තීකා > සුත්තපිටක (ටීකා) > සංයුත්තනිකාය (ටීකා) > මහාවග්ග-ටීකා

182. බුජ්ඣති ¶ ¶ චතුසච්චං අරියසාවකො එතායාති බොධං, ධම්මසාමග්ගී, අරියසාවකො පන චතුසච්චං බුජ්ඣතීති බොධි. අඞ්ගාති කාරණා. යාය ධම්මසාමග්ගියාති සම්බන්ධො. තණ්හාවසෙන පතිට්ඨානං, දිට්ඨිවසෙන ආයූහනා. සස්සතදිට්ඨියා පතිට්ඨානං, උච්ඡෙදදිට්ඨියා ආයූහනා. ලීනවසෙන පතිට්ඨානං, උද්ධච්චවසෙන ආයූහනා. කාමසුඛානුයොගවසෙන පතිට්ඨානං, අත්තකිලමථානුයොගවසෙන ආයූහනා. ඔඝතරණසුත්තවණ්ණනායං (සං. නි. 1.1) –

‘‘කිලෙසවසෙන පතිට්ඨානං, අභිසඞ්ඛාරවසෙන ආයූහනා. තණ්හාදිට්ඨීහි පතිට්ඨානං, අවසෙසකිලෙසාභිසඞ්ඛාරෙහි ආයූහනා, සබ්බාකුසලාභිසඞ්ඛාරවසෙන පතිට්ඨානං, සබ්බලොකියකුසලාභිසඞ්ඛාරවසෙන ආයූහනා’’ති –

වුත්තෙසු පකාරෙසු ඉධ අවුත්තානං වසෙන වෙදිතබ්බො. කිලෙසසන්තානනිද්දාය උට්ඨහතීති එතෙන සිඛාපත්තවිපස්සනාසහගතානම්පි සතිආදීනං බොජ්ඣඞ්ගභාවං දස්සෙති. චත්තාරීතිආදිනා මග්ගඵලෙන සහගතානං. සත්තහි බොජ්ඣඞ්ගෙහි භාවිතෙහි සච්චපටිවෙධො හොතීති කථමිදං ජානිතබ්බන්ති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘යථාහා’’තිආදි. ඣානඞ්ගමග්ගඞ්ගාදයො වියාති එතෙන බොධිබොජ්ඣඞ්ගසද්දානං සමුදායාවයවවිසයතං දස්සෙති. සෙනඞ්ගරථඞ්ගාදයො වියාති එතෙන පුග්ගලපඤ්ඤත්තියා අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තිභාවං දස්සෙති.

බොධාය සංවත්තන්තීති බොජ්ඣඞ්ගාති වුත්තං ‘‘කාරණත්ථො අඞ්ගසද්දො’’ති. බුජ්ඣතීති බොධි, බොධියා එව අඞ්ගාති බොජ්ඣඞ්ගාති වුත්තං ‘‘බුජ්ඣන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා’’ති. විපස්සනාදීනං කාරණානං බුජ්ඣිතබ්බානං සච්චානං අනුරූපං පච්චක්ඛභාවෙන පටිමුඛං අවිපරීතං සම්මා බුජ්ඣන්තීති එවං වත්ථුවිසෙසදීපකෙහි ¶ උපරිමග්ගෙහි අනුබුජ්ඣන්තීතිආදිනා වුත්තබොධිසද්දෙහි නිප්පදෙසෙන වුත්තං ¶ ‘‘බුජ්ඣනතාසාමඤ්ඤෙන සඞ්ගණ්හාතී’’ති. එත්ථ ච ලීනපතිට්ඨාන-කාමසුඛල්ලිකානුයොග-උච්ඡෙදාභිනිවෙසානං ධම්මවිචය-වීරියපීතිපධාන-ධම්මසාමග්ගී පටිපක්ඛො. උද්ධච්චායූහනඅත්තකිලමථානුයොග-සස්සතාභිනිවෙසානං පස්සද්ධිසමාධි-උපෙක්ඛාපධාන-ධම්මසාමග්ගී පටිපක්ඛො. සති පන උභයත්ථාපි ඉච්ඡිතබ්බා. තථා හි සා සබ්බත්ථිකා වුත්තා.

සං-සද්දො පසංසායං. පුනදෙව සුන්දරො ච අත්ථොපීති ආහ ‘‘පසත්ථො සුන්දරො ච බොජ්ඣඞ්ගො’’ති. අභිනිබ්බත්තෙතීති අභිවිසිට්ඨභාවෙන නිබ්බත්තෙති සවිසෙසභාවං වදති. ‘‘එකෙ වණ්ණයන්තී’’ති වත්වා තත්ථ යථාවුත්තවිවෙකත්තයතො අඤ්ඤං විවෙකද්වයං උද්ධරිත්වා දස්සෙතුං ‘‘තෙ හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඣානක්ඛණෙ තාව කිච්චතො වික්ඛම්භනවිවෙකනිස්සිතං, විපස්සනාක්ඛණෙ අජ්ඣාසයතො පටිප්පස්සද්ධිවිවෙකනිස්සිතං භාවෙතීති. තෙනාහ – ‘‘අනුත්තරං විමොක්ඛං උපසම්පජ්ජ විහරිස්සාමී’’ති. තත්ථ තත්ථ නිච්ඡයතාය කසිණජ්ඣානග්ගහණෙන අනුප්පාදානම්පි ගහණං දට්ඨබ්බං.

හිමවන්තසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

183. තිට්ඨන්ති එතෙනාති ඨිති, කාරණං. කම්මඋතුචිත්තාහාරසඤ්ඤිතො චතුබ්බිධො පච්චයො ඨිති එතස්සාති පච්චයට්ඨිතිකො. ආහාරපච්චයසද්දා හි එකත්ථා. සුභම්පීති කාමච්ඡන්දො පච්චයො, අසුභෙ සුභාකාරෙන පවත්තනතො සුභන්ති වුච්චති. තෙන කාරණෙන පවත්තනකස්ස අඤ්ඤස්ස කාමච්ඡන්දස්ස නිමිත්තත්තා සුභනිමිත්තන්ති. සුභස්සාති යථාවුත්තස්ස සුභස්ස. ආරම්මණම්පීති සුභාකාරෙන, ඉට්ඨාකාරෙන වා ගය්හමානං රූපාදිආරම්මණම්පි සුභනිමිත්තං වුත්තාකාරෙන. අනුපායමනසිකාරොති ආකඞ්ඛිතස්ස හිතසුඛස්ස අනුපායභූතො මනසිකාරො, තතො එව උප්පථමනසිකාරොති අයොනිසොමනසිකාරො. තස්මින්ති යථානිද්ධාරිතෙ කාමච්ඡන්දභූතෙ තදාරම්මණභූතෙ ච දුවිධෙපි සුභනිමිත්තෙ. අට්ඨකථායං පන ‘‘සුභාරම්මණෙ’’ඉච්චෙව වුත්තං. අත්ථි, භික්ඛවෙ, සුභනිමිත්තන්තිආදීති ආදි-සද්දෙන කාමච්ඡන්දනීවරණස්ස ආහාරදස්සනපාළි උත්තානාති කත්වා වුත්තං – ‘‘එවං සබ්බනීවරණෙසු යොජනා වෙදිතබ්බා’’ති.

පටිඝොපි ¶ පටිඝනිමිත්තං පුරිමුප්පන්නස්ස පච්ඡා උප්පජ්ජනකස්ස නිමිත්තභාවතො. පටිඝාරම්මණං නාම එකූනවීසති ආඝාතවත්ථුභූතා සත්තසඞ්ඛාරා. අරතීති පන්තසෙනාසනාදීසු අරමණං ¶ . උක්කණ්ඨිතාති උක්කණ්ඨභාවො. පන්තෙසූති දූරෙසු, විවිත්තෙසු වා. අධිකුසලෙසූති සමථවිපස්සනාධම්මෙසු. අරති රතිපටිපක්ඛො. අරතිතාති අරමණාකාරො. අනභිරතීති අනභිරතභාවො. අනභිරමණාති අනභිරමණාකාරො. උක්කණ්ඨිතාති උක්කණ්ඨනාකාරො. පරිතස්සිතාති උක්කණ්ඨනවසෙනෙව පරිතස්සනා.

ආගන්තුකං, න සභාවසිද්ධං. කායාලසියන්ති නාමකායෙ අලසභාවො. සම්මොහවිනොදනියං පන ‘‘තන්දීති ජාතිආලසිය’’න්ති වුත්තං. වදතීති එතෙන අතිසීතාදිපච්චයා සඞ්කොචාපත්තිං දස්සෙති. යං සන්ධාය වුත්තං කිලෙසවත්ථුවිභඞ්ගෙ (විභ. අට්ඨ. 857). තන්දීති ජාතිආලසියං. තන්දියනාති තන්දියනාකාරො. තන්දිමනකතාති තන්දියා අභිභූතචිත්තතා. අලසස්ස භාවො ආලස්යං. ආලස්යායනාකාරො ආලස්යායනා. ආලස්යායිතස්ස භාවො ආලස්යායිතත්තං. ඉති සබ්බෙහිපි ඉමෙහි පදෙහි කිලෙසවසෙන කායාලසියං කථිතං.

කිලෙසවසෙනාති සම්මොහවසෙන. කායවිනමනාති කායස්ස විරූපතො නමනා. ජම්භනාති ඵන්දනා. පුනප්පුනං ජම්භනා විජම්භනා. ආනමනාති පුරතො නමනා. විනමනාති පච්ඡතො නමනා. සන්නමනාති සමන්තතො නමනා. පණමනාති යථා හි තන්තතො උට්ඨිතපෙසකාරො කිඤ්චිදෙව උපරිට්ඨිතං ගහෙත්වා උජුං කායං උස්සාපෙති, එවං කායස්ස උද්ධං ඨපනා. බ්යාධියකන්ති උප්පන්නබ්යාධිතා. ඉති සබ්බෙහිපි ඉමෙහි පදෙහි කිලෙසවසෙන කායඵන්දනමෙව කථිතං (විභ. අට්ඨ. 858).

භත්තපරිළාහොති භත්තවසෙන පරිළාහුප්පත්ති. භුත්තාවිස්සාති භුත්තවතො. භත්තමුච්ඡාති භත්තගෙලඤ්ඤං. අතිභුත්තපච්චයා හි මුච්ඡාපත්තො විය හොති. භත්තකිලමථොති භුත්තපච්චයා කිලන්තභාවො. භත්තපරිළාහොති භත්තදරථො. කුච්ඡිපූරං භුත්තවතො හි පරිළාහුප්පත්තියා උපහතින්ද්රියො විය හොති, කායො ඛිජ්ජති. කායදුට්ඨුල්ලන්ති භුත්තභත්තං නිස්සාය කායස්ස අකම්මඤ්ඤතා.

චිත්තස්ස ¶ ලීයනාකාරොති ආරම්මණෙ චිත්තස්ස සඞ්කොචප්පත්ති. චිත්තස්ස අකල්යතාති චිත්තස්ස ගිලානභාවො. ගිලානොති අකල්ලකො වුච්චති. තථා චාහ ‘‘නාහං, භන්තෙ, අකල්ලකො’’ති. අකම්මඤ්ඤතාති චිත්තගෙලඤ්ඤසඞ්ඛාතො අකම්මඤ්ඤනාකාරො. ඔලීයනාති ඔලීයනාකාරො. ඉරියාපථිකම්පි චිත්තං යස්ස වසෙන ඉරියාපථං සන්ධාරෙතුං අසක්කොන්තො ඔලීයති, තස්ස තං ආකාරං සන්ධාය වුත්තං ‘‘ඔලීයනා’’ති. දුතියපදං උපසග්ගෙන වඩ්ඪිතං. ලීනන්ති අවිප්ඵාරිකතාය ¶ සඞ්කොචප්පත්තං. ඉතරෙ ද්වෙ ආකාරනිද්දෙසා. ථිනන්ති අවිප්ඵාරිකතාය අනුස්සාහනා අසඞ්ගහනසඞ්ගහනං. ථියනාකාරො ථියනා. ථියිතත්තන්ති ථියිතස්ස ආකාරො, අවිප්ඵාරිකතාති අත්ථො.

චෙතසො අවූපසමොති චිත්තස්ස අවූපසන්තතා අසන්නිසින්නභාවො. තෙනාහ – ‘‘අවූපසන්තාකාරො’’ති. අත්ථතො පනෙතන්ති ස්වායං අවූපසන්තාකාරො වික්ඛෙපසභාවත්තා වික්ඛෙපහෙතුතාය ච අත්ථතො එතං උද්ධච්චකුක්කුච්චමෙව.

විචිකිච්ඡාය ආරම්මණධම්මා නාම ‘‘බුද්ධෙ කඞ්ඛතී’’තිආදිනා ආගතඅට්ඨකඞ්ඛාවත්ථුභූතා ධම්මා. යස්මා විචිකිච්ඡා බ්යාපාදාදයො විය අනු අනු උග්ගහණපච්චයා උප්පජ්ජති, තස්මා කඞ්ඛාට්ඨානීයං ආරම්මණමෙව දස්සිතං ‘‘විචිකිච්ඡාය ආරම්මණධම්මා’’ති. යස්මා පුරිමුප්පන්නා විචිකිච්ඡා පච්ඡා විචිකිච්ඡාය පච්චයො හොති, තස්මා විචිකිච්ඡාපි විචිකිච්ඡාට්ඨානීයධම්මා වෙදිතබ්බා. තත්රායං වචනත්ථො – තිට්ඨන්ති පවත්තන්ති එත්ථාති ඨානීයා, විචිකිච්ඡා එව ඨානීයා විචිකිච්ඡාට්ඨානීයා. අට්ඨකථායං පන ආරම්මණස්සපි තත්ථ විසෙසපච්චයතං උපාදාය ‘‘කාමච්ඡන්දො විචිකිච්ඡාති ඉමෙ ද්වෙ ධම්මා ආරම්මණෙන කථිතා’’ති වුත්තං. සුභනිමිත්තස්ස හි පච්චයභාවමත්තං සන්ධායෙතං වුත්තං, තථාපි යථා ‘‘පටිඝම්පි පටිඝනිමිත්ත’’න්ති කත්වා ‘‘බ්යාපාදො උපනිස්සයෙන කථිතො’’ති වුත්තං, එවං සුභම්පි සුභනිමිත්තන්ති කත්වා කාමච්ඡන්දො උපනිස්සයෙන කථිතොති සක්කා විඤ්ඤාතුං. සෙසා ථිනමිද්ධඋද්ධච්චකුක්කුච්චානි. තත්ථ ථිනමිද්ධං අඤ්ඤමඤ්ඤං සහජාතාදිවසෙන පච්චයො, තථා උද්ධච්චකුක්කුච්චන්ති. උභයෙසම්පි උපනිස්සයකොටියා පච්චයභාවෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථීති ආහ ‘‘සහජාතෙන ච උපනිස්සයෙන චා’’ති.

යස්මා ¶ සති නාම ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා’’තිආදිනා තෙසං තෙසං ධම්මානං අනුස්සරණවසෙන වත්තති, තස්මා තෙ ධම්මා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගට්ඨානීයා නාම. ලොකුත්තරධම්මෙ ච අනුස්සවාදිවසෙන ගහෙත්වා තථා පවත්තතෙව. තෙන වුත්තං ‘‘සතියා’’තිආදි.

