අට්ඨකථා > සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) > සංයුත්තනිකාය (අට්ඨකථා) > මහාවග්ග-අට්ඨකථා

471. ඉන්ද්රියසංයුත්තස්ස ¶ ¶ ¶ පඨමෙ සද්ධින්ද්රියං සතින්ද්රියං පඤ්ඤින්ද්රියන්ති ඉමානි තීණි චතුභූමකකුසලවිපාකෙසු චෙව කිරියාසු ච ලබ්භන්ති. වීරියින්ද්රියසමාධින්ද්රියානි චතුභූමකකුසලෙ අකුසලෙ විපාකෙ කිරියායාති සබ්බත්ථ ලබ්භන්ති. ඉති ඉදං සුත්තං චතුභූමකසබ්බසඞ්ගාහකධම්මපරිච්ඡෙදවසෙන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

7. දුතියසමණබ්රාහ්මණසුත්තවණ්ණනා

477. සත්තමෙ සද්ධින්ද්රියං නප්පජානන්තීති දුක්ඛසච්චවසෙන න පජානන්ති. සද්ධින්ද්රියසමුදයං නප්පජානන්තීති සමුදයසච්චවසෙන න පජානන්ති. එවං නිරොධං නිරොධසච්චවසෙන, පටිපදං මග්ගසච්චවසෙනාති. සෙසෙසුපි එසෙව නයො.

සුක්කපක්ඛෙ පන අධිමොක්ඛවසෙන ආවජ්ජනසමුදයා සද්ධින්ද්රියසමුදයො හොති, පග්ගහවසෙන ආවජ්ජනසමුදයා වීරියින්ද්රියසමුදයො, උපට්ඨානවසෙන ආවජ්ජනසමුදයා සතින්ද්රියසමුදයො, අවික්ඛෙපවසෙන ආවජ්ජනසමුදයා සමාධින්ද්රියසමුදයො, දස්සනවසෙන ආවජ්ජනසමුදයා පඤ්ඤින්ද්රියසමුදයො හොති. තථා ඡන්දවසෙන ආවජ්ජනසමුදයා සද්ධින්ද්රියසමුදයො හොති, ඡන්දවසෙන ආවජ්ජනසමුදයා වීරියසතිසමාධිපඤ්ඤින්ද්රියසමුදයො හොති. මනසිකාරවසෙන ආවජ්ජනසමුදයා සද්ධින්ද්රියසමුදයො හොති. මනසිකාරවසෙන ආවජ්ජනසමුදයා වීරියසතිසමාධිපඤ්ඤින්ද්රියසමුදයො ¶ හොතීති එවම්පි අත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉමෙසු පටිපාටියා ඡසු සුත්තෙසු චතුසච්චමෙව කථිතං.

478. අට්ඨමෙ ¶ කත්ථ ච, භික්ඛවෙ, සද්ධින්ද්රියං දට්ඨබ්බං, චතූසු සොතාපත්තියඞ්ගෙසූතිආදි ඉමෙසං ඉන්ද්රියානං සවිසයෙ ජෙට්ඨකභාවදස්සනත්ථං වුත්තං. යථා හි චත්තාරො සෙට්ඨිපුත්තා රාජාති රාජපඤ්චමෙසු සහායෙසු ‘‘නක්ඛත්තං ¶ කීළිස්සාමා’’ති වීථිං ඔතිණ්ණෙසු එකස්ස සෙට්ඨිපුත්තස්ස ගෙහං ගතකාලෙ ඉතරෙ චත්තාරො තුණ්හී නිසීදන්ති, ගෙහසාමිකොව – ‘‘ඉමෙසං ඛාදනීයං භොජනීයං දෙථ, ගන්ධමාලාලඞ්කාරාදීනි දෙථා’’ති ගෙහෙ විචාරෙති. දුතියස්ස, තතියස්ස, චතුත්ථස්ස ගෙහං ගතකාලෙ ඉතරෙ චත්තාරො තුණ්හී නිසීදන්ති, ගෙහසාමිකොව – ‘‘ඉමෙසං ඛාදනීයං භොජනීයං දෙථ, ගන්ධමාලාලඞ්කාරාදීනි දෙථා’’ති ගෙහෙ විචාරෙති. අථ සබ්බපච්ඡා රඤ්ඤො ගෙහං ගතකාලෙ කිඤ්චාපි රාජා සබ්බත්ථ ඉස්සරො, ඉමස්මිං පන කාලෙ අත්තනො ගෙහෙයෙව – ‘‘ඉමෙසං ඛාදනීයං භොජනීයං දෙථ, ගන්ධමාලාලඞ්කාරාදීනි දෙථා’’ති ගෙහෙ විචාරෙති. එවමෙව සද්ධාපඤ්චමකෙසු ඉන්ද්රියෙසු තෙසු සහායෙසු එකතො වීථිං ඔතරන්තෙසු විය එකාරම්මණෙ උප්පජ්ජමානෙසුපි යථා පඨමස්ස ගෙහෙ ඉතරෙ චත්තාරො තුණ්හී නිසීදන්ති, ගෙහසාමිකොව විචාරෙති, එවං සොතාපත්තියඞ්ගානි පත්වා අධිමොක්ඛලක්ඛණං සද්ධින්ද්රියමෙව ජෙට්ඨකං හොති පුබ්බඞ්ගමං, සෙසානි තදන්වයානි හොන්ති. යථා දුතියස්ස ගෙහෙ ඉතරෙ චත්තාරො තුණ්හී නිසීදන්ති, ගෙහසාමිකොව විචාරෙති, එවං සම්මප්පධානානි පත්වා පග්ගහලක්ඛණං වීරියින්ද්රියමෙව ජෙට්ඨකං හොති පුබ්බඞ්ගමං, සෙසානි තදන්වයානි හොන්ති. යථා තතියස්ස ගෙහෙ ඉතරෙ චත්තාරො තුණ්හී නිසීදන්ති, ගෙහසාමිකොව විචාරෙති, එවං සතිපට්ඨානානි පත්වා උපට්ඨානලක්ඛණං සතින්ද්රියමෙව ජෙට්ඨකං හොති පුබ්බඞ්ගමං, සෙසානි තදන්වයානි හොන්ති. යථා චතුත්ථස්ස ගෙහෙ ඉතරෙ චත්තාරො තුණ්හී නිසීදන්ති, ගෙහසාමිකොව විචාරෙති, එවං ඣානවිමොක්ඛෙ පත්වා අවික්ඛෙපලක්ඛණං සමාධින්ද්රියමෙව ජෙට්ඨකං හොති පුබ්බඞ්ගමං, සෙසානි තදන්වයානි හොන්ති. සබ්බපච්ඡා රඤ්ඤො ගෙහං ගතකාලෙ පන යථා ඉතරෙ චත්තාරො තුණ්හී නිසීදන්ති, රාජාව ගෙහෙ විචාරෙති, එවමෙව අරියසච්චානි පත්වා පජානනලක්ඛණං පඤ්ඤින්ද්රියමෙව ජෙට්ඨකං හොති පුබ්බඞ්ගමං, සෙසානි තදන්වයානි හොන්තීති.

