තීකා > සුත්තපිටක (ටීකා) > සංයුත්තනිකාය (ටීකා) > මහාවග්ග-ටීකා

997. අනුග්ගහගරහණෙසු ¶ ¶ නිපාතොති අනුග්ගණ්හනගරහත්ථජොතකො නිපාතො. කිමෙත්ථ අනුග්ගණ්හාති, කිං වා ගරහතීති ආහ ‘‘චතුන්න’’න්තිආදි. තත්ථ අනුග්ගණ්හන්තො අනුච්ඡවිකං කත්වා ගණ්හන්තො. ගරහන්තො නින්දන්තො. ඉස්සරසීලො ඉස්සරො, තස්ස භාවො ඉස්සරියං, පභුතා. අධීනං පති අධිපති, තස්ස භාවො ආධිපච්චං, සාමිභාවොති ආහ – ‘‘ඉස්සරියාධිපච්ච’’න්තිආදි. අනන්තකානීති අන්තරහිතානි.

අවෙච්චප්පසාදෙනාති වත්ථුත්තයස්ස ගුණෙ යාථාවතො අවෙච්ච පවිසිත්වා පසාදො. සො පන කෙනචි චලනරහිතොති ආහ ‘‘අචලප්පසාදෙනා’’ති. මග්ගෙනාති අරියමග්ගෙන. ආගතප්පසාදො තස්ස අධිගමෙන ලද්ධප්පසාදො. අපුබ්බං අචරිමන්ති එකජ්ඣං. අරියසාවකානඤ්හි අරියමග්ගො උප්පජ්ජන්තොව තීසු වත්ථූසු අවෙච්චප්පසාදං ආවහන්තො එව උප්පජ්ජති. තෙසන්ති විසයභූතානං තිණ්ණං වත්ථූනං වසෙන තිධා වුත්තො. යස්මා ච අත්ථතො එකො, තස්මාව නින්නානාකරණො හොති පවත්තට්ඨානභෙදෙ සතිපි. අරියසාවකස්ස හීතිආදිනා නයෙන තමත්ථං විවරති. පසාදො ඔකප්පනා. පෙමං භත්ති. ගාරවං ගරුකරණං. මහන්තං උළාරං. එතං විභාගෙන නත්ථි සබ්බත්ථ සමානත්තා.

එවන්ති භවන්තරෙපි අකොපනීයතාය. සදිසවසෙනාති අඤ්ඤෙහි අඛණ්ඩාදීහි සදිසවසෙන. තෙනාහ ‘‘මුඛවට්ටි යඤ්හි ඡින්නෙ’’තිආදි. ඛණ්ඩා එතිස්සා අත්ථීති ඛණ්ඩා. එස නයො සෙසෙසුපි. පාතිමොක්ඛෙ ආගතානුක්කමෙන සීලස්ස ආදිමජ්ඣවිභාගො වෙදිතබ්බො. ද්වින්නං වා තිණ්ණං වාති සීලකොට්ඨාසානං. එකන්තරං භින්නන්ති අභින්නෙන එකන්තරං හුත්වා භින්නං. තෙසං ඛණ්ඩාදීනං. ‘‘භුජිස්සෙහී’’ති උත්තරපදලොපෙන නිද්දෙසොති ආහ ‘‘භුජිස්සභාවකරෙහී’’ති. ඉදං ¶ වීතික්කන්තන්ති ඉදම්පි සීලං වීතික්කන්තං. ‘‘අයං සීලස්ස වීතික්කමො’’ති එවං පරාමසිතුං අසක්කුණෙය්යෙහි.

998. යෙසන්ති ¶ අනියමතො සද්ධාදීනමාධාරභූතපුග්ගලදස්සනං. බුද්ධෙ පසාදො ගහිතො. සො හි ඉතරෙහි පඨමං ගහෙතබ්බොති. අරියකන්තානි සීලානි ගහිතානි සොතාපන්නස්ස සීලානං අධිප්පෙතත්තා. සඞ්ඝෙ පසාදො ගහිතො ධම්මප්පසාදස්ස අනන්තරං වුච්චමානත්තා. ධම්මෙ පසාදො ගහිතො අවෙච්චප්පසාදභාවතො. සොතං අරියමග්ගං ආදිතො පත්ති සොතාපත්ති, තස්සා අඞ්ගානි සොතාපත්තියඞ්ගානි. පච්චෙන්තීති පජායන්ති අධිගච්ඡන්ති. තෙනාහ ‘‘පාපුණන්තී’’ති. බ්රහ්මචරියන්ති මග්ගබ්රහ්මචරියං. කතරපසාදො වත්තමානොති අධිප්පායො. මග්ගප්පසාදොති මග්ගසම්පයුත්තො පසාදො. ආගතමග්ගස්සාති අධිගතමග්ගස්ස. මිස්සකප්පසාදො එසොති තස්මා උභොපි ථෙරා පණ්ඩිතා බහුස්සුතා.

