අට්ඨකථා > සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) > සංයුත්තනිකාය (අට්ඨකථා) > මහාවග්ග-අට්ඨකථා

813. ඉද්ධිපාදසංයුත්තස්ස ¶ ¶ පඨමෙ ඡන්දං නිස්සාය පවත්තො සමාධි ඡන්දසමාධි. පධානභූතා සඞ්ඛාරා පධානසඞ්ඛාරා. සමන්නාගතන්ති තෙහි ධම්මෙහි උපෙතං. ඉද්ධියා පාදං, ඉද්ධිභූතං වා පාදන්ති ඉද්ධිපාදං. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන ඉද්ධිපාදවිභඞ්ගෙ (විභ. 431 ආදයො) ආගතොව. විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 2.3.69 ආදයො) පනස්ස අත්ථො දීපිතො. තථා මග්ගබොජ්ඣඞ්ගසතිපට්ඨානසංයුත්තෙසු චෙව ඉධ ච එකපරිච්ඡෙදොව.

817. පඤ්චමෙ ¶ ඉද්ධිපදෙසන්ති තයො ච මග්ගෙ තීණි ච ඵලානි.

818. ඡට්ඨෙ සමත්තං ඉද්ධින්ති අරහත්තඵලමෙව. ආදිතො පට්ඨාය පන නවසුපි සුත්තෙසු විවට්ටපාදකා එව ඉද්ධිපාදා කථිතා.

822. දසමෙ නිසීදනන්ති චම්මඛණ්ඩං අධිප්පෙතං. උදෙනං චෙතියන්ති උදෙනයක්ඛස්ස චෙතියට්ඨානෙ ¶ කතවිහාරො වුච්චති. ගොතමකාදීසුපි එසෙව නයො. භාවිතාති වඩ්ඪිතා. බහුලීකතාති පුනප්පුනං කතා. යානීකතාති යුත්තයානං විය කතා. වත්ථුකතාති පතිට්ඨානට්ඨෙන වත්ථු විය කතා. අනුට්ඨිතාති අධිට්ඨිතා. පරිචිතාති සමන්තතො චිතා සුවඩ්ඪිතා. සුසමාරද්ධාති සුට්ඨු සමාරද්ධා.

ඉති අනියමෙන කථෙත්වා පුන නියමෙත්වා දස්සෙන්තො තථාගතස්ස ඛොතිආදිමාහ. එත්ථ ච කප්පන්ති ආයුකප්පං, තස්මිං තස්මිං කාලෙ යං මනුස්සානං ¶ ආයුප්පමාණං, තං පරිපුණ්ණං කරොන්තො තිට්ඨෙය්ය. කප්පාවසෙසං වාති ‘‘අප්පං වා භිය්යො’’ති වුත්තවස්සසතතො අතිරෙකං වා. මහාසීවත්ථෙරො පනාහ ‘‘බුද්ධානං අට්ඨානෙ ගජ්ජිතං නාම නත්ථි. යථෙව හි වෙළුවගාමකෙ උප්පන්නං මාරණන්තිකවෙදනං දස මාසෙ වික්ඛම්භෙසි, එවං පුනප්පුනං තං සමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා දස දස මාසෙපි වික්ඛම්භෙන්තො ඉමං භද්දකප්පමෙව තිට්ඨෙය්යා’’ති.

කස්මා පන න ඨිතොති? උපාදිණ්ණකසරීරං නාම ඛණ්ඩිච්චාදීහි අභිභුය්යති, බුද්ධා නාම ඛණ්ඩිච්චාදිභාවං අපත්වාව පඤ්චමෙ ආයුකොට්ඨාසෙ බහුජනස්ස පියමනාපකාලෙයෙව පරිනිබ්බායන්ති. බුද්ධානුබුද්ධෙසු ච මහාසාවකෙසු පරිනිබ්බුතෙසු එකකෙන ඛාණුකෙන විය ඨාතබ්බං හොති, දහරසාමණෙරපරිවාරිතෙන ¶ වා, තතො – ‘‘අහො බුද්ධානං පරිසා’’ති හීළෙතබ්බතං ආපජ්ජෙය්ය, තස්මා න ඨිතොති. එවං වුත්තෙපි සො පන න රුච්චති, ‘‘ආයුකප්පො’’ති ඉදමෙව අට්ඨකථායං නියමිතං.

