච මාපෙහී’’ති ආහ. ඉති උපාසිකාය කාරිතානි ච විස්සකම්මෙන නිම්මිතානි ච සබ්බානිපි ද්වෙසහස්සානි අහෙසුං. තතො නගරමජ්ඣෙ සාරමයං මහාමණ්ඩපං කාරෙත්වා මණ්ඩපමජ්ඣෙ මහාකූටාගාරං ඨපෙත්වා ¶ සෙසානි පරිවාරසඞ්ඛෙපෙන ඨපෙත්වා සාධුකීළිකං ආරභිංසු. දෙවානං අන්තරෙ මනුස්සා, මනුස්සානං අන්තරෙ දෙවා අහෙසුං.

රෙවතී නාම එකා ථෙරස්ස උපට්ඨායිකා – ‘‘අහං ථෙරස්ස පූජං කරිස්සාමී’’ති සුවණ්ණපුප්ඵානං තයො කුම්භෙ කාරෙසි. ‘‘ථෙරස්ස පූජං කරිස්සාමී’’ති සක්කො දෙවරාජා අඩ්ඪතෙය්යකොටිනාටකෙහි පරිවාරිතො ඔතරි. ‘‘සක්කො ඔතරතී’’ති මහාජනො පච්ඡාමුඛො පටික්කමි. තත්ථ සාපි උපාසිකා පටික්කමමානා ගරුභාරත්තා එකමන්තං අපසක්කිතුං අසක්කොන්තී මනුස්සානං අන්තරෙ පති. මනුස්සා අපස්සන්තා තං මද්දිත්වා අගමිංසු. සා තත්ථෙව කාලං කත්වා තාවතිංසභවනෙ කනකවිමානෙ නිබ්බත්ති. නිබ්බත්තක්ඛණෙයෙවස්සා රතනක්ඛන්ධො විය තිගාවුතප්පමාණො අත්තභාවො අහොසි සට්ඨිසකටපූරප්පමාණඅලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතා අච්ඡරාසහස්සපරිවාරිතා. අථස්සා දිබ්බං සබ්බකායිකාදාසං පුරතො ඨපයිංසු ¶ . සා අත්තනො සිරිසම්පත්තිං දිස්වා – ‘‘උළාරා අයං සම්පත්ති, කිං නු ඛො මෙ කම්මං කත’’න්ති චින්තයමානා අද්දස – ‘‘මයා සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස පරිනිබ්බුතට්ඨානෙ තීහි සුවණ්ණපුප්ඵකුම්භෙහි පූජා කතා, මහාජනො මං මද්දිත්වා ගතො, සාහං තත්ථ කාලං කත්වා ඉධූපපන්නා, ථෙරං නිස්සාය ලද්ධං ඉදානි පුඤ්ඤවිපාකං මනුස්සානං කථෙස්සාමී’’ති සහ විමානෙනෙව ඔතරි.

මහාජනො දූරතොව දිස්වා – ‘‘කිං නු ඛො ද්වෙ සූරියා උට්ඨිතා’’ති? ඔලොකෙන්තො – ‘‘විමානෙ ආගච්ඡන්තෙ කූටාගාරසණ්ඨානං පඤ්ඤායති, නායං සූරියො, විමානමෙතං එක’’න්ති ආහ. තම්පි විමානං තාවදෙව ආගන්ත්වා ථෙරස්ස දාරුචිතකමත්ථකෙ වෙහාසං අට්ඨාසි. දෙවධීතා විමානං ආකාසෙයෙව ඨපෙත්වා පථවිං ඔතරි. මහාජනො – ‘‘කා ත්වං, අය්යෙ’’ති? පුච්ඡි. ‘‘න මං තුම්හෙ ජානාථ, රෙවතී නාමාහං, තීහි සුවණ්ණපුප්ඵකුම්භෙහි ථෙරං පූජං කත්වා මනුස්සෙහි මද්දිතා ¶ කාලං කත්වා තාවතිංසභවනෙ නිබ්බත්තා, පස්සථ මෙ සිරිසම්පත්තිං, තුම්හෙපි දානි දානානි දෙථ, පුඤ්ඤානි කරොථා’’ති කුසලකිරියාය වණ්ණං කථෙත්වා ථෙරස්ස චිතකං පදක්ඛිණං කත්වා වන්දිත්වා අත්තනො දෙවට්ඨානංයෙව ගතා.