කොසල්ලං වුච්චති පඤ්ඤා, තතො උප්පන්නා කොසල්ලසම්භූතා. අනවජ්ජසුඛවිපාකාති අනවජ්ජා හුත්වා සුඛවිපාකා විපච්චනකා. පදද්වයෙන පච්චයතො සභාවතො කිච්චතො ඵලතො කුසලධම්මං දස්සෙති. අකුසලනිද්දෙසෙපි එසෙව නයො. සාවජ්ජාති ගාරය්හා. අනවජ්ජාති අගාරය්හා. හීනා ලාමකා. පණීතා සෙට්ඨා. කණ්හා කාළකා අසුද්ධා. සුක්කා ඔදාතා සුද්ධා ¶ . පටිභාග-සද්දො පඨමෙ විකප්පෙ සදිසකොට්ඨාසත්ථො, දුතියෙ පටිපක්ඛකොට්ඨාසත්ථො, තතියෙ නිග්ගහෙතබ්බපටිපක්ඛකොට්ඨාසත්ථො දට්ඨබ්බො.

කුසලකිරියාය ආදිකම්මභාවෙන පවත්තවීරියං ධිතිසභාවතාය ධාතූති වුත්තන්ති ආහ ‘‘ආරම්භධාතූති පඨමාරම්භවීරිය’’න්ති. ලද්ධාසෙවනං වීරියං බලප්පත්තං හුත්වා පටිපක්ඛං විධමතීති ආහ – ‘‘නික්කමධාතූති කොසජ්ජතො නික්ඛන්තත්තා තතො බලවතර’’න්ති. අධිමත්තාධිමත්තතරානං පටිපක්ඛධම්මානං විධමනසමත්ථං පටුපටුතරාදිභාවප්පත්තං හොතීති ආහ – ‘‘පරක්කමධාතූති පරං පරං ඨානං අක්කමනතාය තතොපි බලවතර’’න්ති.

තිට්ඨති පවත්තති එත්ථාති ඨානීයා. ආරම්මණධම්මා, පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස ඨානීයාති පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගට්ඨානීයාති ‘‘පීතියා ආරම්මණධම්මා’’ති වුත්තං. යස්මා අපරාපරුප්පත්තියා පීතිපි තථා වත්තබ්බතං ලභතීති වුත්තං විසුද්ධිමග්ගෙ ‘‘පීතියා එව තං නාම’’න්ති. දරථපස්සද්ධීති දරථො කිලෙසපරිළාහො, සො පස්සම්භති එතායාති දරථපස්සද්ධි, කායපස්සද්ධියා වෙදනාදිඛන්ධත්තයස්ස විය රූපකායස්සපි පස්සම්භනං හොති, චිත්තපස්සද්ධියා චිත්තස්සෙව පස්සම්භනං, තතො එවෙත්ථ භගවතා ලහුතාදීනං විය දුවිධතා වුත්තා. තථා සමාහිතාකාරං සල්ලක්ඛෙත්වා ගය්හමානො සමථොව සමථනිමිත්තං, තස්ස ආරම්මණභූතං පටිභාගනිමිත්තම්පි. විවිධං අග්ගං එතස්සාති බ්යග්ගො, වික්ඛෙපො. තථා හි සො අනවට්ඨානරසො භන්තතාපච්චුපට්ඨානො වුත්තො. එකග්ගභාවතො බ්යග්ගපටිපක්ඛොති අබ්යග්ගො, සමාධි, සො එව නිමිත්තන්ති පුබ්බෙ විය වත්තබ්බං. තෙනාහ ‘‘තස්සෙව වෙවචන’’න්ති.

යො ¶ ආරම්මණෙ ඉට්ඨානිට්ඨාකාරං අනාදියිත්වා ගහෙතබ්බො මජ්ඣත්තාකාරො, යො ච පුබ්බෙ උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාවසෙන උප්පන්නො මජ්ඣත්තාකාරො, දුවිධොපි සො උපෙක්ඛාය ආරම්මණධම්මොති අධිප්පෙතොති ආහ – ‘‘අත්ථතො පන මජ්ඣත්තාකාරො උපෙක්ඛාට්ඨානීයා ධම්මාති වෙදිතබ්බො’’ති. ආරම්මණෙන කථිතා ආරම්මණස්සෙව තෙසං විසෙසපච්චයභාවතො. සෙසාති වීරියාදයො චත්තාරො ධම්මා. තෙසඤ්හි උපනිස්සයොව සාතිසයො ඉච්ඡිතබ්බොති.

184. ඛීණාසවස්ස ලොකුත්තරං සීලං නාම මග්ගඵලපරියාපන්නා සම්මාවාචාකම්මන්තාජීවා සීලලක්ඛණප්පත්තා ¶ තදඤ්ඤෙ චෙතනාදයො. ලොකියං පන කිරියාබ්යාකතචිත්තපරියාපන්නං චාරිත්තසීලං, වාරිත්තසීලස්ස පන සම්භවො එව නත්ථි විරමණවසෙන පවත්තියා අභාවතො. ‘‘පුබ්බභාගසීලං ලොකියසීල’’න්ති කෙචි.

චක්ඛුදස්සනන්ති චක්ඛූහි දස්සනං. ලක්ඛණස්ස දස්සනන්ති සභාවධම්මානං සඞ්ඛතානං පච්චත්තලක්ඛණස්ස ඤාතපරිඤ්ඤාය, අනිච්චාදිසාමඤ්ඤලක්ඛණස්ස තීරණපරිඤ්ඤාය දස්සනං. පජහන්තොපි හි තෙ පහාතබ්බාකාරතො පස්සති නාම. නිබ්බානස්ස තථලක්ඛණං මග්ගඵලෙහි දස්සනං, තං පන පටිවිජ්ඣනං. ඣානෙන පථවීකසිණාදීනං, අභිඤ්ඤාහි රූපානං දස්සනම්පි ඤාණදස්සනමෙව. චක්ඛුදස්සනං අධිප්පෙතං සවනපයිරුපාසනානං පරතො ගහිතත්තා. පඤ්හපයිරුපාසනන්ති පඤ්හපුච්ඡනවසෙන පයිරුපාසනං අඤ්ඤකම්මත්ථාය උපසඞ්කමනස්ස කෙවලං උපසඞ්කමනෙනෙව ජොතිතත්තා.

අරියානං අනුස්සති නාම ගුණවසෙන, තත්ථාපි ලද්ධඔවාදාවජ්ජනමුඛෙන යථාභූතසීලාදිගුණානුස්සරණන්ති දස්සෙතුං ‘‘ඣානවිපස්සනා’’තිආදි වුත්තං. අඤ්ඤෙසංයෙව සන්තිකෙති අරියෙහි අඤ්ඤෙසං සාසනිකානංයෙව සන්තිකෙ. තෙනාහ – ‘‘අනුපබ්බජ්ජා නාමා’’ති. අඤ්ඤෙසූති සාසනිකෙහි අඤ්ඤෙසු තාපසපරිබ්බාජකාදීසු. තත්ථ හි පබ්බජ්ජා අරියානං අනුපබ්බජ්ජා නාම න හොතීති වුත්තං.

සතසහස්සමත්තා ¶ අහෙසුං සමන්තපාසාදිකත්තා මහාථෙරස්ස. ලඞ්කාදීපෙති නිස්සයසීසෙන නිස්සිතසල්ලක්ඛණං. න හි පබ්බජ්ජා දීපපටිලද්ධා, අථ ඛො දීපනිවාසිආචරියපටිලද්ධා. මහින්ද…පෙ… පබ්බජන්ති නාම තස්ස පරිවාරතාය පබ්බජ්ජායාති.

සරතීති තං ඔවාදානුසාසනිධම්මං චින්තෙති චිත්තෙ කරොති. විතක්කාහතං කරොතීති පුනප්පුනං පරිවිතක්කනෙන තදත්ථං විතක්කනිප්ඵාදිතං කරොති. ආරද්ධො හොතීති සම්පාදිතො හොති. තං පන සම්පාදනං පාරිපූරි එවාති ආහ ‘‘පරිපුණ්ණො හොතී’’ති. තත්ථාති යථාවුත්තෙ ධම්මෙ. ඤාණචාරවසෙනාති ඤාණස්ස පවත්තනවසෙන. තෙසං තෙසං ධම්මානන්ති තස්මිං තස්මිං ඔවාදධම්මෙ ආගතානං රූපාරූපධම්මානං. ලක්ඛණන්ති විසෙසලක්ඛණං සාමඤ්ඤලක්ඛණඤ්ච. පවිචිනතීති ‘‘ඉදං රූපං එත්තකං රූප’’න්තිආදිනා විචයං ආපජ්ජති. ඤාණඤ්ච රොපෙතීති ‘‘අනිච්චං චලං පලොකං පභඞ්ගූ’’තිආදිනා ඤාණං පවත්තෙති. වීමංසනං…පෙ… ආපජ්ජතීති රූපසත්තකාරූපසත්තකක්කමෙන ¶ විපස්සනං පච්චක්ඛතො විය අනිච්චතාදීනං දස්සනං සම්මසනං ආපජ්ජති.

උභයම්පෙතන්ති ඵලානිසංසාති වුත්තද්වයං. අත්ථතො එකං පරියායසද්දත්තා. පටිකච්චාති පගෙව. මරණකාලෙති මරණකාලසමීපෙ. සමීපත්ථෙ හි ඉදං භුම්මන්ති ආහ ‘‘මරණස්ස ආසන්නකාලෙ’’ති.

සො තිවිධො හොති ඤාණස්ස තික්ඛමජ්ඣමුදුභාවෙන. තෙනාහ ‘‘කප්පසහස්සායුකෙසූ’’තිආදි. උපහච්චපරිනිබ්බායී නාම ආයුවෙමජ්ඣං අතික්කමිත්වා පරිනිබ්බායනතො. යත්ථ කත්ථචීති අවිහාදීසු යත්ථ කත්ථචි. සප්පයොගෙනාති විපස්සනාඤාණසඞ්ඛාරසඞ්ඛාතෙන පයොගෙන, සහ විපස්සනාපයොගෙනාති අත්ථො. සුද්ධාවාසභූමියං උද්ධංයෙව මග්ගසොතො එතස්සාති උද්ධංසොතො. පටිසන්ධිවසෙන අකනිට්ඨභවං ගච්ඡතීති අකනිට්ඨගාමී.

අවිහාදීසු වත්තමානොපි එකංසතො උද්ධංගමනාරහො පුග්ගලො අකනිට්ඨගාමී එව නාමාති වුත්තං ‘‘එකො උද්ධංසොතො අකනිට්ඨගාමීති පඤ්ච හොන්තී’’ති. තෙසන්ති නිද්ධාරණෙ සාමිවචනං. උද්ධංසොතභාවතො යදිපි හෙට්ඨිමාදීසුපි අරියභූමි නිබ්බත්තතෙව, තථාපි තත්ථ භූමීසු ආයුං ¶ අග්ගහෙත්වා අකනිට්ඨභවෙ ආයුවසෙනෙව සොළසකප්පසහස්සායුකතා දට්ඨබ්බා. ‘‘සත්ත ඵලා සත්තානිසංසා පාටිකඞ්ඛා’’ති වුත්තත්තා ‘‘අරහත්තමග්ගස්ස පුබ්බභාගවිපස්සනා බොජ්ඣඞ්ගා කථිතා’’ති වුත්තං. සත්තන්නම්පි සහභාවො ලබ්භතීති ‘‘අපුබ්බං අචරිමං එකචිත්තක්ඛණිකා’’ති වුත්තං. තයිදං පාළියං තත්ථ තත්ථ ‘‘තස්මිං සමයෙ’’ති ආගතවචනෙන විඤ්ඤායති, බොජ්ඣඞ්ගානං පන නානාසභාවත්තා ‘‘නානාලක්ඛණා’’ති වුත්තං.

185. ‘‘සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො’’ති එවං චෙ මය්හං හොතීති සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො නාම සෙට්ඨො උත්තමො පවරො, තස්මාහං සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගසීසෙන ඵලසමාපත්තිං අප්පෙත්වා විහරිස්සාමීති එවං චෙ මය්හං පුබ්බභාගෙ හොතීති අත්ථො. ‘‘අප්පමාණො’’ති එවං මය්හං හොතීති ස්වායං සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, සබ්බසො පමාණකරකිලෙසාභාවතො අප්පමාණධම්මාරම්මණතො ච අප්පමාණොති එවං මය්හං අන්තොසමාපත්තියං අසම්මොහවසෙන හොති. සුපරිපුණ්ණොති භාවනාපාරිපූරියා සුට්ඨු පරිපුණ්ණොති එවං ¶ මය්හං අන්තොසමාපත්තියං අසම්මොහවසෙන හොතීති. තිට්ඨතීති යථාකාලපරිච්ඡෙදසමාපත්තියා අවට්ඨානෙන තප්පරියාපන්නතාය සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො තිට්ඨති පටිබන්ධවසෙන. උප්පාදං අනාවජ්ජිතත්තාති උප්පාදස්ස අනාවජ්ජනෙන අසමන්නාහාරෙන. උප්පාදසීසෙන චෙත්ථ උප්පාදවන්තොව සඞ්ඛාරා ගහිතා. අනුප්පාදන්ති නිබ්බානං උප්පාදාභාවතො උප්පාදවන්තෙහි ච විනිස්සටත්තා. පවත්තන්ති විපාකප්පවත්තං. අප්පවත්තන්ති නිබ්බානං තප්පටික්ඛෙපතො. නිමිත්තන්ති සබ්බසඞ්ඛාරනිමිත්තං. අනිමිත්තන්ති නිබ්බානං. සඞ්ඛාරෙති උප්පාදාදිඅනාමසනෙන කෙවලමෙව සඞ්ඛාරගහණං. විසඞ්ඛාරන්ති නිබ්බානං. ආවජ්ජිතත්තා ආවජ්ජිතකාලතො පට්ඨාය ආරබ්භ පවත්තියා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො තිට්ඨති. අට්ඨහාකාරෙහීති අට්ඨහි කාරණෙහි. ජානාතීති සමාපත්තිතො වුට්ඨිතකාලෙ පජානාති. අට්ඨහාකාරෙහීති උප්පාදාවජ්ජනාදීහි චෙව අනුප්පාදාවජ්ජනාදීහි ච වුත්තාකාරවිපරීතෙහි අට්ඨහි ආකාරෙහි චවන්තං සමාපත්තිවසෙන අනවට්ඨානතොපි ගච්ඡන්තං චවතීති ථෙරො පජානාතීති.

ඵලබොජ්ඣඞ්ගාති ¶ ඵලසමාපත්තිපරියාපන්නා බොජ්ඣඞ්ගා. කිං පන තෙ විසුං විසුං පවත්තන්තීති ආහ ‘‘යදා හී’’තිආදි. සීසං කත්වාති පධානං සෙට්ඨං කත්වා. තදන්වයාති තදනුගතා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං අනුගච්ඡනකා. තඤ්ච ඛො තථා කත්වා ධම්මං පච්චවෙක්ඛණවසෙන. කෙචි පන ‘‘තං පච්චවෙක්ඛණාදිකං කත්වා’’ති වදන්ති.

186. බොධායාති එත්ථ බොධො නාම බුජ්ඣනං, තං පන කිස්ස කෙනාති පුච්ඡන්තො ‘‘කිං බුජ්ඣනත්ථායා’’ති වත්වා තං දස්සෙන්තො ‘‘මග්ගෙනා’’තිආදිමාහ. මග්ගෙන නිබ්බානං බුජ්ඣනත්ථාය සංවත්තන්ති, පච්චවෙක්ඛණාය කතකිච්චතං බුජ්ඣනත්ථාය සංවත්තන්ති, පඨමවිකප්පෙ සච්ඡිකිරියාභිසමයො එව දස්සිතොති තෙන අතුට්ඨෙ ‘‘මග්ගෙන වා’’ති දුතියවිකප්පමාහ. විවෙකනිස්සිතං විරාගනිස්සිතන්ති පදෙහි සබ්බං මග්ගකිච්චං තස්ස ඵලඤ්ච දස්සිතං. නිරොධනිස්සිතන්ති ඉමිනා නිබ්බානසච්ඡිකිරියා. කාමාසවාපි චිත්තං විමුච්චතීතිආදිනා කිලෙසප්පහානං. විමුත්තස්මිං විමුත්තමිති ඤාණං හොතීතිආදිනා පච්චවෙක්ඛණා දස්සිතා.

