📜

10. ආනාපානසංයුත්තං

1. එකධම්මවග්ගො

1. එකධම්මසුත්තවණ්ණනා

977. ආනාපානසංයුත්තස්ස පඨමෙ එකධම්මොති එකො ධම්මො. සෙසමෙත්ථ යං වත්තබ්බං සියා, තං සබ්බං සබ්බාකාරෙන විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.215) ආනාපානස්සතිකම්මට්ඨානනිද්දෙසෙ වුත්තමෙව.

6. අරිට්ඨසුත්තවණ්ණනා

982. ඡට්ඨෙ භාවෙථ නොති භාවෙථ නු. කාමච්ඡන්දොති පඤ්චකාමගුණිකරාගො. අජ්ඣත්තං බහිද්ධා ච ධම්මෙසූති අජ්ඣත්තිකබාහිරෙසු ද්වාදසසු ආයතනධම්මෙසු . පටිඝසඤ්ඤා සුප්පටිවිනීතාති පටිඝසම්පයුත්තසඤ්ඤා සුට්ඨු පටිවිනීතා, සමුච්ඡින්නාති අත්ථො. ඉමිනා අත්තනො අනාගාමිමග්ගං කථෙති. ඉදානි අරහත්තමග්ගස්ස විපස්සනං දස්සෙන්තො සො සතොව අස්සසිස්සාමීතිආදිමාහ.

7. මහාකප්පිනසුත්තවණ්ණනා

983. සත්තමෙ ඉඤ්ජිතත්තං වා ඵන්දිතත්තං වාති උභයෙනපි චලනමෙව කථිතං.

8. පදීපොපමසුත්තවණ්ණනා

984. අට්ඨමෙ නෙව කායොපි කිලමති න චක්ඛූනීති අඤ්ඤෙසු හි කම්මට්ඨානෙසු කම්මං කරොන්තස්ස කායොපි කිලමති, චක්ඛූනිපි විහඤ්ඤන්ති. ධාතුකම්මට්ඨානස්මිඤ්හි කම්මං කරොන්තස්ස කායො කිලමති, යන්තෙ පක්ඛිපිත්වා පීළනාකාරප්පත්තො විය හොති. කසිණකම්මට්ඨානෙ කම්මං කරොන්තස්ස චක්ඛූනි ඵන්දන්ති කිලමන්ති, නික්ඛමිත්වා පතනාකාරප්පත්තානි විය හොන්ති. ඉමස්මිං පන කම්මට්ඨානෙ කම්මං කරොන්තස්ස නෙව කායො කිලමති, න අක්ඛීනි විහඤ්ඤන්ති. තස්මා එවමාහ.

සබ්බසොරූපසඤ්ඤානන්තිආදි කස්මා වුත්තං, කිං ආනාපානෙ කසිණුග්ඝාටනං ලබ්භතීති? තිපිටකචූළාභයත්ථෙරො පනාහ – ‘‘යස්මා ආනාපානනිමිත්තං තාරකරූපමුත්තාවලිකාදිසදිසං හුත්වා පඤ්ඤායති, තස්මා තත්ථ කසිණුග්ඝාටනං ලබ්භතී’’ති. තිපිටකචූළනාගත්ථෙරො ‘‘න ලබ්භතෙවා’’ති ආහ. අලබ්භන්තෙ අයං අරියිද්ධිආදිකො පභෙදො කස්මා ගහිතොති? ආනිසංසදස්සනත්ථං. අරියං වා හි ඉද්ධිං චත්තාරි වා රූපාවචරජ්ඣානානි චතස්සො වා අරූපසමාපත්තියො නිරොධසමාපත්තිං වා පත්ථයමානෙන භික්ඛුනා අයං ආනාපානස්සතිසමාධි සාධුකං මනසිකාතබ්බො. යථා හි නගරෙ ලද්ධෙ යං චතූසු දිසාසු උට්ඨානකභණ්ඩං, තං චතූහි ද්වාරෙහි නගරමෙව පවිසතීති, ජනපදො ලද්ධො ච හොති. නගරස්සෙව හෙසො ආනිසංසො. එවං ආනාපානස්සතිසමාධිභාවනාය ආනිසංසො එස අරියිද්ධිආදිකො පභෙදො, සබ්බාකාරෙන භාවිතෙ ආනාපානස්සතිසමාධිස්මිං සබ්බමෙතං යොගිනො නිප්ඵජ්ජතීති ආනිසංසදස්සනත්ථං වුත්තං. සුඛඤ්චෙති එත්ථ සොති කස්මා න වුත්තං? යස්මා භික්ඛූති ඉමස්මිං වාරෙ නාගතං.