මහාජනොපි ¶ සත්තාහං සාධුකීළිකං කීළිත්වා සබ්බගන්ධෙහි චිතකං අකාසි, චිතකා එකූනරතනසතිකා අහොසි. ථෙරස්ස සරීරං චිතකං ආරොපෙත්වා උසීරකලාපකෙහි ආලිම්පෙසුං. ආළාහනෙ සබ්බරත්තිං ධම්මස්සවනං පවත්ති. අනුරුද්ධත්ථෙරො සබ්බගන්ධොදකෙන ථෙරස්ස චිතකං නිබ්බාපෙසි. චුන්දත්ථෙරො ධාතුයො පරිස්සාවනෙ පක්ඛිපිත්වා – ‘‘න දානි මයා ඉධෙව සක්කා ඨාතුං, මය්හං ජෙට්ඨභාතිකස්ස ධම්මසෙනාපතිසාරිපුත්තත්ථෙරස්ස පරිනිබ්බුතභාවං සම්මාසම්බුද්ධස්ස ආරොචෙස්සාමී’’ති ධාතුපරිස්සාවනං ථෙරස්ස ච පත්තචීවරං ගහෙත්වා සාවත්ථිං අගමාසි. එකට්ඨානෙපි ච ද්වෙ රත්තියො අවසිත්වා සබ්බත්ථ එකරත්තිවාසෙනෙව සාවත්ථිං පාපුණි. තමත්ථං දස්සෙතුං අථ ඛො චුන්දො සමණුද්දෙසොතිආදි වුත්තං.

තත්ථ යෙනායස්මා ආනන්දොති යෙන අත්තනො උපජ්ඣායො ධම්මභණ්ඩාගාරිකො ආයස්මා ආනන්දො, තෙනුපසඞ්කමි. කස්මා පනෙස උජුකං ¶ සත්ථු සන්තිකං අගන්ත්වා ථෙරස්ස සන්තිකං අගමාසීති? සත්ථරි ච ථෙරෙ ච ගාරවෙන. ජෙතවනමහාවිහාරෙ පොක්ඛරණියං කිරස්ස න්හත්වා පච්චුත්තරිත්වා සුනිවත්ථසුපාරුතස්ස එතදහොසි – ‘‘බුද්ධා නාම මහාපාසාණච්ඡත්තං විය ගරුනො, ඵණකතසප්ප සීහබ්යග්ඝමත්තවරවාරණාදයො විය ච දුරාසදා, න සක්කා මයා උජුකමෙව සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා කථෙතුං, කස්ස නු ඛො සන්තිකං ගන්තබ්බ’’න්ති. තතො චින්තෙසි – ‘‘උපජ්ඣායො මෙ ධම්මභණ්ඩාගාරිකො ජෙට්ඨභාතිකත්ථෙරස්ස උත්තමසහායො, තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා තං ආදාය සත්ථාරා සද්ධිං කථෙස්සාමී’’ති සත්ථරි චෙව ථෙරෙ ච ගාරවෙන උපසඞ්කමි.

ඉදමස්ස පත්තචීවරන්ති ‘‘අයමස්ස පරිභොගපත්තො, ඉදං ධාතුපරිස්සාවන’’න්ති එවං එකෙකං ආචික්ඛි. පාළියං පන ‘‘ඉදමස්ස පත්තචීවර’’න්ති එත්තකමෙව වුත්තං. කථාපාභතන්ති කථාමූලං. මූලඤ්හි පාභතන්ති වුච්චති. යථාහ –

‘‘අප්පකෙනපි ¶ මෙධාවී, පාභතෙන විචක්ඛණො;

සමුට්ඨාපෙති අත්තානං, අණුං අග්ගිංව සන්ධම’’න්ති. (ජා. 1.1.4);

භගවන්තං ¶ දස්සනායාති භගවන්තං දස්සනත්ථාය. කිං පනිමිනා භගවා න දිට්ඨපුබ්බොති? නො න දිට්ඨපුබ්බො. අයඤ්හි ආයස්මා දිවා නව වාරෙ, රත්තිං නව වාරෙති එකාහං අට්ඨාරස වාරෙ උපට්ඨානමෙව ගච්ඡති. දිවසස්ස පන සතවාරං වා සහස්සවාරං වා ගන්තුකාමො සමානොපි න අකාරණා ගච්ඡති, එකං පඤ්හද්වාරං ගහෙත්වාව ගච්ඡති. සො තංදිවසං තෙන කථාපාභතෙන ගන්තුකාමො එවමාහ. ඉදමස්ස පත්තචීවරන්ති ථෙරොපි – ‘‘ඉදං තස්ස පත්තචීවරං, ඉදඤ්ච ධාතුපරිස්සාවන’’න්ති පාටියෙක්කංයෙව දස්සෙත්වා ආචික්ඛි.