187-188. නිබද්ධවාසවසෙන ¶ ආරාමෙ නිසීදනසීලොති ආරාමනිසාදී. පරිසං ඔගාළ්හො හුත්වා චරතීති පරිසාවචරොති ආහ – ‘‘යො පනා’’තිආදි. එවන්ති ඉමිනාකාරෙන. ගහණන්ති නිග්ගහණං. තෙන පුච්ඡාපදස්ස අත්ථං විවරති. නිබ්බෙඨනන්ති නිග්ගහනිබ්බෙඨනං. තෙන විස්සජ්ජනපදස්ස අත්ථං විවරති. ඉමිනා නයෙනාති එතෙන ‘‘ඉතිවාදො’’ති එත්ථ ඉති-සද්දස්ස අත්ථං දස්සෙති. උපාරම්භාධිප්පායො වදති එතෙනාති වාදො, දොසො. ඉතිවාදො හොතීති එවං ඉමස්ස උපරි වාදාරොපනං හොති. ඉතිවාදප්පමොක්ඛොති එවං තතො පමොක්ඛො හොති ¶ . එවං වාදප්පමොක්ඛානිසංසං පරෙහි ආරොපිතදොසස්ස නිබ්බෙඨනවසෙන දස්සෙත්වා ඉදානි දොසපවෙදනවසෙන දස්සෙතුං ‘‘අයං පුච්ඡාය දොසො’’තිආදි වුත්තං.

එත්තකං ඨානන්තිආදිතො පට්ඨාය යාව ‘‘තීණි සුචරිතානී’’ති එත්තකං ඨානං. ඉමං දෙසනන්ති ‘‘ඉන්ද්රියසංවරො ඛො’’තිආදිනයප්පවත්තං ඉමං දෙසනං. නාභිජ්ඣායතීති න අභිජ්ඣායති. නාභිහංසතීති න අභිතුස්සති. ගොචරජ්ඣත්තෙ ඨිතං හොතීති කම්මට්ඨානාරම්මණෙ සමාධානවසෙන ඨිතං හොති අවට්ඨිතං. තෙනාහ ‘‘සුසණ්ඨිත’’න්ති. සුසණ්ඨිතන්ති සම්මා අවික්ඛෙපවසෙන ඨිතං. කම්මට්ඨානවිමුත්තියාති කම්මට්ඨානානුයුඤ්ජනවසෙන පටිපක්ඛතො නීවරණතො විමුත්තියා. සුට්ඨු විමුත්තන්ති සුවිමුත්තං. තස්මිං අමනාපරූපදස්සනෙ න මඞ්කු විලක්ඛො න හොති. කිලෙසවසෙන දොසවසෙන. අට්ඨිතචිත්තො අථද්ධචිත්තො. කොවෙසෙන හි චිත්තං ථද්ධං හොති, න මුදුකං. අදීනමානසොති දොමනස්සවසෙන යො දීනභාවො, තදභාවෙන නිද්දොසමානසො. අපූතිචිත්තොති බ්යාපජ්ජාභාවෙන සීතිභූතචිත්තො.

ඉමෙසු ඡසු ද්වාරෙසු අට්ඨාරස දුච්චරිතානි හොන්ති පච්චෙකං කායවචීමනොදුච්චරිතභෙදෙන. තානි විභාගෙන දස්සෙතුං ‘‘කථ’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඉට්ඨාරම්මණෙ ආපාථගතෙති නයදානමත්තමෙතං. තෙන ‘‘අනිට්ඨාරම්මණෙ ආපාථගතෙ දොසං උප්පාදෙන්තස්සා’’තිආදිනා තිවිධදුච්චරිතං නීහරිත්වා වත්තබ්බං, තථා ‘‘මජ්ඣත්තාරම්මණෙ මොහං උප්පාදෙන්තස්සා’’තිආදිනා ච. මනොදුච්චරිතාදිසාමඤ්ඤෙන පන තීණියෙව දුච්චරිතානි හොන්තීති වෙදිතබ්බං.

පඤ්ඤත්තිවසෙනාති වත්ථුං අනාමසිත්වා පිණ්ඩගහණමුඛෙන කෙවලං පඤ්ඤත්තිවසෙනෙව. භාවනාපටිසඞ්ඛානෙති භාවනාසිද්ධෙ පටිසඞ්ඛානෙ, භාවනාය පටිසඞ්ඛානෙ වාති අත්ථො. ඉමානීති යථාවුත්තානි ඡද්වාරාරම්මණානි. දුච්චරිතානීති දුච්චරිතකාරණානි. අප්පටිසඞ්ඛානෙ ඨිතස්ස දුච්චරිතානි ¶ සුචරිතානි කත්වා. පරිණාමෙතීති පරිවත්තෙති දුච්චරිතානි තත්ථ අනුප්පාදෙත්වා සුචරිතානි ¶ උප්පාදෙන්තො. එවන්ති වුත්තප්පකාරෙන. ඉන්ද්රියසංවරො…පෙ… වෙදිතබ්බො ඉන්ද්රියසංවරසම්පාදනවසෙන තිණ්ණං සුචරිතානං සිජ්ඣනතො. තෙනාහ ‘‘එත්තාවතා’’තිආදි. එත්තාවතාති ආදිතො පට්ඨාය යාව ‘‘තීණි සුචරිතානි පරිපූරෙන්තී’’ති පදං, එත්තාවතා. සීලානුරක්ඛකං ඉන්ද්රියසංවරසීලන්ති චතුපාරිසුද්ධිසීලස්ස අනුරක්ඛකං ඉන්ද්රියසංවරසීලං කථිකං. කථං පන තදෙව තස්ස අනුරක්ඛකං හොතීති? අපරාපරුප්පත්තියා උපනිස්සයභාවතො.

තීණි සීලානීති ඉන්ද්රියසංවර-ආජීවපාරිසුද්ධි-පච්චයසන්නිස්සිත-සීලානි. ලොකුත්තරමිස්සකාති ලොකියාපි ලොකුත්තරාපි හොන්තීති අත්ථො. සත්තන්නං බොජ්ඣඞ්ගානන්ති ලොකුත්තරානං සත්තන්නං බොජ්ඣඞ්ගානං. මූලභූතා සතිපට්ඨානා පුබ්බභාගා, තෙ සන්ධාය වුත්තං ‘‘චත්තාරො ඛො, කුණ්ඩලිය, සතිපට්ඨානා භාවිතා බහුලීකතා සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ පරිපූරෙන්තී’’ති. තෙපීති යථාවුත්තසතිපට්ඨානා. සතිපට්ඨානමූලකා බොජ්ඣඞ්ගාති ලොකියසතිපට්ඨානමූලකා බොජ්ඣඞ්ගාව. පුබ්බභාගාවාති එත්ථ කෙචි ‘‘පුබ්බභාගා චා’’ති පාඨං කත්වා ‘‘පුබ්බෙව ලොකුත්තරා පුබ්බභාගා චා’’ති අත්ථං වදන්ති. විජ්ජාවිමුත්තිමූලකාති ‘‘සත්ත ඛො, කුණ්ඩලිය, බොජ්ඣඞ්ගා භාවිතා බහුලීකතා විජ්ජාවිමුත්තිං පරිපූරෙන්තී’’ති එවං වුත්තා බොජ්ඣඞ්ගා ලොකුත්තරාව විජ්ජාවිමුත්තිසහගතභාවතො.

කුණ්ඩලියසුත්තාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

189. පච්චත්තන්ති කරණනිද්දෙසො අයන්ති ආහ – ‘‘අත්තනාවා’’ති. කුරුමානොයෙවාති උප්පාදෙන්තො එව. කම්මට්ඨානවිමුත්තියා සුට්ඨු විමුත්තන්ති කම්මට්ඨානමනසිකාරෙන නීවරණානං දූරීභාවතො තෙහි සුට්ඨු විමුත්තං. අත්ථං කරිත්වාති භාවනාමනසිකාරං උත්තමං කත්වා. ‘‘මහා වත මෙ අයං අත්ථො උප්පන්නො’’ති අත්ථිකො හුත්වා.

190. තථාගතස්ස පාතුභාවාතිආදිනා බුද්ධුප්පාදකාලෙ එව බොජ්ඣඞ්ගරතනපටිලාභොති දස්සෙති.

192-194. යෙසන්ති ¶ ¶ යෙසං සත්තානං. චත්තාරො ඉරියාපථා අත්ථි ලබ්භන්ති තදුපගසරීරාවයවලාභෙන. එතන්ති ‘‘චත්තාරො ඉරියාපථෙ කප්පෙන්තී’’ති එතං වචනං. ‘‘විවෙකනිස්සිත’’න්තිආදිවචනතො ‘‘සහවිපස්සනකෙ මග්ගබොජ්ඣඞ්ගෙ’’ඉච්චෙව වුත්තං. දුතියතතියානි උත්තානත්ථානෙව හෙට්ඨා වුත්තනයත්තා.

195-201. විසුද්ධං අහොසි විසභාගධාතුක්ඛොභං වූපසමෙන්තං. තෙනාහ – ‘‘පොක්ඛරපත්තෙ …පෙ… විනිවත්තිත්වා ගතො’’ති. එසෙව නයො පාළිතො අත්ථතො ච චතුත්ථෙන පඤ්චමඡට්ඨානං සමානත්තා. විසරුක්ඛවාතසම්ඵස්සෙනාති විසරුක්ඛසන්නිස්සිතවාතසම්ඵස්සෙන. මන්දසීතජරොති මුදුකො සීතජරො. සෙසන්ති වුත්තාවසෙසං. සබ්බත්ථාති සත්තමාදීසු චතූසු.

202-203. කිත්තකෙන නු ඛො කාරණෙන බුජ්ඣනකඅඞ්ගා නාම වුච්චන්ති බුජ්ඣනකස්ස පුග්ගලස්ස අඞ්ගාති වත්තබ්බතං ලභන්ති. මිස්සකබොජ්ඣඞ්ගා කථිතා සහවිපස්සනා මග්ගබොජ්ඣඞ්ගා කථිතාති කත්වා. ධම්මපරිච්ඡෙදො කථිතො ගණනාමත්තෙන පරිච්ඡින්දිත්වා වුත්තත්තා න භූමන්තරපරිච්ඡෙදො, විපස්සනාදිපරිච්ඡෙදො වා.

204-206. කාමරාගෙන ¶ ගධිතබ්බට්ඨානභූතා කාමරාගට්ඨානියාති ආහ ‘‘ආරම්මණධම්මාන’’න්ති. ‘‘මනසිකාරබහුලීකාරා’’ති වුත්තත්තා ‘‘ආරම්මණෙනෙව කථිත’’න්ති ¶ වුත්තං. වුත්තපරිච්ඡෙදොති එතෙන න කෙවලං ආරම්මණවසෙනෙව, අථ ඛො උපනිස්සයවසෙනපෙත්ථ අත්ථො ලබ්භතීති දස්සෙති. පඨමවග්ගස්ස හි දුතියෙ සුත්තෙ උපනිස්සයවසෙනෙව අත්ථො දස්සිතො. මිස්සකබොජ්ඣඞ්ගා කථිතා අවිභාගෙනෙව කථිතත්තා. අපරිහානියෙති තීහි සික්ඛාහි අපරිහානාවහෙ.

207-208. ‘‘සො මං පුච්ඡිස්සතී’’ති අධිප්පායෙන භගවතා ඔසාපිතදෙසනං. පත්ථටත්තා භාවනාපාරිපූරියා විත්ථාරිතං ගතත්තා. මහන්තභාවන්ති භාවනාවසෙනෙව මහත්තං ගතත්තා. තතො එව වඩ්ඪිප්පමාණා. නීවරණවිගමෙ සම්භවතො පච්චයතො බ්යාපාදො විගතො හොතීති ආහ – ‘‘නීවරණානං දූරීභාවෙන බ්යාපාදවිරහිතත්තා’’ති. තණ්හාමූලකන්ති තණ්හාපච්චයං. යඤ්හි තණ්හාසහගතං අසහගතම්පි තණ්හං උපනිස්සාය නිප්ඵන්නං, සබ්බං තං තණ්හාමූලකං. පහීයති අනුප්පාදප්පහානෙන. තණ්හාදීනංයෙව ඛයා, න තෙසං සඞ්ඛාරානං ඛයා. එතෙහි තණ්හක්ඛයාදිපදෙහි.

209. නිබ්බිජ්ඣන්තීති නිබ්බෙධා, නිබ්බිජ්ඣනධම්මා ධම්මවිනයාදයො, තප්පරියාපන්නතාය නිබ්බෙධභාගෙ ගතො නිබ්බෙධභාගියො, තං නිබ්බෙධභාගියං. තෙනාහ ‘‘නිබ්බිජ්ඣනකොට්ඨාසිය’’න්ති. භාවෙත්වා ඨිතෙන චිත්තෙන. විපස්සනාමග්ගම්පි ගහෙත්වා ‘‘මග්ගබොජ්ඣඞ්ගා මිස්සකා’’ති වුත්තා. තෙහීති බොජ්ඣඞ්ගෙහි භාවිතං චිත්තං. තෙ වා බොජ්ඣඞ්ගෙ භාවෙත්වා ඨිතං චිත්තං නාම ඵලචිත්තං, තස්මා නිබ්බත්තිතලොකුත්තරමෙව. තම්පීති ඵලචිත්තම්පි මග්ගානන්තරතාය මග්ගනිස්සිතං කත්වා මිස්සකමෙව කථෙතුං වට්ටති ‘‘බොධාය සංවත්තන්තී’’ති වුත්තත්තා.

210. සංයොජනසඞ්ඛාතා විනිබන්ධාති කාමරාගාදිසංයොජනසඤ්ඤිතා බන්ධනා. පරිනිට්ඨපෙත්වා ගහණාති ගිලිත්වා විය පරිනිට්ඨපෙත්වා ගහණාකාරා.

211. බහුකතං ¶ ¶ වුච්චති බහුකාරො බහුමානො, නත්ථි එතස්ස බහුකතන්ති අබහුකතො, අකතබහුමානො. ධම්මො උප්පජ්ජමානො උක්කුජ්ජන්තො විය නිරුජ්ඣමානො අවකුජ්ජන්තො විය හොතීති වුත්තං ‘‘උක්කුජ්ජං වුච්චති උදයො, අවකුජ්ජං වයො’’ති. පරිවත්තෙන්තොති අනිච්චාතිපි දුක්ඛාතිපි අනත්තාතිපි. ‘‘එසො හි තෙ උදායි මග්ගො පටිලද්ධො, යො තෙ…පෙ… තථත්තාය උපනෙස්සතී’’ති පරියොසානෙ භගවතො වචනඤ්චෙත්ථ සාධකං දට්ඨබ්බං. තෙන තෙනාකාරෙන විහරන්තන්ති යෙන සම්මසනාකාරෙන විපස්සනාවිහාරෙන විහරන්තං. තථාභාවායාති ඛීණාසවභාවපච්චවෙක්ඛණාය. තෙනාහ – ‘‘ඛීණා ජාතීති…පෙ… තං දස්සෙන්තො එවමාහා’’ති.