9. වෙසාලීසුත්තවණ්ණනා

985. නවමෙ වෙසාලියන්ති එවංනාමකෙ ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන පවත්තවොහාරෙ නගරෙ. තඤ්හි නගරං තික්ඛත්තුං පාකාරපරික්ඛෙපවඩ්ඪනෙන විසාලීභූතත්තා වෙසාලීති වුච්චති. ඉදම්පි ච නගරං සබ්බඤ්ඤුතං පත්තෙයෙව සම්මාසම්බුද්ධෙ සබ්බාකාරවෙපුල්ලතං පත්තන්ති වෙදිතබ්බං. එවං ගොචරගාමං දස්සෙත්වා නිවාසට්ඨානමාහ මහාවනෙ කූටාගාරසාලායන්ති. තත්ථ මහාවනං නාම සයංජාතං අරොපිමං සපරිච්ඡෙදං මහන්තං වනං. කපිලවත්ථුසාමන්තා පන මහාවනං හිමවන්තෙන සහ එකාබද්ධං අපරිච්ඡෙදං හුත්වා මහාසමුද්දං ආහච්ච ඨිතං. ඉදං තාදිසං න හොති, සපරිච්ඡෙදං මහන්තං වනන්ති මහාවනං. කූටාගාරසාලා පන මහාවනං නිස්සාය කතෙ ආරාමෙ කූටාගාරං අන්තොකත්වා හංසවට්ටකච්ඡන්නෙන කතා සබ්බාකාරසම්පන්නා බුද්ධස්ස භගවතො ගන්ධකුටීති වෙදිතබ්බා.

අනෙකපරියායෙන අසුභකථං කථෙතීති අනෙකෙහි කාරණෙහි අසුභාකාරසන්දස්සනප්පවත්තං කායවිච්ඡන්දනීයකථං කථෙති. සෙය්යථිදං – අත්ථි ඉමස්මිං කායෙ කෙසා ලොමා නඛා දන්තා…පෙ… මුත්තන්ති. කිං වුත්තං හොති? භික්ඛවෙ, ඉමස්මිං බ්යාමමත්තෙ කළෙවරෙ සබ්බාකාරෙනපි විචිනන්තො න කොචි කිඤ්චි මුත්තං වා මණිං වා වෙළුරියං වා අගරුං වා චන්දනං වා කුඞ්කුමං වා කප්පුරං වා වාසචුණ්ණාදිං වා අණුමත්තම්පි සුචිභාවං පස්සති, අථ ඛො පරමදුග්ගන්ධං ජෙගුච්ඡඅස්සිරිකදස්සනං කෙසලොමාදිනානප්පකාරං අසුචිමෙව පස්සති, තස්මා න එත්ථ ඡන්දො වා රාගො වා කරණීයො. යෙපි උත්තමඞ්ගෙ සිරසි ජාතා කෙසා නාම, තෙපි අසුභා චෙව අසුචිනො ච පටිකූලා ච. සො ච නෙසං අසුභාසුචිපටිකූලභාවො වණ්ණතොපි සණ්ඨානතොපි ගන්ධතොපි ආසයතොපි ඔකාසතොපීති පඤ්චහාකාරෙහි වෙදිතබ්බො. එවං ලොමාදීනම්පීති අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.307) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. ඉති භගවා එකමෙකස්මිං කොට්ඨාසෙ පඤ්චපඤ්චප්පභෙදෙන අනෙකපරියායෙන අසුභකථං කථෙති.

අසුභාය වණ්ණං භාසතීති උද්ධුමාතකාදිවසෙන අසුභමාතිකං නික්ඛිපිත්වා පදභාජනීයෙන තං විභජන්තො වණ්ණෙන්තො අසුභාය වණ්ණං භාසති. අසුභභාවනාය වණ්ණං භාසතීති යා අයං කෙසාදීසු වා උද්ධුමාතකාදීසු වා අජ්ඣත්තබහිද්ධාවත්ථූසු අසුභාකාරං ගහෙත්වා පවත්තස්ස චිත්තස්ස භාවනා වඩ්ඪනා ඵාතිකම්මං, තස්සා අසුභභාවනාය ආනිසංසං දස්සෙන්තො වණ්ණං භාසති, ගුණං පරිකිත්තෙති. සෙය්යථිදං – ‘‘අසුභභාවනාභියුත්තො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු කෙසාදීසු වා වත්ථූසු උද්ධුමාතකාදීසු වා පඤ්චඞ්ගවිප්පහීනං පඤ්චඞ්ගසමන්නාගතං තිවිධකල්යාණං දසලක්ඛණසම්පන්නං පඨමජ්ඣානං පටිලභති. සො තං පඨමජ්ඣානසඞ්ඛාතං චිත්තමඤ්ජූසං නිස්සාය විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා උත්තමත්ථං අරහත්තං පාපුණාතී’’ති.

ඉච්ඡාමහං, භික්ඛවෙ, අඩ්ඪමාසං පටිසල්ලීයිතුන්ති අහං, භික්ඛවෙ, එකං අඩ්ඪමාසං පටිසල්ලීයිතුං නිලීයිතුං එකකොව හුත්වා විහරිතුං ඉච්ඡාමීති අත්ථො. නාම්හි කෙනචි උපසඞ්කමිතබ්බො අඤ්ඤත්ර එකෙන පිණ්ඩපාතනීහාරකෙනාති යො අත්තනා පයුත්තවාචං අකත්වා මමත්ථාය සද්ධෙසු කුලෙසු පටියත්තපිණ්ඩපාතං නීහරිත්වා මය්හං උපනාමෙති, තං පිණ්ඩපාතනීහාරකං එකං භික්ඛුං ඨපෙත්වා නාම්හි අඤ්ඤෙන කෙනචි භික්ඛුනා වා ගහට්ඨෙන වා උපසඞ්කමිතබ්බොති.