479-480. නවමෙ ¶ ¶ සතිනෙපක්කෙනාති එත්ථ නිපකස්ස භාවො නෙපක්කං, පඤ්ඤායෙතං නාමං. කස්මා පන සතිභාජනෙ පඤ්ඤා වුත්තාති? සතියා බලවභාවදස්සනත්ථං. බලවසති හි ඉධ අධිප්පෙතා. සා ච පඤ්ඤාසම්පයුත්තාව බලවතී හොති, න විප්පයුත්තාති පඤ්ඤාසම්පයුත්තසතිං දස්සෙන්තො ¶ එවමාහ. චිරකතන්ති චිරකාලං කතං දානං වා සීලං වා උපොසථකම්මං වා. චිරභාසිතන්ති ‘‘අසුකස්මිං ඨානෙ අසුකං නාම භාසිත’’න්ති එවං චිරකාලෙ භාසිතං. වොස්සග්ගාරම්මණං කත්වාති නිබ්බානාරම්මණං කත්වා. උදයත්ථගාමිනියාති උදයඤ්ච අත්ථඤ්ච ගච්ඡන්තියා, උදයබ්බයපරිග්ගහිකායාති අත්ථො. ඉමස්මිං සුත්තෙ සද්ධාසතිපඤ්ඤින්ද්රියානි පුබ්බභාගානි, වීරියින්ද්රියං මිස්සකං, සමාධින්ද්රියං නිබ්බත්තිතලොකුත්තරමෙව කථිතං. දසමෙපි අයමෙව ධම්මපරිච්ඡෙදොති.

481. දුතියවග්ගස්ස පඨමෙ සම්මප්පධානෙ ආරබ්භාති සම්මප්පධානෙ පටිච්ච, සම්මප්පධානෙ භාවෙන්තොති අත්ථො. සතින්ද්රියෙපි එසෙව නයො.

482. දුතියෙ තතොති විපස්සනාමග්ගඵලවසෙන නිස්සක්කං වෙදිතබ්බං. සමත්තානි හි පරිපුණ්ණානි පඤ්චින්ද්රියානි අරහත්තමග්ගස්ස විපස්සනින්ද්රියානි නාම හොන්ති. තතො මුදුතරෙහීති තෙහි අරහත්තමග්ගස්ස විපස්සනින්ද්රියෙහි මුදුතරානි අනාගාමිමග්ගස්ස විපස්සනින්ද්රියානි නාම හොන්ති, තතො මුදුතරානි සකදාගාමිමග්ගස්ස, තතො මුදුතරානි සොතාපත්තිමග්ගස්ස විපස්සනින්ද්රියානි ¶ නාම හොන්ති, තතො මුදුතරානි ධම්මානුසාරිමග්ගස්ස, තතො මුදුතරානි සද්ධානුසාරිමග්ගස්ස විපස්සනින්ද්රියානි නාම හොන්ති.

තථා ¶ සමත්තානි පරිපුණ්ණානි පඤ්චින්ද්රියානි අරහත්තමග්ගින්ද්රියානි නාම හොන්ති, තතො මුදුතරානි අනාගාමිමග්ගින්ද්රියානි නාම හොන්ති, තතො මුදුතරානි සකදාගාමිමග්ගින්ද්රියානි නාම හොන්ති, තතො මුදුතරානි සොතාපත්තිමග්ගින්ද්රියානි නාම හොන්ති, තතො මුදුතරානි ධම්මානුසාරිමග්ගින්ද්රියානි, තතො මුදුතරානි සද්ධානුසාරිමග්ගින්ද්රියානි නාම හොන්ති.

සමත්තානි ¶ පරිපුණ්ණානි පඤ්චින්ද්රියානි අරහත්තඵලින්ද්රියානි නාම හොන්ති, තතො මුදුතරානි අනාගාමිඵලින්ද්රියානි, තතො මුදුතරානි සකදාගාමිඵලින්ද්රියානි, තතො මුදුතරානි සොතාපත්තිඵලින්ද්රියානි නාම හොන්ති. ධම්මානුසාරිසද්ධානුසාරිනො පන ද්වෙපි සොතාපත්තිමග්ගට්ඨපුග්ගලා, මග්ගට්ඨපුග්ගලවසෙන නෙසං නානත්තං ජාතන්ති ආගමනෙනපි මග්ගෙනපි. සද්ධානුසාරී පුග්ගලො හි උද්දිසාපෙන්තො පරිපුච්ඡන්තො අනුපුබ්බෙන මග්ගං පාපුණාති, ධම්මානුසාරී එකෙන වා ද්වීහි වා සවනෙහි. එවං තාව නෙසං ආගමනෙන නානත්තං වෙදිතබ්බං.

ධම්මානුසාරිස්ස පන මග්ගො තික්ඛො හොති, සූරං ඤාණං වහති, අසඞ්ඛාරෙන අප්පයොගෙන කිලෙසෙ ඡින්දති කදලික්ඛන්ධං විය තිඛිණා අසිධාරා. සද්ධානුසාරිස්ස න තස්ස විය මග්ගො තික්ඛො හොති, න සූරං ඤාණං වහති, සසඞ්ඛාරෙන සප්පයොගෙන කිලෙසෙ ඡින්දති කදලික්ඛන්ධං විය අතිඛිණා අසිධාරා. කිලෙසක්ඛයෙ පන තෙසං නානත්තං නත්ථි. අවසෙසා ච කිලෙසා ඛීයන්ති.

483. තතියෙ තතොති ඵලවසෙන නිස්සක්කං වෙදිතබ්බං. සමත්තානි හි පරිපුණ්ණානි පඤ්චින්ද්රියානි අරහත්තඵලින්ද්රියානි නාම හොන්ති, අරහත්තඵලෙන සමන්නාගතො පුග්ගලො අරහා නාම හොති. අරහත්තඵලතො මුදුතරානි අනාගාමිඵලින්ද්රියානි නාම හොන්ති, තතො මුදුතරානි සකදාගාමිඵලින්ද්රියානි, තතො මුදුතරානි සොතාපත්තිඵලින්ද්රියානි, සොතාපත්තිඵලෙන සමන්නාගතො ¶ පුග්ගලො සොතාපන්නො නාම හොති. ඉන්ද්රියවෙමත්තතා ඵලවෙමත්තතා හොතීති ඉන්ද්රියනානත්තෙන ඵලනානත්තං, ඵලනානත්තෙන පුග්ගලනානත්තන්ති.

484. චතුත්ථෙ පරිපූරං පරිපූරකාරී ආරාධෙතීති පරිපූරං අරහත්තමග්ගං කරොන්තො අරහත්තඵලං ආරාධෙති. පදෙසං පදෙසකාරීති ¶ අවසෙසෙ තයො පදෙසමග්ගෙ කරොන්තො පදෙසං ඵලත්තයමත්තමෙව ආරාධෙති. ඉති ඉමෙසු චතූසුපි සුත්තෙසු මිස්සකානෙව ඉන්ද්රියානි කථිතානි.

485-487. පඤ්චමෙ ¶ තතො මුදුතරෙහීති විපස්සනාවසෙන නිස්සක්කං වෙදිතබ්බං. පරිපුණ්ණානි හි පඤ්චින්ද්රියානි අරහත්තමග්ගස්ස විපස්සනින්ද්රියානි හොන්ති, තතො මුදුතරානි අන්තරාපරිනිබ්බායිස්ස විපස්සනින්ද්රියානි, තතො මුදුතරානි උපහච්චපරිනිබ්බායිස්ස, තතො මුදුතරානි අසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායිස්ස, තතො මුදුතරානි සසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායිස්ස, තතො මුදුතරානි උද්ධංසොතඅකනිට්ඨගාමිස්ස විපස්සනින්ද්රියානි නාම හොන්ති.