සත්ථා හත්ථං පසාරෙත්වා ධාතුපරිස්සාවනං ගහෙත්වා හත්ථතලෙ ඨපෙත්වා භික්ඛූ ආමන්තෙසි – ‘‘යො සො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු පුරිමදිවසෙ අනෙකානි පාටිහාරියසතානි කත්වා පරිනිබ්බානං අනුජානාපෙසි, තස්ස ඉදානි ඉමා සඞ්ඛවණ්ණසන්නිභා ධාතුයොව පඤ්ඤායන්ති, කප්පසතසහස්සාධිකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං පූරිතපාරමී එස, භික්ඛවෙ, භික්ඛු, මයා පවත්තිතං ධම්මචක්කං ¶ අනුපවත්තකො එස භික්ඛු, පටිලද්ධදුතියආසනො එස භික්ඛු, පූරිතසාවකසන්නිපාතො එස භික්ඛු, ඨපෙත්වා මං දසසු චක්කවාළසහස්සෙසු පඤ්ඤාය අසදිසො එස භික්ඛු, මහාපඤ්ඤො එස භික්ඛු, පුථුපඤ්ඤො හාසපඤ්ඤො ජවනපඤ්ඤො තික්ඛපඤ්ඤො නිබ්බෙධිකපඤ්ඤො එස භික්ඛු, අප්පිච්ඡො එස භික්ඛු, සන්තුට්ඨො පවිවිත්තො අසංසට්ඨො ආරද්ධවීරියො චොදකො පාපගරහී එස භික්ඛු, පඤ්ච ජාතිසතානි පටිලද්ධමහාසම්පත්තියො පහාය පබ්බජිතො එස භික්ඛු, මම සාසනෙ පථවීසමඛන්තිකො එස භික්ඛු, ඡින්නවිසාණඋසභසදිසො එස භික්ඛු, චණ්ඩාලපුත්තසදිසනීචචිත්තො එස භික්ඛු. පස්සථ, භික්ඛවෙ, මහාපඤ්ඤස්ස ධාතුයො, පස්සථ, භික්ඛවෙ, පුථුපඤ්ඤස්ස හාසපඤ්ඤස්ස ජවනපඤ්ඤස්ස තික්ඛපඤ්ඤස්ස නිබ්බෙධිකපඤ්ඤස්ස අප්පිච්ඡස්ස සන්තුට්ඨස්ස පවිවිත්තස්ස අසංසට්ඨස්ස ආරද්ධවීරියස්ස ¶ , චොදකස්ස, පස්සථ, භික්ඛවෙ, පාපගරහිස්ස ධාතුයොති.

තං වීතරාගං සුසමාහිතින්ද්රියං,

පරිනිබ්බුතං වන්දථ සාරිපුත්තං.

‘‘ඛන්තිබලො ¶ පථවිසමො න කුප්පති,

අනුකම්පකො කාරුණිකො ච නිබ්බුතො,

පරිනිබ්බුතං වන්දථ සාරිපුත්තං.

‘‘චණ්ඩාලපුත්තො යථා නගරං පවිට්ඨො,

පරිනිබ්බුතං වන්දථ සාරිපුත්තං.

පරිනිබ්බුතං වන්දථ සාරිපුත්ත’’න්ති.

ඉති ¶ භගවා පඤ්චහි ගාථාසතෙහි ථෙරස්ස වණ්ණං කථෙසි. යථා යථා භගවා ථෙරස්ස වණ්ණං කථෙසි, තථා තථා ආනන්දත්ථෙරො සන්ධාරෙතුං න සක්කොති, බිළාරමුඛෙ පක්ඛන්තකුක්කුටො විය පවෙධති. තෙනාහ අපිච මෙ, භන්තෙ, මධුරකජාතො විය කායොති සබ්බං විත්ථාරෙතබ්බං. තත්ථ මධුරකජාතොතිආදීනං අත්ථො වුත්තොයෙව. ඉධ පන ධම්මාති උද්දෙසපරිපුච්ඡාධම්මා අධිප්පෙතා. තස්ස හි උද්දෙසපරිපුච්ඡාධම්මෙ අගහිතෙ වා ගහෙතුං, ගහිතෙ වා සජ්ඣායං කාතුං චිත්තං න පවත්තති. අථ සත්ථා පඤ්චපසාදවිචිත්රානි අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා ථෙරං ඔලොකෙන්තො ‘‘අස්සාසෙස්සාමි න’’න්ති අස්සාසෙන්තො කිං නු ඛො තෙ, ආනන්ද, සාරිපුත්තොතිආදිමාහ.