කස්මා පන එවමාහාති? අතීතෙ කිර පඤ්චසතා මිගලුද්දකා මහතීහි දණ්ඩවාගුරාදීහි අරඤ්ඤං පරික්ඛිපිත්වා හට්ඨතුට්ඨා එකතොයෙව යාවජීවං මිගපක්ඛිඝාතකම්මෙන ජීවිකං කප්පෙත්වා නිරයෙ උප්පන්නා. තෙ තත්ථ පච්චිත්වා පුබ්බෙ කතෙන කෙනචිදෙව කුසලකම්මෙන මනුස්සෙසු උප්පන්නා කල්යාණූපනිස්සයවසෙන සබ්බෙපි භගවතො සන්තිකෙ පබ්බජ්ජඤ්ච උපසම්පදඤ්ච ලභිංසු. තෙසං තතො මූලාකුසලකම්මතො අවිපක්කවිපාකා අපරාපරචෙතනා තස්මිං අඩ්ඪමාසබ්භන්තරෙ අත්තූපක්කමෙන ච පරූපක්කමෙන ච ජීවිතූපච්ඡෙදාය ඔකාසමකාසි. තං භගවා අද්දස. කම්මවිපාකො ච නාම න සක්කා කෙනචි පටිබාහිතුං. තෙසු ච භික්ඛූසු පුථුජ්ජනාපි අත්ථි, සොතාපන්නසකදාගාමිඅනාගාමිඛීණාසවාපි. තත්ථ ඛීණාසවා අප්පටිසන්ධිකා, ඉතරෙ අරියසාවකා නියතගතිකා සුගතිපරායණා, පුථුජ්ජනානං ගති අනියතා.

අථ භගවා චින්තෙසි – ‘‘ඉමෙ අත්තභාවෙ ඡන්දරාගෙන මරණභයභීතා න සක්ඛිස්සන්ති ගතිං විසොධෙතුං, හන්ද නෙසං ඡන්දරාගප්පහානාය අසුභකථං කථෙමි. තං සුත්වා අත්තභාවෙ විගතච්ඡන්දරාගතාය ගතිවිසොධනං කත්වා සග්ගෙ පටිසන්ධිං ගණ්හිස්සන්ති, එවං තෙසං මම සන්තිකෙ පබ්බජ්ජා සාත්ථිකා භවිස්සතී’’ති. තතො තෙසං අනුග්ගහාය අසුභකථං කථෙසි කම්මට්ඨානසීසෙන, නො මරණවණ්ණසංවණ්ණනාධිප්පායෙන. කථෙත්වා ච පනස්ස එතදහොසි – ‘‘සචෙ ඉමං අඩ්ඪමාසං මං භික්ඛූ පස්සිස්සන්ති, ‘අජ්ජ එකො භික්ඛු මතො, අජ්ජ ද්වෙ…පෙ… අජ්ජ දසා’ති ආගන්ත්වා ආරොචෙස්සන්ති, අයඤ්ච කම්මවිපාකො න සක්කා මයා වා අඤ්ඤෙන වා පටිබාහිතුං, ස්වාහං තං සුත්වාපි කිං කරිස්සාමි, කිං මෙ අනත්ථකෙන අනයබ්යසනෙන සුතෙන, හන්දාහං භික්ඛූනං අදස්සනං උපගච්ඡාමී’’ති. තස්මා එවමාහ – ‘‘ඉච්ඡාමහං, භික්ඛවෙ, අඩ්ඪමාසං පටිසල්ලීයිතුං, නාම්හි කෙනචි උපසඞ්කමිතබ්බො අඤ්ඤත්ර එකෙන පිණ්ඩපාතනීහාරකෙනා’’ති.

අපරෙ පනාහු – ‘‘පරූපවාදවිවජ්ජනත්ථං එවං වත්වා පටිසල්ලීනො’’ති. පරෙ කිර භගවන්තං උපවදිස්සන්ති – ‘‘අයං ‘සබ්බඤ්ඤූ අහං සද්ධම්මවරචක්කවත්තී’ති පටිජානමානො අත්තනොපි සාවකෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං ඝාතෙන්තෙ නිවාරෙතුං න සක්කොති, කිං අඤ්ඤං සක්ඛිස්සතී’’ති? තත්ර පණ්ඩිතා වක්ඛන්ති – ‘‘භගවා පටිසල්ලානමනුයුත්තො න ඉමං පවත්තිං ජානාති, කොචිස්ස ආරොචයිතාපි නත්ථි , සචෙ ජානෙය්ය අද්ධා නිවාරෙය්යා’’ති. ඉදං පන ඉච්ඡාමත්තං, පඨමමෙවෙත්ථ කාරණං. නාස්සුධාති එත්ථ අස්සුධාති පදපූරණමත්තෙ අවධාරණත්ථෙ වා නිපාතො, නෙව කොචි භගවන්තං උපසඞ්කමීති අත්ථො.