ඉමස්මිං පන ඨානෙ අරහත්තමග්ගෙයෙව ඨත්වා පඤ්ච නිස්සක්කානි නීහරිතබ්බානි. අරහත්තමග්ගස්ස හි විපස්සනින්ද්රියෙහි මුදුතරානි පඨමඅන්තරාපරිනිබ්බායිස්ස විපස්සනින්ද්රියානි, තතො මුදුතරානි දුතියඅන්තරාපරිනිබ්බායිස්ස, තතො මුදුතරානි තතියඅන්තරාපරිනිබ්බායිස්ස, තතො මුදුතරානි උපහච්චපරිනිබ්බායිස්ස, තතො මුදුතරානි උද්ධංසොතඅකනිට්ඨගාමිස්ස විපස්සනින්ද්රියානි. අසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායිස්ස සසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායිනොපි එතෙව පඤ්ච ජනා.

ඉදානි තීණි නිස්සක්කානි. සකදාගාමිමග්ගස්ස හි ඉන්ද්රියෙහි මුදුතරානි සොතාපත්තිමග්ගින්ද්රියානි, සොතාපත්තිමග්ගෙයෙව ඉන්ද්රියෙහි මුදුතරානි ධම්මානුසාරිමග්ගින්ද්රියානි. තෙහිපි මුදුතරානි සද්ධානුසාරිමග්ගින්ද්රියානි. ඡට්ඨසත්තමානි වුත්තනයානෙව. ඉමෙසු පන තීසුපි සුත්තෙසු පුබ්බභාගවිපස්සනින්ද්රියානෙව කථිතානි.

488. අට්ඨමෙ ¶ තතො මුදුතරෙහීති මග්ගඵලවසෙන නිස්සක්කං වෙදිතබ්බං. තං පාළියං වුත්තමෙව. බාහිරොති ¶ ඉමෙහි අට්ඨහි පුග්ගලෙහි බහිභූතො. පුථුජ්ජනපක්ඛෙ ඨිතොති පුථුජ්ජනකොට්ඨාසෙ ඨිතො. ඉමස්මිං සුත්තෙ ලොකුත්තරානෙව ඉන්ද්රියානි කථිතානි.

489-490. නවමෙ ¶ ඉන්ද්රියසම්පන්නොති පරිපුණ්ණින්ද්රියො. දසමං උත්තානමෙව. ඉමස්මිං සුත්තද්වයෙ මිස්සකානි ඉන්ද්රියානි කථිතානීති.

492. තතියවග්ගස්ස දුතියෙ ඉත්ථින්ද්රියන්තිආදීසු ඉත්ථිභාවෙ ඉන්දට්ඨං කරොතීති ඉත්ථින්ද්රියං. පුරිසභාවෙ ඉන්දට්ඨං කරොතීති පුරිසින්ද්රියං. ජීවිතෙ ඉන්දට්ඨං කරොතීති ජීවිතින්ද්රියං. අත්ථුප්පත්තිකං කිරෙතං සුත්තං. සඞ්ඝමජ්ඣස්මිඤ්හි ‘‘කති නු ඛො වට්ටින්ද්රියානී’’ති කථා උදපාදි, අථ භගවා වට්ටින්ද්රියානි දස්සෙන්තො තීණිමානි භික්ඛවෙතිආදිමාහ.

493. තතියෙ අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියන්ති ‘‘අනමතග්ගෙ සංසාරෙ අජානිතපුබ්බං ධම්මං ජානිස්සාමී’’ති පටිපන්නස්ස සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ උප්පන්නං ඉන්ද්රියං. අඤ්ඤින්ද්රියන්ති තෙසංයෙව ඤාතධම්මානං ආජානනාකාරෙන සොතාපත්තිඵලාදීසු ඡසු ඨානෙසු උප්පන්නං ඉන්ද්රියං. අඤ්ඤාතාවින්ද්රියන්ති ¶ අඤ්ඤාතාවීසු අරහත්තඵලධම්මෙසු උප්පන්නං ඉන්ද්රියං. තත්ථ තත්ථ තෙන තෙනාකාරෙන උප්පන්නස්ස ඤාණස්සෙවෙතං අධිවචනං. ඉදම්පි සුත්තං අත්ථුප්පත්තිකමෙව. සඞ්ඝමජ්ඣස්මිඤ්හි ‘‘කති නු ඛො ලොකුත්තරින්ද්රියානී’’ති කථා උදපාදි, අථ භගවා තානි දස්සෙන්තො තීණිමානි, භික්ඛවෙ, ඉන්ද්රියානීතිආදිමාහ.

494. චතුත්ථෙ තතො මුදුතරෙහීති විපස්සනතො නිස්සක්කං වෙදිතබ්බං. සමත්තානි හි පඤ්චින්ද්රියානි අරහත්තමග්ගස්ස විපස්සනින්ද්රියානි නාම හොන්ති, තතො මුදුතරානි ¶ අන්තරාපරිනිබ්බායිස්ස ¶ විපස්සනින්ද්රියානි, තතො මුදුතරානි උපහච්චපරිනිබ්බායිස්ස, තතො මුදුතරානි අසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායිස්ස, තතො මුදුතරානි සසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායිස්ස, තතො මුදුතරානි උද්ධංසොතඅකනිට්ඨගාමිස්ස විපස්සනින්ද්රියානි නාම. ඉධාපි පුරිමනයෙනෙව අරහත්තමග්ගෙ ඨත්වා පඤ්ච නිස්සක්කානි නීහරිතබ්බානි.

යථා පන පුරිමනයෙ සකදාගාමිමග්ගෙ ඨත්වා තීණි නිස්සක්කානි, එවමිධ පඤ්ච නීහරිතබ්බානි. සකදාගාමිමග්ගස්ස හි විපස්සනින්ද්රියෙහි මුදුතරානි සොතාපත්තිමග්ගස්ස විපස්සනින්ද්රියානි, සොතාපත්තිමග්ගස්ස ච තෙහි විපස්සනින්ද්රියෙහි මුදුතරානි එකබීජිආදීනං මග්ගස්ස විපස්සනින්ද්රියානි.

එත්ථ ච එකබීජීතිආදීසු යො සොතාපන්නො හුත්වා එකමෙව අත්තභාවං ජනෙත්වා අරහත්තං පාපුණාති, අයං එකබීජී නාම. යථාහ ‘‘කතමො ච පුග්ගලො එකබීජී, ඉධෙකච්චො පුග්ගලො තිණ්ණං සංයොජනානං පරික්ඛයා සොතාපන්නො හොති අවිනිපාතධම්මො නියතො සම්බොධිපරායණො, සො එකඤ්ඤෙව මානුසකං භවං සන්ධාවිත්වා සංසරිත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරොති. අයං වුච්චති පුග්ගලො එකබීජී’’ති (පු. ප. 33).

යො පන ද්වෙ තයො භවෙ සංසරිත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරොති, අයං කොලංකොලො නාම. යථාහ ‘‘කතමො ච පුග්ගලො කොලංකොලො. ඉධෙකච්චො පුග්ගලො තිණ්ණං සංයොජනානං පරික්ඛයා සොතාපන්නො හොති අවිනිපාතධම්මො නියතො සම්බොධිපරායණො, සො ද්වෙ වා තීණි වා කුලානි ¶ සන්ධාවිත්වා සංසරිත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරොති. අයං වුච්චති පුග්ගලො කොලංකොලො’’ති (පු. ප. 32). තත්ථ කුලානීති භවා වෙදිතබ්බා. ‘‘ද්වෙ වා තීණි වා’’ති ඉදං දෙසනාමත්තමෙව, යාව ඡට්ඨභවා සංසරන්තො පන කොලංකොලොව හොති.