214-215. න ච පභාවන්තන්ති න ච පභාසම්පන්නං. පභිජ්ජනසභාවන්ති තාපෙත්වා තාලනෙ පභඞ්ගුතං. අවසෙසං ලොහන්ති වුත්තාවසෙසං ජාතිලොහං, විජාතිලොහං, කිත්තිමලොහන්ති පභෙදං සබ්බම්පි ලොහං. උප්පජ්ජිතුං අප්පදානෙනාති එත්ථ නනු ලොකියකුසලචිත්තස්සපි සුවිසුද්ධස්ස උප්පජ්ජිතුං අප්පදානෙන උපක්කිලෙසතාති? සච්චමෙතං, යස්මිං පන සන්තානෙ නීවරණානි ලද්ධපතිට්ඨානි, තත්ථ මහග්ගතකුසලස්සපි අසම්භවො, පගෙව ලොකුත්තරකුසලස්ස, පරිත්තකුසලං පන යථාපච්චයං උප්පජ්ජති. නීවරණෙ හි වූපසන්තෙ සන්තානෙ උප්පත්තියා අපරිසුද්ධං හොති, උපක්කිලිට්ඨං නාම හොති, අපරිසුද්ධදීපකපල්ලිකවට්ඨිතෙලාදිසන්නිස්සයො දීපො විය, අපිච නිප්පරියායතො උප්පජ්ජිතුං අප්පදානෙනෙව තෙසං උපක්කිලෙසතාති දස්සෙන්තො ‘‘යදග්ගෙන හී’’තිආදිමාහ. ආරම්මණෙ වික්ඛිත්තප්පත්තිවසෙන චුණ්ණවිචුණ්ණතා වෙදිතබ්බා. න ආවරන්තීති කුසලධම්මෙ උප්පජ්ජිතුං අප්පදානවසෙන න ආවරන්ති, අථ ඛො තෙසං උප්පත්තියා හොන්ති. න පටිච්ඡාදෙන්තීති න ¶ විනන්ධන්ති. චතුභූමකචිත්තස්සාති චතුත්ථභූමකකුසලචිත්තස්ස අනුපක්කිලෙසා, තෙහි අකිලිස්සනතො.

219. පඤ්ඤා ¶ දුබ්බලා හොති, න බලවතී පටිපක්ඛෙන උපක්කිලිට්ඨභාවතො. තෙනාහ ‘‘මන්දා අවිසදා’’ති.

පඤ්ච නීවරණා දූරෙ හොන්ති ආවරණාභාවතො. තමෙව පීතින්ති සප්පායධම්මසවනෙ උප්පන්නං පීතිං. තස්සා තදා උප්පන්නාකාරසල්ලක්ඛණෙන අවිජහන්තො පුනප්පුනං තස්සා නිබ්බත්තනෙන. තෙනාහ ‘‘පඤ්ච නීවරණෙ වික්ඛම්භෙත්වා’’ති. ඉදං සන්ධායාති එත්තකෙ දිවසෙපි න විනස්සන්ති, සා ධම්මපීති ලද්ධපච්චයා හුත්වා විසෙසාවහාති ඉමමත්ථං සන්ධාය එතං ‘‘ඉමස්ස පඤ්ච නීවරණා තස්මිං සමයෙ න හොන්තී’’තිආදි වුත්තං. පීතිපාමොජ්ජපක්ඛියාති පීතිපාමොජ්ජපච්චයා. නස්සන්තීති නිරොධපච්චයවසෙන පවත්තනතො නස්සන්ති. සභාගපච්චයවසෙන පුන උප්පජ්ජන්තාපි…පෙ… වුච්චති කිච්චසාධනවසෙන පවත්තනතො.

220. අභිරුහනකාති සමීපරුක්ඛෙ අභිභවිත්වා රුහනකා. අට්ඨිකච්ඡකොති අට්ඨිබහුලකච්ඡකො. කපිථනසදිසඵලත්තා කපිත්ථනොති ලද්ධනාමො.

221. අන්ධභාවකරණා පඤ්ඤාචක්ඛුස්ස විබන්ධනතො. තථා හි තෙ ‘‘අචක්ඛුකරණා පඤ්ඤානිරොධිකා’’ති වුත්තා. විහනති විබාධතීති විඝාතො, දුක්ඛන්ති ආහ ‘‘විඝාතපක්ඛියාති දුක්ඛපක්ඛිකා’’ති. නිබ්බානත්ථාය න සංවත්තන්තීති අනිබ්බානසංවත්තනිකා. මිස්සකබොජ්ඣඞ්ගාව කථිතා පුබ්බභාගිකානං කථිතත්තා.

222. විධීයන්තීති ¶ ¶ විධා, මානාදිභාගා කොට්ඨාසාති ආහ ‘‘තයො මානකොට්ඨාසා’’ති. තථා තථා විදහනතොති ‘‘සෙය්යොහමස්මී’’තිආදිනා තෙන තෙනාකාරෙන විදහනතො ඨපනතො, ඨපෙතබ්බතො වා.

223. සිරිසම්පත්තියා රාජති දිප්පති සොභතීති රාජා, දානපියවචනඅත්ථචරියාසමානත්තතාසඞ්ඛාතෙහි චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි. රඤ්ජෙතීති රමෙති. අබ්භුග්ගතායාති උදීරිතා නිබ්බත්තිතො තත්ථ තත්ථ ගච්ඡනතො. චක්කං වත්තෙතීති චක්කරතනං පවත්තෙති. දෙවට්ඨානන්ති පූජනීයදෙවට්ඨානං. චිත්තීකතට්ඨෙනාති පූජනීයභාවෙන. අග්ඝො නත්ථි චිරකාලසම්භවපුඤ්ඤානුභාවසිද්ධරතනසබ්භාවතො. අඤ්ඤෙහි චක්කවත්තිනො පරිග්ගහභූතරතනෙහි. ලොකෙති මනුස්සලොකෙ. තෙන තදඤ්ඤලොකං නිවත්තෙති. විජ්ජමානග්ගහණෙන අතීතානාගතං නිවත්තෙති. බුද්ධා ච කදාචි කරහචි උප්පජ්ජන්ති චක්කවත්තිනොපි යෙභුය්යෙන තස්මිංයෙව උප්පජ්ජනතොති අධිප්පායො. අනොමස්සාති අලාමකස්ස උක්කට්ඨස්ස. සෙසානි රතනානි.

තත්රාති වාක්යොපඤ්ඤාසනෙ නිපාතො, තස්මිං පාතුභාවවචනෙ. ‘‘අයුත්ත’’න්ති වත්වා තත්ථ අධිප්පායං විවරන්තො ‘‘උප්පන්නං හී’’තිආදිමාහ. තෙහි රතනෙහි චක්කවත්තනනියමාපෙක්ඛතාය චක්කවත්තිවචනස්ස. නියමෙනාති එකන්තෙන. වත්තබ්බතං ආපජ්ජති භාවිනි භූතෙ විය උපචාරොති යථා – ‘‘අගමා රාජගහං බුද්ධො’’ති (සු. නි. 410). ලද්ධනාමස්සාති චක්කවත්තීති ලොකෙ ලද්ධසමඤ්ඤස්ස පත්ථනීයස්ස පුරිසවිසෙසස්ස. මූලුප්පත්තිවචනතොපීති ‘‘චක්කවත්තිස්ස පාතුභාවා’’ති එතස්ස පඨමුප්පත්තියා වචනතොපි. ඉදානි තමත්ථං විවරන්තො ‘‘යො හී’’තිආදිමාහ. යො හි චක්කවත්තිරාජා, තස්ස උප්පත්තියා චක්කරතනස්ස උප්පජ්ජනතො චක්කවත්තීති එවං නාමං උප්පජ්ජති. ‘‘චක්කං වත්තෙස්සතී’’ති ඉදං පන නියාමං අනපෙක්ඛිත්වා තස්ස උප්පජ්ජතීති රතනානුප්පත්තිං ¶ ගහෙත්වා වුත්තනයතො සඤ්ඤා උප්පජ්ජති ‘‘චක්කවත්තී’’ති. එකමෙවාති චක්කරතනමෙව පඨමං පාතුභවති. යස්මිං භූතෙ රඤ්ඤො චක්කවත්තිසමඤ්ඤා, අථ පච්ඡා ¶ රතනානි පාතුභවන්තීති බහූනං පාතුභාවං උපාදාය බහුලවචනතොපි එතං ‘‘චක්කවත්තිස්ස පාතුභාවා රතනානං පාතුභාවො’’ති වුත්තං. අයං හෙතුකත්තුසඤ්ඤිතො අත්ථභෙදො. පාතුභාවාති පාතුභාවතො. පුඤ්ඤසම්භාරො භින්නසන්තානතාය රතනානම්පි පරියායෙන උපනිස්සයහෙතූති වුත්තං. යුත්තමෙවෙතං යථාවුත්තයුත්තියුත්තත්තා.

වත්තබ්බභූතො අධිප්පායො එතස්ස අත්ථීති අධිප්පායො, අත්ථනිද්දෙසො, සඞ්ඛෙපතො අධිප්පායො සඞ්ඛෙපාධිප්පායො. චක්කරතනානුභාවෙන චක්කවත්තිස්සරියස්ස සිජ්ඣනතො ‘‘දාතුං සමත්ථස්සා’’ති වුත්තං. යොජනප්පමාණෙ පදෙසෙ පවත්තත්තා යොජනප්පමාණං අන්ධකාරං. අතිදීඝාතිරස්සතාදිං ඡබ්බිධං දොසං විවජ්ජෙත්වා ඨිතස්සාති වචනසෙසො.

සබ්බෙසං චතුභූමකධම්මානං පුරෙචරං කුසලානං ධම්මානං ගතියො සමන්වෙසනවසෙන පවත්තනතො. බුද්ධාදීහිපි අප්පහානීයතාය මහන්තධම්මසභාවත්තා ධම්මකායෙ ච ජෙට්ඨකට්ඨෙන ධම්මකායූපපන්නං. පඤ්ඤාපාසාදතාය චස්ස උපරිගතට්ඨෙන අච්චුග්ගතං. විත්ථතට්ඨෙන විපුලං. මහන්තතාය මහන්තං. අනාදිකාලභාවිතස්ස කිලෙසසන්තානස්ස ඛණෙනෙව විද්ධංසනතො සීඝං ලහු ජවන්ති පරියායා. බොජ්ඣඞ්ගධම්මපරියාපන්නත්තා හි වුත්තං ‘‘එකන්ත-කුසලත්තා’’ති. සම්පයුත්තවසෙන පීතියා ආලොකවිද්ධංසනභාවවසෙනාති වුත්තං ‘‘සහජාතපච්චයාදී’’තිආදි. සබ්බසඞ්ගාහිකධම්මපරිච්ඡෙදොති චතුභූමකත්තා සබ්බසඞ්ගාහකො බොජ්ඣඞ්ගධම්මපරිච්ඡෙදො කථිතො.

225-231. එළං වුච්චති දොසො, එළෙන මූගො වියාති එළමූගොති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘මුඛෙන වාච’’න්තිආදිමාහ.

චක්කවත්තිවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

232. පුරිමනයතොති ¶ ¶ ‘‘සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගට්ඨානීයානං ධම්මාන’’න්තිආදිනා ආගතනයතො. එවන්ති ඉදානි වුච්චමානාකාරෙන. සති ච සම්පජඤ්ඤඤ්ච සතිසම්පජඤ්ඤං. සතිපධානං වා අභික්කන්තාදීසු සත්ථකභාවපරිග්ගණ්හකඤාණං සතිසම්පජඤ්ඤං. තං සබ්බත්ථ සතොකාරීභාවාවහත්තා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය සංවත්තති. යථා ච පච්චනීකධම්මප්පහානං අනුරූපධම්මදෙසනා ච අනුප්පන්නානං කුසලානං ධම්මානං උප්පාදාය හොති, එවං සතිරහිතපුග්ගලවජ්ජනා සතොකාරීපුග්ගලසෙවනා ච තත්ථ ච යුත්තපයුත්තතා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය හොතීති ඉමමත්ථං දස්සෙති ‘‘සතිසම්පජඤ්ඤ’’න්තිආදිනා. අරහත්තමග්ගෙන භාවනාපාරිපූරී හොති. තථා හි අරහාව ‘‘සතිවෙපුල්ලප්පත්තො’’ති වුච්චති.

ධම්මානං, ධම්මෙසු වා විචයො, සො එව හෙට්ඨා වුත්තනයෙන සම්බොජ්ඣඞ්ගො, තස්ස ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස. පරිපුච්ඡකතාති ආචරියං පයිරුපාසිත්වා පඤ්චපි නිකායෙ සහට්ඨකථාය පරියොගාහෙත්වා යං යං තත්ථ ගණ්ඨිට්ඨානං, තස්ස තස්ස ‘‘ඉදං, භන්තෙ, කථං ඉමස්ස කො අත්ථො’’ති එවං ඛන්ධාදීසු අත්ථපුච්ඡකභාවො. තෙනාහ ‘‘ඛන්ධ…පෙ… බහුලතා’’ති.

වත්ථුවිසදකිරියාති චිත්තචෙතසිකානං පවත්තිට්ඨානභාවතො සරීරං තප්පටිබද්ධානි ච චීවරාදීනි ඉධ ‘‘වත්ථූනී’’ති අධිප්පෙතානි, තානි යථා චිත්තස්ස සුඛාවහානි හොන්ති, තථා කරණං තෙසං විසදභාවකරණං. තෙන වුත්තං ‘‘අජ්ඣත්තිකබාහිරාන’’න්තිආදි. උස්සන්නදොසන්ති වාතාදිඋස්සන්නදොසං. සෙදමලමක්ඛිතන්ති සෙදෙන චෙව ජල්ලිකාසඞ්ඛාතෙන සරීරමලෙන ච මක්ඛිතං. ච-සද්දෙන අඤ්ඤම්පි සරීරස්ස ච චිත්තස්ස ච පීළාවහං සඞ්ගණ්හාති. සෙනාසනං වාති වා-සද්දෙන පත්තාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. අවිසදෙ සති, විසයභූතෙ වා. කථං භාවනමනුයුත්තස්ස තානි විසයොති? අන්තරන්තරා පවත්තනකචිත්තුප්පාදවසෙන එවං වුත්තං. තෙ හි චිත්තුප්පාදා චිත්තෙකග්ගතාය ඉජ්ඣන්තියාපි අපරිසුද්ධභාවාය සංවත්තන්ති. චිත්තචෙතසිකෙසු නිස්සයාදිපච්චයභූතෙසු. ඤාණම්පීති පි-සද්දො සම්පිණ්ඩනෙ. තෙන න කෙවලං තං වත්ථුයෙව ¶ , අථ ඛො තස්මිං අපරිසුද්ධෙ ඤාණම්පි අපරිසුද්ධං හොතීති නිස්සයාපරිසුද්ධියා නිස්සිතාපරිසුද්ධි විය විසයස්ස අපරිසුද්ධතාය විසයීනං අපරිසුද්ධිං දස්සෙති අන්වයතො බ්යතිරෙකතො ච.

සමභාවකරණං ¶ කිච්චතො අනූනාධිකභාවකරණං. යථාපච්චයං සද්ධෙය්යවත්ථුස්මිං අධිමොක්ඛකිච්චස්ස පටුතරභාවෙන පඤ්ඤාය අවිසදතාය වීරියාදීනඤ්ච අනුබලප්පදානසිථිලතාදිනා සද්ධින්ද්රියං බලවං හොති. තෙනාහ ‘‘ඉතරානි මන්දානී’’ති. තතොති තස්මා සද්ධින්ද්රියස්ස බලවභාවතො ඉතරෙසඤ්ච මන්දත්තා. කොසජ්ජපක්ඛෙ පතිතුං අදත්වා සම්පයුත්තධම්මානං පග්ගණ්හනං අනුබලප්පදානං පග්ගහො, පග්ගහකිච්චං කාතුං න සක්කොතීති සම්බන්ධිතබ්බං. ආරම්මණං උපගන්ත්වා ඨානං, අනිස්සජ්ජනං වා උපට්ඨානං, වික්ඛෙපපටිපක්ඛො. යෙන වා සම්පයුත්තා අවික්ඛිත්තා හොන්ති, සො අවික්ඛෙපො. රූපගතං විය චක්ඛුනා යෙන යාථාවතො විසයසභාවං පස්සති, තං දස්සනකිච්චං කාතුං න සක්කොති බලවතා සද්ධින්ද්රියෙන අභිභූතත්තා. සහජාතධම්මෙසු හි ඉන්දට්ඨං කරොන්තානං සහ පවත්තමානානං ධම්මානං එකරසතාවසෙනෙව අත්ථසිද්ධි, න අඤ්ඤථා. තස්මාති වුත්තමෙවත්ථං කාරණභාවෙන පච්චාමසති. තන්ති සද්ධින්ද්රියං.