අනෙකෙහි වණ්ණසණ්ඨානාදීහි කාරණෙහි වොකාරො අස්සාති අනෙකාකාරවොකාරො. අනෙකාකාරවොකිණ්ණො අනෙකාකාරෙන සම්මිස්සොති වුත්තං හොති. කො සො? අසුභභාවනානුයොගො, තං අනෙකාකාරවොකාරං. අසුභභාවනානුයොගමනුයුත්තා විහරන්තීති යුත්තප්පයුත්තා විහරන්ති. අට්ටීයමානාති තෙන කායෙන අට්ටා දුක්ඛිතා හොන්ති. හරායමානාති ලජ්ජමානා. ජිගුච්ඡමානාති ජිගුච්ඡං උප්පාදයමානා. සත්ථහාරකං පරියෙසන්තීති ජීවිතහරණකසත්ථං පරියෙසන්ති. න කෙවලඤ්ච තෙ සත්ථං පරියෙසිත්වා අත්තනා වා අත්තානං ජීවිතා වොරොපෙන්ති, මිගලණ්ඩිකම්පි පන සමණකුත්තකං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘සාධු නො, ආවුසො, ජීවිතා වොරොපෙහී’’ති වදන්ති. එත්ථ ච අරියා නෙව පාණාතිපාතං කරිංසු, න සමාදපෙසුං, න සමනුඤ්ඤා අහෙසුං. පුථුජ්ජනා පන සබ්බමකංසු.

පටිසල්ලානා වුට්ඨිතොති තෙසං පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං ජීවිතක්ඛයප්පත්තභාවං ඤත්වා තතො එකීභාවතො වුට්ඨිතො ජානන්තොපි අජානන්තො විය කථාසමුට්ඨාපනත්ථං ආයස්මන්තං ආනන්දං ආමන්තෙසි. කිං නු ඛො, ආනන්ද, තනුභූතො විය භික්ඛුසඞ්ඝොති ඉතො, ආනන්ද, පුබ්බෙ බහූ භික්ඛූ එකතො උපට්ඨානං ආගච්ඡන්ති, උද්දෙසං පරිපුච්ඡං ගණ්හන්ති, සජ්ඣායන්ති, එකපජ්ජොතො විය ආරාමො දිස්සති. ඉදානි පන අඩ්ඪමාසමත්තස්ස අච්චයෙන තනුභූතො විය තනුකො මන්දො අප්පකො විරළො විය ජාතො භික්ඛුසඞ්ඝො. කිං නු ඛො කාරණං? කිං දිසාසු පක්කන්තා භික්ඛූති?

අථායස්මා ආනන්දො කම්මවිපාකෙන තෙසං ජීවිතක්ඛයප්පත්තිං අසල්ලක්ඛෙන්තො අසුභකම්මට්ඨානානුයොගපච්චයා පන සල්ලක්ඛෙන්තො තථා හි පන, භන්තෙ භගවාතිආදිං වත්වා භික්ඛූනං අරහත්තප්පත්තියා අඤ්ඤං කම්මට්ඨානං යාචන්තො, සාධු, භන්තෙ, භගවාතිආදිමාහ. තස්සත්ථො – සාධු, භන්තෙ, භගවා අඤ්ඤං කාරණං ආචික්ඛතු, යෙන භික්ඛුසඞ්ඝො අරහත්තෙ පතිට්ඨහෙය්ය . මහාසමුද්දං ඔරොහණතිත්ථානි විය අඤ්ඤානිපි දසානුස්සති, දසකසිණ, චතුධාතුවවත්ථාන, බ්රහ්මවිහාර, ආනාපානස්සතිපභෙදානි බහූනි නිබ්බානොරොහණකම්මට්ඨානානි සන්ති, තෙසු භගවා භික්ඛූ සමස්සාසෙත්වා අඤ්ඤතරං කම්මට්ඨානං ආචික්ඛතූති අධිප්පායො.

අථ භගවා තථා කාතුකාමො ථෙරං උය්යොජෙන්තො තෙනහානන්දාතිආදිමාහ. තත්ථ වෙසාලිං උපනිස්සායාති වෙසාලියං උපනිස්සාය සමන්තා ගාවුතෙපි අඩ්ඪයොජනෙපි යාවතිකා විහරන්ති, තෙ සබ්බෙ සන්නිපාතෙහීති අත්ථො. සබ්බෙ උපට්ඨානසාලායං සන්නිපාතෙත්වාති අත්තනා ගන්තුං යුත්තට්ඨානං සයං ගන්ත්වා අඤ්ඤත්ථ දහරභික්ඛූ පහිණිත්වා මුහුත්තෙනෙව අනවසෙසෙ භික්ඛූ උපට්ඨානසාලායං සමූහං කත්වා. යස්සදානි, භන්තෙ, භගවා කාලං මඤ්ඤතීති එත්ථ අයමධිප්පායො – භගවා භික්ඛුසඞ්ඝො සන්නිපතිතො, එස කාලො භික්ඛූනං ධම්මකථං කාතුං, අනුසාසනිං දාතුං, ඉදානි යස්ස තුම්හෙ කාලං ජානාථ, තං කාතබ්බන්ති.