යස්ස සත්තක්ඛත්තුං පරමා උපපත්ති, අට්ඨමං භවං නාදියති, අයං සත්තක්ඛත්තුපරමො නාම. යථාහ ‘‘කතමො ච පුග්ගලො සත්තක්ඛත්තුපරමො. ඉධෙකච්චො පුග්ගලො තිණ්ණං සංයොජනානං පරික්ඛයා සොතාපන්නො හොති අවිනිපාතධම්මො නියතො සම්බොධිපරායණො, සො සත්තක්ඛත්තුං දෙවෙ ච මනුස්සෙ ච සන්ධාවිත්වා සංසරිත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරොති, අයං වුච්චති පුග්ගලො සත්තක්ඛත්තුපරමො’’ති (පු. ප. 31).

භගවතා ¶ ගහිතනාමවසෙනෙව චෙතානි තෙසං නාමානි. ‘‘එත්තකඤ්හි ඨානං ගතො එකබීජී නාම හොති, එත්තකං කොලංකොලො, එත්තකං සත්තක්ඛත්තුපරමො’’ති භගවතා එතෙසං නාමං ගහිතං. නියමතො පන ‘‘අයං එකබීජී, අයං කොලංකොලො, අයං සත්තක්ඛත්තුපරමො’’ති නත්ථි.

කො පන නෙසං එතං පභෙදං නියමෙතීති? කෙචි පන ථෙරා ‘‘පුබ්බහෙතු නියමෙතී’’ති වදන්ති, කෙචි ‘‘පඨමමග්ගො’’, කෙචි ‘‘උපරිම තයො මග්ගා’’, කෙචි ‘‘තිණ්ණං මග්ගානං විපස්සනා’’ති. තත්ථ ‘‘පුබ්බහෙතු නියමෙතී’’ති වාදෙ පඨමමග්ගස්ස උපනිස්සයො ¶ කතො නාම හොති, උපරි තයො මග්ගා අනුපනිස්සයා උප්පන්නාති වචනං ආපජ්ජති. ‘‘පඨමමග්ගො නියමෙතී’’ති වාදෙ උපරි තිණ්ණං මග්ගානං නිරත්ථකතා ආපජ්ජති. ‘‘උපරි තයො මග්ගා නියමෙන්තී’’ති වාදෙ පඨමමග්ගෙ අනුප්පන්නෙව උපරි තයො මග්ගා උප්පන්නාති ආපජ්ජති. ‘‘තිණ්ණං මග්ගානං විපස්සනා නියමෙතී’’ති වාදො පන යුජ්ජති. සචෙ හි උපරි තිණ්ණං මග්ගානං විපස්සනා බලවතී හොති, එකබීජී නාම හොති, තතො මන්දතරාය කොලංකොලො, තතො මන්දතරාය සත්තක්ඛත්තුපරමොති.

එකච්චො හි සොතාපන්නො වට්ටජ්ඣාසයො හොති වට්ටාභිරතො පුනප්පුනං වට්ටස්මිංයෙව විචරති සන්දිස්සති. අනාථපිණ්ඩිකො සෙට්ඨි, විසාඛා උපාසිකා, චූළරථමහාරථා දෙවපුත්තා, අනෙකවණ්ණො දෙවපුත්තො, සක්කො දෙවරාජා, නාගදත්තො දෙවපුත්තොති ඉමෙ හි එත්තකා ජනා වට්ටජ්ඣාසයා වට්ටාභිරතා ආදිතො පට්ඨාය ඡ දෙවලොකෙ සොධෙත්වා අකනිට්ඨෙ ඨත්වා පරිනිබ්බායිස්සන්ති ¶ , ඉමෙ ඉධ න ගහිතා. න කෙවලඤ්චිමෙ, යොපි මනුස්සෙසුයෙව සත්තක්ඛත්තුං සංසරිත්වා අරහත්තං පාපුණාති, යොපි දෙවලොකෙ නිබ්බත්තො දෙවෙසුයෙව සත්තක්ඛත්තුං අපරාපරං සංසරිත්වා අරහත්තං පාපුණාති, ඉමෙපි ඉධ න ගහිතා. කාලෙන දෙවෙ, කාලෙන මනුස්සෙ සංසරිත්වා පන අරහත්තං පාපුණන්තොව ඉධ ගහිතො. තස්මා සත්තක්ඛත්තුපරමොති ඉදං ඉධට්ඨකවොකිණ්ණසුක්ඛවිපස්සකස්ස නාමං කථිතන්ති වෙදිතබ්බං.

ධම්මානුසාරී සද්ධානුසාරීති එත්ථ පන ඉමස්මිං සාසනෙ ලොකුත්තරධම්මං නිබ්බත්තෙන්තස්ස ද්වෙ ධුරානි, ද්වෙ සීසානි, ද්වෙ අභිනිවෙසා – සද්ධාධුරං, පඤ්ඤාධුරං ¶ , සද්ධාසීසං, පඤ්ඤාසීසං, සද්ධාභිනිවෙසො, පඤ්ඤාභිනිවෙසොති. තත්ථ යො භික්ඛු ‘‘සචෙ සද්ධාය සක්කා නිබ්බත්තෙතුං, නිබ්බත්තෙස්සාමි ලොකුත්තරමග්ග’’න්ති සද්ධං ධුරං කත්වා සොතාපත්තිමග්ගං නිබ්බත්තෙති, සො මග්ගක්ඛණෙ සද්ධානුසාරී නාම හොති. ඵලක්ඛණෙ පන සද්ධාවිමුත්තො නාම හුත්වා එකබීජී කොලංකොලො සත්තක්ඛත්තුපරමොති තිවිධො හොති. තත්ථ ¶ එකෙකො දුක්ඛාපටිපදාදිවසෙන චතුබ්බිධභාවං ආපජ්ජතීති සද්ධාධුරෙන ද්වාදස ජනා හොන්ති.

යො පන ‘‘සචෙ පඤ්ඤාය සක්කා නිබ්බත්තෙතුං, නිබ්බත්තෙස්සාමි ලොකුත්තරමග්ග’’න්ති පඤ්ඤං ධුරං කත්වා සොතාපත්තිමග්ගං නිබ්බත්තෙති, සො මග්ගක්ඛණෙ ධම්මානුසාරී නාම හොති. ඵලක්ඛණෙ පන පඤ්ඤාවිමුත්තො නාම හුත්වා එකබීජිආදිභෙදෙන ද්වාදසභෙදොව හොති. එවං ද්වෙ මග්ගට්ඨා ඵලක්ඛණෙ චතුවීසති සොතාපන්නා හොන්තීති.

