තීකා > සුත්තපිටක (ටීකා) > සංයුත්තනිකාය (ටීකා) > මහාවග්ග-ටීකා

1-2. පුබ්බඞ්ගමාති ¶ ¶ පුබ්බෙචරා. අවිජ්ජා හි අඤ්ඤාණලක්ඛණා සම්මුය්හනාකාරෙන ආරම්මණෙ පවත්තතීති සම්පයුත්තධම්මානම්පි තදාකාරානුවිධානතාය පච්චයො හොති. තථා හි තෙ අනිච්චාසුභදුක්ඛානත්තසභාවෙපි ධම්මෙ නිච්චාදිතො ගණ්හන්ති, අයමස්සා තෙසං සහජාතවසෙන පුබ්බඞ්ගමතා. යං පන මොහෙන අභිභූතො පාපකිරියාය ආදීනවං අපස්සන්තො පාණං හනති, අදින්නං ආදියති, කාමෙසු මිච්ඡා චරති, මුසා භණති, අඤ්ඤම්පි විවිධං දුස්සීල්යං ආචරති, අයමස්ස සහජාතවසෙන ච උපනිස්සයවසෙන ච පුබ්බඞ්ගමතා. සමාපජ්ජනායාති තබ්භාවාපජ්ජනාය ¶ අකුසලප්පත්තියා. සභාවපටිලාභායාති අත්තලාභාය. තෙනාහ ‘‘උප්පත්තියා’’ති. සා පනෙසා වුත්තාකාරෙන අකුසලානං පුබ්බඞ්ගමභූතා අවිජ්ජා උප්පජ්ජතීති සම්බන්ධො. යදෙතන්ති යං එතං පාපාජිගුච්ඡනතාය පාපතො අලජ්ජනාකාරසණ්ඨිතං අහිරිකං, පාපානුත්රාසතාය පාපතො අභායනාකාරසණ්ඨිතඤ්ච අනොත්තප්පං, එතං ¶ ද්වයං අනුදෙව අන්වාගතමෙව. අනු-සද්දෙන චෙත්ථ එතන්ති උපයොගවචනං. අනුදෙවාති එතස්ස අත්ථො සහෙව එකතොති. එත්ථ අවිජ්ජාය වුත්තනයානුසාරෙන තප්පටිපක්ඛතො ච අත්ථො වෙදිතබ්බො. අයං පන විසෙසො – තත්ථ යථා අකුසලකම්මපථවසෙන පවත්තියං පුබ්බඞ්ගමතා අවිජ්ජාය, එවං කුසලකම්මපථවසෙන පුඤ්ඤකිරියවත්ථුවසෙන ච පවත්තියං විජ්ජාය පුබ්බඞ්ගමතා වත්තබ්බා. වීමංසාධිපතිවසෙන පවත්තියං ආධිපච්චාකාරවසෙන ච පුබ්බඞ්ගමතා වෙදිතබ්බා. ද්වීහෙවාති ච අවධාරණං ආධිපච්චාකාරස්ස සහජාතෙනෙව සඞ්ගහෙතබ්බතො.

ලජ්ජනාකාරසණ්ඨිතාති පාපතො ජිගුච්ඡනාකාරසණ්ඨිතා. භායනාකාරසණ්ඨිතන්ති උත්තසනාකාරසණ්ඨිතං. එත්ථාති හිරිඔත්තප්පෙ. විදති, වින්දතීති වා විජ්ජා. විද්දසූති ච සප්පඤ්ඤපරියායොති ආහ ‘‘විද්දසුනොති විදුනො’’ති. යාථාවදිට්ඨීති අවිපරීතා දිට්ඨි, සංකිලෙසතො නිය්යානිකදිට්ඨි. සම්මාදිට්ඨි පහොතීති එත්ථ සා විජ්ජා සම්මාදිට්ඨි වෙදිතබ්බා. න එකතො සබ්බානි ලබ්භන්ති සම්මාවාචාකම්මන්තාජීවානං පුබ්බාභිසඞ්ඛාරස්ස අනෙකරූපත්තා. ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ එකතො ලබ්භන්ති කිච්චතො භින්නානම්පි තාසං තත්ථ සරූපතො අභින්නත්තා. එකා එව හි විරති මග්ගක්ඛණෙ තිස්සන්නම්පි විරතීනං කිච්චං සාධෙන්තී පවත්තති, යථා එකා එව සම්මාදිට්ඨි පරිජානනාදිවසෙන චතුබ්බිධකිච්චං සාධෙන්තී පවත්තති. තානි ච ඛො සබ්බානි අට්ඨපි පඨමජ්ඣානිකෙ මග්ගෙ ලබ්භන්තීති යොජනා. පඨමජ්ඣානිකෙති පඨමඣානවන්තෙ.

තථාභූතස්සාති අරියමග්ගසමඞ්ගිනො. යස්මා මහාසළායතනසුත්තෙ වුත්තං ‘‘සම්මාදිට්ඨිආදීනං පඤ්චන්නං එව අඞ්ගානං වසෙනා’’ති, තස්මා පඤ්චඞ්ගිකො ලොකුත්තරමග්ගො හොති. ‘‘පුබ්බෙව ඛො පනා’’ති හි වචනං තදා මග්ගක්ඛණෙ විරතීනං අභාවං ඤාපෙති, තස්මා කාමාවචරචිත්තෙසු විය ලොකුත්තරචිත්තෙසු විරති අනියතාති අධිප්පායො. පරිසුද්ධභාවදස්සනන්ති පරිසුද්ධසීලභාවදස්සනත්ථං. අයමත්ථො දීපිතො, න අරියමග්ගෙ විරතීනං අභාවො.

යදි එවං කස්මා අභිධම්මෙ මග්ගවිභඞ්ගෙ පඤ්චඞ්ගිකවාරො ආගතොති ආහ ‘‘යම්පි අභිධම්මෙ’’තිආදි. තන්ති ‘‘පඤ්චඞ්ගිකො මග්ගො හොතී’’ති වචනං. ‘‘එකං ¶ කිච්චන්තරං දස්සෙතුං වුත්ත’’න්ති වත්වා තං දස්සෙතුං ‘‘යස්මිඤ්හි කාලෙ’’තිආදි වුත්තං. යස්මිඤ්හි කාලෙති ලොකියකාලෙ ¶ . තෙන ‘‘එකං කිච්චන්තර’’න්ති වුත්තං අට්ඨඞ්ගිකකිච්චං දස්සෙති. විරතිඋප්පාදනෙන මිච්ඡාවාචාදීනි පුග්ගලෙන මග්ගසමයෙ පජහාපෙන්තීති සම්මාදිට්ඨිආදීනි ‘‘පඤ්ච කාරකඞ්ගානී’’ති වුත්තානි. සම්මාවාචාදිකිරියා හි විරති, තඤ්ච එතානි කාරාපෙන්තීති. විරතිවසෙනාති විරමණකිරියාවසෙන කාරාපකභාවෙන, කත්තුභාවෙන වාති අත්ථො. ‘‘විරතිත්තයවසෙනා’’ති වා පාඨො.

සම්මාකම්මන්තො පූරතීති ඉමෙහි සම්මාදිට්ඨිආදීහි සම්මාකම්මන්තකිච්චං පූරති නාම තෙහි වීරියාදිකෙහි තදත්ථසිද්ධිතො. තම්පි සන්ධාය ‘‘එකං කිච්චන්තරං දස්සෙතු’’න්ති වුත්තං. ඉමං කිච්චන්තරං දස්සෙතුන්ති ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙපි ඉමානෙව පඤ්ච සම්මාවාචාදිවිරතිත්තයස්ස එකක්ඛණෙ කාරාපකඞ්ගානීති දස්සෙතුං. එවං වුත්තන්ති ‘‘තස්මිං සමයෙ පඤ්චඞ්ගිකො මග්ගො හොතී’’ති (විභ. 494) එවං වුත්තං. ලොකියමග්ගක්ඛණෙ පඤ්චෙව හොන්ති, විරති පන අනියතා, තස්මා ‘‘ඡඅඞ්ගිකො’’ති අවත්වා ‘‘පඤ්චඞ්ගිකො’’ඉච්චෙව වුත්තං. තයිදං අභිධම්මෙ පඤ්චඞ්ගිකවාරදෙසනාය කාරණකිත්තනමග්ගො, අරියමග්ගො පන අට්ඨඞ්ගිකොවාති දස්සෙතුං, ‘‘යා ච, භික්ඛවෙ’’තිආදිමාහ, තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. මිච්ඡාදිට්ඨිආදිකා දස, තප්පච්චයා අකුසලා ච දසාති වීසති අකුසලපක්ඛියා, සම්මාදිට්ඨිආදිකා දස, තප්පච්චයා කුසලා ච දසාති වීසති කුසලපක්ඛියා මහාචත්තාරීසකසුත්තෙ වුත්තා. මහාචත්තාරීසකන්ති තස්සෙතං නාමං. මිස්සකොව කථිතො ලොකුත්තරස්සපි ඉධ ලබ්භමානත්තා.