යථා තං මාරෙන පරියුට්ඨිතචිත්තොති එත්ථ තන්ති නිපාතමත්තං. යථා මාරෙන පරියුට්ඨිතචිත්තො අජ්ඣොත්ථටචිත්තො අඤ්ඤොපි කොචි පුථුජ්ජනො පටිවිජ්ඣිතුං න සක්කුණෙය්ය, එවමෙව නාසක්ඛි පටිවිජ්ඣිතුන්ති අත්ථො. මාරො හි යස්ස සබ්බෙන සබ්බං ද්වාදස විපල්ලාසා අප්පහීනා, තස්ස චිත්තං පරියුට්ඨාති. ථෙරස්ස ච චත්තාරො විපල්ලාසා අප්පහීනා, තෙනස්ස මාරො චිත්තං පරියුට්ඨාසි. සො පන චිත්තපරියුට්ඨානං කරොන්තො කිං කරොතීති? භෙරවං රූපාරම්මණං වා දස්සෙති, සද්දාරම්මණං වා සාවෙති, තතො සත්තා තං දිස්වා වා සුත්වා වා සතිං විස්සජ්ජෙත්වා විවටමුඛා හොන්ති, තෙසං මුඛෙන හත්ථං පවෙසෙත්වා හදයං මද්දති, තෙ විසඤ්ඤී හුත්වා තිට්ඨන්ති. ථෙරස්ස පනෙස මුඛෙ හත්ථං පවෙසෙතුං කිං සක්ඛිස්සති? භෙරවාරම්මණං පන දස්සෙති, තං දිස්වා ථෙරො නිමිත්තොභාසං න පටිවිජ්ඣි. ජානන්තොයෙව භගවා කිමත්ථං යාවතතියකං ආමන්තෙසීති. පරතො ¶ ‘‘තිට්ඨතු, භන්තෙ, භගවා’’ති යාචිතෙ ‘‘තුය්හෙවෙතං දුක්කටං, තුය්හෙවෙතං අපරද්ධ’’න්ති දොසාරොපනෙන සොකතනුකරණත්ථං.

මාරො පාපිමාති එත්ථ සත්තෙ අනත්ථෙ නියොජෙන්තො මාරෙතීති මාරො. පාපිමාති තස්සෙව වෙවචනං. සො හි පාපධම්මසමන්නාගතත්තා ‘‘පාපිමා’’ති ¶ වුච්චති. කණ්හො, අන්තකො, නමුචි, පමත්තබන්ධූතිපි තස්සෙව නාමානි. භාසිතා ඛො පනෙසාති අයඤ්හි භගවතො සම්බොධිපත්තියා අට්ඨමෙ සත්තාහෙ බොධිමණ්ඩංයෙව ආගන්ත්වා – ‘‘භගවා යදත්ථං තුම්හෙහි පාරමියො පූරිතා, සො වො අත්ථො අනුප්පත්තො, පටිවිද්ධං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං, කිං වො ලොකවිචරණෙනා’’ති වත්වා යථා අජ්ජ, එවමෙව – ‘‘පරිනිබ්බාතු දානි, භන්තෙ, භගවා, පරිනිබ්බාතු, සුගතො,’’ති යාචි. භගවා චස්ස ‘‘න තාවාහ’’න්තිආදීනි වත්වා පටික්ඛිපි. තං සන්ධාය ‘‘භාසිතා ඛො පනෙසා, භන්තෙ,’’තිආදිමාහ.

තත්ථ වියත්තාති මග්ගවසෙන බ්යත්තා. තථෙව විනීතා. තථා විසාරදා. බහුස්සුතාති තෙපිටකවසෙන බහු සුතමෙතෙසන්ති ¶ බහුස්සුතා. තදෙව ධම්මං ධාරෙන්තීති ධම්මධරා. අථ වා පරියත්තිබහුස්සුතා චෙව පටිවෙධබහුස්සුතා ච, පරියත්තිපටිවෙධධම්මානංයෙව ධාරණතො ධම්මධරාති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. ධම්මානුධම්මප්පටිපන්නාති අරියධම්මස්ස අනුධම්මභූතං විපස්සනාධම්මං පටිපන්නා. සාමීචිප්පටිපන්නාති අනුච්ඡවිකපටිපදං පටිපන්නා. අනුධම්මචාරිනොති අනුධම්මචරණසීලා. සකං ආචරියකන්ති අත්තනො ආචරියවාදං. ආචික්ඛිස්සන්තීතිආදීනි සබ්බානි අඤ්ඤමඤ්ඤස්සෙව වෙවචනානි. සහධම්මෙනාති සහෙතුකෙන සකාරණෙන වචනෙන. සප්පාටිහාරියන්ති යාව නිය්යානිකං කත්වා ධම්මං දෙසෙස්සන්ති.

බ්රහ්මචරියන්ති සික්ඛත්තයසඞ්ගහිතං සකලං සාසනබ්රහ්මචරියං. ඉද්ධන්ති සමිද්ධං ඣානස්සාදවසෙන. ඵීතන්ති වුඩ්ඪිපත්තං සබ්බපාලිඵුල්ලං විය අභිඤ්ඤාසම්පත්තිවසෙන. විත්ථාරිකන්ති විත්ථතං තස්මිං තස්මිං දිසාභාගෙ පතිට්ඨිතවසෙන. බාහුජඤ්ඤන්ති බහූහි ඤාතං පටිවිද්ධං මහාජනාභිසමයවසෙන. පුථුභූතන්ති සබ්බාකාරෙන පුථුලභාවපත්තං. කථං? යාව දෙවමනුස්සෙහි සුප්පකාසිතං, යත්තකා විඤ්ඤුජාතිකා දෙවා චෙව මනුස්සා ච අත්ථි, සබ්බෙහි සුට්ඨු පකාසිතන්ති අත්ථො.