අථ ඛො භගවා භික්ඛූ ආමන්තෙසි, අයම්පි ඛො, භික්ඛවෙති. ආමන්තෙත්වා ච පන භික්ඛූනං අරහත්තප්පත්තියා පුබ්බෙ ආචික්ඛිතඅසුභකම්මට්ඨානතො අඤ්ඤං පරියායං ආචික්ඛන්තො ආනාපානස්සතිසමාධීතිආදිමාහ. තත්ථ ආනාපානස්සතිසමාධීති ආනාපානපරිග්ගාහිකාය සතියා සද්ධිං සම්පයුත්තො සමාධි, ආනාපානස්සතියං වා සමාධි, ආනාපානස්සතිසමාධි. භාවිතොති උප්පාදිතො වඩ්ඪිතො වා. බහුලීකතොති පුනප්පුනං කතො. සන්තො චෙව පණීතො චාති සන්තො චෙව පණීතො චෙව. උභයත්ථ එවසද්දෙන නියමො වෙදිතබ්බො. කිං වුත්තං හොති? අයඤ්හි යථා අසුභකම්මට්ඨානං කෙවලං පටිවෙධවසෙන සන්තඤ්ච පණීතඤ්ච, ඔළාරිකාරම්මණත්තා පන පටිකූලාරම්මණත්තා ච ආරම්මණවසෙන නෙව සන්තං න පණීතං, න එවං කෙනචි පරියායෙන අසන්තො වා අප්පණීතො වා, අපිච ඛො ආරම්මණසන්තතායපි සන්තො වූපසන්තො නිබ්බුතො, පටිවෙධසඞ්ඛාතාය අඞ්ගසන්තතායපි, ආරම්මණපණීතතාය පණීතො අතිත්තිකරො, අඞ්ගපණීතතායපීති. තෙන වුත්තං ‘‘සන්තො චෙව පණීතො චා’’ති.

අසෙචනකොච සුඛො ච විහාරොති එත්ථ පන නාස්ස සෙචනන්ති අසෙචනකො, අනාසිත්තකො අබ්බොකිණ්ණො පාටියෙක්කො ආවෙණිකො, නත්ථි එත්ථ පරිකම්මෙන වා උපචාරෙන වා සන්තතා, ආදිසමන්නාහාරතො පභුති අත්තනො සභාවෙනෙව සන්තො ච පණීතො චාති අත්ථො. කෙචි ‘‘අසෙචනකො’’ති අනාසිත්තකො ඔජවන්තො, සභාවෙනෙව මධුරො’’ති වදන්ති. එවමයං අසෙචනකො ච අප්පිතප්පිතක්ඛණෙ කායිකචෙතසිකසුඛප්පටිලාභාය සංවත්තනතො සුඛො ච විහාරොති වෙදිතබ්බො.

උප්පන්නුප්පන්නෙති අවික්ඛම්භිතෙ. පාපකෙති ලාමකෙ. අකුසලෙ ධම්මෙති අකොසල්ලසම්භූතෙ ධම්මෙ. ඨානසො අන්තරධාපෙතීති ඛණෙනෙව අන්තරධාපෙති වික්ඛම්භෙති. වූපසමෙතීති සුට්ඨු උපසමෙති, නිබ්බෙධභාගියත්තා අනුපුබ්බෙන අරියමග්ගවුද්ධිප්පත්තො සමුච්ඡින්දති, පටිප්පස්සම්භෙතීති වුත්තං හොති. ගිම්හානං පච්ඡිමෙ මාසෙති ආසාළ්හමාසෙ. ඌහතං රජොජල්ලන්ති අට්ඨ මාසෙ වාතාතපසුක්ඛාය ගොමහිංසාදිපාදප්පහාරසම්භින්නාය පථවියා උද්ධං හතං ඌහතං ආකාසෙ සමුට්ඨිතං රජඤ්ච රෙණුඤ්ච. මහා අකාලමෙඝොති සබ්බං නභං අජ්ඣොත්ථරිත්වා උට්ඨිතො ආසාළ්හජුණ්හපක්ඛෙ සකලං අඩ්ඪමාසං වස්සනකමෙඝො. සො හි අසම්පත්තෙ වස්සකාලෙ උප්පන්නත්තා අකාලමෙඝොති ඉධ අධිප්පෙතො. ඨානසො අන්තරාධාපෙති වූපසමෙතීති ඛණෙනෙව අදස්සනං නෙති පථවියං සන්නිසීදාපෙති. එවමෙව ඛොති ඔපම්මනිදස්සනමෙතං. තතො පරං වුත්තනයමෙව.