යස්මා කොසලසංයුත්තෙපි ඉධ ච ථෙරෙන ‘‘උපඩ්ඪමිදං, භන්තෙ, බ්රහ්මචරියස්සා’’තිආදිනා වුත්තං ‘‘මා හෙවං ආනන්දා’’තිආදිනා පටික්ඛිපිත්වා ‘‘සකලමෙවිදං ආනන්දා’’තිආදිනා භගවතා දෙසිතං සුත්තං ආගතං. තස්සත්ථො කොසලසංයුත්තවණ්ණනායං වුත්තො, තස්මා වුත්තං ‘‘කොසලසංයුත්තෙ වුත්තත්ථමෙවා’’ති.

අවිජ්ජාසුත්තාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. සාවකබොධි ¶ සාවකපාරමියො, තප්පරියාපන්නං ඤාණං සාවකපාරමිඤාණං, තං පන ද්වින්නං අග්ගසාවකානං තත්ථපි ධම්මසෙනාපතිනො එව සවිසෙසං මත්ථකං පත්තං, න ඉතරෙසන්ති ආහ – ‘‘සාවක…පෙ… අප්පත්තතායා’’ති. තස්මා තස්ස මත්ථකප්පත්තියා මග්ගබ්රහ්මචරියෙ ඉජ්ඣන්තෙ තස්ස එකදෙසො ඉධ ඉජ්ඣති, න සකලන්ති. න හි අද්ධබ්රහ්මචරියං නාම අත්ථි, තස්මා වුත්තං, ‘‘සකලම්පි ¶ …පෙ… ලබ්භතී’’ති, තං පන භණ්ඩාගාරිකො නාඤ්ඤාසි ඤාණස්ස සාවකවිසයෙපි සප්පදෙසිකත්තා, ධම්මසෙනාපති පන ඤාණස්ස තත්ථ නිප්පදෙසිකත්තා අඤ්ඤාසීති. තෙනාහ – ‘‘ආනන්දත්ථෙරො…පෙ… අඤ්ඤාසී’’ති. එවමාහාති ‘‘සකලමිදං, භන්තෙ’’ති එවං අවොච.

සාරිපුත්තසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. ජාණුස්සොණිබ්රාහ්මණසුත්තවණ්ණනා

4. වළවාභි-සද්දො වළවාපරියායොති ආහ ‘‘චතූහි වළවාහි යුත්තරථෙනා’’ති. යොධරථොති යොධෙහි යුජ්ඣනත්ථං ආරොහිතබ්බරථො. අලඞ්කාරරථො මඞ්ගලදිවසෙසු අලඞ්කතපටියත්තෙහි ආරොහිතබ්බරථො. ඝනදුකුලෙන පරිවාරිතොති රජතපට්ටවණ්ණෙන සෙතදුකුලෙන පටිච්ඡාදිතො. පටිච්ඡාදනත්ථො හි ඉධ පරිවාරසද්දො. රජතපනාළිසුපරික්ඛිත්තා සෙතභාවකරණත්ථං.

ඡන්නං ඡන්නං මාසානන්ති නිද්ධාරණෙ සාමිවචනං. එකවාරං නගරං පදක්ඛිණං කරොතීති ඉදං තස්මිං ඨානන්තරෙ ඨිතෙන කාතබ්බං චාරිත්තං. නගරතො න පක්කන්තාති නගරතො බහි න ගතා. මඞ්ගලවචනෙ නියුත්තා මඞ්ගලිකා, සුවත්ථිවචනෙ නියුත්තා සොවත්ථිකා. ආදි-සද්දෙන ථුතිමාගධවන්දිකාචරියකෙ සඞ්ගණ්හාති. සුකපත්තසදිසානි වණ්ණතො.

වණ්ණගීතන්ති ථුතිගීතං. බ්රහ්මභූතං සෙට්ඨභූතං යානං, බ්රහ්මභූතානං සෙට්ඨභූතානං යානන්ති වා බ්රහ්මයානං. විජිතත්තා විසෙසෙන ජිනනතො. රාගං විනයමානා පරියොසාපෙතීති සබ්බම්පි රාගං සමුච්ඡෙදවිනයවසෙන විනෙති, අත්තනො කිච්චං පරියොසාපෙති. කිච්චපරියොසාපනෙනෙව හි සයම්පි ¶ පරියොසානං නිප්ඵත්තිං උපගච්ඡති. තෙනාහ ‘‘පරියොසානං ගච්ඡති නිප්ඵජ්ජතී’’ති.

ධුරන්ති භුම්මත්ථෙ උපයොගවචනන්ති ආහ ‘‘තත්රමජ්ඣත්තතායුගෙ යුත්තා’’ති. ඊසාති යුගසන්ධාරිකා දාරුයුගළා. යථා වා බාහිරං යුගං ධාරෙති, තස්සා ඨිතාය එව කිච්චසිද්ධි, එවං කිරියාවසෙන ලද්ධබලෙන තත්රමජ්ඣත්තතායුගෙ ථිරං ධාරෙති, තෙහෙව අරියමග්ගරථස්ස පවත්තනං. හිරිග්ගහණෙන චෙත්ථ තංසහචරණතො ඔත්තප්පම්පි ගහිතංයෙව හොති. තෙනාහ ‘‘අත්තනා සද්ධි’’න්තිආදි. නාළියා මිනමානො පුරිසො විය ආරම්මණං මිනාතීති මනො. කතරං පන තං මනො, කථඤ්චස්ස යොත්තසදිසතාති ආහ ‘‘විපස්සනාචිත්ත’’න්තිආදි. තෙන යොත්තං වියාති යොත්තන්ති දස්සෙති. ලොකියවිපස්සනාචිත්තං අතිරෙකපඤ්ඤාස කුසලධම්මෙ එකාබද්ධෙ එකසඞ්ගහිතෙ කරොතීති සම්බන්ධො. තෙ පන ‘‘ඵස්සො හොති…පෙ… අවික්ඛෙපො හොතී’’ති චිත්තඞ්ගවසෙන ධම්මසඞ්ගහෙ (ධ. ස. 1) ආගතනයෙනෙව ¶ වෙදිතබ්බා. ලොකුත්තරවිපස්සනාචිත්තන්ති මග්ගචිත්තං ආහ. අතිරෙකසට්ඨීති තෙ එව සම්මාකම්මන්තාජීවෙහි අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියාදීහි ච සද්ධිං අතිරෙකසට්ඨි කුසලධම්මෙ. එකාබද්ධෙති එකස්මිං එව ආරම්මණෙ ආබද්ධෙ. එකසඞ්ගහෙති තථෙව විපස්සනාකිච්චවසෙන එකසඞ්ගහෙ කරොති. පුබ්බඞ්ගමභාවෙන ආරක්ඛං සාරෙතීති ආරක්ඛසාරථී. ‘‘යථා හි රථස්ස…පෙ… සාරථී’’ති වත්වා තං දස්සෙතුං ‘‘යොග්ගියො’’ති වුත්තං. ධුරං වාහෙති යොග්ගෙ. යොජෙති යොග්ගෙ සමගතියඤ්ච. අක්ඛං අබ්භඤ්ජති සුඛප්පවත්තනත්ථං. රථං පෙසෙති යොග්ගචොදනෙන. නිබ්බිසෙවනෙ කරොති ගමනවීථියං පටිපාදනෙන සන්නියොජෙති. ආරක්ඛපච්චුපට්ඨානාති ආරක්ඛං පච්චුපට්ඨපෙති අසම්මොසසභාවත්තා. ගතියොති පවත්තියො, නිප්ඵත්තියො වා. සමන්වෙසතීති ගවෙසති.