අප්පොස්සුක්කොති ¶ නිරාලයො. ත්වඤ්හි පාපිම අට්ඨමසත්තාහතො පට්ඨාය ‘‘පරිනිබ්බාතු දානි, භන්තෙ, භගවා, පරිනිබ්බාතු සුගතො’’ති විරවන්තො ආහිණ්ඩිත්ථ, අජ්ජ දානි පට්ඨාය විගතුස්සාහො හොහි, මා මය්හං පරිනිබ්බානත්ථං වායාමං කරොහීති වදති.

සතො ¶ සම්පජානො ආයුසඞ්ඛාරං ඔස්සජීති සතිං සූපට්ඨිතං කත්වා ඤාණෙන පරිච්ඡින්දිත්වා ආයුසඞ්ඛාරං විස්සජි පජහි. තත්ථ න භගවා හත්ථෙන ලෙඩ්ඩුං විය ආයුසඞ්ඛාරං ඔස්සජි, තෙමාසමත්තමෙව පන ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා තතො පරං න සමාපජ්ජිස්සාමීති චිත්තං උප්පාදෙසි. තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘ඔස්සජී’’ති. උස්සජීතිපි පාඨො. මහාභූමිචාලොති මහන්තො පථවිකම්පො. තදා කිර දසසහස්සිලොකධාතු අකම්පිත්ථ. භිංසනකොති භයජනකො ¶ . දෙවදුන්දුභියො ච ඵලිංසූති දෙවභෙරියො ඵලිංසු, දෙවො සුක්ඛගජ්ජිතං ගජ්ජි, අකාලවිජ්ජුලතා නිච්ඡරිංසු, ඛණිකවස්සං වස්සීති වුත්තං හොති.

උදානං උදානෙසීති කස්මා උදානෙසි? කොචි නාම වදෙය්ය ‘‘භගවා පච්ඡතො පච්ඡතො අනුබන්ධිත්වා – ‘පරිනිබ්බායථ, භන්තෙ, පරිනිබ්බායථ, භන්තෙ’ති උපද්දුතො භයෙන ආයුසඞ්ඛාරං විස්සජ්ජෙසී’’ති. තස්සොකාසො මා හොතූති. භීතස්ස හි උදානං නාම නත්ථීති පීතිවෙගවිස්සට්ඨං උදානෙසි.

තත්ථ සබ්බෙසං සොණසිඞ්ගාලාදීනම්පි පච්චක්ඛභාවතො තුලිතං පරිච්ඡින්නන්ති තුලං. කිං තං? කාමාවචරකම්මං. න තුලං, න වා තුලං සදිසමස්ස අඤ්ඤං ලොකියකම්මං අත්ථීති අතුලං. කිං තං? මහග්ගතකම්මං. අථ වා කාමාවචරං රූපාවචරඤ්ච තුලං, අරූපාවචරං අතුලං. අප්පවිපාකං තුලං, බහුවිපාකං අතුලං. සම්භවන්ති සම්භවහෙතුභූතං, පිණ්ඩකාරකං රාසිකාරකන්ති අත්ථො. භවසඞ්ඛාරන්ති පුනබ්භවස්ස සඞ්ඛාරං. අවස්සජීති විස්සජ්ජෙසි. මුනීති බුද්ධමුනි. අජ්ඣත්තරතොති නියකජ්ඣත්තරතො. සමාහිතොති උපචාරප්පනාසමාධිවසෙන සමාහිතො. අභින්දි කවචමිවාති කවචං විය අභින්දි. අත්තසම්භවන්ති අත්තනි ජාතකිලෙසං. ඉදං වුත්තං හොති – සවිපාකට්ඨෙන සම්භවං භවාභිසඞ්ඛණට්ඨෙන භවසඞ්ඛාරන්ති ච ලද්ධනාමං තුලාතුලසඞ්ඛාතං ලොකියකම්මඤ්ච ඔස්සජි, සඞ්ගාමසීසෙ මහායොධො කවචං විය අත්තසම්භවං කිලෙසඤ්ච අජ්ඣත්තරතො සමාහිතො හුත්වා අභින්දීති.