10. කිමිලසුත්තවණ්ණනා

986. දසමෙ කිමිලායන්ති එවංනාමකෙ නගරෙ. එතදවොචාති ථෙරො කිර චින්තෙසි – ‘‘අයං දෙසනා න යථානුසන්ධිකා කතා, යථානුසන්ධිං ගමෙස්සාමී’’ති දෙසනානුසන්ධිං ඝටෙන්තො එතං අවොච. කායඤ්ඤතරන්ති පථවීආදීසු කායෙසු අඤ්ඤතරං වදාමි වායොකායං වදාමීති අත්ථො. අථ වා චක්ඛායතනං…පෙ… කබළීකාරො ආහාරොති පඤ්චවීසති රූපකොට්ඨාසා රූපකායො නාම, තෙසු ආනාපානං ඵොට්ඨබ්බායතනෙ සඞ්ගහිතත්තා කායඤ්ඤතරං හොති, තස්මාපි එවමාහ. තස්මාතිහාති යස්මා චතූසු කායෙසු අඤ්ඤතරං වායොකායං, පඤ්චවීසති කොට්ඨාසෙ වා රූපකායෙ අඤ්ඤතරං ආනාපානං අනුපස්සති, තස්මා කායෙ කායානුපස්සීති අත්ථො. එවං සබ්බත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. වෙදනාඤ්ඤතරන්ති තීසු වෙදනාසු අඤ්ඤතරං, සුඛවෙදනං සන්ධායෙතං වුත්තං.

සාධුකං මනසිකාරන්ති පීතිපටිසංවෙදිතාදිවසෙන උප්පන්නං සුන්දරං මනසිකාරං. කිං පන මනසිකාරො සුඛා වෙදනා හොතීති? න හොති, දෙසනාසීසං පනෙතං. යථෙව හි ‘‘අනිච්චසඤ්ඤාභාවනානුයොගමනුයුත්තා’’ති (ම. නි. 3.147) එත්ථ සඤ්ඤානාමෙන පඤ්ඤා වුත්තා, එවමිධාපි මනසිකාරනාමෙන ඣානවෙදනා වුත්තාති වෙදිතබ්බා. එතස්මිඤ්හි චතුක්කෙ පඨමපදෙ පීතිසීසෙන වෙදනා වුත්තා, දුතියපදෙ සුඛන්ති සරූපෙනෙව වුත්තා. චිත්තසඞ්ඛාරපදද්වයෙ ‘‘සඤ්ඤා ච වෙදනා ච චෙතසිකා එතෙ ධම්මා චිත්තප්පටිබද්ධා චිත්තසඞ්ඛාරා’’ති (පටි. ම. 1.174) වචනතො ‘‘විතක්කවිචාරෙ ඨපෙත්වා සබ්බෙපි චිත්තසම්පයුත්තකා ධම්මා චිත්තසඞ්ඛාරෙ සඞ්ගහිතා’’ති වචනතො චිත්තසඞ්ඛාරනාමෙන වෙදනා වුත්තා. තං සබ්බං මනසිකාරනාමෙන සඞ්ගහෙත්වා ඉධ ‘‘සාධුකං මනසිකාර’’න්ති ආහ.

එවං සන්තෙපි යස්මා එසා වෙදනා ආරම්මණං න හොති, තස්මා වෙදනානුපස්සනා න යුජ්ජතීති. නො න යුජ්ජති, මහාසතිපට්ඨානාදීසුපි හි තං තං සුඛාදීනං වත්ථුං ආරම්මණං කත්වා වෙදනා වෙදයති, තං පන වෙදනාපවත්තිං උපාදාය ‘‘අහං වෙදයාමී’’ති වොහාරමත්තං හොති, තං සන්ධාය ‘‘සුඛං වෙදනං වෙදයමානො සුඛං වෙදනං වෙදයාමී’’තිආදි වුත්තං. අපිච ‘‘පීතිප්පටිසංවෙදී’’තිආදීනං අත්ථවණ්ණනායමෙතස්ස පරිහාරො වුත්තොයෙව. වුත්තඤ්හෙතං විසුද්ධිමග්ගෙ –

‘‘ද්වීහාකාරෙහි පීති පටිසංවිදිතා හොති – ආරම්මණතො ච අසම්මොහතො ච. කථං ආරම්මණතො පීති පටිසංවිදිතා හොති? සප්පීතිකෙ ද්වෙ ඣානෙ සමාපජ්ජති, තස්ස සමාපත්තික්ඛණෙ ඣානපටිලාභෙන ආරම්මණතො පීති පටිසංවිදිතා හොති ආරම්මණස්ස පටිසංවිදිතත්තා. කථං අසම්මොහතො පීති පටිසංවිදිතා හොති? සප්පීතිකෙ ද්වෙ ඣානෙ සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය ඣානසම්පයුත්තපීතිං ඛයතො වයතො සම්මසති, තස්ස විපස්සනාක්ඛණෙ ලක්ඛණප්පටිවෙධෙන අසම්මොහතො පීති පටිසංවිදිතා හොති. වුත්තඤ්හෙතං පටිසම්භිදායං (පටි. ම. 1.172) ‘‘‘දීඝං අස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො සති උපට්ඨිතා හොති, තාය සතියා තෙන ඤාණෙන සා පීති පටිසංවිදිතා හොතී’ති. එතෙනෙව නයෙන අවසෙසපදානිපි අත්ථතො වෙදිතබ්බානී’’ති.