අරියපුග්ගලස්ස නිබ්බානං පටිමුඛං සම්පාපනෙ රථො වියාති රථො. පරිකරොති විභූසයතීති පරික්ඛාරො, විභූසනං, සීලඤ්ච අරියමග්ගස්ස විභූසනට්ඨානියං. තෙන වුත්තං ‘‘චතුපාරිසුද්ධිසීලාලඞ්කාරො’’ති, සීලභූසනොති අත්ථො. විපස්සනාසම්පයුත්තානන්ති ලොකියාය ලොකුත්තරාය ච විපස්සනාය සම්පයුත්තානං. විධිනා ඊරෙතබ්බතො පවත්තෙතබ්බතො වීරියං, ¶ සම්මාවායාමො. සමං සම්මා ච ධියතීති සමාධි, ධුරඤ්ච තං සමාධි චාති ධුරසමාධි, උපෙක්ඛා ධුරසමාධි එතස්සාති උපෙක්ඛාධුරසමාධි, අරියමග්ගො උපෙක්ඛාසඞ්ඛාතධුරසමාධීති අත්ථො. අට්ඨකථායං පන බ්යඤ්ජනං අනාදියිත්වා ධුරසමාධිසද්දානං භින්නාධිකරණතා වුත්තා. පයොගමජ්ඣත්තෙති වීරියසමතාය. අනිච්ඡාති ඉච්ඡාපටිපක්ඛා. තෙනාහ ‘‘අලොභසඞ්ඛාතා’’ති. පරිවාරණන්ති පරිවාරො, පරිච්ඡදොති අත්ථො.

මෙත්තාති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති. තථා කරුණා. පුබ්බභාගොති උභින්නම්පි උපචාරො. ද්වෙපි කායචිත්තවිවෙකා විය පුබ්බභාගධම්මවසෙන වුත්තා. අරියමග්ගරථෙති පරිසුද්ධමග්ගසඞ්ඛාතෙ රථෙ. අරියමග්ගරථො ච මග්ගරථො චාති අරියමග්ගරථො, එවං එකසෙසනයෙන වා අත්ථො වෙදිතබ්බො. තෙනාහ ‘‘ඉමස්මිං ලොකියලොකුත්තරමග්ගරථෙ ඨිතො’’ති. සන්නද්ධචම්මොති යොගාවචරස්ස පටිමුක්කචම්මං. න නං තෙ විජ්ඣන්තීති වචනපථා න නං විජ්ඣන්ති. ධම්මභෙදනවසෙන න භඤ්ජති, තස්ස අරියමග්ගස්ස රථස්ස සම්මා යොජිතස්ස අන්තරා භඞ්ගො නත්ථීති අත්ථො.

අත්තනො පුරිසකාරං නිස්සාය ලද්ධත්තා අත්තනො සන්තානෙති අධිප්පායො. අනුත්තරන්ති උත්තරරහිතං. තතො එව සෙට්ඨයානං, නස්ස කෙනචි සදිසන්ති අසදිසං. ධිතිසම්පන්නතාය ධීරා පණ්ඩිතපුරිසා ¶ ලොකම්හා නිය්යන්ති ගච්ඡන්ති. ‘‘ජයං ජය’’න්ති ගාථායං වචනවිපල්ලාසෙන වුත්තන්ති ආහ ‘‘ජිනන්තා ජිනන්තා’’ති.

ජාණුස්සොණිබ්රාහ්මණසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5-6. නියමත්ථොති අවධාරණත්ථො. තෙන නියමෙන අවධාරණෙන – අඤ්ඤං මග්ගං පටික්ඛිපති ඉතො අඤ්ඤස්ස නිය්යානිකමග්ගස්ස අභාවතො. ‘‘දුක්ඛස්ස පරිඤ්ඤත්ථ’’න්ති වුත්තත්තා වට්ටදුක්ඛං කථිතං. අරියමග්ගෙ ගහිතෙ තස්ස පුබ්බභාගමග්ගො විපස්සනාය ගහිතො එවාති ‘‘මිස්සකමග්ගො කථිතො’’ති වුත්තං. උත්තානමෙව අපුබ්බස්ස අභාවා. අයං පන විසෙසො ‘‘රාගක්ඛයො’’තිආදීහි ¶ යදිපි නිබ්බානං වුත්තං. තථාපි අරහත්තං විය බ්රහ්මචරියම්පි. තෙන නිබ්බානං එව වුච්චති ‘‘ඉදං බ්රහ්මචරියපරියොසාන’’න්ති.

කිමත්ථියසුත්තාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. දුතියඅඤ්ඤතරභික්ඛුසුත්තවණ්ණනා

7. රාගවිනයාදිපදෙහි නිබ්බානං වාපි වුච්චෙය්ය අරහත්තං වාපි. යස්මා සො භික්ඛු උභයත්ථපි නිවිට්ඨබුද්ධි, තස්මා භගවා තස්ස අජ්ඣාසයවසෙන ‘‘නිබ්බානධාතුයා ඛො එත’’න්තිආදිනා නිබ්බානධාතුං විස්සජ්ජෙත්වා පුන ‘‘ආසවානං ඛයො තෙන වුච්චතී’’ති ආහ. යස්මා අරියමග්ගො රාගාදිකෙ සමුච්ඡෙදවසෙන විනෙති, ආසවඤ්ච සබ්බසො ඛෙපෙති, තෙන ච වුත්තං නිබ්බානං අරහත්තඤ්ච, තස්මා තදුභයං ‘‘රාගවිනයොතිආදි නාමමෙවා’’ති වුත්තං. අනුසන්ධිකුසලතාය පුච්ඡන්තො එතං අවොචාති ඉමිනා ‘‘පුච්ඡානුසන්ධි ඉධ ලබ්භතී’’ති දීපිතං, අජ්ඣාසයානුසන්ධිපි එත්ථ ලබ්භතෙවාති දට්ඨබ්බං.

දුතියඅඤ්ඤතරභික්ඛුසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. එකෙන පරියායෙන අට්ඨඞ්ගිකමග්ගං විභජිත්වාති ‘‘සම්මාදිට්ඨී’’තිආදිනා එකෙන පරියායෙන අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං විභාගෙන දස්සෙත්වා ‘‘කතමා ච, භික්ඛවෙ, සම්මාදිට්ඨී’’තිආදිනා ¶ පුන අපරෙන පරියායෙන විභජිතුකාමො. උග්ගහධාරණපරිචයඤාණානිපි සවනඤාණෙ එව අවරොධං ගච්ඡන්තීති ‘‘සවනසම්මසනපටිවෙධපච්චවෙක්ඛණවසෙනා’’ති වුත්තං.

කම්මට්ඨානාභිනිවෙසොති කම්මට්ඨානපටිපත්ති. පුරිමානි ද්වෙ සච්චානි උග්ගණ්හිත්වාති සම්බන්ධො. ඉට්ඨං කන්තං මනාපන්ති නිරොධමග්ගෙසු නින්නභාවං දස්සෙති, න අභිනන්දනං, තන්නින්නභාවො එව ච තත්ථ කම්මකරණං දට්ඨබ්බං. එකෙනෙවාකාරෙන සච්චානං පටිවෙධනිමිත්තතා, සො එව අභිමුඛභාවො තෙසං සමාගමොති එකාභිසමයො.

අස්සාති ¶ ඤාණස්ස, යොගිනො වා. එත්ථ ච කෙචි ‘‘ලොකියඤාණම්පි පටිවෙධො සබ්බස්ස යාථාවබොධභාවතො’’ති වදන්ති. නනු උග්ගහාදිපටිවෙධො ච පටිවෙධොව, න ච සො ලොකුත්තරොති? තං න, කෙවලෙන පටිවෙධ-සද්දෙන උග්ගහාදිපටිවෙධානං අවචනීයත්තා, පටිවෙධනිමිත්තත්තා වා උග්ගහාදිවසෙන පවත්තං දුක්ඛාදීසු පුබ්බභාගෙ ඤාණං ‘‘පටිවෙධො’’ති වුච්චති, න පටිවෙධත්තා, පටිවෙධභූතමෙව පන ඤාණං උජුකං පටිවෙධොති වත්තබ්බතං අරහති. කිච්චතොති පරිඤ්ඤාදිකිච්චතො. ආරම්මණපටිවෙධොති සච්ඡිකිරියාපටිවෙධමාහ. කිච්චතොති අසම්මොහපටිවෙධං. උග්ගහාදීහි සච්චස්ස පරිග්ගණ්හනං පරිග්ගහො.