අථ ¶ වා තුලන්ති තුලෙන්තො තීරෙන්තො. අතුලඤ්ච සම්භවන්ති නිබ්බානඤ්චෙව භවඤ්ච. භවසඞ්ඛාරන්ති භවගාමිකම්මං. අවස්සජි මුනීති ‘‘පඤ්චක්ඛන්ධා අනිච්චා, පඤ්චන්නං ¶ ඛන්ධානං නිරොධො නිබ්බානං නිච්ච’’න්තිආදිනා නයෙන තුලයන්තො බුද්ධමුනි භවෙ ආදීනවං නිබ්බානෙ චානිසංසං දිස්වා තං ඛන්ධානං මූලභූතං භවසඞ්ඛාරං ‘‘කම්මක්ඛයාය සංවත්තතී’’ති එවං වුත්තෙන ¶ කම්මක්ඛයකරෙන අරියමග්ගෙන අවස්සජි. කථං? අජ්ඣත්තරතො සමාහිතො අභින්දි කවචමිවත්තසම්භවං. සො හි විපස්සනාවසෙන අජ්ඣත්තරතො, සමථවසෙන සමාහිතොති එවං පුබ්බභාගතො පට්ඨාය සමථවිපස්සනාබලෙන කවචමිව අත්තභාවං පරියොනන්ධිත්වා ඨිතං, අත්තනි සම්භවත්තා අත්තසම්භවන්ති ලද්ධනාමං සබ්බං කිලෙසජාතං අභින්දි. කිලෙසාභාවෙන ච කම්මං අප්පටිසන්ධිකත්තා අවස්සට්ඨං නාම හොතීති එවං කිලෙසප්පහානෙන කම්මං ජහි. පහීනකිලෙසස්ස භයං නාම නත්ථි. තස්මා අභීතොව ආයුසඞ්ඛාරං ඔස්සජි. අභීතභාවඤාපනත්ථඤ්ච උදානං උදානෙසීති වෙදිතබ්බො.

823-824. දුතියවග්ගස්ස පඨමෙ න ච අතිලීනොතිආදීනි පරතො ආවි භවිස්සන්ති. ඉමස්මිං සුත්තෙ ඡඅභිඤ්ඤාපාදකා ඉද්ධිපාදා කථිතා, තථා දුතියෙ ච.

825. තතියෙ ඡන්දන්ති කත්තුකම්යතාඡන්දං. නිස්සායාති නිස්සයං කත්වා, අධිපතිං කත්වාති අත්ථො. පධානසඞ්ඛාරාති පධානභූතා සඞ්ඛාරා, චතුකිච්චසාධකසම්මප්පධානවීරියස්සෙතං අධිවචනං. ඉති අයඤ්ච ඡන්දොතිආදීසු ඡන්දො ඡන්දසමාධිනා චෙව පධානසඞ්ඛාරෙහි ච, ඡන්දසමාධි ඡන්දෙන චෙව පධානසඞ්ඛාරෙහි ච, පධානසඞ්ඛාරාපි ඡන්දෙන චෙව ඡන්දසමාධිනා ච සමන්නාගතා ¶ . තස්මා සබ්බෙ තෙ ධම්මෙ එකතො කත්වා අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, ඡන්දසමාධිප්පධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතො ඉද්ධිපාදොති වුත්තං. ඉද්ධිපාදවිභඞ්ගෙ (විභ. 437) පන ‘‘යො තථාභූතස්ස වෙදනාක්ඛන්ධො තිආදිනා නයෙන ¶ ඉමෙහි ධම්මෙහි සමන්නාගතා සෙසඅරූපිනො ධම්මා ඉද්ධිපාදාති වුත්තා.

අපිච ඉමෙපි තයො ධම්මා ඉද්ධීපි හොන්ති ඉද්ධිපාදාපි. කථං? ඡන්දඤ්හි භාවයතො ඡන්දො ඉද්ධි නාම හොති, සමාධිප්පධානසඞ්ඛාරා ඡන්දිද්ධිපාදො නාම. සමාධිං භාවෙන්තස්ස සමාධි ඉද්ධි නාම හොති, ඡන්දප්පධානසඞ්ඛාරා ¶ සමාධිද්ධියා පාදො නාම. පධානසඞ්ඛාරෙ භාවෙන්තස්ස පධානසඞ්ඛාරා ඉද්ධි නාම හොති, ඡන්දසමාධි පධානසඞ්ඛාරිද්ධියා පාදො නාම, සම්පයුත්තධම්මෙසු හි එකස්මිං ඉජ්ඣමානෙ සෙසාපි ඉජ්ඣන්තියෙව.

අපිච තෙසං තෙසං ධම්මානං පුබ්බභාගවසෙනාපි එතෙසං ඉද්ධිපාදතා වෙදිතබ්බා. පඨමජ්ඣානඤ්හි ඉද්ධි නාම, පඨමජ්ඣානස්ස පුබ්බභාගපරිකම්මසම්පයුත්තා ඡන්දාදයො ඉද්ධිපාදො නාම. එතෙනුපායෙන යාව නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනා, ඉද්ධිවිධං ආදිං කත්වා යාව දිබ්බචක්ඛුඅභිඤ්ඤා, සොතාපත්තිමග්ගං ආදිං කත්වා යාව අරහත්තමග්ගා නයො නෙතබ්බො. සෙසිද්ධිපාදෙසුපි එසෙව නයො.