999. යදග්ගෙන තස්මිං උපාසකෙ යථාවුත්තානි සොතාපත්තියඞ්ගානි සංවිජ්ජන්ති, තදග්ගෙන සො තෙසු වත්තිස්සතීති ආහ ‘‘චතූසු සොතාපත්තියඞ්ගෙසු සන්දිස්සසී’’ති. විජ්ජං භජන්තීති විජ්ජාභාගියා, තෙසු කොට්ඨාසෙසු පරියාපන්නාති වුත්තං ‘‘විජ්ජාභාගියෙති විජ්ජාකොට්ඨාසිකෙ’’ති.

4-5. පඨමසාරිපුත්තසුත්තාදිවණ්ණනා

1000-1001. ‘‘සොතාපත්තී’’ති පඨමමග්ගො අධිප්පෙතො, තස්ස අධිගමූපායො සොතාපත්තියඞ්ගං. තෙනාහ ‘‘සොතාපත්තියා පුබ්බභාගපටිලාභඞ්ග’’න්ති. සොතාපත්තිඅත්ථායාති සොතාපත්තිමග්ගත්ථාය. අඞ්ගන්ති කාරණං. ඉතරෙ රතනත්තයප්පසාදාදයො. පුබ්බභාගියාය සොතාපත්තියා අඞ්ගං කාරණන්ති.

1002. (විතානං කායානං කාලනකාය, කාරණස්ස උපගතානං සාතපරියා සිජ්ඣති. තත්ථ ¶ කායපරිපජ්ඣායමුඛෙන තන්තිං ඨපෙසි භගවා. න හි පස්සථ නමත්ථෙහි කරණෙ නිරත්ථකො පිති වත්තති. ‘‘නියතත්තා’’ති වුත්තං. තමෙව නියමං ‘‘මජ්ඣිමපදෙසෙයෙවා’’ති අවධාරණෙන විභාවෙති ¶ . මහාමණ්ඩලචාරිකං චරන්තොපි මජ්ඣිමපදෙසස්ස අන්තන්තෙනෙව චරති. තත්ථ ච විනෙය්යජනස්ස සමොසරණතා මත්තපනවාචමහත්ථසුපනන්ති.) [එත්ථන්තරෙ පාඨො අසුද්ධො දුස්සොධනීයො ච, සුද්ධපාඨො ගවෙසිතබ්බො.] අරුණුට්ඨාපනම්පි තත්ථෙව හොති. පච්චන්තපදෙසෙ පන දූරෙ විනෙය්යජනා හොන්ති, තත්ථ ගන්ත්වා මග්ගඵලෙසු පතිට්ඨාපෙත්වා තතො පච්චාගන්ත්වා මජ්ඣිමපදෙසෙ එව වාසං උපගච්ඡති, තත්ථ මනුස්සෙහි කතානං කාරානං මහප්ඵලභාවනියමනත්ථන්ති දට්ඨබ්බං. ‘‘ආසන්නෙ නො භගවා’’ති ඉදං නිදස්සනමත්තන්ති දස්සෙන්තො ‘‘න කෙවල’’න්ති ආදිමාහ.

සකිඤ්චනසපලිබොධනට්ඨෙනාති එත්ථ කිඤ්චනං පලිබොධො අසමාපිතකිච්චතා, තදුභයස්ස අත්ථිභාවෙනාති අත්ථො. මහාවාසෙති මහාගෙහෙ.

ද්වෙපි ජනාති ඉසිදත්තපුරාණා. සිතං නාම මන්දහසිතං. හසිතං නාම විස්සට්ඨහසිතං. මුත්තචාගොතිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං විසුද්ධිමග්ගටීකායං (විසුද්ධි. මහාටී. 1.160) වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං. සංවිභාගෙති පරස්ස දානවසෙන සංවිභජනෙ. අකතවිභාගන්ති දෙය්යධම්මවසෙන න කතවිභාගං. පුග්ගලවසෙන පන ‘‘සීලවන්තෙහී’’ති වුත්තත්තා කතවිභාගමෙව මහප්ඵලතාකරණෙන. තෙනාහ ‘‘සබ්බං දාතබ්බමෙව හුත්වා ඨිත’’න්ති.