තත්ථ සීලක්ඛන්ධන්ති ලොකියලොකුත්තරසීලං. සමාධිපඤ්ඤාසුපි එසෙව නයො. විමුත්ති පන ලොකුත්තරාව. විමුත්තිඤාණදස්සනං ¶ පච්චවෙක්ඛණඤාණං, තං ලොකියමෙව. ඔවාදකොති ඔවාදදායකො. ඔතිණ්ණොති ඔතිණ්ණෙසු වත්ථූසු නානප්පකාරෙන ඔතරණසීලො. විඤ්ඤාපකොති ධම්මකථාකාලෙ අත්ථඤ්ච කාරණඤ්ච විඤ්ඤාපෙතා. සන්දස්සකොති ඛන්ධධාතුආයතනවසෙන තෙසං තෙසං ධම්මානං ¶ දස්සෙතා. සමාදපකොති ‘‘ඉදඤ්චිදඤ්ච ගණ්හථා’’ති එවං ගණ්හාපකො. සමුත්තෙජකොති අබ්භුස්සාහකො. සම්පහංසකොති පටිලද්ධගුණෙහි මොදාපකො ජොතාපකො.

අකිලාසු ධම්මදෙසනායාති ධම්මදෙසනං ආරභිත්වා ‘‘සීසං වා මෙ රුජ්ජති, හදයං වා කුච්ඡි වා පිට්ඨි වා’’ති එවං ඔසක්කනාකාරවිරහිතො නික්කිලාසු විසාරදො එකස්සාපි ද්වින්නම්පි සීහවෙගෙනෙව පක්ඛන්දති. අනුග්ගාහකො සබ්රහ්මචාරීනන්ති පදස්ස අත්ථො ඛන්ධකවග්ගෙ විත්ථාරිතොව. ධම්මොජං ධම්මභොගන්ති උභයෙනපි ධම්මපරිභොගොව කථිතො. ධම්මානුග්ගහන්ති ධම්මෙන අනුග්ගහණං.

සත්ථා ‘‘අතිවිය අයං භික්ඛු කිලමතී’’ති පුන තං අස්සාසෙන්තො නනු තං, ආනන්ද, මයාතිආදිමාහ. තත්ථ පියෙහි මනාපෙහීති මාතාපිතාභාතාභගිනීආදිකෙහි ජාතියා නානාභාවො, මරණෙන විනාභාවො, භවෙන අඤ්ඤථාභාවො. තං කුතෙත්ථ, ආනන්ද, ලබ්භාති තන්ති ¶ තස්මා. යස්මා සබ්බෙහි පියෙහි මනාපෙහි නානාභාවො, තස්මා දස පාරමියො පූරෙත්වාපි සම්බොධිං පත්වාපි ධම්මචක්කං පවත්තෙත්වාපි යමකපාටිහාරියං දස්සෙත්වාපි දෙවොරොහනං කත්වාපි යං තං ජාතං භූතං සඞ්ඛතං පලොකධම්මං, තං තථාගතස්සාපි සරීරං මා පලුජ්ජීති නෙතං ඨානං විජ්ජති, රොදන්තෙනපි කන්දන්තෙනපි න සක්කා තං කාරණං ලද්ධුන්ති. සො පලුජ්ජෙය්යාති සො භිජ්ජෙය්ය.