ධම්මසභාවපච්චවෙක්ඛණෙනාති යස්ස සද්ධෙය්යවත්ථුනො උළාරතාදිගුණෙ අධිමුච්චනස්ස සාතිසයප්පවත්තියා සද්ධින්ද්රියං බලවං ජාතං, තස්ස පච්චයපච්චයුප්පන්නතාදිවිභාගතො යාථාවතො වීමංසනෙන. එවඤ්හි එවංධම්මතානයෙන සභාවසරසතො පරිග්ගය්හමානෙ සවිප්ඵාරො අධිමොක්ඛො න හොති – ‘‘අයං ඉමෙසං ධම්මානං සභාවො’’ති පඤ්ඤාබ්යාපාරස්ස සාතිසයත්තා. ධුරියධම්මෙසු හි යථා සද්ධාය බලවභාවෙ පඤ්ඤාය මන්දභාවො හොති, එවං පඤ්ඤාය බලවභාවෙ සද්ධාය මන්දභාවො හොති. තෙන වුත්තං – ‘‘තං ධම්මසභාවපච්චවෙක්ඛණෙන…පෙ… හාපෙතබ්බ’’න්ති. තථා අමනසිකරණෙනාති යෙනාකාරෙන භාවනමනුයුඤ්ජන්තස්ස සද්ධින්ද්රියං බලවං ජාතං, තෙනාකාරෙන භාවනං නානුයුඤ්ජනෙනාති වුත්තං හොති. ඉධ දුවිධෙන සද්ධින්ද්රියස්ස බලවභාවො අත්තනො වා පච්චයවිසෙසෙන කිච්චුත්තරියතො වීරියාදීනං වා මන්දකිච්චතාය. තත්ථ පඨමවිකප්පෙ හාපනවිධි දස්සිතො, දුතියවිකප්පෙ පන යථා මනසිකරොතො වීරියාදීනං මන්දකිච්චතාය සද්ධින්ද්රියං බලවං ජාතං, තථා අමනසිකාරෙන වීරියාදීනං පටුතරභාවාවහෙන මනසිකාරෙන සද්ධින්ද්රියං තෙහි ¶ සමතං කරොන්තෙන හාපෙතබ්බං. ඉමිනා නයෙන සෙසින්ද්රියෙසුපි හාපනවිධි වෙදිතබ්බො.

වක්කලිත්ථෙරවත්ථූති සො හි ආයස්මා සද්ධාධිමුත්තො තත්ථ ච කතාධිකාරො සත්ථු රූපකායදස්සනෙ පසුතො එව හුත්වා විහරන්තො සත්ථාරා – ‘‘කිං තෙ, වක්කලි, ඉමිනා පූතිකායෙන දිට්ඨෙන, යො ඛො, වක්කලි, ධම්මං පස්සති, සො මං පස්සතී’’තිආදිනා (සං. නි. 3.87) ඔවදියමානො කම්මට්ඨානෙ නියොජිතොපි තං අනනුයුඤ්ජන්තො පණාමිතො අත්තානං ¶ විනිපාතෙතුං පපාතට්ඨානං අභිරුහි. අථ නං සත්ථා යථානිසින්නොව ඔභාසවිස්සජ්ජනෙන අත්තානං දස්සෙත්වා –

‘‘පාමොජ්ජබහුලො භික්ඛු, පසන්නො බුද්ධසාසනෙ;

අධිගච්ඡෙ පදං සන්තං, සඞ්ඛාරූපසමං සුඛ’’න්ති. (ධ. ප. 381) –

ගාථං වත්වා ‘‘එහි, වක්කලී’’ති ආහ. සො තෙන වචනෙන අමතෙනෙව අභිසිත්තො හට්ඨතුට්ඨො හුත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙසි, සද්ධාය බහුලභාවතො විපස්සනාවීථිං නාරොහති. තං ඤත්වා භගවා ඉන්ද්රියසමත්තපටිපාදනාය කම්මට්ඨානං සොධෙත්වා අදාසි. සො සත්ථාරා දින්නනයෙන විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා මග්ගපටිපාටියා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං – ‘‘වක්කලිත්ථෙරවත්ථු චෙත්ථ නිදස්සන’’න්ති. එත්ථාති සද්ධින්ද්රියස්ස අධිමත්තභාවෙ සෙසින්ද්රියානං සකිච්චාකරණෙ.

ඉතරකිච්චභෙදන්ති උපට්ඨානාදිකිච්චවිසෙසං. පස්සද්ධාදීති ආදි-සද්දෙන සමාධිඋපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගානං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. හාපෙතබ්බන්ති යථා සද්ධින්ද්රියස්ස බලවභාවො ධම්මසභාවපච්චවෙක්ඛණෙන හායති, එවං වීරියින්ද්රියස්ස අධිමත්තතා පස්සද්ධියාදිභාවනාය හායති සමාධිපක්ඛිකත්තා තස්සා. තථා හි සමාධින්ද්රියස්ස අධිමත්තතං කොසජ්ජපාතතො රක්ඛන්තී වීරියාදිභාවනා විය වීරියින්ද්රියස්ස අධිමත්තතං උද්ධච්චපාතතො රක්ඛන්තී එකංසතො හාපෙති. තෙන වුත්තං ‘‘පස්සද්ධාදිභාවනාය හාපෙතබ්බ’’න්ති. සොණත්ථෙරස්ස වත්ථූති සුකුමාරසොණත්ථෙරස්ස වත්ථු. සො හි ආයස්මාපි සත්ථු සන්තිකා කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා සීතවනෙ විහරන්තො – ‘‘මම සරීරං සුඛුමාලං, න ච සක්කා සුඛෙනෙව සුඛං අධිගන්තුං, කායං කිලමෙත්වාපි සමණධම්මො කාතබ්බො’’ති ඨානචඞ්කමනමෙව අධිට්ඨාය ¶ පධානමනුයුඤ්ජන්තො පාදතලෙසු ඵොටෙසු උට්ඨිතෙසුපි වෙදනං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා දළ්හවීරියං කරොන්තො අච්චාරද්ධවීරියතාය විසෙසං පවත්තෙතුං නාසක්ඛි. සත්ථා තත්ථ ගන්ත්වා වීණොපමොවාදෙන ඔවදිත්වා වීරියසමතායොජනවිධිං දස්සෙන්තො කම්මට්ඨානං සොධෙත්වා ගිජ්ඣකූටං ගතො. ථෙරොපි සත්ථාරා දින්නනයෙන වීරියසමතං යාජෙත්වා භාවෙන්තො විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරහත්තෙව පතිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං ‘‘සොණත්ථෙරස්ස වත්ථු දස්සෙතබ්බ’’න්ති. සෙසෙසුපීති සතිසමාධිපඤ්ඤින්ද්රියෙසුපි.

සමතන්ති සද්ධාපඤ්ඤානං අඤ්ඤමඤ්ඤං අනූනාධිකභාවං, තථා සමාධිවීරියානඤ්ච. යථා හි සද්ධාපඤ්ඤානං විසුං විසුං ධුරියධම්මභූතානං කිච්චතො අඤ්ඤමඤ්ඤනාතිවත්තනං විසෙසතො ඉච්ඡිතබ්බං. යතො තෙසං සමධුරතාය අප්පනා සම්පජ්ජති, එවං සමාධිවීරියානං කොසජ්ජුද්ධච්චපක්ඛිකානං ¶ සමතාය සති අඤ්ඤමඤ්ඤුපත්ථම්භනතො සම්පයුත්තධම්මානං අන්තද්වයපාතාභාවෙන සම්මදෙව අප්පනා ඉජ්ඣතීති. බලවසද්ධොතිආදි වුත්තස්සෙව අත්ථස්ස බ්යතිරෙකමුඛෙන සමත්ථනං. තස්සත්ථො – යො බලවතියා සද්ධාය සමන්නාගතො අවිසදඤාණො, සො මුධප්පසන්නො හොති, න අවෙච්චප්පසන්නො. තථා හි සො අවත්ථුස්මිං පසීදති, සෙය්යථාපි තිත්ථියසාවකා. කෙරාටිකපක්ඛන්ති සාඨෙය්යපක්ඛං භජති. සද්ධාහීනාය පඤ්ඤාය අතිධාවන්තො ‘‘දෙය්යවත්ථුපරිච්චාගෙන විනා චිත්තුප්පාදමත්තෙනපි දානමයං පුඤ්ඤං හොතී’’තිආදීනි පරිකප්පෙති හෙතුපතිරූපකෙහි වඤ්චිතො, එවංභූතො ච ලූඛතක්කවිලුත්තචිත්තො පණ්ඩිතානං වචනං නාදියති, සඤ්ඤත්තිං න ගච්ඡති. තෙනාහ ‘‘භෙසජ්ජසමුට්ඨිතො විය රොගො අතෙකිච්ඡො හොතී’’ති. යථා චෙත්ථ සද්ධාපඤ්ඤානං අඤ්ඤමඤ්ඤං සමභාවො අත්ථාවහො, විසමභාවො අනත්ථාවහො, එවං සමාධිවීරියානං අඤ්ඤමඤ්ඤං සමභාවො අත්ථාවහො, ඉතරො අනත්ථාවහො, තථා සමභාවො අවික්ඛෙපාවහො, ඉතරො වික්ඛෙපාවහො. කොසජ්ජං අභිභවති, තෙන අප්පනං න පාපුණාතීති අධිප්පායො. එස නයො උද්ධච්චං අභිභවතීති එත්ථාපි. තදුභයන්ති සද්ධාපඤ්ඤාද්වයං සමාධිවීරියද්වයඤ්ච. සමං කාතබ්බන්ති සමතං කාතබ්බං.

සමාධිකම්මිකස්සාති සමථකම්මට්ඨානිකස්ස. එවන්ති එවං සන්තෙ, සද්ධාය ථොකං බලවභාවෙ සතීති අත්ථො. සද්දහන්තොති ‘‘පථවී පථවීති මනසිකාරමත්තෙන ¶ කථං ඣානුප්පත්තී’’ති අචින්තෙත්වා ‘‘අද්ධා සම්බුද්ධෙන වුත්තවිධි ඉජ්ඣතී’’ති සද්දහන්තො සද්ධං ජනෙන්තො. ඔකප්පෙන්තොති ආරම්මණං අනුපවිසිත්වා විය අධිමුච්චනවසෙන අවකප්පෙන්තො පක්ඛන්දන්තො. එකග්ගතා බලවතී වට්ටති සමාධිපධානත්තා ඣානස්ස. උභින්නන්ති සමාධිපඤ්ඤානං. සමාධිකම්මිකස්ස සමාධිනො අධිමත්තතාය පඤ්ඤාය අධිමත්තතාපි ඉච්ඡිතබ්බාති ආහ ‘‘සමතායපී’’ති, සමභාවෙනාපීති අත්ථො. අප්පනාති ලොකියඅප්පනා. තථා හි ‘‘හොතියෙවා’’ති සාසඞ්කං වදති, ලොකුත්තරප්පනා පන තෙසං සමභාවෙනෙව ඉච්ඡිතා. යථාහ ‘‘සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං භාවෙතී’’ති (අ. නි. 4.170). යදි විසෙසතො සද්ධාපඤ්ඤානං සමාධිවීරියානඤ්ච සමානතං ඉච්ඡති, කථං සතීති ආහ – ‘‘සති පන සබ්බත්ථ බලවතී වට්ටතී’’ති. සබ්බත්ථාති ලීනුද්ධච්චපක්ඛිකෙසු පඤ්චින්ද්රියෙසු. උද්ධච්චපක්ඛිකෙකදෙසෙ ගණ්හන්තො ‘‘සද්ධාවීරියපඤ්ඤාන’’න්ති ආහ. අඤ්ඤථා පීති ච ගහෙතබ්බා සියා. තථා හි ‘‘කොසජ්ජපක්ඛිකෙන සමාධිනා’’ඉච්චෙව වුත්තං, න ච ‘‘පස්සද්ධිසමාධිඋපෙක්ඛාහී’’ති. සාති සති. සබ්බෙසු රාජකම්මෙසු නියුත්තොති සබ්බකම්මිකො. තෙනාති යෙන කාරණෙන සබ්බත්ථ ඉච්ඡිතබ්බා, තෙන ආහ අට්ඨකථායං. සබ්බත්ථ නියුත්තා සබ්බත්ථිකා ¶ , සබ්බෙන වා ලීනුද්ධච්චපක්ඛිකෙන බොජ්ඣඞ්ගෙන අත්ථෙතබ්බා සබ්බත්ථියා, සබ්බත්ථියාව සබ්බත්ථිකා. චිත්තන්ති කුසලචිත්තං. තස්ස හි සතිපටිසරණං පරායණං අප්පත්තස්ස පත්තියා අනධිගතස්ස අධිගමාය. තෙනාහ – ‘‘ආරක්ඛපච්චුපට්ඨානා’’තිආදි.

ඛන්ධාදිභෙදෙ අනොගාළ්හපඤ්ඤානන්ති පරියත්තිබාහුසච්චවසෙනපි ඛන්ධායතනාදීසු අප්පතිට්ඨිතබුද්ධීනං. බහුස්සුතසෙවනා හි සුතමයඤාණාවහා. තරුණවිපස්සනාසමඞ්ගීපි භාවනාමයඤාණෙ ඨිතත්තා එකංසතො පඤ්ඤවා එව නාම හොතීති ආහ – ‘‘සමපඤ්ඤාස…පෙ… පුග්ගලසෙවනා’’ති. ඤෙය්යධම්මස්ස ගම්භීරභාවවසෙන තප්පරිච්ඡෙදකඤාණස්ස ගම්භීරභාවගහණන්ති ආහ – ‘‘ගම්භීරෙසු ඛන්ධාදීසු පවත්තාය ගම්භීරපඤ්ඤායා’’ති. තඤ්හි ඤෙය්යං තාදිසාය පඤ්ඤාය චරිතබ්බතො ගම්භීරඤාණචරියං, තස්සා වා පඤ්ඤාය තත්ථ පභෙදතො පවත්ති ගම්භීරඤාණචරියා, තස්සා පච්චවෙක්ඛණාති ආහ ‘‘ගම්භීරපඤ්ඤාය පභෙදපච්චවෙක්ඛණා’’ති. යථා සතිවෙපුල්ලප්පත්තො නාම අරහා එව, එවං සො එව පඤ්ඤාවෙපුල්ලප්පත්තොපීති ආහ ¶ ‘‘අරහත්තමග්ගෙන භාවනාපාරිපූරී හොතී’’ති. වීරියාදීසුපි එසෙව නයොති.