දුද්දසත්තාති අනධිගතඤාණෙන යාථාවසරසලක්ඛණතො දට්ඨුං අසක්කුණෙය්යත්තා උප්පත්තිතො පාකටානිපි. තෙනාහ ‘‘දුක්ඛසච්චං හී’’තිආදි. උභයන්ති පුරිමං සච්චද්වයං. පයොගොති කිරියා, වායාමො වා. තස්ස මහන්තතරස්ස ඉච්ඡිතබ්බතං දුක්කරතරතඤ්ච උපමාහි දස්සෙති ‘‘භවග්ගග්ගහණත්ථ’’න්තිආදිනා. යථා පුරිමං සච්චද්වයං විය කෙනචි පරියායෙන අපාකටතාය පරමගම්භීරත්තා උග්ගහාදිවසෙන පුබ්බභාගෙ පවත්තිභෙදං ගහෙත්වා ‘‘දුක්ඛෙ ඤාණ’’න්තිආදිනා චතුබ්බිධං කත්වා වුත්තං. එකමෙව තං ඤාණං හොති එකාභිසමයවසෙනෙව පවත්තනතො.

කාමපච්චනීකට්ඨෙනාති කාමානං උජුපච්චනීකභාවෙන. කාමතො නිස්සටභාවෙනාති කාමෙහි විසංයුත්තභාවෙන. කාමං සම්මසන්තස්සාති දුවිධම්පි කාමං අනිච්චාදිතො සම්මසන්තස්ස. පජ්ජති පවත්තති එතෙනාති පදං, කාමස්ස පදන්ති කාමපදං, කාමස්ස උප්පත්තිකාරණස්ස ඝාතො සමුග්ඝාතො, තං කාමපදඝාතං. තෙනාහ ‘‘කාමවූපසම’’න්ති. කාමෙහි විවිත්තං කාමවිවිත්තං. සො එව ච නෙසං අන්තො සමුච්ඡෙදවිවෙකෙති කත්වා තස්මිං සාධෙතබ්බෙ උප්පන්නොති වුත්තං ‘‘කාමවිවිත්තන්තෙ උප්පන්නො’’ති. කාමතො නික්ඛමතීති නික්ඛමො, සො එව නෙක්ඛම්මසඞ්කප්පො. ඉමස්මිඤ්ච ¶ නෙක්ඛම්මසඞ්කප්පස්ස සද්දත්ථවිභාවෙන යථාවුත්තො කාමපච්චනීකට්ඨාදිකො අත්ථනිද්ධාරණවිසෙසො අන්තොගධො.

එසෙව නයොති ඉමිනා බ්යාපාදපච්චනීකට්ඨෙන විහිංසාය පච්චනීකට්ඨෙනාතිආදිකං අබ්යාපාදාවිහිංසාසඞ්කප්පානං අත්ථුද්ධාරණවිධිං අතිදිසති. නෙක්ඛම්මසඞ්කප්පාදයොති ආදි-සද්දෙන අබ්යාපාදඅවිහිංසාසඞ්කප්පෙ එව සඞ්ගණ්හාති. කාම…පෙ… සඤ්ඤානන්ති කාමවිතක්කාදිවිරතිසම්පයුත්තානං නෙක්ඛම්මාදිසඤ්ඤානං. නානත්තාති නානාඛණිකත්තා. තීසු ඨානෙසූති ¶ තිප්පකාරෙසු කාරණෙසු. උප්පන්නස්සාති උප්පජ්ජනාරහස්ස. භූමිලද්ධඋප්පන්නං ඉධාධිප්පෙතං. එස නයො ඉතො පරෙසුපි. පදච්ඡෙදතොති කාරණුපච්ඡෙදතො. පදන්ති හි උප්පත්තිකාරණන්ති වුත්තොවායමත්ථො. අනුප්පත්තිසාධනවසෙනාති යථා සඞ්කප්පො ආයතිං නුප්පජ්ජති, එවං අනුප්පත්තිසාධනවසෙන. සම්මාදිට්ඨි විය එකොව කුසලසඞ්කප්පො උප්පජ්ජති.

චතූසු ඨානෙසූති විසංවාදනාදීසු චතූසු වීතික්කමට්ඨානෙසු. පබ්බජිතානං මිච්ඡාජීවො නාම ආහාරනිමිත්තකොති ආහ ‘‘ඛාදනීයභොජනීයාදීනං අත්ථායා’’ති. සබ්බසො අනෙසනාය පහානං සම්මාආජීවොති ආහ ‘‘බුද්ධප්පසත්ථෙන ආජීවෙනා’’ති. කම්මපථපත්තානං වසෙන ‘‘සත්තසු ඨානෙසූ’’ති වුත්තං. අකම්මපථපත්තාය හි අනෙසනාය සො පදඝාතං කරොතියෙව.

තථාරූපෙ වා ආරම්මණෙති යස්මිං ආරම්මණෙ ඉමස්ස පුබ්බෙ කිලෙසා න උප්පන්නා, තස්මිං එව. අනුප්පන්නානන්ති අනුප්පාදස්සපි පත්ථනාවසෙන අනුප්පන්නානං. වීරියච්ඡන්දන්ති වීරියස්ස නිබ්බත්තෙතුකාමතාඡන්දං. ‘‘ඡන්දසම්පයුත්තවීරියඤ්චා’’ති වදන්ති. වීරියමෙව පන අනුප්පන්නාකුසලානුප්පාදනෙ ලබ්භමානඡන්දතාය ධුරසම්පග්ගහතාය ඡන්දපරියායෙන වුත්තං. තථා හි වීරියං – ‘‘අනික්ඛිත්තඡන්දතා අනික්ඛිත්තධුරතා’’ති (ධ. ස. 26) නිද්දිට්ඨං. කොසජ්ජපක්ඛෙ පතිතුං අදත්වා චිත්තං පග්ගහිතං කරොති. පධානන්ති පධානභූතවීරියං.

උප්පත්තිපබන්ධවසෙනාති නිරන්තරුප්පාදනවසෙන. චතූසු ඨානෙසු කිච්චසාධනවසෙනාති යථාවුත්තෙසු චතූසු ඨානෙසු පධානකිච්චස්ස නිප්ඵාදනවසෙන අනුප්පාදනාදිවසෙන. කිච්චසාධනවසෙනාති කායවෙදනාචිත්තධම්මෙසු සුභසුඛනිච්චඅත්තගාහවිධමනවසෙන අසුභදුක්ඛානිච්චානත්තසාධනවසෙන.

අයන්ති යථාවුත්තො සදිසාසදිසතාවිසෙසො. අස්සාති මග්ගස්ස. එත්ථ කථන්ති යදි රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානතො ¶ පට්ඨාය යාව සබ්බභවග්ගා ඣානඞ්ගමග්ගඞ්ගබොජ්ඣඞ්ගානං සදිසතා, එවං සන්තෙ ‘‘ආරුප්පෙ චතුක්කපඤ්චකජ්ඣානං උප්පජ්ජති, තඤ්ච ලොකුත්තර’’න්ති එත්ථ කථං අත්ථො ගහෙතබ්බොති ආහ ‘‘එත්ථාපී’’තිආදි. තංඣානිකාවාති පඨමජ්ඣානාදීසු යං ඣානං මග්ගපටිලාභස්ස පාදකභූතං, තංඣානිකාව අස්ස අරියස්ස උපරිපි තයො මග්ගා ¶ . එවන්ති වුත්තාකාරෙන. පාදකජ්ඣානමෙව නියමෙති ආරුප්පෙ චතුක්කපඤ්චකජ්ඣානුප්පත්තියං. විපස්සනාය ආරම්මණභූතා ඛන්ධාති සම්මසිතඛන්ධෙ වදන්ති. පුග්ගලජ්ඣාසයො නියමෙති පාදකසම්මසිතජ්ඣානානං භෙදෙ. යස්මා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණමෙව අරියමග්ගස්ස බොජ්ඣඞ්ගාදිවිසෙසං නියමෙති, තතො දුතියාදිපාදකජ්ඣානතො උප්පන්නස්ස සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණස්ස පාදකජ්ඣානාතික්කන්තානං අඞ්ගානං අසමාපජ්ජිතුකාමතාවිරාගභාවතො ඉතරස්ස ච අතබ්භාවතො තීසුපි වාදෙසු විපස්සනාව නියමෙතීති වෙදිතබ්බො, තස්මා විපස්සනානියමෙනෙව හි පඨමවාදෙපි අපාදකජ්ඣානාදිපාදකාපි මග්ගා පඨමජ්ඣානිකා හොන්ති. ඉතරෙහි ච පාදකජ්ඣානෙහි විපස්සනානියමෙහි තංතංඣානිකාව. එවං සෙසවාදෙසු විපස්සනානියමො යථාසම්භවං යොජෙතබ්බො. දුතියවාදෙ තංතංඣානිකතා සම්මසිතසඞ්ඛාරවිපස්සනානියමෙහි හොති. තත්ර හි විපස්සනා තංතංවිරාගභාවනා භාවෙතබ්බා, න සොමනස්සසහගතා උපෙක්ඛාසහගතා හුත්වා ඣානඞ්ගාදිනියමං මග්ගස්ස කරොතීති එවං විපස්සනානියමො වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. ඉමස්මිඤ්ච වාදෙ පාදකසම්මසිතජ්ඣානුපනිස්සයසබ්භාවෙ අජ්ඣාසයො එකන්තෙන හොතීති ‘‘පුග්ගලජ්ඣාසයො නියමෙතීති වදන්තී’’ති වුත්තං, අට්ඨකථායං පන විසුද්ධිමග්ගස්ස එතිස්සා අට්ඨකථාය එකසඞ්ගහිතත්තා ‘‘තෙසං වාදවිනිච්ඡයො…පෙ… වෙදිතබ්බො’’ති වුත්තං. පුබ්බභාගෙති විපස්සනාක්ඛණෙ.