තිපිටකතිස්සත්ථෙරො කිර ‘‘තීණි පිටකානි සොධෙස්සාමී’’ති පරතීරං ගතො. තං එකො කුටුම්බිකො චතූහි පච්චයෙහි උපට්ඨාසි, ථෙරො ආගමනකාලෙ ‘‘ගච්ඡාමි උපාසකා’’ති ආහ. ‘‘කහං භන්තෙ’’ති? ‘‘අම්හාකං ආචරියුපජ්ඣායානං සන්තික’’න්ති. ‘‘න සක්කා, භන්තෙ, මයා ගන්තුං, භද්දන්තං පන නිස්සාය මයා සාසනස්ස ගුණො ඤාතො, තුම්හාකං පරම්මුඛා කීදිසං භික්ඛුං උපසඞ්කමාමී’’ති? අථ නං ථෙරො ආහ – ‘‘යො භික්ඛු චතුවීසති සොතාපන්නෙ ද්වාදස සකදාගාමී අට්ඨචත්තාලීස අනාගාමී ද්වාදස අරහන්තෙ දස්සෙත්වා ධම්මකථං කථෙතුං සක්කොති, එවරූපං භික්ඛුං උපට්ඨාතුං වට්ටතී’’ති. ඉමස්මිං සුත්තෙ විපස්සනා කථිතාති.

495-500. පඤ්චමෙ ¶ චක්ඛු ච තං චක්ඛුද්වාරෙ නිබ්බත්තානං ධම්මානං ආධිපතෙය්යසඞ්ඛාතෙන ඉන්දට්ඨෙන ඉන්ද්රියඤ්චාති චක්ඛුන්ද්රියං. සොතින්ද්රියාදීසුපි එසෙව නයො. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙව. ඉමස්මිං වග්ගෙ පඨමසුත්තඤ්චෙව ඡට්ඨාදීනි ච පඤ්චාති ඡ සුත්තානි චතුසච්චවසෙන කථිතානීති.

501-505. චතුත්ථවග්ගස්ස ¶ පඨමෙ සුඛඤ්ච තං සහජාතානං ආධිපතෙය්යසඞ්ඛාතෙන ඉන්දට්ඨෙන ඉන්ද්රියඤ්චාති සුඛින්ද්රියං. දුක්ඛින්ද්රියාදීසුපි එසෙව නයො. එත්ථ ¶ ච සුඛින්ද්රියදුක්ඛින්ද්රියදොමනස්සින්ද්රියානි කාමාවචරානෙව, සොමනස්සින්ද්රියං ඨපෙත්වා අරූපාවචරං සෙසං තෙභූමකං, උපෙක්ඛින්ද්රියං චතුභූමකං. දුතියාදීනි චත්තාරි චතුසච්චවසෙනෙව කථිතානි.

506. ඡට්ඨෙ කායිකන්ති කායපසාදවත්ථුකං. සුඛන්ති අයමස්ස සරූපනිද්දෙසො. සාතන්ති තස්සෙව වෙවචනං, මධුරන්ති වුත්තං හොති. කායසම්ඵස්සජන්ති කායසම්ඵස්සතො ජාතං. සුඛං සාතන්ති වුත්තනයමෙව. වෙදයිතන්ති අයමස්ස සබ්බවෙදනාසාධාරණො අඤ්ඤධම්මවිසිට්ඨො සභාවනිද්දෙසො. ඉමිනා නයෙන සෙසෙසුපි අත්ථො වෙදිතබ්බො. කායිකං වා චෙතසිකං වාති එත්ථ පන චක්ඛාදයො චත්තාරො පසාදකායෙ වත්ථුං කත්වා උප්පත්තිවසෙන කායිකන්ති වුත්තං. කායපසාදවත්ථුකං පන අදුක්ඛමසුඛං නාම නත්ථි.

509. නවමෙ ¶ ද්වින්නං කට්ඨානන්ති ද්වින්නං අරණීනං. සඞ්ඝට්ටනසමොධානාති සඞ්ඝට්ටනෙන චෙව සමොධානෙන ච. උස්මාති උසුමාකාරො. තෙජොති අග්ගිධූමො. එත්ථ ච අධරාරණී විය වත්ථාරම්මණං, උත්තරාරණී විය ඵස්සො, සඞ්ඝට්ටො විය ඵස්සසඞ්ඝට්ටනං, අග්ගි විය වෙදනා දට්ඨබ්බා. වත්ථාරම්මණං වා උත්තරාරණී විය, ඵස්සො අධරාරණී විය දට්ඨබ්බො.

510. දසමං යථාධම්මරසෙන පටිපාටියා වුත්තම්පි ඉමස්මිං ඉන්ද්රියවිභඞ්ගෙ සෙසසුත්තානි විය අදෙසිතත්තා උප්පටිපාටිකසුත්තං නාමාති වෙදිතබ්බං. තත්ථ නිමිත්තන්තිආදීනි සබ්බානි පච්චයවෙවචනානෙව. දුක්ඛින්ද්රියඤ්ච පජානාතීති දුක්ඛසච්චවසෙනෙව පජානාති. දුක්ඛින්ද්රියසමුදයන්ති කණ්ටකෙන වා විද්ධස්ස මඞ්කුලෙන ¶ වා දට්ඨස්ස පච්චත්ථරණෙ වා වලියා ඵුට්ඨස්ස ¶ දුක්ඛසහගතං කායවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජති, තං එතස්ස සමුදයොති පජානාති.

පරතො දොමනස්සින්ද්රියසමුදයන්තිආදීසුපි තෙසං තෙසං කාරණවසෙනෙව සමුදයො වෙදිතබ්බො. පත්තචීවරාදීනං වා හි සඞ්ඛාරානං සද්ධිවිහාරිකාදීනං වා සත්තානං විනාසෙන දොමනස්සින්ද්රියං උප්පජ්ජතීති තෙසං විනාසං තස්ස සමුදයොති පජානාති. සුභොජනං භුඤ්ජිත්වා වරසයනෙ නිපන්නස්ස හත්ථපාදසම්බාහනතාලවණ්ටවාතාදිසම්ඵස්සෙන සුඛින්ද්රියං උප්පජ්ජති, තං ඵස්සං තස්ස සමුදයොති පජානාති. වුත්තප්පකාරානං පන සත්තසඞ්ඛාරානං මනාපානං පටිලාභවසෙන සොමනස්සින්ද්රියං උප්පජ්ජති, තං පටිලාභං තස්ස සමුදයොති පජානාති. මජ්ඣත්තාකාරෙන පන උපෙක්ඛින්ද්රියං උප්පජ්ජති, තං සත්තසඞ්ඛාරෙසු මජ්ඣත්තාකාරං තස්ස සමුදයොති පජානාති.