‘‘තත්තං අයොඛිලං හත්ථෙ ගමෙන්තී’’තිආදිනා වුත්තපඤ්චවිධබන්ධනකම්මකාරණා නිරයෙ නිබ්බත්තසත්තස්ස සබ්බපඨමං කරොන්තීති දෙවදූතසුත්තාදීසු (ම. නි. 3.250), තස්සා ආදිතො වුත්තත්තා ච ආහ – ‘‘පඤ්චවිධබන්ධනකම්මකාරණතො පට්ඨායා’’ති. සකටවහනාදිකාලෙති ආදි-සද්දෙන තදඤ්ඤමනුස්සෙහි තිරච්ඡානෙහි ච විබාධනීයකාලං සඞ්ගණ්හාති. එකං බුද්ධන්තරන්ති ඉදං අපරාපරං පෙතෙසු එව උප්පජ්ජනකසත්තවසෙන වුත්තං, එකච්චානං වා පෙතානං, එකච්චතිරච්ඡානානං විය තථා දීඝායුකතාපි සියාති තථා වුත්තං. තථා හි කාලො නාගරාජා චතුන්නං බුද්ධානං රූපදස්සාවී.

එවං ආනිසංසදස්සාවිනොති ‘‘වීරියායත්තො එව සකලලොකියලොකුත්තරවිසෙසාධිගමො’’ති එවං ආනිසංසදස්සනසීලස්ස. ගමනවීථින්ති සපුබ්බභාගං නිබ්බානගාමිනිං පටිපදං. සහ විපස්සනාය අරියමග්ගපටිපාටි, සත්තවිසුද්ධිපරම්පරා වා. සා හි වට්ටතො නිය්යානාය ගන්තබ්බා පටිපදාති කත්වා ගමනවීථි නාම.

කායදළ්හීබහුලොති කායස්ස පොසනපසුතො. පිණ්ඩන්ති රට්ඨපිණ්ඩං. පච්චයදායකානං අත්තනි කාරස්ස අත්තනො සම්මාපටිපත්තියා මහප්ඵලභාවස්ස කරණෙන පිණ්ඩාය භික්ඛාය පටිපූජනා පිණ්ඩාපචායනා. නීහරන්තොති පත්තත්ථවිකතො නීහරන්තො. තං සද්දං සුත්වාති තං උපාසිකාය වචනං පණ්ණසාලද්වාරෙ ඨිතොව පඤ්චාභිඤ්ඤතාය දිබ්බසොතෙන සුත්වාති වදන්ති. මනුස්සසම්පත්ති, දිබ්බසම්පත්ති ¶ , අන්තෙ නිබ්බානසම්පත්තීති තිස්සො සම්පත්තියො. සිතං කරොන්තොවාති ‘‘අකිච්ඡෙනෙව මයා වට්ටදුක්ඛං සමතික්කන්ත’’න්ති පච්චවෙක්ඛණාවසානෙ සඤ්ජාතපාමොජ්ජවසෙන සිතං කරොන්තො එව.

අලසානං භාවනාය නාමමත්තම්පි අජානන්තානං කායස්ස පොසනබහුලානං යාවදත්ථං පරිභුඤ්ජිත්වා සෙය්යසුඛාදිං අනුයුඤ්ජන්තානං තිරච්ඡානකථිකානං දූරතොව වජ්ජනං කුසීතපුග්ගලපරිවජ්ජනා. ‘‘දිවසං චඞ්කමෙන නිසජ්ජායා’’තිආදිනා භාවනාරම්භවසෙන ආරද්ධවීරියානං දළ්හපරක්කමානං කාලෙනකාලං ¶ උපසඞ්කමනා ආරද්ධවීරියපුග්ගලසෙවනා. තෙනාහ ‘‘කුච්ඡිං පූරෙත්වා’’තිආදි.

විසුද්ධිමග්ගෙ පන ‘‘ජාතිමහත්තපච්චවෙක්ඛණා, සබ්රහ්මචාරිමහත්තපච්චවෙක්ඛණා’’ති ඉදං ද්වයං න ගහිතං, ‘‘ථිනමිද්ධවිනොදනතා, සම්මප්පධානපච්චවෙක්ඛණා’’ති ඉදං ද්වයං ගහිතං. තත්ථ ආනිසංසදස්සාවිතාය එව සම්මප්පධානපච්චවෙක්ඛණා ගහිතා ලොකියලොකුත්තරවිසෙසාධිගමස්ස වීරියායත්තතාදස්සනභාවතො. ථිනමිද්ධවිනොදනං තදධිමුත්තතාය ගහිතං, වීරියුප්පාදනෙ යුත්තපයුත්තස්ස ථිනමිද්ධවිනොදනං අත්ථතො සිද්ධමෙව. තත්ථ ථිනමිද්ධවිනොදනං කුසීතපුග්ගලපරිවජ්ජන-ආරද්ධවීරියපුග්ගල-සෙවන- තදධිමුත්තතාපටිපක්ඛවිධමන-පච්චයූපසංහාරවසෙන, අපායභයපච්චවෙක්ඛණාදයො සමුත්තෙජනවසෙන වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදකාති දට්ඨබ්බා.

බුද්ධානුස්සතියා උපචාරසමාධිනිට්ඨත්තා වුත්තං ‘‘යාව උපචාරා’’ති. සකලසරීරං ඵරමානොති පීතිසමුට්ඨානෙහි පණීතරූපෙහි සකලසරීරං ඵරමානො. ධම්මසඞ්ඝගුණෙ අනුස්සරන්තස්සපි යාව උපචාරා සකලසරීරං ඵරමානො පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො උප්පජ්ජතීති යොජනා. එවං සෙසඅනුස්සතීසු පසාදනීයසුත්තන්තපච්චවෙක්ඛණාය ච යොජෙතබ්බං තස්සාපි විමුත්තායතනභාවෙන තග්ගතිකත්තා. එවරූපෙ කාලෙති දුබ්භික්ඛභයාදීසූති වුත්තකාලෙ. සමාපත්තියා…පෙ… න සමුදාචරන්තීති ඉදං උපසමානුස්සතියා වසෙන වුත්තං. සඞ්ඛාරානඤ්හි සප්පදෙසවූපසමෙපි නිප්පදෙසවූපසමෙ විය තත්ථ සපඤ්ඤාය පවත්තනතො භාවනාමනසිකාරො කිලෙසවික්ඛම්භනසමත්ථො හුත්වා උපචාරසමාධිං ආවහන්තො තථාරූපපීතිසොමනස්සසමන්නාගතො පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය හොතීති. පසාදනීයෙසු ඨානෙසු පසාදසිනෙහාභාවෙන සංසූචිතහදයතා ලූඛතා. සා ච තත්ථ ආදරගාරවාකරණෙන විඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘අසක්කච්චකිරියාය සංසූචිතලූඛභාවෙ’’ති.

කායචිත්තදරථවූපසමලක්ඛණා පස්සද්ධි එව යථාවුත්තබොධිඅඞ්ගභූතො පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, තස්ස ¶ පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස. පණීතභොජනසෙවනතාති පණීතසප්පායභොජනසෙවනතා. උතුඉරියාපථසුඛග්ගහණෙහි සප්පායඋතුඉරියාපථං ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. තඤ්හි තිවිධම්පි සප්පායං සෙවියමානං කායස්ස කල්ලතාපාදනවසෙන චිත්තස්ස කල්ලතං ¶ ආවහන්තං දුවිධායපි පස්සද්ධියා කාරණං හොති. සත්තෙසු ලබ්භමානං සුඛදුක්ඛං අහෙතුකන්ති අයමෙකො අන්තො, ඉස්සරාදිවිසමහෙතුකන්ති අයං දුතියො, එතෙ උභො අන්තෙ අනුපගම්ම යථාසකං කම්මුනා හොතීති අයං මජ්ඣිමා පටිපත්ති. මජ්ඣත්තො පයොගො යස්ස සො මජ්ඣත්තපයොගො, තස්ස භාවො මජ්ඣත්තපයොගතා. අයඤ්හි පහානසාරද්ධකායතා-සඞ්ඛාතපස්සද්ධකායතාය කාරණං හොන්තී පස්සද්ධිද්වයං ආවහති. එතෙනෙව සාරද්ධකායපුග්ගලපරිවජ්ජන-පස්සද්ධකායපුග්ගලසෙවනානං තදාවහනතා සංවණ්ණිතාති දට්ඨබ්බං.

වත්ථුවිසදකිරියා ඉන්ද්රියසමත්තපටිපාදනා ච ‘‘පඤ්ඤාවහා’’ති වුත්තා. සමථාවහාපි තා හොන්ති සමථාවහභාවෙනෙව පඤ්ඤාවහත්තාති වුත්තං ‘‘වත්ථුවිසද…පෙ… වෙදිතබ්බා’’ති.

කරණකොසල්ලභාවනාකොසල්ලානං නානන්තරියභාවතො රක්ඛණකොසල්ලස්ස ච තංමූලකත්තා ‘‘නිමිත්තකුසලතා නාම කසිණනිමිත්තස්ස උග්ගහණකුසලතා’’ඉච්චෙව වුත්තං. අතිසිථිලවීරියතාදීහීති ආදි-සද්දෙන පඤ්ඤාපයොගමන්දතං අප්පමාදවෙකල්ලඤ්ච සඞ්ගණ්හාති. තස්ස පග්ගණ්හනන්ති තස්ස ලීනස්ස චිත්තස්ස ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගාදිසමුට්ඨාපනෙන ලයාපත්තිතො සමුට්ඨාපනං. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘යස්මිඤ්ච ඛො, භික්ඛවෙ, සමයෙ ලීනං චිත්තං හොති, කාලො තස්මිං සමයෙ ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය, කාලො වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය, කාලො පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය. තං කිස්ස හෙතු? ලීනං, භික්ඛවෙ, චිත්තං, තං එතෙහි ධම්මෙහි සුසමුට්ඨාපයං හොති. සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, පුරිසො පරිත්තං අග්ගිං උජ්ජාලෙතුකාමො අස්ස, සො තත්ථ සුක්ඛානි චෙව තිණානි පක්ඛිපෙය්ය, සුක්ඛානි ගොමයානි පක්ඛිපෙය්ය, සුක්ඛානි කට්ඨානි පක්ඛිපෙය්ය, මුඛවාතඤ්ච දදෙය්ය, න ච පංසුකෙන ඔකිරෙය්ය, භබ්බො නු ඛො සො පුරිසො පරිත්තං අග්ගිං උජ්ජාලෙතුන්ති. එවං, භන්තෙ’’ති (සං. නි. 5.234).

එත්ථ ච යථාසකං ආහාරවසෙන ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගාදීනං භාවනා සමුට්ඨාපනාති වෙදිතබ්බා, සා අනන්තරං විභාවිතා එව.

අච්චාරද්ධවීරියතාදීහීති ¶ ¶ ආදි-සද්දෙන පඤ්ඤාපයොගබලවතං පමොදුප්පිලාවනඤ්ච සඞ්ගණ්හාති. තස්ස නිග්ගණ්හනන්ති තස්ස උද්ධතස්ස චිත්තස්ස සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගාදිසමුට්ඨාපනෙන උද්ධතාපත්තිතො නිසෙධනං. වුත්තම්පි චෙතං භගවතා –

‘‘යස්මිඤ්ච ඛො, භික්ඛවෙ, සමයෙ උද්ධතං චිත්තං හොති, කාලො තස්මිං සමයෙ පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය, කාලො සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය, කාලො උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය. තං කිස්ස හෙතු? උද්ධතං, භික්ඛවෙ, චිත්තං, තං එතෙහි ධම්මෙහි සුවූපසමයං හොති. සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, පුරිසො මහන්තං අග්ගික්ඛන්ධං නිබ්බාපෙතුකාමො අස්ස, සො තත්ථ අල්ලානි චෙව තිණානි….පෙ… පංසුකෙන ච ඔකිරෙය්ය, භබ්බො නු ඛො සො පුරිසො මහන්තං අග්ගික්ඛන්ධං නිබ්බාපෙතුන්ති. එවං, භන්තෙ’’ති (සං. නි. 5.234).

එත්ථාපි යථාසකං ආහාරවසෙන පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගාදීනං භාවනා සමුට්ඨාපනාති වෙදිතබ්බා. තත්ථ පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනා වුත්තා එව, සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස වුච්චමානා, ඉතරස්ස අනන්තරං වක්ඛති. පඤ්ඤාපයොගමන්දතායාති පඤ්ඤාබ්යාපාරස්ස අප්පභාවෙන. යථා හි දානං අලොභප්පධානං, සීලං අදොසප්පධානං, එවං භාවනා අමොහප්පධානා. තත්ථ යදා පඤ්ඤා න බලවතී හොති, තදා භාවනා පුබ්බෙනාපරං විසෙසාවහා න හොති, අනභිසඞ්ඛතො විය ආහාරො පුරිසස්ස යොගිනො චිත්තස්ස අභිරුචිං න උප්පාදෙති, තෙන තං නිරස්සාදං හොති. තථා භාවනාය සම්මදෙව වීථිපටිපත්තියා අභාවෙන උපසමසුඛං න වින්දති, තෙනපි චිත්තං නිරස්සාදං හොති. තෙන වුත්තං ‘‘පඤ්ඤාපයොග…පෙ… නිරස්සාදං හොතී’’ති.

තස්ස සංවෙගුප්පාදනඤ්ච පසාදුප්පාදනඤ්ච තිකිච්ඡනන්ති තං දස්සෙන්තො ‘‘අට්ඨ සංවෙගවත්ථූනී’’තිආදිමාහ. තත්ථ ජාතිජරාබ්යාධිමරණානි යථාරහං සුගතියං දුග්ගතියඤ්ච හොන්තීති තදඤ්ඤමෙව පඤ්චවිධබන්ධනාදිඛුප්පිපාසාදිඅඤ්ඤමඤ්ඤවිබාධනාදිහෙතුකං අපායදුක්ඛං දට්ඨබ්බං. තයිදං සබ්බං තෙසං තෙසං සත්තානං පච්චුප්පන්නභවනිස්සිතං ගහිතන්ති අතීතෙ අනාගතෙ ච කාලෙ ¶ වට්ටමූලකදුක්ඛානි විසුං ගහිතානියෙව. යෙ පන සත්තා ආහාරූපජීවිනො තත්ථ ච උට්ඨානඵලූපජීවිනො, තෙසං අඤ්ඤෙහි අසාධාරණං ජීවිකදුක්ඛං අට්ඨමං සංවෙගවත්ථු ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. අයං වුච්චති සමයෙ සම්පහංසනාති අයං සම්පහංසිතබ්බසමයෙ වුත්තනයෙන සංවෙගජනනවසෙන චෙව පසාදුප්පාදනවසෙන ච සම්මදෙව පහංසනා, සංවෙගජනනපුබ්බකපසාදුප්පාදනෙන භාවනාචිත්තස්ස තොසනාතිඅත්ථො.

සම්මාපටිපත්තිං ¶ ආගම්මාති ලීනුද්ධච්චවිරහෙන සමථවීථිපටිපත්තියා ච සම්මදෙව භාවනාපටිපත්තිං ආගම්ම.