කෙචි පන ‘‘අනිබ්බත්තො ඡන්දො ඉද්ධිපාදො’’ති වදන්ති. ඉධ තෙසං වාදමද්දනත්ථාය අභිධම්මෙ උත්තරචූළවාරො නාම ආගතො –

‘‘චත්තාරො ඉද්ධිපාදා – ඡන්දිද්ධිපාදො, වීරියිද්ධිපාදො, චිත්තිද්ධිපාදො, වීමංසිද්ධිපාදො. තත්ථ කතමො ඡන්දිද්ධිපාදො? ඉධ, භික්ඛු, යස්මිං සමයෙ ලොකුත්තරං ඣානං භාවෙති නිය්යානිකං අපචයගාමිං දිට්ඨිගතානං පහානාය පඨමාය භූමියා පත්තියා විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති දුක්ඛාපටිපදං දන්ධාභිඤ්ඤං, යො තස්මිං සමයෙ ඡන්දො ඡන්දිකතා කත්තුකම්යතා කුසලො ධම්මච්ඡන්දො, අයං වුච්චති ඡන්දිද්ධිපාදො. අවසෙසා ධම්මා ඡන්දිද්ධිපාදසම්පයුත්තා’’ති (විභ. 457-458).

තත්ථ රට්ඨපාලත්ථෙරො ඡන්දං ධුරං කත්වා ලොකුත්තරධම්මං නිබ්බත්තෙසි. සොණත්ථෙරො වීරියං ධුරං කත්වා; සම්භුතත්ථෙරො චිත්තං ධුරං කත්වා, ආයස්මා මොඝරාජා වීමංසං ධුරං කත්වාති. තත්ථ යථා චතූසු අමච්චපුත්තෙසු ¶ ඨානන්තරං පත්ථෙත්වා රාජානං උපනිස්සාය විහරන්තෙසු එකො උපට්ඨානෙ ඡන්දජාතො රඤ්ඤො අජ්ඣාසයඤ්ච රුචිඤ්ච ඤත්වා දිවා ච රත්තො ච උපට්ඨහන්තො රාජානං ආරාධෙත්වා ඨානන්තරං පාපුණි. එවං ඡන්දධුරෙන ලොකුත්තරධම්මනිබ්බත්තකො වෙදිතබ්බො.

එකො පන – ‘‘දිවසෙ දිවසෙ උපට්ඨාතුං න සක්කොමි, උප්පන්නෙ කිච්චෙ පරක්කමෙන ආරාධෙස්සාමී’’ති කුපිතෙ පච්චන්තෙ රඤ්ඤා ¶ පහිතො පරක්කමෙන සත්තුමද්දනං කත්වා පාපුණි. යථා සො, එවං වීරියධුරෙන ලොකුත්තරධම්මනිබ්බත්තකො වෙදිතබ්බො. එකො ‘‘දිවසෙ දිවසෙ උපට්ඨානම්පි උරෙන සත්තිසරසම්පටිච්ඡනම්පි භාරොයෙව, මන්තබලෙන ආරාධෙස්සාමී’’ති ඛත්තවිජ්ජාය කතපරිචයත්තා මන්තසංවිධානෙන රාජානං ආරාධෙත්වා පාපුණි. යථා සො, එවං චිත්තධුරෙන ලොකුත්තරධම්මනිබ්බත්තකො වෙදිතබ්බො.

අපරො – ‘‘කිං ඉමෙහි උපට්ඨානාදීහි, රාජානො නාම ජාතිසම්පන්නස්ස ඨානන්තරං දෙන්ති, තාදිසස්ස දෙන්තො මය්හං දස්සතී’’ති ජාතිසම්පත්තිමෙව නිස්සාය ඨානන්තරං පාපුණි. යථා සො, එවං සුපරිසුද්ධං වීමංසං නිස්සාය වීමංසධුරෙන ලොකුත්තරධම්මනිබ්බත්තකො වෙදිතබ්බොති. ඉමස්මිං සුත්තෙ විවට්ටපාදකඉද්ධි කථිතා.