එවමෙව ඛොති එත්ථ යොජනසතුබ්බෙධො මහාජම්බුරුක්ඛො විය භික්ඛුසඞ්ඝො තස්ස දක්ඛිණදිසං ගතො පඤ්ඤාසයොජනිකො මහාඛන්ධො විය ධම්මසෙනාපති. තස්මිං මහාඛන්ධෙ භින්නෙ තතො පට්ඨාය අනුපුබ්බෙන වඩ්ඪිත්වා පුප්ඵඵලාදීහි තං ඨානං පූරෙතුං සමත්ථස්ස අඤ්ඤස්ස ඛන්ධස්ස අභාවො විය ථෙරෙ පරිනිබ්බුතෙ සොළසන්නං පඤ්ඤානං මත්ථකං පත්තස්ස අඤ්ඤස්ස දක්ඛිණාසනෙ නිසීදනසමත්ථස්ස සාරිපුත්තසදිසස්ස භික්ඛුනො අභාවො. තාය පරිභින්නාය සො රුක්ඛො විය ¶ භික්ඛුසඞ්ඝො ඛන්ධොත්වෙව ජාතොති වෙදිතබ්බො. තස්මාති යස්මා සබ්බං සඞ්ඛතං පලොකධම්මං, තං මා පලුජ්ජීති න සක්කා ලද්ධුං, තස්මා.

380-381. චතුත්ථෙ ¶ අචිරපරිනිබ්බුතෙසු සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානෙසූති නචිරපරිනිබ්බුතෙසු ද්වීසු අග්ගසාවකෙසු. තෙසඤ්හි ධම්මසෙනාපති කත්තිකමාසපුණ්ණමාය පරිනිබ්බුතො, මහාමොග්ගල්ලානො තතො අඩ්ඪමාසං අතික්කම්ම අමාවසුපොසථෙ. සත්ථා ද්වීසු අග්ගසාවකෙසු පරිනිබ්බුතෙසු මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවාරො මහාමණ්ඩලෙ චාරිකං චරමානො අනුපුබ්බෙන උක්කචෙලනගරං පත්වා තත්ථ පිණ්ඩාය චරිත්වා ගඞ්ගාපිට්ඨෙ රජතපට්ටවණ්ණවාලිකාපුලිනෙ විහාසි. තෙන වුත්තං ‘‘අචිරපරිනිබ්බුතෙසු සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානෙසූ’’ති. යෙ මහන්තතරා ඛන්ධා තෙ පලුජ්ජෙය්යුන්ති ඉධාපි යොජනසතුබ්බෙධො මහාජම්බුරුක්ඛො විය භික්ඛුසඞ්ඝො, තස්ස දක්ඛිණතො ච උත්තරතො ච ගතා පණ්ණාසයොජනිකා ද්වෙ මහාඛන්ධා විය ද්වෙ අග්ගසාවකාති. සෙසං පුරිමනයෙනෙව යොජෙතබ්බං. පඤ්චමෙ දිට්ඨීති කම්මස්සකදිට්ඨි.

382. ඡට්ඨෙ ¶ මච්චුධෙය්යස්ස පාරන්ති තෙභූමකවට්ටස්ස පාරභූතං, නිබ්බානං.

384. අට්ඨමෙ කායෙ වා භික්ඛූති තස්මිං කාලෙ භික්ඛුයෙව නත්ථි, එවං සන්තෙපි යො සතිපට්ඨානෙ භාවෙති, සො කිලෙසභින්දනෙන භික්ඛුයෙවාති දස්සෙන්තො එවමාහ. එකායනන්ති ¶ එකමග්ගං. ජාතික්ඛයන්තදස්සීති ජාතියා ඛයොති ච අන්තොති ච නිබ්බානං, තං පස්සතීති අත්ථො. මග්ගං පජානාතීති එකායනසඞ්ඛාතං එකමග්ගභූතං මග්ගං පජානාති. එකායනමග්ගො වුච්චති පුබ්බභාගසතිපට්ඨානමග්ගො, තං පජානාතීති අත්ථො.

385. නවමෙ සුම්භෙසූති එවංනාමකෙ ජනපදෙ. මෙදකථාලිකාති එවං ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන ලද්ධනාමං. මමං රක්ඛ, අහං තං රක්ඛිස්සාමීති එත්ථ අයං තස්ස ලද්ධි – ආචරියො උක්ඛිත්තවංසං ¶ සුග්ගහිතං අගණ්හන්තො, අන්තෙවාසිකෙන පක්ඛන්තපක්ඛන්තදිසං අගච්ඡන්තො, සබ්බකාලඤ්ච වංසග්ගං අනුල්ලොකෙන්තො අන්තෙවාසිකං න රක්ඛති නාම, එවං අරක්ඛිතො අන්තෙවාසිකො පතිත්වා චුණ්ණවිචුණ්ණං හොති. වංසං පන සුග්ගහිතං ගණ්හන්තො, තෙන පක්ඛන්තපක්ඛන්තදිසං ගච්ඡන්තො, සබ්බකාලඤ්ච වංසග්ගං උල්ලොකෙන්තො තං රක්ඛති නාම. අන්තෙවාසිකොපි ඉතො චිතො ච පක්ඛන්දිත්වා මිගො විය කීළන්තො ආචරියං න රක්ඛති නාම. එවඤ්හි සති තිඛිණවංසකොටි ආචරියස්ස ගලවාටකෙ වා නලාටෙ වා ඨපිතා ඨිතට්ඨානං භින්දිත්වා ගච්ඡෙය්ය. ආචාරසම්පන්නතාය පන යතො වංසො නමති, තතො අනාමෙන්තො තං ආකඩ්ඪෙන්තො විය එකතොභාගියං කත්වා වාතූපථම්භං ගාහාපෙත්වා සතිං සූපට්ඨිතං කත්වා නිච්චලොව නිසීදන්තො ආචරියං රක්ඛති නාමාති.