ඉති යථෙව ඣානපටිලාභෙන ආරම්මණතො පීතිසුඛචිත්තසඞ්ඛාරා පටිසංවිදිතා හොන්ති, එවං ඉමිනාපි ඣානසම්පයුත්තෙන වෙදනාසඞ්ඛාතමනසිකාරපටිලාභෙන ආරම්මණතො වෙදනා පටිසංවිදිතා හොති. තස්මා සුවුත්තමෙතං ‘‘වෙදනාසු වෙදනානුපස්සී භික්ඛු තස්මිං සමයෙ විහරතී’’ති.

නාහං, ආනන්ද, මුට්ඨස්සතිස්ස අසම්පජානස්සාති එත්ථ අයමධිප්පායො – යස්මා ‘‘චිත්තපටිසංවෙදී අස්සාසිස්සාමී’’තිආදිනා නයෙන පවත්තො භික්ඛු කිඤ්චාපි අස්සාසපස්සාසනිමිත්තමාරම්මණං කරොති, තස්ස පන චිත්තස්ස ආරම්මණෙ සතිඤ්ච සම්පජඤ්ඤඤ්ච උපට්ඨාපෙත්වා පවත්තනතො චිත්තෙ චිත්තානුපස්සීයෙව නාමෙස හොති. න හි මුට්ඨස්සතිස්ස අසම්පජානස්ස ආනාපානස්සතිසමාධිභාවනා අත්ථි, තස්මා ආරම්මණතො චිත්තපටිසංවිදිතවසෙන ‘‘චිත්තෙ චිත්තානුපස්සී භික්ඛු තස්මිං සමයෙ විහරතී’’ති.

සො යං තං හොති අභිජ්ඣාදොමනස්සානං පහානං, තං පඤ්ඤාය දිස්වා සාධුකං අජ්ඣුපෙක්ඛිතා හොතීති එත්ථ අභිජ්ඣා කාමච්ඡන්දනීවරණමෙව, දොමනස්සවසෙන බ්යාපාදනීවරණං දස්සිතං. ඉදඤ්හි චතුක්කං විපස්සනාවසෙනෙව වුත්තං, ධම්මානුපස්සනා ච නීවරණපබ්බාදිවසෙන පඤ්චවිධා හොති, තස්සා නීවරණපබ්බං ආදි, තස්සාපි ඉදං නීවරණද්වයං ආදි. ඉති ධම්මානුපස්සනාය ආදිං දස්සෙතුං අභිජ්ඣාදොමනස්සානන්ති ආහ. පහානන්ති අනිච්චානුපස්සනාය නිච්චසඤ්ඤං පජහතීති එවං පහානකරඤාණං අධිප්පෙතං. තං පඤ්ඤාය දිස්වාති තං අනිච්චවිරාගනිරොධපටිනිස්සග්ගඤාණසඞ්ඛාතං පහානඤාණං අපරාය විපස්සනාපඤ්ඤාය, තම්පි අපරායාති එවං විපස්සනාපරම්පරං දස්සෙති . අජ්ඣුපෙක්ඛිතා හොතීති යඤ්චස්ස පථපටිපන්නං අජ්ඣුපෙක්ඛති, යඤ්ච එකතො උපට්ඨානං අජ්ඣුපෙක්ඛතීති ද්විධා අජ්ඣුපෙක්ඛති නාම. තත්ථ සහජාතානම්පිඅජ්ඣුපෙක්ඛනා හොති ආරම්මණස්සාපි අජ්ඣුපෙක්ඛනා. ඉධ ආරම්මණ අජ්ඣුපෙක්ඛනා අධිප්පෙතා. තස්මාතිහානන්දාති යස්මා ‘‘අනිච්චානුපස්සී අස්සාසිස්සාමී’’තිආදිනා නයෙන පවත්තො න කෙවලං නීවරණාදිධම්මෙ, අභිජ්ඣාදොමනස්සසීසෙන පන වුත්තානං ධම්මානං පහානකරඤාණම්පි පඤ්ඤාය දිස්වා අජ්ඣුපෙක්ඛිතා හොති, තස්මා ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සී භික්ඛු තස්මිං සමයෙ විහරතීති වෙදිතබ්බො.

එවමෙව ඛොති එත්ථ චතුමහාපථො විය ඡ ආයතනානි දට්ඨබ්බානි. තස්මිං පංසුපුඤ්ජො විය ඡසු ආයතනෙසු කිලෙසා. චතූහි දිසාහි ආගච්ඡන්තා සකටරථා විය චතූසු ආරම්මණෙසු පවත්තා චත්තාරො සතිපට්ඨානා. එකෙන සකටෙන වා රථෙන වා පංසුපුඤ්ජස්ස උපහනනං විය කායානුපස්සනාදීහි පාපකානං අකුසලානං ධම්මානං උපඝාතො වෙදිතබ්බොති.

එකධම්මවග්ගො පඨමො.