826. චතුත්ථෙ උද්ධතාති උද්ධච්චපකතිකා විප්ඵන්දමානචිත්තා. උද්ධච්චෙන හි එකාරම්මණෙ චිත්තං විප්ඵන්දති ධජයට්ඨියං වාතෙන පහතධජො විය. උන්නළාති උග්ගතනළා, උට්ඨිතතුච්ඡමානාති වුත්තං හොති. චපලාති පත්තචීවරමණ්ඩනාදිචාපල්ලෙන යුත්තා. මුඛරාති මුඛඛරා, ඛරවචනාති වුත්තං හොති. විකිණ්ණවාචාති අසංයතවචනා දිවසම්පි නිරත්ථකවචනප්පලාපිනො. මුට්ඨස්සතීති නට්ඨස්සතිනො. අසම්පජානාති පඤ්ඤාරහිතා. අසමාහිතාති උපචාරප්පනාසමාධිවිරහිතා. භන්තචිත්තාති උබ්භන්තචිත්තා සමාධිවිරහෙන ලද්ධොකාසෙන උද්ධච්චෙන ¶ . පාකතින්ද්රියාති අසංවුතින්ද්රියා. ඉද්ධාභිසඞ්ඛාරන්ති ආපොකසිණං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය පාසාදපතිට්ඨිතං පථවිභාගං ‘‘උදක’’න්ති අධිට්ඨාය, උදකපිට්ඨෙ ඨිතපාසාදං වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා අඞ්ගුට්ඨකෙන පහරි. ගම්භීරනෙමොති ¶ ගම්භීරආවාටො, ගම්භීරභූමිභාගං අනුපවිට්ඨොති අත්ථො ¶ . සුනිඛාතොති සුට්ඨු නිඛාතො, කොට්ටෙත්වා සුට්ඨු ඨපිතො. ඉධ අභිඤ්ඤාපාදකිද්ධි කථිතා.

827. පඤ්චමෙ ඡන්දප්පහානත්ථන්ති තණ්හාඡන්දස්ස පහානත්ථං. ඉධාපි විවට්ටපාදකිද්ධි කථිතා.

831. නවමෙ යො සො භික්ඛවෙ මග්ගොති අභිඤ්ඤාපාදකං චතුත්ථජ්ඣානං අධිප්පෙතං.

832. දසමෙ කොසජ්ජසහගතොති ඉධ භික්ඛු ඡන්දං උප්පාදෙත්වා කම්මට්ඨානං මනසිකරොන්තො නිසීදති. අථස්ස චිත්තෙ ලීනාකාරො ඔක්කමති, සො ‘‘ලීනාකාරො මෙ ඔක්කන්තො’’ති ඤත්වා අපායභයෙන චිත්තං තජ්ජෙත්වා පුන ඡන්දං උප්පාදෙත්වා කම්මට්ඨානං මනසි කරොති. අථස්ස පුන ලීනාකාරො ඔක්කමති. සො පුන අපායභයෙන චිත්තං තජ්ජෙත්වා ඡන්දං උප්පාදෙත්වා කම්මට්ඨානං මනසි කරොතීති එවමස්ස කොසජ්ජෙන වොකිණ්ණත්තා ඡන්දො කොසජ්ජසහගතො නාම හොති. කොසජ්ජසම්පයුත්තොති තස්සෙව වෙවචනං.

උද්ධච්චසහගතොති ඉධ භික්ඛු ඡන්දං උප්පාදෙත්වා කම්මට්ඨානං මනසිකරොන්තො නිසීදති. අථස්ස චිත්තං උද්ධච්චෙ පතති. සො බුද්ධධම්මසඞ්ඝගුණෙ ආවජ්ජෙත්වා චිත්තං හාසෙත්වා තොසෙත්වා කම්මනියං කත්වා පුන ඡන්දං උප්පාදෙත්වා කම්මට්ඨානං මනසි කරොති. අථස්ස පුන චිත්තං උද්ධච්චෙ පතති. සො පුන බුද්ධධම්මසඞ්ඝගුණෙ ආවජ්ජෙත්වා චිත්තං හාසෙත්වා තොසෙත්වා කම්මනියං කත්වා ඡන්දං ¶ උප්පාදෙත්වා කම්මට්ඨානං මනසි කරොතීති එවමස්ස උද්ධච්චෙන වොකිණ්ණත්තා ඡන්දො උද්ධච්චසහගතො නාම හොති.

ථිනමිද්ධසහගතොති ඉධ භික්ඛු ඡන්දං උප්පාදෙත්වා කම්මට්ඨානං මනසිකරොන්තො නිසීදති. අථස්ස ථිනමිද්ධං උප්පජ්ජති. සො ‘‘උප්පන්නං මෙ ථිනමිද්ධ’’න්ති ඤත්වා උදකෙන මුඛං පුඤ්ඡිත්වා, කණ්ණෙ ආකඩ්ඪිත්වා පගුණං ¶ ධම්මං සජ්ඣායිත්වා දිවා ගහිතං වා ආලොකසඤ්ඤං මනසිකරිත්වා ථිනමිද්ධං විනොදෙත්වා ¶ පුන ඡන්දං උප්පාදෙත්වා කම්මට්ඨානං මනසි කරොති. අථස්ස පුන ථිනමිද්ධං උප්පජ්ජති. සො වුත්තනයෙනෙව පුන ථිනමිද්ධං විනොදෙත්වා ඡන්දං උප්පාදෙත්වා කම්මට්ඨානං මනසි කරොතීති එවමස්ස ථිනමිද්ධෙන වොකිණ්ණත්තා ඡන්දො ථිනමිද්ධසහගතො නාම හොති.