කත්ථ චුප්පන්නං දුක්ඛින්ද්රියං අපරිසෙසං නිරුජ්ඣති, ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු විවිච්චෙව කාමෙහීතිආදීසු පන අයං එකතොව විනිච්ඡයකථා – දුක්ඛින්ද්රියඤ්හි පඨමජ්ඣානස්ස උපචාරක්ඛණෙයෙව නිරුජ්ඣති පහීනං හොති, දොමනස්සාදීනි දුතියජ්ඣානාදීනං. එවං සන්තෙපි තෙසං අතිසයනිරොධත්තා අයං ඣානෙසුයෙව නිරොධො වුත්තො. අතිසයනිරොධො හි තෙසං පඨමජ්ඣානාදීසු, න නිරොධොයෙව, නිරොධොයෙව පන උපචාරක්ඛණෙ, නාතිසයනිරොධො. තථා හි නානාවජ්ජනෙ ¶ පඨමජ්ඣානුපචාරෙ නිරුද්ධස්සාපි දුක්ඛින්ද්රියස්ස ඩංසමකසාදිසම්ඵස්සෙන වා විසමාසනුපතාපෙන වා සියා උප්පත්ති, න ත්වෙව අන්තොඅප්පනායං. උපචාරෙ වා නිරුද්ධම්පෙතං න සුට්ඨු නිරුද්ධං හොති පටිපක්ඛෙන අවිහතත්තා. අන්තොඅප්පනායං පන පීතිඵරණෙන සබ්බො කායො සුඛොක්කන්තො හොති, සුඛොක්කන්තකායස්ස ච සුට්ඨු නිරුද්ධං හොති දුක්ඛින්ද්රියං පටිපක්ඛෙන ¶ විහතත්තා. නානාවජ්ජනෙයෙව ච දුතියජ්ඣානුපචාරෙ පහීනස්ස දොමනස්සින්ද්රියස්ස යස්මා එතං විතක්කවිචාරපච්චයෙපි කායකිලමථෙ චිත්තුපඝාතෙ ච සති උප්පජ්ජති, විතක්කවිචාරාභාවෙ නෙව උප්පජ්ජති. යත්ථ පන උප්පජ්ජති, තත්ථ විතක්කවිචාරභාවෙ, අප්පහීනා එව ච දුතියජ්ඣානුපචාරෙ විතක්කවිචාරාති තත්ථස්ස සියා උප්පත්ති. න ත්වෙව දුතියජ්ඣානෙ පහීනපච්චයත්තා. තථා තතියජ්ඣානුපචාරෙ පහීනස්සාපි සුඛින්ද්රියස්ස පීතිසමුට්ඨානපණීතරූපඵුට්ඨකායස්ස සියා උප්පත්ති, න ත්වෙව තතියජ්ඣානෙ. තතියජ්ඣානෙ හි සුඛස්ස පච්චයභූතා ¶ පීති සබ්බසො නිරුද්ධා. තථා චතුත්ථජ්ඣානුපචාරෙ පහීනස්සාපි සොමනස්සින්ද්රියස්ස ආසන්නත්තා අප්පනාප්පත්තාය උපෙක්ඛාය අභාවෙන සම්මා අනතික්කන්තත්තා ච සියා උප්පත්ති, න ත්වෙව චතුත්ථජ්ඣානෙ. තස්මා ‘‘එත්ථ චුප්පන්නං දුක්ඛින්ද්රියං අපරිසෙසං නිරුජ්ඣතී’’ති තත්ථ තත්ථ අපරිසෙසග්ගහණං කතං.

යං පනෙත්ථ තදත්ථාය චිත්තං උපසංහරතීති වුත්තං, තත්ථ අලාභී සමානො උප්පාදනත්ථාය චිත්තං උපසංහරති, ලාභී සමානො සමාපජ්ජනත්ථායාති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉමෙසු ද්වීසුපි සුත්තෙසු සම්මසනවාරොව කථිතොති.

511. පඤ්චමවග්ගස්ස පඨමෙ පච්ඡාතපෙති පාසාදච්ඡායාය පුරත්ථිමදිසං පටිච්ඡන්නත්තා පාසාදස්ස පච්ඡිමදිසාභාගෙ ආතපො හොති, තස්මිං ඨානෙ පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසින්නොති අත්ථො ¶ . පිට්ඨිං ඔතාපයමානොති යස්මා සම්මාසම්බුද්ධස්සපි උපාදින්නකසරීරෙ උණ්හකාලෙ උණ්හං හොති, සීතකාලෙ සීතං, අයඤ්ච හිමපාතසීතසමයො. තස්මා මහාචීවරං ඔතාරෙත්වා සූරියරස්මීහි පිට්ඨිං ඔතාපයමානො නිසීදි.

කිං පන බුද්ධරස්මියො මද්දිත්වා සූරියරස්මි අන්තො පවිසිතුං සක්කොතීති? න සක්කොති. එවං සන්තෙ කිං තාපෙතීති? රස්මිතෙජං. යථෙව හි ඨිතමජ්ඣන්හිකෙ පරිමණ්ඩලාය ¶ ඡායාය රුක්ඛමූලෙ නිසින්නස්ස කිඤ්චාපි සූරියරස්මියො සරීරං න ඵුසන්ති, සබ්බදිසාසු පන තෙජො ඵරති, අග්ගිජාලාහි පරික්ඛිත්තො විය හොති, එවං සූරියරස්මීසු බුද්ධරස්මියො මද්දිත්වා අන්තො පවිසිතුං අසක්කුණන්තීසුපි සත්ථා තෙජං තාපෙන්තො නිසින්නොති වෙදිතබ්බො.

අනොමජ්ජන්තොති පිට්ඨිපරිකම්මකරණවසෙන අනුමජ්ජන්තො. අච්ඡරියං භන්තෙති ථෙරො භගවතො පිට්ඨිතො මහාචීවරං ඔතාරෙත්වා නිසින්නස්ස ද්වින්නං ¶ අංසකූටානං අන්තරෙ සුවණ්ණාවට්ටං විය කෙසග්ගප්පමාණං වලියාවට්ටං දිස්වා – ‘‘එවරූපෙපි නාම සරීරෙ ජරා පඤ්ඤායතී’’ති සඤ්ජාතසංවෙගො ජරං ගරහන්තො එවමාහ. ගරහනච්ඡරියං නාම කිරෙතං.

න චෙවං දානි, භන්තෙ, භගවතො තාව පරිසුද්ධොති යථා පකතියා ඡවිවණ්ණො පරිසුද්ධො, න එවමෙතරහීති දීපෙන්තො එවමාහ. තථාගතස්ස හි දහරකාලෙ සඞ්කුසතසමබ්භාහතං උසභචම්මං විය විහතවලිකො කායො හොති, තස්මිං ඨපිතො හත්ථො භස්සතෙව, න සන්තිට්ඨති, තෙලපුඤ්ඡනාකාරප්පත්තො විය හොති. මහල්ලකකාලෙ පන සිරාජාලා මිලායන්ති, සන්ධිපබ්බානි සිථිලානි හොන්ති, මංසං අට්ඨිතො මුච්චිත්වා සිථිලභාවං ආපජ්ජිත්වා තත්ථ තත්ථ ඔලම්බති. බුද්ධානං පන එවරූපං න හොති. අඤ්ඤෙසං අපාකටං, සන්තිකාවචරත්තා ආනන්දත්ථෙරස්සෙව පාකටං හොති, තස්මා එවමාහ.

සිථිලානි ච ගත්තානීති අඤ්ඤෙසං මුඛෙ අංසකූටන්තරෙහි තෙසු තෙසු ඨානෙසු වලියො සන්තිට්ඨන්ති, සත්ථු පනෙතං නත්ථි, ථෙරො ච ද්වින්නං අංසකූටානං අන්තරෙ වලියාවට්ටකං දිස්වා එවමාහ. සබ්බානි වලියජාතානීති ඉදම්පි අත්තනො පාකටවසෙන එවමාහ – සත්ථු පන අඤ්ඤෙසං විය වලියො නාම නත්ථි. පුරතො පබ්භාරො ච කායොති සත්ථා බ්රහ්මුජුගත්තො, දෙවනගරෙ සමුස්සිතසුවණ්ණතොරණං වියස්ස කායො උජුකමෙව උග්ගතො. මහල්ලකකාලෙ පන කායො පුරතො වඞ්කො ¶ හොති, ස්වායං අඤ්ඤෙසං අපාකටො, සන්තිකාවචරත්තා පන ථෙරස්සෙව පාකටො, තස්මා එවමාහ. දිස්සති ච ඉන්ද්රියානං අඤ්ඤථත්තන්ති ඉන්ද්රියානි නාම න චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යානි. යතො පන පකතියා පරිසුද්ධො ඡවිවණ්ණො, ඉදානි න තථා පරිසුද්ධො, අංසකූටන්තරෙ වලි පඤ්ඤායති ¶ , බ්රහ්මුජුකායො පුරතො වඞ්කො, ඉමිනාව කාරණෙන චක්ඛාදීනඤ්ච ඉන්ද්රියානං අඤ්ඤථත්තෙන භවිතබ්බන්ති නයග්ගාහතො එවමාහ. ධී තං ජම්මි ජරෙ අත්ථූති ලාමකෙ ජරෙ ධී තං තුය්හං හොතු, ධික්කාරො තං ඵුසතු. බිම්බන්ති අත්තභාවො.