(එත්ථන්තරෙ පාඨො අසුද්ධො දුස්සොධනීයො ච, සුද්ධපාඨො ගවෙසිතබ්බො.)

1003. පවෙණිආගතස්සාති අනෙකපුරිසයුගවසෙන පරම්පරාගතස්ස. අත්තනි උපනෙතබ්බන්ති අත්තනි නෙත්වා පරස්මිං උපනෙතබ්බං. තෙනාහ ‘‘යො ඛො ම්යායං ධම්මො අප්පියො අමනාපො, පරස්සපෙසො ධම්මො අප්පියො අමනාපො’’තිආදි. අමන්තභාසෙනාති සම්ඵස්ස සම්ඵප්පලාපස්ස අමන්තාය මන්තාරහිතභාසනෙන.

8-9. පඨමගිඤ්ජකාවසථසුත්තාදිවණ්ණනා

1004-5. ද්වෙ ගාමා ද්වින්නං ඤාතීනං ගාමාති කත්වා. ඤාතිකෙති එවංලද්ධනාමෙ එකස්මිං ¶ ගාමකෙ. ගිඤ්ජකාවසථෙති ගිඤ්ජකා වුච්චන්ති ඉට්ඨකා, ගිඤ්ජකාහි එව කතො ආවසථො, තස්මිං. සො කිර ආවාසො යථා ¶ සුධාහි පරිකම්මෙන පයොජනං නත්ථි, එවං ඉට්ඨකාහි එව චිනිත්වා කතො. තෙන වුත්තං ‘‘ඉට්ඨකාමයෙ ආවසථෙ’’ති. තුලාථම්භද්වාරබන්ධකවාටඵලකානි පන දාරුමයා එව. ඔරං වුච්චති කාමධාතු, පච්චයභාවෙන තං ඔරං භජන්තීති ඔරම්භාගියානි, ඔරම්භාගස්ස වා හිතානි ඔරම්භාගියානි. තෙනාහ ‘‘හෙට්ඨාභාගියාන’’න්තිආදි. තීහි මග්ගෙහීති හෙට්ඨිමෙහි තීහි මග්ගෙහි. තෙහි පහාතබ්බතාය හි තෙසං සඤ්ඤොජනානං ඔරම්භාගියතා, ඔරං භඤ්ජියානි වා ඔරම්භාගියානි වුත්තානි නිරුත්තිනයෙන. ඉදානි බ්යතිරෙකමුඛෙන නෙසං ඔරම්භාගියභාවං විභාවෙතුං ‘‘තත්ථා’’තිආදි වුත්තං. වික්ඛම්භිතානි සමත්ථතාවිඝාතෙන පුථුජ්ජනානං, සමුච්ඡින්නානි සබ්බසො අභාවෙන අරියානං රූපාරූපභවූපපත්තියා විබන්ධනාය න හොන්තීති වුත්තං ‘‘අවික්ඛම්භිතානි මග්ගෙන වා අසමුච්ඡින්නානී’’ති. නිබ්බත්තිවසෙනාති පටිසන්ධිග්ගහණවසෙන ගන්තුං න දෙන්ති. මහග්ගතභවගාමිකම්මායූහනස්ස විබන්ධනතො සක්කායදිට්ඨිආදීනි තීණි සඤ්ඤොජනානි කාමච්ඡන්දබ්යාපාදා විය මහග්ගතභවූපපත්තියා විසෙසපච්චයත්තා තත්ථ මහග්ගතභවෙ නිබ්බත්තම්පි තන්නිබ්බත්තිහෙතුකම්මපරික්ඛයෙ කාමභවූපපත්තිපච්චයතාය මහග්ගතභවතො ආනෙත්වා ඉධෙව කාමභවෙ එව නිබ්බත්තාපෙන්ති. තස්මා සබ්බානිපි පඤ්චපි සංයොජනානි ඔරම්භාගියානෙව. පටිසන්ධිවසෙන අනාගමනසභාවොති පටිසන්ධිග්ගහණවසෙන තස්මා ලොකා ඉධ න ආගමනසභාවො. බුද්ධදස්සන-ථෙරදස්සන-ධම්මස්සවනානං පන අත්ථාය අස්ස ආගමනං අනිවාරිතං.