අලීනන්තිආදීසු කොසජ්ජපක්ඛිකානං ධම්මානං අනධිමත්තතාය අලීනං, උද්ධච්චපක්ඛිකානං අනධිමත්තතාය අනුද්ධතං, පඤ්ඤාපයොගසම්පත්තියා උපසමසුඛාධිගමෙන ච අනිරස්සාදං, තතො එව ආරම්මණෙ සමප්පවත්තං සමථවීථිපටිපන්නඤ්ච. තත්ථ අලීනතාය පග්ගහෙ, අනුද්ධතාය ච නිග්ගහෙ, අනිරස්සාදතාය සම්පහංසනෙ න බ්යාපාරං ආපජ්ජති. අලීනානුද්ධච්චතාහි ආරම්මණෙ සමප්පවත්තං, අනිරස්සාදතාය සමථවීථිපටිපන්නං, සමප්පවත්තියා වා අලීනං අනුද්ධතං, සමථවීථිපටිපත්තියා අනිරස්සාදන්ති දට්ඨබ්බං. අයං වුච්චති සමයෙ අජ්ඣුපෙක්ඛනතාති අයං අජ්ඣුපෙක්ඛිතබ්බසමයෙ චිත්තස්ස පග්ගහනිග්ගහසම්පහංසනෙසු බ්යාවටතාසඞ්ඛාතං පටිපක්ඛං අභිභුය්ය උපෙක්ඛනා වුච්චති. එසාති සමාධිබොජ්ඣඞ්ගො අනුප්පන්නො උප්පජ්ජති. අරහත්තමග්ගෙන භාවනාපාරිපූරී හොතීති එතෙන නිප්පරියායතො සමාධිවෙපුල්ලප්පත්තොපි අරහා එවාති දස්සෙති.

අනුරොධවිරොධපහානවසෙන මජ්ඣත්තභාවො උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස කාරණං තස්මිං සති සිජ්ඣනතො, අසති ච අසිජ්ඣනතො, සො ච මජ්ඣත්තභාවො විසයවසෙන දුවිධොති ආහ ‘‘සත්තමජ්ඣත්තතා සඞ්ඛාරමජ්ඣත්තතා’’ති. තදුභයවසෙන චස්ස විරුජ්ඣනං පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය එව දූරීකතන්ති අනුරුජ්ඣනස්සෙව පහානවිධිං දස්සෙන්තො ‘‘සත්තමජ්ඣත්තතා’’තිආදිමාහ. තථා හිස්ස සත්තසඞ්ඛාරකෙලායනපුග්ගලපරිවජ්ජනං ‘‘උප්පත්තියා කාරණ’’න්ති වුච්චති. උපෙක්ඛාය හි විසෙසතො රාගො පටිපක්ඛො, තතො රාගබහුලස්ස පුග්ගලස්ස උපෙක්ඛා ‘‘විසුද්ධිමග්ගො’’ති වුච්චති. ද්වීහාකාරෙහීති කම්මස්සකතාපච්චවෙක්ඛණං අත්තසුඤ්ඤතාපච්චවෙක්ඛණන්ති ඉමෙහි ද්වීහි කාරණෙහි. ද්වීහෙවාති අවධාරණං සඞ්ඛාරසහිතාය සඞ්ඛ්යාසමානතාය දස්සනත්ථං. සඞ්ඛ්යා එව හෙත්ථ සමානං, න ¶ සඞ්ඛ්යෙය්යං සබ්බථා සමානන්ති. අස්සාමිකභාවො අනත්තනියතා. සති හි අත්තනි තස්ස කිඤ්චනභාවෙන චීවරං අඤ්ඤං වා කිඤ්චි අත්තනියං නාම සියා, සො පන කොචි නත්ථෙවාති අධිප්පායො. අනද්ධනියන්ති, න අද්ධානක්ඛමං, න චිරට්ඨායි ඉත්තරං අනිච්චන්ති අත්ථො. තාවකාලිකන්ති තස්සෙව වෙවචනං.

මමායතීති මමත්තං කරොති. මමාති තණ්හාය පරිග්ගය්හ තිට්ඨති. ධනායන්තාති ධනං දබ්බං කරොන්තා. අස්සාති උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස අරහත්තමග්ගෙන භාවනාපාරිපූරී හොති. තථා හි අරහතො එව ඡළඞ්ගුපෙක්ඛානිප්ඵත්ති.

අසුභාරම්මණා ¶ ධම්මාති අසුභප්පකාරා අසුභඣානස්ස ආරම්මණභූතා ධම්මා. කාමං ඉන්ද්රියබද්ධාපි කෙසාදයො අසුභප්පකාරා එව, විසෙසතො පන ජිගුච්ඡිතබ්බෙ ජිගුච්ඡාවහෙ ගණ්හන්තො ‘‘දසා’’ති ආහ. යථා මනසිකරොතො සභාවසරසතො තත්ථ අසුභසඤ්ඤා සන්තිට්ඨති, තථා පවත්තො මනසිකාරො උපායමනසිකාරො. අසුභෙ අසුභපටික්කූලාකාරස්ස උග්ගණ්හනං, යථා වා තත්ථ උග්ගහනිමිත්තං උප්පජ්ජති, තථා මනසිකාරො අසුභනිමිත්තස්ස උග්ගහො. උපචාරප්පනාවහාය අසුභභාවනාය අනුයුඤ්ජනා අසුභභාවනානුයොගො.

මනච්ඡට්ඨානං ඉන්ද්රියානං සුට්ඨු සුසංවරණෙ සති අවසරං අලභන්තො කාමච්ඡන්දො පහීයතෙව, තථා භොජනෙ මත්තඤ්ඤුනො මිතාහාරස්ස ථිනමිද්ධාභිභවාභාවා ඔතාරං අලභමානො කාමච්ඡන්දො පහීයති. යො පන ආහාරෙ පටික්කූලසඤ්ඤං තබ්බිපරිණාමස්ස තදාධාරස්ස තස්ස ච උදරියභූතස්ස අතිවිය ජෙගුච්ඡතං, කායස්ස ච ආහාරතිට්ඨකතං සම්මදෙව ජානාති, සො සබ්බසො භොජනෙ පමාණස්ස ජානනෙන විසෙසතො භොජනෙ මත්තඤ්ඤූ නාම. තස්ස කාමච්ඡන්දො පහීයතෙව, අට්ඨකථායං පන අප්පාහාරතංයෙව දස්සෙතුං ‘‘චතුන්න’’න්තිආදි වුත්තං. අසුභකම්මිකතිස්සත්ථෙරො දන්තට්ඨිදස්සාවී. පහීනස්සාති වික්ඛම්භනවසෙන පහීනස්ස. අභිධම්මපරියායෙන සබ්බොපි ලොභො කාමච්ඡන්දනීවරණන්ති ‘‘අරහත්තමග්ගෙන ආයතිං අනුප්පාදො’’ති වුත්තං.

මෙජ්ජති හිතඵරණවසෙන සිනිය්හතීති මිත්තො, හිතෙසී පුග්ගලො, තස්මිං මිත්තෙ භවා, මිත්තස්ස වා එසාති මෙත්තා, හිතෙසිතා. සා එව පටිපක්ඛතො ¶ චෙතසො විමුත්තීති මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති. තත්ථ මෙත්තායනස්ස සත්තෙසු හිතඵරණස්ස උප්පාදනං පවත්තනං මෙත්තානිමිත්තස්ස උග්ගහො. තෙනාහ ‘‘ඔදිස්සකා’’තිආදි.

තත්ථ අත්තපියසහායමජ්ඣත්තවෙරිවසෙන ඔදිස්සකතා. සීමාසම්භෙදෙ කතෙ අනොදිස්සකතා. එකාදිදිසාඵරණවසෙන දිසාඵරණතා මෙත්තාය උග්ගණ්හනෙ වෙදිතබ්බා. උග්ගහො යාව උපචාරා දට්ඨබ්බො. උග්ගහිතාය ආසෙවනා භාවනා, සබ්බා ඉත්ථියො පුරිසා අරියා අනරියා දෙවා මනුස්සා විනිපාතිකාති සත්තොධිකරණවසෙන පවත්තා සත්තවිධා, අට්ඨවීසතිවිධා වා, දසහි දිසාහි දිසොධිකරණවසෙන පවත්තා දසවිධා, එකෙකාය දිසාය සත්තාදිඉත්ථාදිඅවෙරාදිභෙදෙන අසීතාධිකචතුසතප්පභෙදා ච ඔධිසොඵරණමෙත්තා. සබ්බෙ සත්තා, පාණා, භූතා, පුග්ගලා, අත්තභාවපරියාපන්නාති එතෙසං වසෙන පඤ්චවිධා. එකෙකස්මිං අවෙරා හොන්තු, අබ්යාපජ්ජා, අනීඝා, සුඛී අත්තානං පරිහරන්තූති චතුධා පවත්තියා වීසතිවිධා අනොධිසොඵරණමෙත්තා, තං සන්ධායාහ – ‘‘ඔධිසො…පෙ… භාවෙන්තස්සපී’’ති. ත්වං එතස්සාතිආදිනා කම්මස්සකතාපච්චවෙක්ඛණං දස්සෙති ¶ . පටිසඞ්ඛානෙ ඨිතස්සාති කොධෙ යථාවුත්තස්ස ආදීනවස්ස තප්පටිපක්ඛතො අකොධෙ මෙත්තාය ආනිසංසස්ස ච පටිසඞ්ඛානෙ සම්මදෙව ජානනෙ. සෙවන්තස්සාති භජන්තස්ස බ්යාපාදො පහීයති.

අතිභොජනෙ නිමිත්තග්ගාහොති ආහාරස්ස අධිකභොජනෙ ථිනමිද්ධස්ස නිමිත්තග්ගාහො, ‘‘එත්තකෙ භුත්තෙ ථිනමිද්ධං උප්පජ්ජති, එත්තකෙ නො’’ති ථිනමිද්ධස්ස කාරණාකාරණග්ගාහොති අත්ථො. දිවා සූරියාලොකන්ති දිවා ගහිතනිමිත්තං සූරියාලොකං, රත්තියං මනසිකරොන්තස්සපීති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. ධුතඞ්ගානං වීරියනිස්සිතත්තා වුත්තං ‘‘ධුතඞ්ගනිස්සිතසප්පායකථායපී’’ති.

කුක්කුච්චම්පි කතාකතානුසොචනවසෙන පවත්තමානං චෙතසො අවූපසමාවහතාය උද්ධච්චෙන සමානලක්ඛණමෙවාති තදුභයස්ස පහානකාරණං දස්සෙන්තො භගවා – ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, චෙතසො වූපසමො’’තිආදිමාහ. තස්මා බාහුසච්චාදි තස්ස පහානකාරණන්ති දස්සෙතුං ‘‘අපිච ඡ ධම්මා’’තිආදිමාහ. තත්ථ බහුස්සුතස්ස ගන්ථතො, අත්ථතො ධම්මං විචාරෙන්තස්ස අත්තවෙදාදිපටිලාභසම්භවතො වික්ඛෙපො න හොති. යථාවිහිතපටිපත්තියා ¶ යථාධම්මපටිකාරප්පත්තියා ච විප්පටිසාරො අනවසරොවාති ‘‘බාහුසච්චෙනපි…පෙ… උද්ධච්චකුක්කුච්චං පහීයතී’’ති වුත්තං. යදග්ගෙන බහුස්සුතස්ස පටිසඞ්ඛානවතො උද්ධච්චකුක්කුච්චං පහීයති, තදග්ගෙන පරිපුච්ඡකතාවිනයපකතඤ්ඤුතාහිපි තං පහීයතීති දට්ඨබ්බං. වුද්ධසෙවිතා ච වුද්ධසීලිතං ආවහතීති චෙතසො වූපසමකරත්තා උද්ධච්චකුක්කුච්චස්ස පහානකාරී වුත්තා, වුද්ධභාවං පන අනපෙක්ඛිත්වා විනයධරා කුක්කුච්චවිනොදකා කල්යාණමිත්තාති දට්ඨබ්බා. වික්ඛෙපො ච භික්ඛූනං යෙභුය්යෙන කුක්කුච්චහෙතුකො හොතීති ‘‘කප්පියාකප්පියපරිපුච්ඡාබහුලස්සා’’තිආදිනා විනයනයෙනෙව පරිපුච්ඡකතාදයො නිද්දිට්ඨා. පහීනෙ උද්ධච්චකුක්කුච්චෙති නිද්ධාරණෙ භුම්මං. කුක්කුච්චස්ස දොමනස්සසහගතත්තා අනාගාමිමග්ගෙන ආයතිං අනුප්පාදො වුත්තො.

කුසලාකුසලා ධම්මාතිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. කාමං බාහුසච්චපරිපුච්ඡකතාහි අට්ඨවත්ථුකාපි විචිකිච්ඡා පහීයති, තථාපි රතනත්තයවිචිකිච්ඡාමූලිකා සෙසවිචිකිච්ඡාති කත්වා වුත්තං ‘‘තීණි රතනානි ආරබ්භා’’තිආදි. විනයෙ පකතඤ්ඤුතාය ච සති සික්ඛාය කඞ්ඛාය අසම්භවො එව, තථා රතනත්තයගුණාවබොධෙ සති පුබ්බන්තාදීසු සංසයස්සාති ආහ – ‘‘විනයෙ’’තිආදි. ඔකප්පනීයසද්ධා සද්ධෙය්යවත්ථුං අනුපවිසිත්වා විය අධිමුච්චනං, තඤ්ච තථා අධිමොක්ඛුප්පාදනමෙව. සද්ධාය නින්නපොණපබ්භාරතා අධිමුත්ති. අරහත්තෙන කූටං ගණ්හි සත්තපි බොජ්ඣඞ්ගෙ විත්ථාරෙත්වා දෙසනාය ඔසාපිතත්තා.

233. සම්බහුලාති ¶ වුච්චන්ති සඞ්ඝසමඤ්ඤාය අභාවතො. තතො පරන්ති තිණ්ණං ජනානං උපරි සඞ්ඝො චතුවග්ගකරණීයාදිසඞ්ඝකම්මවසෙන කම්මප්පත්තත්තා. පවිසිංසූති භාවිනි පවිසනෙ භූතෙ විය කත්වා උපචාරෙන වුත්තන්ති ආහ – ‘‘පවිට්ඨා’’ති. භාවිනි හි භූතෙ විය උපචාරො. තෙනාහ – ‘‘තෙ පනා’’තිආදි, තෙ පන භික්ඛූති අත්ථො. පුන තෙ පනාති තිත්ථියා තිත්ථියසාවකා ච.

ඉමස්මිං ¶ පඤ්ඤාපනෙති ‘‘පඤ්ච නීවරණෙ පහායා’’තිආදිනයප්පවත්තෙ ඉමස්මිං පකාරෙ අත්ථපඤ්ඤාපනෙ. විසිස්සති අඤ්ඤමඤ්ඤතො පභිජ්ජතීති විසෙසො, භෙදො. ස්වායං ඉධ අන්තොගධාධිකභාවො අධිප්පෙතොති ආහ – ‘‘කො විසෙසොති කිං අධික’’න්ති. අධිකං පයසනං පයුඤ්ජනන්ති අධිප්පයාසො, අධිකප්පයොගො. නානා කරීයති එතෙනාති නානාකරණං, භෙදොති ආහ – ‘‘කිං නානත්ත’’න්ති. දුතියපදෙති ‘‘අනුසාසනියා වා අනුසාසනි’’න්ති එතස්මිං පදෙ. එසෙව නයොති යථා පඨමස්මිං පදෙ අත්ථයොජනා, එවං දුතියපදෙපි යොජෙතබ්බා.

තීණි ඨානානීති දෙවමාරබ්රහ්මට්ඨානානි තීණි ‘‘සදෙවකෙ ලොකෙ’’තිආදිනා ලොකෙ පක්ඛිපිත්වා. ‘‘සස්සමණබ්රාහ්මණියා පජාය සදෙවමනුස්සායා’’ති ද්වෙ ඨානානි. ‘‘පජායා’’ති එත්ථ පක්ඛිපිත්වා ඉති පඤ්චහි පදෙහි. උද්දෙසන්ති උද්දිසිතබ්බතං. ගණනන්ති එකො කාමච්ඡන්දොති ගහෙතබ්බතං ගච්ඡති. අත්තනො හත්ථපාදාදීසූති නිදස්සනමත්තං දට්ඨබ්බං සමුදායං ආරබ්භ පටිඝස්ස උප්පජ්ජනතො. අත්තනො ඛන්ධෙසු විමති ‘‘අහං නු ඛොස්මී’’තිආදිනා.