512. දුතියෙ ¶ ගොචරවිසයන්ති ගොචරභූතං විසයං. අඤ්ඤමඤ්ඤස්සාති චක්ඛු සොතස්ස, සොතං වා චක්ඛුස්සාති එවං එකං එකස්ස ගොචරවිසයං න පච්චනුභොති. සචෙ හි නීලාදිභෙදං රූපාරම්මණං සමොධානෙත්වා සොතින්ද්රියස්ස උපනෙය්ය – ‘‘ඉඞ්ඝ ත්වං තාව නං වවත්ථපෙහි විභාවෙහි ‘කින්නාමෙතං ආරම්මණ’’’න්ති. චක්ඛුවිඤ්ඤාණං විනාපි මුඛෙන අත්තනො ධම්මතාය එවං වදෙය්ය – ‘‘අරෙ, අන්ධබාල, වස්සසතම්පි වස්සසහස්සම්පි වස්සසතසහස්සම්පි පරිධාවමානො අඤ්ඤත්ර මයා කුහිං එතස්ස ජානනකං ලභිස්සසි, තං ආහර, චක්ඛුපසාදෙ උපනෙහි, අහමෙතං ආරම්මණං ජානිස්සාමි – යදි වා නීලං, යදි වා පීතකං. න හි එසො අඤ්ඤස්ස විසයො, මය්හමෙවෙසො විසයො’’ති. සෙසද්වාරෙසුපි එසෙව නයො. එවමෙතානි අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ගොචරවිසයං න පච්චනුභොන්ති නාම.

කිං පටිසරණන්ති එතෙසං කිං පටිසරණං, කිං එතානි පටිසරන්තීති පුච්ඡති. මනො පටිසරණන්ති ජවනමනො පටිසරණං. මනොව නෙසන්ති මනොද්වාරිකජවනමනොව එතෙසං ගොචරවිසයං රජ්ජනාදිවසෙන අනුභොති. චක්ඛුවිඤ්ඤාණඤ්හි රූපදස්සනමත්තමෙව, එත්ථ රජ්ජනං වා දුස්සනං වා මුය්හනං වා නත්ථි. එකස්මිං පන ද්වාරෙ ජවනං රජ්ජති වා දුස්සති වා මුය්හති වා. සොතවිඤ්ඤාණාදීසුපි එසෙව නයො.

තත්රායං උපමා – පඤ්ච කිර දුබ්බලභොජකා රාජානං සෙවිත්වා කිච්ඡෙන කසිරෙන එකස්මිං පඤ්චකුලිකෙ ගාමෙ පරිත්තකං ආයං ලභිංසු. තෙසං තත්ථ මච්ඡභාගො මංසභාගො, අද්දුකහාපණො වා යොත්තකහාපණො වා මාසකහාපණො ¶ වා අට්ඨකහාපණො වා සොළසකහාපණො වා ¶ චතුසට්ඨිකහාපණො වා දණ්ඩොති එත්තකමත්තමෙව පාපුණාති, සතවත්ථුකං පඤ්චසතවත්ථුකං සහස්සවත්ථුකං මහාබලිං රාජාව ගණ්හාති.

තත්ථ පඤ්චකුලිකගාමා විය පඤ්චපසාදා දට්ඨබ්බා, පඤ්ච දුබ්බලභොජකා විය පඤ්චවිඤ්ඤාණානි; රාජා විය ජවනං, දුබ්බලභොජකානං පරිත්තකආයපාපුණනං විය චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං රූපදස්සනාදිමත්තං, රජ්ජනාදි පන එතෙසු නත්ථි ¶ . රඤ්ඤො මහාබලිග්ගහණං විය තෙසු ද්වාරෙසු ජවනස්ස රජ්ජනාදීනි වෙදිතබ්බානි. එවමෙත්ථ මනොති කුසලාකුසලජවනං වුත්තං.

සති පටිසරණන්ති මග්ගසති පටිසරණං. ජවනමනො හි මග්ගසතිං පටිසරති. විමුත්තීති ඵලවිමුත්ති. පටිසරණන්ති ඵලවිමුත්තියා නිබ්බානං පටිසරණං. තඤ්හි සා පටිසරති. නාසක්ඛි පඤ්හස්ස පරියන්තං ගහෙතුන්ති පඤ්හස්ස පරිච්ඡෙදං පමාණං ගහෙතුං නාසක්ඛි, අප්පටිසරණං ධම්මං ‘‘සප්පටිසරණ’’න්ති පුච්ඡි. නිබ්බානං නාමෙතං අප්පටිසරණං, න කිඤ්චි පටිසරති. නිබ්බානොගධන්ති නිබ්බානබ්භන්තරං නිබ්බානං අනුපවිට්ඨං. බ්රහ්මචරියන්ති මග්ගබ්රහ්මචරියං. නිබ්බානපරායණන්ති නිබ්බානං පරං අයනමස්ස පරා ගති, න තතො පරං ගච්ඡතීති අත්ථො. නිබ්බානං පරියොසානං අවසානං අස්සාති නිබ්බානපරියොසානං.

මූලජාතා පතිට්ඨිතාති මග්ගෙන ආගතසද්ධා වුච්චති. ඉමම්හි චෙ, භික්ඛවෙ, සමයෙති කිං සන්ධායාහ? ඣානඅනාගාමිතං. තස්මිඤ්හි සමයෙ බ්රාහ්මණස්ස පඨමමග්ගෙන පඤ්ච අකුසලචිත්තානි පහීනානි, පඨමජ්ඣානෙන පඤ්ච නීවරණානීති ඣානඅනාගාමිට්ඨානෙ ඨිතො. සො අපරිහීනජ්ඣානො කාලං කත්වා තත්ථෙව පරිනිබ්බායෙය්ය. සචෙ පනස්ස පුත්තදාරං අනුසාසන්තස්ස කම්මන්තෙ විචාරෙන්තස්ස ඣානං නස්සති, නට්ඨෙ ඣානෙ ගති අනිබද්ධා හොති, අනට්ඨෙ පන නිබද්ධාති ඉමං ඣානඅනාගාමිතං සන්ධාය එවමාහ.