අනුවික්ඛිත්තොති ඉධ භික්ඛු ඡන්දං උප්පාදෙත්වා කම්මට්ඨානං මනසිකරොන්තො නිසීදති. අථස්ස කාමගුණාරම්මණෙ චිත්තං වික්ඛිපති. සො ‘‘බහිද්ධා වික්ඛිත්තං මෙ චිත්ත’’න්ති ඤත්වා අනමතග්ග (සං. නි. 2.124-125) දෙවදූත- (ම. නි. 3.261) චෙලොපම (සං. නි. 5.1104) අනාගතභයසුත්තාදීනි (අ. නි. 5.77) ආවජ්ජෙන්තො සුත්තදණ්ඩෙන චිත්තං තජ්ජෙත්වා කම්මනියං කත්වා පුන ඡන්දං උප්පාදෙත්වා කම්මට්ඨානං මනසි කරොති. අථස්ස පුන චිත්තං වික්ඛිපති. සො පුන සුත්තදණ්ඩෙන චිත්තං කම්මනියං කත්වා ඡන්දං උප්පාදෙත්වා කම්මට්ඨානං මනසි කරොතීති එවමස්ස කාමවිතක්කවොකිණ්ණත්තා ඡන්දො බහිද්ධා පඤ්ච කාමගුණෙ ආරබ්භ අනුවික්ඛිත්තො අනුවිසටො හොති.

යථා පුරෙ තථා පච්ඡාති කම්මට්ඨානවසෙනපි දෙසනාවසෙනපි පුරිමපච්ඡිමතා වෙදිතබ්බා. කථං? කම්මට්ඨානෙ තාව කම්මට්ඨානස්ස අභිනිවෙසො පුරෙ නාම, අරහත්තං පච්ඡා නාම. තත්ථ යො භික්ඛු මූලකම්මට්ඨානෙ අභිනිවිසිත්වා අතිලීනාදීසු චතූසු ඨානෙසු චිත්තස්ස ඔක්කමනං පටිසෙධෙත්වා, දුට්ඨගොණෙ යොජෙත්වා සාරෙන්තො විය චතුරස්සඝටිකං ඔතාරෙන්තො විය චතුන්නං ඨානානං එකට්ඨානෙපි අසජ්ජන්තො සඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා අරහත්තං පාපුණාති. අයම්පි යථා පුරෙ තථා පච්ඡා විහරති නාම. අයං කම්මට්ඨානවසෙන පුරිමපච්ඡිමතා. දෙසනාවසෙන පන කෙසා පුරෙ නාම, මත්ථලුඞ්ගං පච්ඡා නාම. තත්ථ යො භික්ඛු කෙසෙසු අභිනිවිසිත්වා වණ්ණසණ්ඨානාදිවසෙන කෙසාදයො පරිග්ගණ්හන්තො චතූසු ඨානෙසු අසජ්ජන්තො යාව මත්ථලුඞ්ගා භාවනං පාපෙති, අයම්පි යථා ¶ පුරෙ තථා ¶ පච්ඡා විහරති නාම. එවං දෙසනාවසෙන පුරිමපච්ඡිමතා වෙදිතබ්බා. යථා පච්ඡා තථා පුරෙති ඉදං පුරිමස්සෙව වෙවචනං.

යථා අධො තථා උද්ධන්ති ඉදං සරීරවසෙන වෙදිතබ්බං. තෙනෙවාහ ‘‘උද්ධං පාදතලා අධො කෙසමත්ථකා’’ති. තත්ථ යො භික්ඛු පාදතලතො පට්ඨාය යාව කෙසමත්ථකා ද්වත්තිංසාකාරවසෙන වා පාදඞ්ගුලිඅග්ගපබ්බට්ඨිතො යාව සීසකටාහං, සීසකටාහතො යාව පාදඞ්ගුලීනං අග්ගපබ්බට්ඨීනි ¶ , තාව අට්ඨිවසෙන වා භාවනං පාපෙති චතූසු ඨානෙසු එකට්ඨානෙපි අසජ්ජන්තො. අයං යථා උද්ධං තථා අධො, යථා අධො තථා උද්ධං විහරති නාම.