9. සූකන්ති සාලියවාදීනං වාලමාහ. සො හි නිකන්තකසදිසො පටිමුඛගතං හත්ථං වා පාදං වා භින්දති, තස්මා භෙදං ඉච්ඡන්තෙන උද්ධග්ගං කත්වා ඨපිතං සම්මාපණිහිතං නාම, තථා අට්ඨපිතං මිච්ඡාපණිහිතං නාමාති වුත්තං. මිච්ඡාපණිහිතායාති කම්මස්සකතපඤ්ඤාය මිච්ඡාඨපනං නාම – ‘‘ඉමෙ සත්තා කම්මවසෙන සුඛදුක්ඛං පච්චනුභවන්ති, තං පන කම්මං ඉස්සරස්ස ඉච්ඡාවසෙන බ්රහ්මා නිම්මිනාතී’’තිආදිනා මිච්ඡාපකප්පනං. කෙචි පන ‘‘නත්ථි දින්නන්තිආදිනා නයෙන පවත්ති, තස්ස වා ඤාණස්ස අප්පවත්තී’’ති වදන්ති. මග්ගභාවනායාති ¶ එත්ථාපි මිච්ඡාමග්ගස්ස පවත්තනං, අරියමග්ගස්ස වා අප්පවත්තනං මිච්ඡාඨපනං. තෙනාහ ‘‘අප්පවත්තිතත්තා’’ති. අවිජ්ජං භින්දිස්සතීති අවිජ්ජං සමුච්ඡින්දිස්සති. මග්ගනිස්සිතං කත්වා මග්ගෙ ¶ එව පක්ඛිපිත්වා. තඤ්හි ඤාණං මග්ගස්ස මූලකාරණං මග්ගෙ සිද්ධෙ තස්ස කිච්චස්ස මත්ථකප්පත්තිතො. ‘‘සම්මාපණිහිතාය දිට්ඨියා සම්මාපණිහිතාය මග්ගභාවනායා’’ති වුත්තත්තා මිස්සකමග්ගො කථිතො. ඡවිභෙදසදිසො චෙත්ථ අවිජ්ජාභෙදො, ලොහිතුප්පාදසදිසො ලොකුත්තරමග්ගභාවො දට්ඨබ්බො.

10. ඡන්නපරිබ්බාජකො වත්ථච්ඡාදියා ඡන්නඞ්ගපරිබ්බාජකො, න නග්ගපරිබ්බාජකො.

11. අඩ්ඪමාසන්ති අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං. පටිසල්ලීයිතුන්ති යථාවුත්තං කාලං පටි දිවසෙ දිවසෙ සමාපත්තියං ධම්මචින්තායං චිත්තං නිලීයිතුං. විනෙතබ්බොති සමුච්ඡෙදවිනයෙන විනෙතබ්බො අරියමග්ගාධිගන්තබ්බො. තන්ති දිට්ඨානුගතිආපජ්ජනං. අස්සාති ජනතාය. අපගච්ඡතීති සත්ථු සන්තිකතො අපෙති. සූති නිපාතමත්තං.

පදෙසෙනාති එකදෙසෙන. සහ පදෙසෙනාති සපදෙසො. ස්වායං සපදෙසො යස්මා වෙදනාවසෙනෙව පාළියං ආගතො, තස්මා පරමත්ථධම්මකොට්ඨාසෙ වෙදනා අනවසෙසතො ලබ්භති, තෙ ගණ්හන්තො ‘‘ඛන්ධපදෙසො’’තිආදිමාහ. තං සබ්බන්ති ඛන්ධපදෙසාදිකං සබ්බම්පි. ‘‘සම්මසන්තො’’ති පදස්ස අත්ථදස්සනවසෙන ‘‘පච්චවෙක්ඛන්තො’’ති ආහ. පච්චවෙක්ඛණා ඉධ සම්මසනං නාම, න විපස්සනා. විපස්සනාසම්මසනං පන භගවතො ¶ විසාඛපුණ්ණමායං එව නිප්ඵන්නං, තස්මා භගවතො අඤ්ඤභූමිකාපි වෙදනා අඤ්ඤභූමිකානං සත්තානං විරුද්ධා උප්පජ්ජතෙවාති වුත්තං ‘‘යාව භවග්ගා පවත්තා සුඛා වෙදනා’’ති. සබ්බාකාරෙනාති සරූපතො සමුදයතො අත්ථඞ්ගමතො අස්සාදාදිතොති සබ්බාකාරෙන. පරිග්ගණ්හන්තො උපපරික්ඛන්තො.

නිප්පදෙසානෙව ¶ අනවසෙසානෙව. ඉන්ද්රියසතිපට්ඨානපදෙසො සුවිඤ්ඤෙය්යොති අනුද්ධතො. අස්සාති භගවතො. ඨානෙති තස්මිං තස්මිං පච්චවෙක්ඛිතබ්බසඞ්ඛාතෙ ඔකාසෙ. සා සා ච විහාරසමාපත්තීති ඛන්ධවසෙන ආයතනාදිවසෙන ච පවත්තිත්වා තෙසං එකදෙසභූතං වෙදනංයෙව පරිග්ගහෙත්වා තං සම්මසිත්වා අනුක්කමෙන සමාපන්නා ඣානසමාපත්ති ඵලසමාපත්ති ච. ඵලසමාපත්ති හි තථා සම්මසිත්වා පුනප්පුනං සමාපජ්ජනවසෙන අත්ථතො අභින්නාපි අධිට්ඨානභූතධම්මභෙදෙන භින්නා විය වුච්චති, යතො චතුවීසතිකොටිසතසහස්සභෙදා දෙවසිකං වළඤ්ජනසමාපත්තියො අට්ඨකථායං වුත්තා. කාමං අඤ්ඤධම්මවසෙනපි ජාතා එව, වෙදනාවසෙන පනෙත්ථ අභිනිවෙසො කතො වෙදනානුභාවෙන ජාතා. කස්මා එවං ජාතාති? බුද්ධානං ඤාණපදස්ස අන්තරවිභාගත්තා. තථා හි භගවා සකලම්පි අඩ්ඪමාසං වෙදනාවසෙනෙව සම්මසනං පවත්තෙති, තදනුසාරෙන ච තා විහාරසමාපත්තියො සමාපජ්ජි. තයිදං අච්ඡරියං අනඤ්ඤසාධාරණං භික්ඛූ පවෙදෙන්තො සත්ථා – ‘‘යෙන ස්වාහ’’න්තිආදිමවොච.

අකුසලාවාති පාණාතිපාත-අදින්නාදාන-කාමෙසුමිච්ඡාචාර-මුසාවාද-පිසුණවාචාසම්ඵප්පලාප-අභිජ්ඣා-බ්යාපාදවසෙන තංතංමිච්ඡාදස්සනවසෙන ච අකුසලා වෙදනා එව හොති. බ්රහ්මලොකාදීසු උප්පජ්ජිත්වා තත්ථ නිච්චා ධුවා භවිස්සාමාති එවං දිට්ඨිං උපනිස්සායාති යොජෙතබ්බං. දෙවකුලාදීසු දෙවපූජත්ථං, සබ්බජනපරිභොගත්ථං වා මාලාවච්ඡං රොපෙන්ති. වධබන්ධනාදීනීති ආදි-සද්දෙන අදින්නාදාන-මිච්ඡාචාර-මුසාවාද-පිසුණවාචා-සම්ඵප්පලාපාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. දිට්ඨධම්මවිපාකස්ස අපචුරත්තා අපාකටත්තා ච ‘‘භවන්තරගතාන’’න්ති වුත්තං.