ත්වං ආචරිය අත්තානං රක්ඛ, අහං අත්තානං රක්ඛිස්සාමීති එත්ථ අයමධිප්පායො – ආචරියො වංසං සුග්ගහිතං ගණ්හන්තො, අන්තෙවාසිකෙන පක්ඛන්තපක්ඛන්තදිසංගච්ඡන්තො ¶ , සබ්බකාලඤ්ච වංසග්ගං උල්ලොකෙන්තො, අත්තානමෙව රක්ඛති, න අන්තෙවාසිකං. අන්තෙවාසිකොපි කායම්පි එකතොභාගියං කත්වා වාතූපථම්භං ගාහාපෙත්වා සතිං සූපට්ඨිතං කත්වා නිච්චලොව නිසීදමානො අත්තානංයෙව රක්ඛති නාම, න ආචරියං.

සො තත්ථ ඤායොති යං මෙදකථාලිකා ආහ. සො තත්ථ ඤායො, සො උපායො, තං කාරණන්ති අත්ථො. සතිපට්ඨානං ¶ සෙවිතබ්බන්ති චතුබ්බිධං සතිපට්ඨානං සෙවිතබ්බං. ආසෙවනායාති කම්මට්ඨානාසෙවනාය. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, අත්තානං රක්ඛන්තො පරං රක්ඛතීති යො භික්ඛු කම්මාරාමතාදීනි පහාය රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානෙසු මූලකම්මට්ඨානං ආසෙවන්තො භාවෙන්තො අරහත්තං පාපුණාති, අථ නං පරො දිස්වා – ‘‘භද්දකො වතායං, භික්ඛු, සම්මාපටිපන්නො’’ති තස්මිං චිත්තං පසාදෙත්වා සග්ගපරායණො හොති. අයං අත්තානං රක්ඛන්තො පරං රක්ඛති නාම.

ඛන්තියාති අධිවාසනඛන්තියා. අවිහිංසායාති සපුබ්බභාගාය කරුණාය. මෙත්තචිත්තතායාති සපුබ්බභාගාය මෙත්තාය. අනුදයතායාති අනුවඩ්ඪියා, සපුබ්බභාගාය මුදිතායාති අත්ථො. පරං රක්ඛන්තො අත්තානං රක්ඛතීති එත්ථ යො භික්ඛු රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානං ගතො තීසු බ්රහ්මවිහාරෙසු තිකචතුක්කජ්ඣානානි නිබ්බත්තෙත්වා ඣානං පාදකං කත්වා සඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තො විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණාති. අයං පරං රක්ඛන්තො අත්තානං රක්ඛති නාමාති වෙදිතබ්බො.