යෙහි ආකාරෙහීති යෙහි කොට්ඨාසෙහි. යෙහි ලිඞ්ගෙහීති යෙහි සණ්ඨානෙහි. යෙහි නිමිත්තෙහීති යෙහි උපට්ඨානෙහි. ආලොකසඤ්ඤා සුග්ගහිතා හොතීති යො භික්ඛු අඞ්ගණෙ නිසීදිත්වා ආලොකසඤ්ඤං මනසි කරොති, කාලෙන නිමීලෙති, කාලෙන උම්මීලෙති. අථස්ස යදා නිමීලෙන්තස්සාපි උම්මීලෙත්වා ඔලොකෙන්තස්ස විය එකසදිසමෙව උපට්ඨාති, තදා ආලොකසඤ්ඤා ජාතා නාම හොති. ‘‘දිවාසඤ්ඤා’’තිපි තස්සෙව නාමං. සා ච පන රත්තිං උප්පජ්ජමානා සුග්ගහිතා නාම හොති. ස්වාධිට්ඨිතාතිපි තස්සෙව වෙවචනං. සුට්ඨු අධිට්ඨිතා සුට්ඨු ඨපිතා ස්වාධිට්ඨිතා නාම වුච්චති. සා අත්ථතො සුග්ගහිතායෙව. යො වා ආලොකෙන ථිනමිද්ධං විනොදෙත්වා ඡන්දං උප්පාදෙත්වා කම්මට්ඨානං මනසි කරොති, තස්ස දිවාපි ආලොකසඤ්ඤා සුග්ගහිතා ස්වාධිට්ඨිතා නාම. රත්ති වා හොතු දිවා වා යෙන ආලොකෙන ථිනමිද්ධං විනොදෙත්වා කම්මට්ඨානං මනසි කරොති, තස්මිං ථිනමිද්ධවිනොදනෙ ආලොකෙ උප්පන්නා සඤ්ඤා සුග්ගහිතායෙව නාම. වීරියාදීසුපි එසෙව නයො. ඉමස්මිං සුත්තෙ ඡන්නං අභිඤ්ඤානං පාදකිද්ධි කථිතා.

834. තතියවග්ගස්ස ¶ දුතියෙ ඉමිනා චාතුමහාභූතිකෙනාති ඉමිනා චතුමහාභූතමයෙන එවං භාරිකෙන ගරුකෙන සමානෙනාපි. ඔමාතීති පහොති සක්කොති, ඉදං තෙපිටකෙ බුද්ධවචනෙ අසම්භින්නපදං. කායම්පි ¶ චිත්තෙ සමොදහතීති කායං ගහෙත්වා චිත්තෙ ආරොපෙති, චිත්තසන්නිස්සිතං කරොති, චිත්තගතියා පෙසෙති. චිත්තං නාම මහග්ගතචිත්තං, චිත්තගතිගමනං ලහුකං හොති. චිත්තම්පි කායෙ සමොදහතීති චිත්තං ගහෙත්වා ¶ කායෙ ආරොපෙති, කායසන්නිස්සිතං කරොති, කායගතියා පෙසෙති, කායො නාම කරජකායො, කායගතිගමනං දන්ධං හොති. සුඛසඤ්ඤඤ්ච ලහුසඤ්ඤඤ්චාති අභිඤ්ඤාචිත්තසහජාතසඤ්ඤා. සා හි සන්තසුඛසමන්නාගතත්තා සුඛසඤ්ඤා නාම හොති, කිලෙසදන්ධායිතත්තස්ස ච අභාවා ලහුසඤ්ඤා නාම.

අයොගුළො දිවසං සන්තත්තො ලහුතරො චෙව හොතීති සො හි ද්වීහි තීහි ජනෙහි උක්ඛිපිත්වා කම්මාරුද්ධනෙ පක්ඛිත්තොපි දිවසං පච්චමානො විවරානුපවිට්ඨෙන තෙජෙන චෙව වායෙන ච වායොසහගතො ච උස්මාසහගතො ච තෙජොසහගතො ච හුත්වා එවං ලහුකො හොති, යථා නං කම්මාරො මහාසණ්ඩාසෙන ගහෙත්වා එකතො පරිවත්තෙති උක්ඛිපති බහි නීහරති. එවං පන මුදු ච හොති කම්මනියො ච. යථා නං සො ඛණ්ඩං ඛණ්ඩං විච්ඡින්දති, කූටෙන හනන්තො දීඝචතුරස්සාදිභෙදං කරොති. ඉමස්මිං සුත්තෙ විකුබ්බනිද්ධි කථිතා.

835-842. තතියෙ විවට්ටපාදකිද්ධි කථිතා, තථා චතුත්ථෙ. අපිච ද්වෙ ඵලානි ආදිං කත්වා හෙට්ඨා මිස්සකිද්ධිපාදා කථිතා, සත්තසු ඵලෙසු පුබ්බභාගා. සත්තමාදීනි චත්තාරි හෙට්ඨා කථිතනයානෙව.

843-844. එකාදසමද්වාදසමෙසු ¶ ඡ අභිඤ්ඤා කථිතා. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

ඉද්ධිපාදසංයුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.