ඉති නෙසන්ති එත්ථ ඉති-සද්දො ආදිඅත්ථො, පකාරත්ථො වා. තෙන යථා ඵරුසවාචාවසෙන, එවං තදඤ්ඤෙසම්පි අකුසලකම්මානං වසෙන සම්මාදිට්ඨිපච්චයා ¶ අකුසලවෙදනාප්පවත්ති යථාරහං නීහරිත්වා වත්තබ්බා. එසෙව නයොති ඉමිනා යථා මිච්ඡාදිට්ඨිපච්චයා සම්මාදිට්ඨිපච්චයා ච කුසලාකුසලවිපාකවෙදනා සහජාතකොටියා උපනිස්සයකොටියා ච වසෙන යථාරහං යොජෙත්වා දස්සිතා, එවං මිච්ඡාසඞ්කප්පපච්චයාදීසුපි යථාරහං යොජෙත්වා දස්සෙතබ්බාති ඉමමත්ථං අතිදිසති. ඡන්දපච්චයාති එත්ථ තණ්හාඡන්දසහිතො කත්තුකාමතාඡන්දො අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘ඡන්දපච්චයාතිආදීසු පන ඡන්දපච්චයා අට්ඨලොභසහගතචිත්තසම්පයුත්තා වෙදනා වෙදිතබ්බා’’ති. විතක්කපච්චයාති එත්ථ අප්පනාප්පත්තොව විතක්කො අධිප්පෙතොති වුත්තං ‘‘විතක්කපච්චයා පඨමජ්ඣානවෙදනාවා’’ති. විතක්කපච්චයා පඨමජ්ඣානවෙදනාය ගහිතත්තා ‘‘ඨපෙත්වා පඨමජ්ඣාන’’න්ති. උපරි තිස්සො රූපාවචරා, හෙට්ඨා තිස්සො අරූපාවචරා එවං සෙසා ඡ සඤ්ඤාසමාපත්තිවෙදනා.

තිණ්ණන්ති ¶ ඡන්දවිතක්කසඤ්ඤානං. අවූපසමෙති පටිපක්ඛෙන අවූපසමිතෙ. තිණ්ණඤ්හි තෙසං සහභාවෙන පච්චයතා අට්ඨලොභසහගතචිත්තෙසු එව. තත්ථ යං වත්තබ්බං තං වුත්තමෙව. ඡන්දමත්තස්සාති තෙසු තීසු ඡන්දමත්තස්ස. වූපසමෙ පඨමජ්ඣානවෙදනාව අප්පනාප්පත්තස්ස අධිප්පෙතත්තා. ඡන්දවිතක්කානං වූපසමෙ දුතියජ්ඣානාදිවෙදනා අධිප්පෙතා සඤ්ඤාය අවූපසන්තත්තා. දුතියජ්ඣානාදිවෙදනාගහණෙන හි සබ්බා සඤ්ඤාසමාපත්තියො ච ගහිතාව හොන්ති. තිණ්ණම්පි වූපසමෙති ඡන්දවිතක්කසඤ්ඤානං වූපසමෙ නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනවෙදනා අධිප්පෙතා. භවග්ගප්පත්තසඤ්ඤා හි වූපසමන්ති ඡන්දසඞ්කප්පානං අච්චන්තසුඛුමභාවප්පත්තියා. හෙට්ඨා ‘‘සම්මාදිට්ඨිපච්චයා’’ති එත්ථ සම්මාදිට්ඨිග්ගහණෙන හෙට්ඨිමමග්ගසම්මාදිට්ඨිපි ගහිතාව හොතීති ආහ – ‘‘අප්පත්තස්ස පත්තියාති අරහත්තඵලස්ස පත්තත්ථායා’’ති. අථ වා හෙට්ඨිමමග්ගාධිගමෙන විනා අග්ගමග්ගො නත්ථීති හෙට්ඨිමමග්ගාධිගමං අත්ථාපන්නං කත්වා ‘‘අරහත්තඵලස්ස පත්තත්ථායා’’ති වුත්තං. ආයමෙති ඵලෙන මිස්සිතො හොති එතෙනාති ආයාමො, සම්මාවායාමොති ආහ ‘‘අත්ථි ආයාමන්ති අත්ථි වීරිය’’න්ති. තස්ස වීරියාරම්භස්සාති අඤ්ඤාධිගමකාරණස්ස සම්මාවායාමස්ස වසෙන. පාළියං ඨාන-සද්දො කාරණපරියායොති ආහ – ‘‘අරහත්තඵලස්ස කාරණෙ’’ති. තප්පච්චයාති එත්ථ තං-සද්දෙන ‘‘ඨානෙ’’ති වුත්තකාරණමෙව පච්චාමට්ඨන්ති ආහ – ‘‘අරහත්තස්ස ඨානපච්චයා’’ති. චතුමග්ගසහජාතාති එතෙන ‘‘අරහත්තඵලස්ස පත්තත්ථායා’’ති ¶ එත්ථ හෙට්ඨිමමග්ගානං අත්ථාපත්තිවසෙන ගහිතභාවමෙව ජොතෙති. කෙචි පන ‘‘චතුමග්ගසහජාතාති වත්වා නිබ්බත්තිතලොකුත්තරවෙදනාති භූතකථනං විසෙසනං. නිබ්බත්තිතලොකුත්තරවෙදනාති පඨමං අපෙක්ඛිතබ්බං, පච්ඡා චතුමග්ගසහජාතා’’ති වදන්ති.

පඨමවිහාරසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

12. මිච්ඡාදිට්ඨි වූපසමති සබ්බසො පහීයති එතෙනාති මිච්ඡාදිට්ඨිවූපසමො. ‘‘මිච්ඡාදිට්ඨිවූපසමො නාම සම්මාදිට්ඨි. භවන්තරෙ උප්පජ්ජන්තො අතිදූරෙති මඤ්ඤමානො විපාකවෙදනං න ගණ්හාතී’’ති අට්ඨකථායං වුත්තං. ‘‘ඉමිනා නයෙනා’’ති අතිදිසිත්වාපි තමත්ථං පාකටතරං කාතුං ‘‘යස්ස යස්සා’’තිආදිං වත්වා එව සාමඤ්ඤවසෙන වුත්තමත්ථං පච්ඡිමෙසු තීසු පදෙසු සරූපතොව දස්සෙතුං ‘‘ඡන්දවූපසමපච්චයා’’තිආදිමාහ, තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. වුත්තත්ථානෙව අනන්තරසුත්තෙ.

දුතියවිහාරසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

13-17. තිස්සන්නම්පි ¶ සික්ඛානං සික්ඛනං සීලං එතස්සාති සික්ඛනසීලො. සික්ඛතීතිපි වා සෙක්ඛො. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘සික්ඛතීති ඛො, භික්ඛවෙ, තස්මා සෙක්ඛොති වුච්චති. කිඤ්ච සික්ඛති? අධිසීලම්පි සික්ඛතී’’තිආදි (අ. නි. 3.86). තීහි ඵලෙහි හෙට්ඨා. සාපි චතුත්ථමග්ගෙන සද්ධිං උප්පන්නසික්ඛාපි. මග්ගක්ඛණෙ හි සික්ඛාකිච්චං න නිට්ඨිතං විප්පකතභාවතො, ඵලක්ඛණෙ පන නිට්ඨිතං නාම. උත්තානත්ථානෙව හෙට්ඨා වුත්තනයත්තා.