386. දසමෙ ¶ ජනපදකල්යාණීති ජනපදම්හි කල්යාණී උත්තමා ඡසරීරදොසරහිතා පඤ්චකල්යාණසමන්නාගතා. සා හි යස්මා නාතිදීඝා නාතිරස්සා, නාතිකිසා නාතිථූලා, නාතිකාළා නාච්චොදාතා, අතික්කන්තා, මානුසවණ්ණං අප්පත්තා දිබ්බවණ්ණං, තස්මා ඡසරීරදොසරහිතා. ඡවිකල්යාණං, මංසකල්යාණං, න්හාරුකල්යාණං, අට්ඨිකල්යාණං, වයකල්යාණන්ති ඉමෙහි පන කල්යාණෙහි සමන්නාගතත්තා පඤ්චකල්යාණෙහි සමන්නාගතා නාම. තස්සා හි ආගන්තුකොභාසකිච්චං නත්ථි, අත්තනො සරීරොභාසෙනෙව ද්වාදසහත්ථට්ඨානෙ ආලොකං කරොති, පියඞ්ගුසාමා වා හොති, සුවණ්ණසාමා වා, අයමස්සා ඡවිකල්යාණතා. චත්තාරො පනස්සා හත්ථපාදා ¶ මුඛපරියොසානඤ්ච ලාඛාරසපරිකම්මකතං විය රත්තපවාළරත්තකම්බලසදිසං හොති, අයමස්සා මංසකල්යාණතා. වීසති පන නඛපත්තානි මංසතො අමුත්තට්ඨානෙ ලාඛාරසපූරිතානි විය, මුත්තට්ඨානෙ ඛීරධාරාසදිසානි, හොන්ති අයමස්සා න්හාරුකල්යාණකතා. ද්වත්තිංස දන්තා සුඵුසිතා ¶ සුධොතවජිරපන්ති විය ඛායන්ති, අයමස්සා අට්ඨිකල්යාණතා. වීසතිවස්සසතිකාපි පන සමානා සොළසවස්සුද්දෙසිකා විය හොති නිප්පලිතා, අයමස්සා වයකල්යාණතා.

පරමපාසාවිනීති එත්ථ පසවනං පසාවො, පවත්තීති අත්ථො. පසාවො එව පාසාවො. පරමො පාසාවො පරමපාසාවො, සො අස්සා අත්ථීති පරමපාසාවිනී. නච්චෙ ච ගීතෙ ච උත්තමපවත්ති සෙට්ඨකිරියා, උත්තමමෙව නච්චං නච්චති, ගීතං වා ගායතීති වුත්තං හොති. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙව. ඉමෙසු පන ද්වීසු සුත්තෙසු පුබ්බභාගවිපස්සනාව කථිතාති.

387-388. තතියවග්ගස්ස ¶ පඨමෙ සීලානීති චතුපාරිසුද්ධිසීලානි. දුතියෙ උම්මඞ්ගොති පඤ්හමග්ගො පඤ්හගවෙසනං.

389-391. තතියෙ පරිහානං හොතීති පුග්ගලවසෙන පරිහානං හොති. යො හි බුද්ධෙසු ධරන්තෙසුපි චත්තාරො සතිපට්ඨානෙ න භාවෙති, තස්ස සද්ධම්මො අන්තරහිතො නාම හොති දෙවදත්තාදීනං විය. ඉති ඉමස්මිං සුත්තෙ තස්ස පුග්ගලස්සෙව ධම්මන්තරධානං කථිතං. චතුත්ථපඤ්චමෙසු සබ්බං උත්තානමෙව.

392. ඡට්ඨෙ ¶ පදෙසං භාවිතත්තාති පදෙසතො භාවිතත්තා. චත්තාරො හි මග්ගෙ තීණි ච ඵලානි නිබ්බත්තෙන්තෙන සතිපට්ඨානා පදෙසං භාවිතා නාම හොන්ති.

393. සත්තමෙ ¶ සමත්තං භාවිතත්තාති සමත්තා භාවිතත්තා. අරහත්තඵලං උප්පාදෙන්තෙන හි සතිපට්ඨානා සමත්තං භාවිතා නාම හොන්ති.

394-396. අට්ඨමෙ මහාභිඤ්ඤතන්ති ඡන්නං අභිඤ්ඤානං වසෙන වුත්තං. සහස්සං ලොකං අභිජානාමීති ¶ සතතවිහාරවසෙනෙව වුත්තං. ථෙරො කිර පාතොව උට්ඨාය මුඛං ධොවිත්වා සෙනාසනෙ නිසින්නො අතීතෙ කප්පසහස්සං, අනාගතෙ කප්පසහස්සං අනුස්සරති, පච්චුප්පන්නෙපි සහස්සං චක්කවාළානං තස්සාවජ්ජනස්ස ගතිං අනුබන්ධති. ඉති සො දිබ්බෙන චක්ඛුනා සහස්සං ලොකං අභිජානාති, අයමස්ස සතතවිහාරො. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