2. දුතියවග්ගො

1-2. ඉච්ඡානඞ්ගලසුත්තාදිවණ්ණනා

987-988. දුතියවග්ගස්ස පඨමෙ එවං බ්යාකරෙය්යාථාති කස්මා අත්තනො විහාරසමාපත්තිං ආචික්ඛති? උපාරම්භමොචනත්ථං. සචෙ හි තෙ ‘‘න ජානාමා’’ති වදෙය්යුං, අථ නෙසං තිත්ථියා ‘‘තුම්හෙ ‘අසුකසමාපත්තියා නාම නො සත්ථා තෙමාසං විහාසී’තිපි න ජානාථ, අථ කස්මා නං උපට්ඨහන්තා විහරථා’’ති උපාරම්භං ආරොපෙය්යුං, තතො මොචනත්ථං එවමාහ.

අථ කස්මා යථා අඤ්ඤත්ථ ‘‘සතොව අස්සසති, දීඝං වා අස්සසන්තො’’ති (දී. නි. 2.374; ම. නි. 1.107; සං. නි. 5.977) එව-වාකාරො වුත්තො. එවං ඉධ න වුත්තොති? එකන්තසන්තත්තා. අඤ්ඤෙසඤ්හි අස්සාසො වා පාකටො හොති පස්සාසො වා, භගවතො උභයම්පෙතං පාකටමෙව නිච්චං උපට්ඨිතස්සතිතායාති එකන්තසන්තත්තා න වුත්තො. අථ ‘‘සික්ඛාමී’’ති අවත්වා කස්මා ‘‘අස්සසාමී’’ති එත්තකමෙව වුත්තන්ති? සික්ඛිතබ්බාභාවා. සත්ත හි සෙඛා සික්ඛිතබ්බභාවා සෙඛා නාම, ඛීණාසවා සික්ඛිතබ්බාභාවා අසෙඛා නාම, තථාගතා අසික්ඛිතබ්බා අසෙක්ඛා නාම නත්ථි තෙසං සික්ඛිතබ්බකිච්චන්ති සික්ඛිතබ්බාභාවා න වුත්තං. දුතියං උත්තානමෙව.

3-10. පඨමආනන්දසුත්තාදිවණ්ණනා

989-996. තතියෙ පවිචිනතීති අනිච්චාදිවසෙන පවිචිනති. ඉතරං පදද්වයං එතස්සෙව වෙවචනං. නිරාමිසාති නික්කිලෙසා කායිකචෙතසිකදරථපටිපස්සද්ධියා කායොපි චිත්තම්පි පස්සම්භති. සමාධියතීති සම්මා ඨපියති, අප්පනාචිත්තං විය හොති. අජ්ඣුපෙක්ඛිතා හොතීති සහජාතඅජ්ඣුපෙක්ඛනාය අජ්ඣුපෙක්ඛිතා හොති.

එවං චුද්දසවිධෙන කායපරිග්ගාහකස්ස භික්ඛුනො තස්මිං කායෙ සති සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, තාය සතියා සම්පයුත්තඤාණං ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො, තංසම්පයුත්තමෙව කායිකචෙතසිකවීරියං වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගො, පීතිපස්සද්ධිචිත්තෙකග්ගතා පීතිපස්සද්ධිසමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගා, ඉමෙසං ඡන්නං බොජ්ඣඞ්ගානං අනොසක්කනඅනතිවත්තනසඞ්ඛාතො මජ්ඣත්තාකාරො උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො. යථෙව හි සමප්පවත්තෙසු අස්සෙසු සාරථිනො ‘‘අයං ඔලීයතී’’ති තුදනං වා, ‘‘අයං අතිධාවතී’’ති ආකඩ්ඪනං වා නත්ථි, කෙවලං එවං පස්සමානස්ස ඨිතාකාරොව හොති, එවමෙව ඉමෙසං ඡන්නං බොජ්ඣඞ්ගානං අනොසක්කනඅනතිවත්තනසඞ්ඛාතො මජ්ඣත්තාකාරො උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො නාම හොති. එත්තාවතා කිං කථිතං? එකචිත්තක්ඛණිකා නානාසරසලක්ඛණා විපස්සනාබොජ්ඣඞ්ගා නාම කථිතා.

විවෙකනිස්සිතන්තිආදීනි වුත්තත්ථානෙව. එත්ථ පන සොළසක්ඛත්තුකා ආනාපානස්සති මිස්සකා කථිතා, ආනාපානමූලකා සතිපට්ඨානා පුබ්බභාගා , තෙසං මූලභූතා ආනාපානස්සති පුබ්බභාගා. බොජ්ඣඞ්ගමූලකා සතිපට්ඨානා පුබ්බභාගා, තෙපි බොජ්ඣඞ්ගා පුබ්බභාගාව. විජ්ජාවිමුත්තිපූරකා පන බොජ්ඣඞ්ගා නිබ්බත්තිතලොකුත්තරා, විජ්ජාවිමුත්තියො අරියඵලසම්පයුත්තා. විජ්ජා වා චතුත්ථමග්ගසම්පයුත්තා, විමුත්ති ඵලසම්පයුත්තාති. චතුත්ථපඤ්චමඡට්ඨානිපි ඉමිනාව සමානපරිච්ඡෙදානි. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

ආනාපානසංයුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.