සෙක්ඛසුත්තාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

21-30. මිච්ඡාසභාවන්ති ¶ අයාථාවසභාවං අනිය්යානිකසභාවං. සම්මාසභාවන්ති යාථාවසභාවං නිය්යානිකසභාවං. මිච්ඡාපටිපත්තාධිකරණහෙතූති එත්ථ අධි-සද්දො අනත්ථකොති ආහ – ‘‘මිච්ඡාපටිපත්තිකරණහෙතූ’’ති. ඤායති පටිවිද්ධවසෙන නිබ්බානං ගච්ඡතීති ඤායො. සො එව තංසමඞ්ගීනං වට්ටදුක්ඛපාතතො ධාරණට්ඨෙන ධම්මොති ආහ – ‘‘ඤායං ධම්මන්ති අරියමග්ගධම්ම’’න්ති. ඤාණස්ස මිච්ඡාසභාවො නාම නත්ථීති විඤ්ඤාණමෙවෙත්ථ පච්චවෙක්ඛණවසෙන පවත්තං ඤාණ-සද්දෙන වුච්චතීති ආහ ‘‘මිච්ඡාවිඤ්ඤාණො’’ති. මිච්ඡාපච්චවෙක්ඛණොති කිඤ්චි පාපං කත්වා ‘‘අහො මයා කතං සුකත’’න්ති එවං පවත්තො මිච්ඡාපච්චවෙක්ඛණො. ගොසීලගොවතාදිපූරණං මුත්තීති එවං ගණ්හතො මිච්ඡාවිමුත්ති නාම. මිච්ඡාපටිපදාදීහි විවට්ටන්ති එවං වට්ටවිවට්ටං කථිතං. පුග්ගලො පුච්ඡිතොති නිගමිතො ච ‘‘අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, අසප්පුරිසො’’තිආදිනා. කිඤ්චාපි ‘‘මිච්ඡාදිට්ඨිකො හොතී’’තිආදිනා පුග්ගලොව නිද්දිට්ඨො, තථාපි පුග්ගලසීසෙනායං ධම්මදෙසනාති ආහ ‘‘ධම්මො විභත්තො’’ති. තෙනෙවාහ ‘‘ධම්මෙන පුග්ගලො දස්සිතො’’ති. ධම්මෙනාති මිච්ඡාදිට්ඨිආදිකෙන ධම්මෙන. කල්යාණපුථුජ්ජනතො පට්ඨාය සබ්බසො සප්පුරිසා නාම, ඛීණාසවො සප්පුරිසතරො. සුප්පවත්තනියොති සුඛෙන පවත්තෙතුං සක්කුණෙය්යො. ධාවතීති ගච්ඡති. පච්චයුප්පන්නෙන උපෙච්ච නිස්සිතබ්බතො උපනිසා, පච්චයො, එකස්ස ස-කාරස්ස ලොපං කත්වා වාති ආහ – ‘‘සඋපනිසං සපච්චය’’න්ති. පරිකරණතො පරික්ඛාරො, පරිවාරොති ¶ ආහ – ‘‘සපරික්ඛාරං සපරිවාර’’න්ති. සහජාතවසෙන උපනිස්සයවසෙන ච සපච්චයතා කිච්චසාධනෙ නිප්ඵාදනෙ සහායභාවූපගමනෙ ච සපරිවාරතා දට්ඨබ්බා.

මිච්ඡත්තවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

31-40. අයාථාවපටිපත්ති, න යථාපටිපත්ති, හෙතුම්හිපි ඵලෙපි අයාථාවවත්ථුසාධනතො. එකං සුත්තං ධම්මවසෙන කථිතං පටිපත්තිවසෙන. එකං සුත්තං පුග්ගලවසෙන කථිතං පටිපන්නකවසෙන. සංසාරමහොඝස්ස පරතීරභාවතො යො නං අධිගච්ඡති, තං පාරෙති ගමෙතීති පාරං, නිබ්බානං, තබ්බිධුරතාය ¶ නත්ථි එත්ථ පාරන්ති අපාරං, සංසාරොති වුත්තං – ‘‘අපාරාපාරන්ති වට්ටතො නිබ්බාන’’න්ති. පාරඞ්ගතාති අසෙක්ඛෙ සන්ධාය. යෙපි ගච්ඡන්තීති සෙක්ඛෙ. යෙපි ගමිස්සන්තීති කල්යාණපුථුජ්ජනෙ. පාරගාමිනොති එත්ථ කිත-සද්දො තිකාලවාචීති එවං වුත්තං.

තීරන්ති ඔරිමතීරමාහ. තෙන වුත්තං ‘‘වට්ටමෙව අනුධාවතී’’ති. එකන්තකාළකත්තා චිත්තස්ස අපභස්සරභාවකරණතො කණ්හාභිජාතිහෙතුතො ච වුත්තං ‘‘කණ්හන්ති අකුසලධම්ම’’න්ති. වොදානභාවතො චිත්තස්ස පභස්සරභාවකරණතො සුක්කාභිජාතිහෙතුතො ච වුත්තං – ‘‘සුක්කන්ති කුසලධම්ම’’න්ති. කිලෙසමාර-අභිසඞ්ඛාරමාර-මච්චුමාරානං පවත්තිට්ඨානතාය ඔකං වුච්චති වට්ටං, තබ්බිධුරතාය අනොකන්ති නිබ්බානන්ති ආහ – ‘‘ඔකා අනොකන්ති වට්ටතො නිබ්බාන’’න්ති.

පරමත්ථතො සමණා වුච්චන්ති අරියා, සමණානං භාවො සාමඤ්ඤං, අරියමග්ගො, තෙන අරණීයතො උපගන්තබ්බතො සාමඤ්ඤත්ථො නිබ්බානන්ති ආහ – ‘‘සාමඤ්ඤත්ථන්ති නිබ්බානං, තං හී’’තිආදි. බ්රහ්මඤ්ඤත්ථන්ති එත්ථාපි ඉමිනා නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. බ්රහ්මඤ්ඤෙන අරියමග්ගෙන. රාගක්ඛයොති එත්ථ ඉති-සද්දො ආදිසද්දත්ථො. තෙන ‘‘දොසක්ඛයො මොහක්ඛයො’’ති පදද්වයං සඞ්ගණ්හාති. වට්ටතියෙවාති වදන්ති ‘‘රාගක්ඛයො’’ති. පරියායෙන හි අරහත්තස්ස වත්තබ්බත්තාති.

පටිපත්තිවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. අඤ්ඤතිත්ථියපෙය්යාලවග්ගවණ්ණනා

41-48. අපරාපරං ¶ පරිවත්තමානෙන වත්තසම්පන්නෙන සංසාරද්ධානපරිඤ්ඤාවසෙනෙව නිබ්බානස්ස පත්තබ්බත්තා වුත්තං – ‘‘නිබ්බානං පත්වා පරිඤ්ඤාතං නාම හොතී’’ති. නිබ්බානං පත්වාති නිබ්බානප්පත්තිහෙතු. හෙතුඅත්ථො හි අයං ත්වා-සද්දො යථා – ‘‘ඝතං පිවිත්වා බලං හොති, සීහං දිස්වා භයං හොතී’’ති. තස්මාති යස්මා අපරිඤ්ඤෙය්යපරිජානනකිච්චෙන නිබ්බානස්ස පත්තියා අද්ධානපරිඤ්ඤාසිද්ධි ඤායති, තස්මා උපචාරවසෙන නිබ්බානං ‘‘අද්ධානපරිඤ්ඤා’’ති වුච්චති යථා ‘‘හිමසන්ති සූරියං උග්ගමෙතී’’ති. විජ්ජාවිමුත්තිඵලසච්ඡිකිරියත්ථන්ති එත්ථ විජ්ජාති අග්ගමග්ගවිජ්ජා. විමුත්තීති අග්ගමග්ගසමාධි අධිප්පෙතො ¶ . තෙසං ඵලං අඤ්ඤාති ආහ – ‘‘විජ්ජාවිමුත්තිඵලෙන අරහත්තං කථිත’’න්ති. යාථාවතො ජානනතො පච්චක්ඛතො දස්සනතො ච ඤාණදස්සනන්ති ඉධ ඵලනිබ්බානපච්චවෙක්ඛණා අධිප්පෙතාති ආහ – ‘‘ඤාණදස්සනෙන පච්චවෙක්ඛණා කථිතා’’ති. සෙසෙහීති රාග-විරාග-සංයොජනප්පහාන-අනුසයසමුග්ඝාත-අද්ධානපරිඤ්ඤා- ආසවක්ඛය-විජ්ජා-විමුත්ති-ඵලසච්ඡිකිරියා-ඤාණදස්සන-අනුපාදාපරිනිබ්බානපදෙහි.

අඤ්ඤතිත්ථියපෙය්යාලවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

49-62. යථා අරුණුග්ගං සූරියුග්ගමනස්ස එකන්තිකං පුබ්බනිමිත්තං, එවං කල්යාණමිත්තතා අරියමග්ගපාතුභාවස්සාති සදිසූපමා අරුණුග්ගං කල්යාණමිත්තතාය. කල්යාණමිත්තොති චෙත්ථ අරියො, අරියමග්ගො වා දට්ඨබ්බො සූරියපාතුභාවො විය තෙන විධූපනීයන්ධකාරවිධමනතො. කුසලකත්තුකම්යතාඡන්දො ඡන්දසම්පදා ඉතරඡන්දතො සම්පන්නත්තා. කාරාපකඅප්පමාදස්සාති සච්චපටිවෙධස්ස කාරාපකස්ස. එවං සබ්බත්ථෙව සම්පදාසද්දා විසෙසාධිගමහෙතුතාය වෙදිතබ්බා. අඤ්ඤෙනපි ආකාරෙනාති ‘‘විවෙකනිස්සිත’’න්තිආදිආකාරතො අඤ්ඤෙන ‘‘රාගවිනයපරියොසාන’’න්තිආදිනා ආකාරෙන.