කිඤ්චාපි සබ්බං වීරියං චෙතසිකමෙව, යං පන කායකම්මාධිට්ඨානාදිවසෙන මනසි කායිකපයොගසමුට්ඨාපනං වීරියං කායිකන්ති ලද්ධපරියායන්ති තතො විසෙසෙත්වා චෙතසිකන්ති යථාධිප්පෙතදුතියතාදස්සනත්ථං. යදිපි යථාකප්පිතඉරියාපථසන්ධාරණවසෙන පවත්තමානං වීරියං කායස්ස තථාපවත්තස්ස පච්චයභූතන්ති න සක්කා වත්තුං, තථාපි න තාදිසො කායපයොගො, තදා පවත්තො නත්ථීති වුත්තං ‘‘කායපයොගං විනා උප්පන්නවීරිය’’න්ති. සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගසදිසො වාති ඉමිනා අජ්ඣත්තිකෙ සඞ්ඛාරෙ අජ්ඣුපෙක්ඛනවසෙන පවත්තා අජ්ඣත්තධම්මෙසු උපෙක්ඛාතිආදිනයං අතිදිසති.

‘‘මිස්සකබොජ්ඣඞ්ගා කථිතා’’ති වත්වා තමත්ථං විභාවෙතුං ‘‘එතෙසූ’’තිආදි වුත්තං. චඞ්කමන්තෙනපි ¶ අරියමග්ගං අධිගන්තුං සක්කාති කත්වා වුත්තං ‘‘මග්ගං අපත්තං කායිකවීරිය’’න්ති. බොජ්ඣඞ්ගා න ලබ්භන්තීති නිප්පරියායබොජ්ඣඞ්ගා න ලබ්භන්තී. බොජ්ඣඞ්ගෙ උද්ධරන්ති පරියායතොති අධිප්පායො. සෙසාති බහිද්ධාධම්මෙසු සති-ධම්මවිචය-උපෙක්ඛා-චෙතසික-වීරිය-සවිතක්ක-සවිචාර-පීති-සමාධී ද්වෙ පස්සද්ධියො ච. අයං පන නයො පචුරප්පවත්තිවසෙන අට්ඨකථානයෙනෙව ¶ වුත්තො. ථෙරවාදවසෙන පන අවිතක්කඅවිචාරමත්තා පීතිසමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගා රූපාවචරාපි අත්ථීති තෙපි ගහෙත්වා දස මිස්සකාව හොන්තීති වත්තබ්බං සියාති.

234. ලොණධූපනන්ති ලොණඤ්ච ධූපනඤ්ච ලොණධූපනං. යොධකම්මන්ති යොධපුග්ගලෙන කත්තබ්බං කම්මං. මන්තකම්මන්ති රාජකිච්චමන්තනං. පටිහාරකම්මන්ති රඤ්ඤො සන්තිකං ආගතානං වචනං රඤ්ඤො නිවෙදෙත්වා තතො නෙසං පටිහරණකම්මං. තස්මාති සබ්බත්ථිකත්තා සතියා. එවං ‘‘සතිඤ්ච ඛ්වාහ’’න්තිආදිකං අවොච. පුබ්බභාගවිපස්සනා බොජ්ඣඞ්ගාව කථිතා පග්ගහනිග්ගහවිනොදිතත්තා.

235. කීදිසා ගති නිබ්බත්ති එතිස්සාති කිංගතිකා, කිංනිට්ඨාති වුත්තං හොති. කීදිසී පරමා උත්තමා කොටි එතිස්සාති කිංපරමා. කීදිසං ඵලං ආනිසංසං උදයො එතිස්සාති කිංඵලා. සංසට්ඨං සම්පයුත්තන්ති ඉදං සහගත-සද්දස්ස අත්ථදස්සනමත්තං, ඉධ පන මෙත්තාඣානං පාදකං කත්වා විපස්සනාපුබ්බභාගබොජ්ඣඞ්ගා ච ‘‘මෙත්තාසහගතං සතිසම්බොජ්ඣඞ්ග’’න්තිආදිනා වුත්තාති වෙදිතබ්බං. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු බොජ්ඣඞ්ගෙසු සබ්බෙසු ච බ්රහ්මවිහාරෙසු.

පටිකූලෙති විරජ්ජතීති පටිකූලං, අනිට්ඨං. න පටිකූලං අප්පටිකූලං, ඉට්ඨං. තෙනාහ ‘‘ඉට්ඨෙ වත්ථුස්මි’’න්ති. එත්ථාති අප්පටිකූලවත්ථුස්මිං. එවන්ති පටිකූලසඤ්ඤී. සත්තෙ අප්පටිකූලෙ අසුභඵරණං, සඞ්ඛාරෙ අප්පටිකූලෙ අනිච්චන්ති මනසිකාරං කරොන්තො. අසුභායාති අසුභසඤ්ඤාය. අනිච්චතො වා උපසංහරතීති අනිච්චන්ති මනසිකාරං පවත්තෙති. ‘‘එසෙව නයො’’ති සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විවරිතුං ‘‘අප්පටිකූලපටිකූලෙසූ’’තිආදි වුත්තං. ඡළඞ්ගුපෙක්ඛන්ති ඡසු ආරම්මණෙසු පහීනානුරොධස්ස උප්පත්තියා ඡළඞ්ගවන්තං උපෙක්ඛං.

මෙත්තායාති ¶ ¶ මෙත්තාභාවනාය. පටිකූලාදීසු වත්ථූසු ඉච්ඡිතවිහාරෙන විහරිතුං සමත්ථතා අරියානං එව, තත්ථ ච අරහතො එව ඉජ්ඣනතො අරියිද්ධි නාම. තස්සා අරියිද්ධියා ච දස්සිතත්තා දෙසනා විනිවට්ටෙතබ්බා පරියොසානෙතබ්බා සියා. අරහත්තං පාපුණිතුං න සක්කොති ඉන්ද්රියානං අපරිපක්කත්තා නිකන්තියා ච දුප්පරියාදානතො. අයං දෙසනාති ‘‘මෙත්තාසහගතං බොජ්ඣඞ්ගං භාවෙතී’’තිආදිනා අයං දෙසනා ආරද්ධා. යො හි මෙත්තාඣානං පාදකං කත්වා සම්මසනං ආරභිත්වා අරහත්තං පාපුණිතුං අසක්කොන්තො පරිසුද්ධෙසු වණ්ණකසිණෙසු විමොක්ඛසඞ්ඛාතං රූපාවචරජ්ඣානං නිබ්බත්තෙති, තං සන්ධායාහ භගවා – ‘‘සුභං ඛො පන විමොක්ඛං උපසම්පජ්ජ විහරතී’’ති.

සුභපරමන්ති සුභවිමොක්ඛපරමං. ඉධ ලොකෙ එව පඤ්ඤා අස්ස. තෙනාහ ‘‘ලොකියපඤ්ඤස්සාති අත්ථො’’ති. අරහත්තපරමාව මෙත්තා අරහත්තමග්ගස්ස පාදකත්තා. කරුණාදීසුපි එසෙව නයොති කරුණාදිඣානං පාදකං කත්වා සඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තො අරහත්තං පත්තුං සක්කොති, තස්ස අරහත්ථපරමා කරුණා හොති, එවං මුදිතාඋපෙක්ඛාසුපි වත්තබ්බන්ති ඉමමත්ථං අතිදිසති. පුන දෙසනාරම්භපයොජනං පන ‘‘ඉමිනා නයෙනා’’ති හෙට්ඨා අතිදිට්ඨමෙව.

සුභපරමාදිතාති මෙත්තාකරුණාමුදිතාඋපෙක්ඛානං සුභපරමතා ආකාසානඤ්චායතනපරමතා, විඤ්ඤාණඤ්චායතනපරමතා, ආකිඤ්චඤ්ඤායතනපරමතා. තස්ස තස්සාති සුභවිමොක්ඛස්ස හෙට්ඨා තිණ්ණං අරූපජ්ඣානානඤ්ච යථාක්කමං උපනිස්සයත්තා. අප්පටිකූලපරිචයාති ඉට්ඨාරම්මණෙ මනසිකාරබහුලීකාරා. අප්පකසිරෙනෙවාති සුඛෙනෙව. තත්ථාති විසුද්ධතාය ඉට්ඨෙසු වණ්ණකසිණෙසු. චිත්තන්ති භාවනාමයචිත්තං පක්ඛන්දති අප්පනාවසෙන. තතො පරන්ති තතො සුභවිමොක්ඛතො පරං විමොක්ඛානං උපනිස්සයො නාම න හොති, මෙත්තාසහගතභාවො දට්ඨබ්බො.

සත්තදුක්ඛං සමනුපස්සන්තස්සාති දණ්ඩෙන අභිහටප්පත්තරූපහෙතුං සත්තෙසු උප්පජ්ජනකදුක්ඛං ඤාණෙන වීමංසන්තස්ස. තයිදං රූපනිමිත්තකං සත්තෙසු උප්පජ්ජනකං දුක්ඛං ඤාණෙන කරුණාවිහාරිස්ස විසෙසතො පක්ඛන්දතීති කත්වා වුත්තං ‘‘අප්පකසිරෙනෙව තත්ථ චිත්තං පක්ඛන්දතී’’ති, න පන සබ්බසො අරූපෙ ආනිසංසදස්සනතො.

විඤ්ඤාණං ¶ සමනුපස්සන්තස්සාති ඉදං පාමොජ්ජගහණමුඛෙන තන්නිස්සයවිඤ්ඤාණස්ස ගහණං සම්භවතීති කත්වා වුත්තං. විඤ්ඤාණග්ගහණපරිචිතන්ති වුත්තනයෙන විඤ්ඤාණග්ගහණෙ පරිචිතං.

උපෙක්ඛාවිහාරිස්සාති ¶ උපෙක්ඛාබ්රහ්මවිහාරං විහරතො. ආභොගාභාවතොති සුඛාදිවසෙන ආභුජනාභාවතො. සුඛ…පෙ… සම්භවතොති සුඛදුක්ඛාති පරමත්ථකම්මග්ගහණෙ විමුඛතාසම්භවතො. අවිජ්ජමානග්ගහණදුක්ඛන්ති පරමත්ථතො අවිජ්ජමානසත්තපඤ්ඤත්තිගහණපරිචිතං තස්ස තස්ස අභාවමත්තකස්ස ගහණම්පි දුක්ඛං කුසලම්පි හොති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

මෙත්තාසහගතසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

236. පඨමඤ්ඤෙවාති පුරෙතරංයෙව. අසජ්ඣායකතානං මන්තානං අප්පටිභානං පගෙව පඨමංයෙව සිද්ධං, තත්ථ වත්තබ්බමෙව නත්ථීති අධිප්පායො. පරියුට්ඨානං නාම අභිභවො ගහණන්ති ආහ – ‘‘කාමරාගපරියුට්ඨිතෙනාති කාමරාගගහිතෙනා’’ති. වික්ඛම්භෙති අපනෙතීති වික්ඛම්භනං, පටිපක්ඛතො නිස්සරති එතෙනාති නිස්සරණං, වික්ඛම්භනඤ්ච තං නිස්සරණඤ්චාති වික්ඛම්භනනිස්සරණං. තෙනාහ – ‘‘තත්ථා’’තිආදි. සෙසපදද්වයෙපි එසෙව නයො. අත්තනා අරණියො පත්තබ්බො අත්තත්ථො, තථා පරත්ථො වෙදිතබ්බො.

‘‘අනිච්චතො අනුපස්සන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහතී’’තිආදීසු බ්යාපාදාදීනං අනාගතත්තා අබ්යාපාදවාරෙ තදඞ්ගනිස්සරණං න ගහිතං. කිඤ්චාපි න ගහිතං, පටිසඞ්ඛානවසෙන පන තස්ස විනොදෙතබ්බතාය තදඞ්ගනිස්සරණම්පි ලබ්භතෙවාති සක්කා විඤ්ඤාතුං. ආලොකසඤ්ඤා උපචාරප්පත්තා, අප්පනාප්පත්තා වා, යො කොචි කසිණජ්ඣානාදිභෙදො සමථො. ධම්මවවත්ථානං උපචාරප්පනාප්පත්තවසෙන ගහෙතබ්බං.

කුථිතොති තත්තො. උස්මුදකජාතොති තස්සෙව කුථිතභාවස්ස උස්මුදකතං අච්චුණ්හතං පත්තො. තෙනාහ ‘‘උසුමජාතො’’ති. තිලබීජකාදිභෙදෙනාති තිලබීජකකණ්ණිකකෙසරාදිභෙදෙන. සෙවාලෙන…පෙ… පණකෙනාති උදකපිච්ඡිලෙන. අප්පසන්නො ආකුලතාය. අසන්නිසින්නො ¶ කලලුප්පත්තියා. අනාලොකට්ඨානෙති ආලොකරහිතෙ ඨානෙ.

සඞ්ගාරවසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

237. එකංසෙන භගවා නීවරණාති එකංසතො එව භගවා එතෙ ධම්මා නීවරණා චිත්තෙ කුසලප්පවත්තියා ¶ නීවරණතො. කායකිලමථොති කායපරිස්සමො, සො පන අට්ඨුප්පත්තියා පච්චයත්තා ‘‘දරථො’’ති වුත්තො. චිත්තකිලමථො තප්පච්චයජාතො දට්ඨබ්බො. තෙනාහ – ‘‘තස්ස කිරා’’තිආදි. චිත්තදරථොපි පටිප්පස්සම්භීති ආනෙත්වා සම්බන්ධො. මග්ගෙනෙවාති යථාධිගතෙන අරියමග්ගෙනෙව. අස්සාති අභයස්ස රාජකුමාරස්ස. එතං කායචිත්තදරථද්වයං.

1. අට්ඨිකමහප්ඵලසුත්තාදිවණ්ණනා

238. උප්පන්නසඤ්ඤාති සඤ්ඤාසීසෙන උපචාරජ්ඣානං වදති. තෙනාහ ‘‘තං පනෙත’’න්තිආදි. ඡවිචම්මම්පි උපට්ඨාතීති ඉදං සවිඤ්ඤාණකං අවිඤ්ඤාණකම්පි කායසාමඤ්ඤතො ගහෙත්වා වුත්තං. සති වා උපාදිසෙසෙති එත්ථ උපාදියති අත්තනො ආරම්මණං ගණ්හාතීති උපාදි, උපාදානං, එතස්ස එකදෙසෙ අප්පහීනෙ සතීති අත්ථො.

248-257. අනභිරතින්ති අනභිරමණං අනපෙක්ඛිතං. අච්චන්තනිරොධභූතෙ නිබ්බානෙ පවත්තසඤ්ඤා නිරොධසඤ්ඤා. තත්ථ සා මග්ගසහගතා ලොකුත්තරා ¶ , යා පන නිබ්බානෙ නින්නභාවෙන පවත්තා, උපසමානුස්සතිසහගතා ච, සා ලොකියාති ආහ – ‘‘නිරොධසඤ්ඤා මිස්සකා’’ති. ‘‘තෙසං නවසූ’’තිආදි පමාදපාඨො. ‘‘එකාදසසු අප්පනා හොති, නව උපචාරජ්ඣානිකා’’ති පාඨො ගහෙතබ්බො. වීසති කම්මට්ඨානානීති ඉදම්පි ඉධාගතනයො, න විසුද්ධිමග්ගාදීසු ආගතනයො ¶ . එත්ථ ච ආරම්මණාදීසු යථායොගං අප්පනං උපචාරං වා පාපුණිත්වා අරහත්තප්පත්තස්ස පුබ්බභාගභූතා විපස්සනාමග්ගබොජ්ඣඞ්ගා කථිතා.

බොජ්ඣඞ්ගසංයුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.