513. තතියෙ ¶ අඤ්ජනවනෙති අඤ්ජනවණ්ණපුප්ඵානං රුක්ඛානං රොපිතවනෙ. යං, භික්ඛවෙ, සද්ධින්ද්රියං, තං සද්ධාබලන්ති තඤ්හි අධිමොක්ඛලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨෙන සද්ධින්ද්රියං, අස්සද්ධියෙ අකම්පනෙන ¶ සද්ධාබලං. ඉතරෙසං පග්ගහඋපට්ඨානඅවික්ඛෙපපජානනලක්ඛණෙසු ඉන්දට්ඨෙන ඉන්ද්රියභාවො, කොසජ්ජමුට්ඨසච්චවික්ඛෙපාවිජ්ජාසු අකම්පනෙන බලභාවො වෙදිතබ්බො. එවමෙව ඛොති තස්සා නදියා එකසොතං විය සද්ධාවීරියසතිසමාධිපඤ්ඤාවසෙන එතෙසං නින්නානාකරණං වෙදිතබ්බං, ද්වෙ සොතානි විය ඉන්දට්ඨඅකම්පනට්ඨෙහි ඉන්ද්රියබලවසෙන නානාකරණං වෙදිතබ්බං.

514. චතුත්ථෙ ¶ අමතොගධන්ති අමතබ්භන්තරං. අමතපරායණන්ති අමතනිබ්බත්තිකං. අමතපරියොසානන්ති අමතනිට්ඨං. සාධු සාධූති ථෙරස්ස බ්යාකරණං පසංසන්තො සාධුකාරං දෙති.

515. පඤ්චමෙ තදන්වයාති තං අනුගච්ඡමානා, අනුවත්තමානාති අත්ථො. පුබ්බකොට්ඨකං ආදිං කත්වා පටිපාටියා ඡසු සුත්තෙසු ඵලින්ද්රියානෙව කථිතානි.

520. දසමෙ ඉමෙ ඛො තෙ ධම්මාති උපරි සහ විපස්සනාය තයො මග්ගා. යෙ මෙ පුබ්බෙ සුතාව අහෙසුන්ති යෙ ධම්මා මයා පුබ්බෙ ‘‘අරහත්තඵලින්ද්රියං නාම අත්ථී’’ති කථෙන්තානංයෙව සුතා අහෙසුං. කායෙන ච ඵුසිත්වාති නාමකායෙන ච ඵුසිත්වා පටිලභිත්වා. පඤ්ඤාය ච අතිවිජ්ඣ පස්සාමීති පච්චවෙක්ඛණපඤ්ඤාය ච අතිවිජ්ඣිත්වා පස්සාමි. යා හිස්ස, භන්තෙ, සද්ධාති අයං කතරසද්ධා? චතූහි ඉන්ද්රියෙහි සම්පයුත්තා ¶ සද්ධා හෙට්ඨා කථිතාව, අයං පන පච්චවෙක්ඛණසද්ධා. සම්පයුත්තසද්ධා හි මිස්සකා, පච්චවෙක්ඛණසද්ධා ලොකියාව. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

521. ඡට්ඨවග්ගස්ස ¶ පඨමෙ සූරෙනාති සූරභාවෙන. බොධායාති බුජ්ඣනත්ථාය.

522. දුතියෙ ¶ මල්ලෙසූති එවංනාමකෙ ජනපදෙ. ඉමස්මිං සුත්තෙ චත්තාරි ඉන්ද්රියානි මිස්සකානි, අරියඤාණං ලොකුත්තරං. තම්පි පන චතුක්කින්ද්රියනිස්සිතං කත්වා මිස්සකන්ති භාජෙතුං වට්ටති.

523. තතියෙ න හෙව ඛො කායෙන ඵුසිත්වා විහරතීති න නාමකායෙන ඵුසිත්වා පටිලභිත්වා විහරති, ඵුසිතුං පටිලභිතුං න සක්කොති. පඤ්ඤාය ච අතිවිජ්ඣ පස්සතීති පච්චවෙක්ඛණපඤ්ඤාය පන ‘‘උපරි අරහත්තඵලින්ද්රියං නාම අත්ථී’’ති පජානාති. අසෙඛභූමියං ඵුසිත්වා විහරතීති පටිලභිත්වා විහරති. පඤ්ඤායාති පච්චවෙක්ඛණපඤ්ඤාය ‘‘අරහත්තඵලින්ද්රියං නාම අත්ථී’’ති පජානාති. න කුහිඤ්චි කිස්මිඤ්චීති ද්වෙපි අඤ්ඤමඤ්ඤවෙවචනානෙව, කිස්මිඤ්චි භවෙ න උප්පජ්ජිස්සන්තීති අත්ථො. ඉමස්මිං සුත්තෙ පඤ්චින්ද්රියානි ලොකුත්තරානි, ඡ ලොකිකානි වට්ටනිස්සිතානෙව කථිතානි.

524-525. චතුත්ථෙ යානි කානිචි පදානි බොධාය සංවත්තන්තීති යානි කානිචි ධම්මපදානි, යෙ කෙචි ධම්මකොට්ඨාසා, බුජ්ඣනත්ථාය සංවත්තන්ති. පඤ්චමං උත්තානමෙව.

526-527. ඡට්ඨෙ ¶ ¶ චිත්තං රක්ඛති ආසවෙසු ච සාසවෙසු ච ධම්මෙසූති තෙභූමකධම්මෙ ආරබ්භ ආසවුප්පත්තිං වාරෙන්තො ආසවෙසු ච සාසවෙසු ච ධම්මෙසු චිත්තං රක්ඛති නාම. සත්තමං උත්තානමෙව.

528. අට්ඨමෙ සූකරඛතායන්ති සූකරඛතලෙණෙ. කස්සපබුද්ධකාලෙ කිර තං ලෙණං එකස්මිං බුද්ධන්තරෙ පථවියා වඩ්ඪමානාය අන්තොභූමිගතං ජාතං. අථෙකදිවසං එකො සූකරො තස්ස ඡදනපරියන්තසමීපෙ පංසුං ඛණි. දෙවෙ වුට්ඨෙ පංසු ධොතා, ඡදනපරියන්තො පාකටො ¶ අහොසි. එකො වනචරකො දිස්වා ‘‘පුබ්බෙ සීලවන්තෙහි පරිභුත්තට්ඨානෙන භවිතබ්බං, පටිජග්ගිස්සාමි න’’න්ති සමන්තතො පංසුං අපනෙත්වා ලෙණං සොධෙත්වා කුටිපරික්ඛෙපං කත්වා ද්වාරවාතපානං යොජෙත්වා සුපරිනිට්ඨිතසුධාකම්මචිත්තකම්මං රජතපට්ටසදිසාය වාලිකාය සන්ථරිතං පරිවෙණං කත්වා මඤ්චපීඨං පඤ්ඤාපෙත්වා භගවතො වසනත්ථාය අදාසි, ලෙණං ගම්භීරං අහොසි ඔතරිත්වා ආරුහිතබ්බං. තං සන්ධායෙතං වුත්තං. පරමනිපච්චකාරන්ති භාවනපුංසකං, පරමනිපච්චකාරී හුත්වා පවත්තමානො පවත්තතීති වුත්තං හොති. අනුත්තරං යොගක්ඛෙමන්ති අරහත්තං. සප්පතිස්සොති සජෙට්ඨකො. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

531-650. සත්තමවග්ගෙ සත්ත ඵලානි පුබ්බභාගානි, තෙසං හෙට්ඨා ද්වෙ ඵලානි ආදිං කත්වා මිස්සකානි. සෙසමෙත්ථ ඉතො පරඤ්ච සබ්බං උත්තානමෙවාති.

ඉන්ද්රියසංයුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.