401-406. චතුත්ථවග්ගස්ස පඤ්චමෙ විදිතා වෙදනාති යා වෙදනා සම්මසිත්වා අරහත්තං පත්තො තාවස්ස විදිතා උප්පජ්ජන්ති, විදිතා උපට්ඨහන්ති, විදිතා අබ්භත්ථං ගච්ඡන්ති නාම. යා ච පන පරිග්ගහිතෙසු වත්ථාරම්මණෙසු පවත්තා වෙදනා, තාපි විදිතා උප්පජ්ජන්ති, විදිතා උපට්ඨහන්ති, විදිතා අබ්භත්ථං ගච්ඡන්ති නාම. විතක්කාදීසුපි එසෙව නයො. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

408. පඤ්චමවග්ගස්ස ¶ දුතියෙ ආහාරසමුදයා කායස්ස සමුදයොති ආහාරසමුදයෙන කායසමුදයො. එසෙව නයො සෙසෙසු. මනසිකාරසමුදයාති එත්ථ පන යොනිසොමනසිකාරසමුදයා බොජ්ඣඞ්ගධම්මානං සමුදයො, අයොනිසොමනසිකාරසමුදයා නීවරණධම්මානං. ඉති ඉමස්මිං සුත්තෙ සාරම්මණසතිපට්ඨානා කථිතා.

410. චතුත්ථං ¶ ¶ සුද්ධිකං කත්වා සමුදයෙ කථිතෙ බුජ්ඣනකානං අජ්ඣාසයෙන වුත්තං.

412. ඡට්ඨෙ පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතොති චතුන්නං සීලානං ජෙට්ඨකසීලං දස්සෙන්තො එවමාහ. තිපිටකචූළනාගත්ථෙරො පනාහ – ‘‘පාතිමොක්ඛසංවරොව සීලං, ඉතරානි තීණි සීලන්ති වුත්තට්ඨානං නාම නත්ථී’’ති. වත්වා තං අනුජානන්තො ආහ – ‘‘ඉන්ද්රියසංවරො නාම ඡද්වාරරක්ඛණමත්තමෙව, ආජීවපාරිසුද්ධි ධම්මෙනෙව සමෙන පච්චයුප්පත්තිමත්තකං, පච්චයසන්නිස්සිතං පටිලද්ධපච්චයෙ ඉදමත්ථන්ති පච්චවෙක්ඛිත්වා පරිභුඤ්ජනමත්තකං. නිප්පරියායෙන පාතිමොක්ඛසංවරොව සීලං. යස්ස සො භින්නො, අයං ඡින්නසීසො විය පුරිසො හත්ථපාදෙ, සෙසානි රක්ඛිස්සතීති න වත්තබ්බො. යස්ස පන සො අරොගො, අයං අච්ඡින්නසීසො විය පුරිසො ජීවිතං, සෙසානි පුන පාකතිකානි කත්වා රක්ඛිතුම්පි සක්කොතී’’ති. තස්මා පාතිමොක්ඛසංවරොව සීලං, තෙන පාතිමොක්ඛසංවරෙන සංවුතොති පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතො, උපෙතො සමන්නාගතොති අත්ථො.

ආචාරගොචරසම්පන්නොති ආචාරෙන ච ගොචරෙන ච සම්පන්නො. අණුමත්තෙසූති අප්පමත්තකෙසු. වජ්ජෙසූති අකුසලධම්මෙසු. භයදස්සාවීති භයදස්සී. සමාදායාති සම්මා ආදියිත්වා. සික්ඛස්සු සික්ඛාපදෙසූති සික්ඛාපදෙසු තං තං සික්ඛාපදං සමාදියිත්වා සික්ඛ, යං ¶ යං පන කිඤ්චි සික්ඛාපදෙසු සික්ඛාකොට්ඨාසෙසු සික්ඛිතබ්බං කායිකං වා වාචසිකං වා, තං තං සබ්බං සම්මා ආදාය සික්ඛස්සූති අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො. විත්ථාරො පන විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.14) වුත්තො. ඉති ඉමස්මිං සුත්තෙ පාතිමොක්ඛසංවරසීලමෙව කථිතං.

413. සත්තමෙ කායසුචරිතවචීසුචරිතානි පාතිමොක්ඛසංවරසීලං, මනොසුචරිතං ඉතරානි තීණි සීලානීති චතුපාරිසුද්ධිසීලං කථිතං හොති. ඉමිනා නයෙන පඤ්චසත්තනවදසසු කුසලකම්මපථෙසු ¶ ¶ පච්ඡිමාපි තයො සීලං හොතීති වෙදිතබ්බා. සෙසං උත්තානමෙවාති. ඡට්ඨසත්තමෙසු හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො.

සතිපට්ඨානසංයුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.