සූරියපෙය්යාලවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. එකධම්මපෙය්යාලවග්ගාදිවණ්ණනා

63-138. තථා ¶ තථා වුත්තෙ බුජ්ඣනකානං අජ්ඣාසයවසෙන කථිතො, තස්මා ‘‘වුත්තො එව අත්ථො, කස්මා පුන වුත්තො’’ති න චොදෙතබ්බං.

එකධම්මපෙය්යාලවග්ගාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

139. කාරාපකඅප්පමාදො ¶ නාම ‘‘ඉමෙ අකුසලා ධම්මා පහාතබ්බා, ඉමෙ කුසලා ධම්මා උප්පාදෙතබ්බා’’ති වුත්තවජ්ජෙතබ්බවජ්ජනසම්පාදෙතබ්බසම්පාදනවසෙන පවත්තො අප්පමාදො. එසාති අප්පමාදො. ලොකියොව. න ලොකුත්තරො. අයන්ති එසාති ච අප්පමාදමෙව වදති. තෙසන්ති චතුභූමකධම්මානං. පටිලාභකට්ඨෙනාති පටිලාභාපනට්ඨෙන.

140. ජඞ්ගලානන්ති ජඞ්ගලවාසීනං. ජඞ්ගල-සද්දො චෙත්ථ ථද්ධභාවසාමඤ්ඤෙන පථවීපරියායො, න අනුපට්ඨානවිදූරදෙසවාචී. තෙනාහ – ‘‘පථවීතලවාසීන’’න්ති. පදානං වුච්චමානත්තා ‘‘සපාදකපාණාන’’න්ති විසෙසෙත්වා වුත්තං. සමොධානන්ති අන්තොගධභාවං. තෙනාහ – ‘‘ඔධානං උපක්ඛෙප’’න්ති, උපනෙත්වා පක්ඛිපිතබ්බන්ති අත්ථො.

141-148. වස්සිකාය පුප්ඵං වස්සිකං යථා ‘‘ආමලකියා ඵලං ආමලක’’න්ති. මහාතලස්මින්ති ¶ උපරිපාසාදෙ. ‘‘යානි කානිචී’’ති පදෙහි ඉතරානි සමානාධිකරණානි භවිතුං යුත්තානීති ‘‘පච්චත්තෙ සාමිවචන’’න්ති වත්වා තථා විභත්තිවිපරිණාමො කතො. ‘‘තන්තාවුතාන’’න්ති පදං නිද්ධාරණෙ සාමිවචනන්ති තත්ථ ‘‘වත්ථානී’’ති වචනසෙසෙන අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘අථ වා’’තිආදි වුත්තං.

149. කම්මානියෙව ¶ කම්මන්තා යථා සුත්තන්තා. අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගන්ති එත්ථ නානන්තරියකතාය විපස්සනාපි ගහිතා එව හොතීති වුත්තං ‘‘සහවිපස්සන’’න්ති.

150. පඤ්චවිධම්පි සමූහට්ඨෙන බීජගාමො නාම. තදෙවාති මූලබීජාදි එව. සම්පන්නන්ති සහජාතමූලවන්තං. නීලභාවතො පට්ඨායාති නීලභාවාපත්තිතො පට්ඨාය.

151. බලං ගාහෙන්තීති අත්තනො සරීරබලං ගාහෙන්ති. තං පන නාගානං බලප්පත්ති එවාති ආහ – ‘‘බලං ගණ්හන්තී’’ති. සම්භෙජ්ජමුඛද්වාරන්ති මහාසමුද්දෙන සම්භෙදගතමහානදීනං මුඛද්වාරං. නාගා කායං වඩ්ඪෙන්තීතිආදි යස්මා ච භගවතා උපමාවසෙන ආභතං, තස්මා එවමෙව ඛොති එත්ථාතිආදිනා උපමං සංසන්දති. ආගතෙසූතිආදීසු තීසු පදෙසු භාවෙනභාවලක්ඛණෙ.

153. න ¶ පතිආවමතීති ච නිකුජ්ජිතභාවෙන උදකවමනො ඝටො, න තං පුන මුඛෙන ගණ්හාති. තෙනාහ ‘‘න අන්තො පවෙසෙතී’’ති.

155. තෙනෙතං වුත්තන්ති තෙන අරියමග්ගස්ස ඉජ්ඣනෙන එතෙසං සබ්බෙසං බොධිපක්ඛියධම්මානං ඉජ්ඣනං වුත්තං.

156-158. පංසුරජොජල්ලන්ති භූමිරෙණුසහජාතමලං. වාණිජකොපමෙති වාණිජකොපමපඨමසුත්තෙ චාපි.

159-160. සහවිපස්සනස්ස ¶ අරියමග්ගස්ස භාවනාය ඉජ්ඣනෙන එතං අභිඤ්ඤාපරිඤ්ඤෙය්යාදිධම්මානං අභිඤ්ඤාපරිජානනාදීනං ඉජ්ඣනං වුත්තං ඛත්තියාදීනං විසයආදිකං කරොන්තස්ස කථාය සජ්ජිතත්තා.

161. කාමානන්ති වත්ථුකාමකිලෙසකාමානං. කිලෙසකාමොපි හි කාමිතන්ති පරිකප්පිතෙන විධිනා ච අධිකරාගෙහි එසනීයො. භවානන්ති තිණ්ණං ගතීනං. දිට්ඨිගතිකපරිකප්පිතස්ස ¶ බ්රහ්මචරියස්ස නිමිත්තභාවතො මිච්ඡාදිට්ඨි ‘‘බ්රහ්මචරිය’’න්ති අධිප්පෙතා.

162-171. සෙය්යොහමස්මීතිආදිනා තංතංවිභාගෙන ධීයන්ති විධීයන්තීති විධා, මානකොට්ඨාසා, මානට්ඨපනා වා. නීහනන්තීති විබාධෙන්ති.

172-173. වට්ටෙ ඔහනන්ති ඔසීදාපෙන්තීති ඔඝා. රූපාරූපභවෙති රූපභවෙ ච අරූපභවෙ ච රූපාරූපතණ්හොපනිස්සයා රූපාරූපාවචරකම්මනිබ්බත්තා ඛන්ධා. යොජනට්ඨෙන යොගො.

174-175. කාමනවසෙන උපාදියනතො කාමුපාදානං. තෙනාහ ‘‘කාමග්ගහණ’’න්ති. නාමකායස්සාති වෙදනාදීනං චතුන්නං අරූපක්ඛන්ධානං. ඝටනපබන්ධනකිලෙසොති ¶ හෙතුනා ඵලස්ස කම්මවට්ටස්ස විපාකවට්ටෙන දුක්ඛප්පබන්ධසඤ්ඤිතස්ස ඝටනස්ස සම්බජ්ඣනස්ස නිබ්බත්තකකිලෙසො. අන්තග්ගාහිකදිට්ඨි සස්සතුච්ඡෙදගාහො.

උපාදානසුත්තාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

176-181. ථාමගතට්ඨෙනාති සත්තසන්තානෙ ථිරභාවූපගමනභාවෙන. ථාමගතන්ති ච අඤ්ඤෙහි අසාධාරණො කාමරාගාදීනංයෙව ආවෙණිකො සභාවො දට්ඨබ්බො. කාමරාගොවාති කාමරාගො ¶ එව අප්පහීනො. සො සති පච්චයලාභෙ උප්පජ්ජනාරහතාය සන්තානෙ අනුසෙතීති අනුසයො. සෙසෙසුපීති පටිඝානුසයාදීසු. ඔරම්භාගො වුච්චති කාමධාතු රූපාරූපභාවතො හෙට්ඨාභූතත්තා. තත්ථ පවත්තියා පච්චයභාවතො ඔරම්භාගියානි යථා ‘‘පච්ඡියො ගොදුහකො’’ති. සංයොජෙන්තීති සංයොජනානි, හෙට්ඨා විය අත්ථො වත්තබ්බො. උද්ධම්භාගො මහග්ගතභාගො, තස්ස හිතානීති සබ්බං හෙට්ඨා වුත්තනයත්තා න වුත්තන්ති අධිප්පායො.

අනුසයසුත්තාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.