කදාචි උප්පත්තියා විරළාකාරතා, පරියුට්ඨානමන්දතාය අබහලතාති ද්වෙධාපි තනුභාවො. අභිණ්හන්ති බහුසො. බහලබහලාති තිබ්බතිබ්බා. යත්ථ උප්පජ්ජන්ති, තං සන්තානං මද්දන්තා ඵරන්තා සාධෙන්තා අන්ධකාරං කරොන්තා උප්පජ්ජන්ති, ද්වීහි පන මග්ගෙහි පහීනත්තා තනුකතනුකා මන්දමන්දා උප්පජ්ජන්ති. පුත්තධීතරො හොන්තීති ඉදං අකාරණං. තථා හි අඞ්ගපච්චඞ්ගපරාමසනමත්තෙනපි තෙ හොන්ති. ඉදන්ති ‘‘රාගදොසමොහානං තනුත්තා’’ති ඉදං වචනං. භවතනුකවසෙනාති අප්පකභවවසෙන. තන්ති මහාසීවත්ථෙරස්ස වචනං පටික්ඛිත්තන්ති සම්බන්ධො. යෙ භවා අරියානං ලබ්භන්ති, තෙ පරිපුණ්ණලක්ඛණභවා එව. යෙ න ලබ්භන්ති, තත්ථ කීදිසං තං භවතනුකං. තස්මා උභයථාපි භවතනුකස්ස අසම්භවො එවාති දස්සෙතුං ‘‘සොතාපන්නස්සා’’තිආදි වුත්තං. අට්ඨමෙ භවෙ භවතනුකං නත්ථි අට්ඨමස්සෙව භවස්ස සබ්බස්සෙව අභාවතො. සෙසෙසුපි එසෙව නයො.

කාමාවචරලොකං ¶ සන්ධාය වුත්තං ඉතරස්ස ලොකස්ස වසෙන තථා වත්තුං අසක්කුණෙය්යත්තා. යො හි ¶ සකදාගාමී දෙවමනුස්සලොකෙසු වොමිස්සකවසෙන නිබ්බත්තති, සොපි කාමභවවසෙනෙව පරිච්ඡින්දිතබ්බො. භගවතා ච කාමලොකෙ ඨත්වා – ‘‘සකිදෙව ඉමං ලොකං ආගන්ත්වා’’ති වුත්තං. ඉමං ලොකං ආගන්ත්වාති ච ඉමිනා පඤ්චසු සකදාගාමීසු චත්තාරො වජ්ජෙත්වා එකොව ගහිතො. එකච්චො හි ඉධ සකදාගාමිඵලං පත්වා ඉධෙව පරිනිබ්බායති, එකච්චො ඉධ පත්වා දෙවලොකෙ පරිනිබ්බායති, එකච්චො දෙවලොකෙ පත්වා තත්ථෙව පරිනිබ්බායති, එකච්චො දෙවලොකෙ පත්වා ඉධූපපජ්ජිත්වා පරිනිබ්බායති, ඉමෙ චත්තාරො ඉධ න ලබ්භන්ති. යො පන ඉධ පත්වා දෙවලොකෙ යාවතායුකං වසිත්වා පුන ඉධූපපජ්ජිත්වා පරිනිබ්බායති, අයමිධ අධිප්පෙතො. අට්ඨකථායං පන ‘‘ඉමං ලොකන්ති කාමභවො අධිප්පෙතො’’ති ඉමමත්ථං විභාවෙතුං ‘‘සචෙ හී’’තිආදිනා අඤ්ඤංයෙව චතුක්කං දස්සිතං.

චතූසු…පෙ… සභාවොති අත්ථො අපායගමනීයානං පාපධම්මානං සබ්බසො පහීනත්තා. ධම්මනියාමෙනාති මග්ගධම්මනියාමෙන නියතො උපරිමග්ගාධිගමස්ස අවස්සංභාවිභාවතො. තෙනාහ ‘‘සම්බොධිපරායණො’’ති. තෙසං තෙසං ඤාණගතින්ති තෙසං තෙසං සත්තානං ‘‘අසුකො සොතාපන්නො, අසුකො සකදාගාමී’’තිආදිනා තංතංඤාණාධිගමනං ඤාණූපපත්තිං. ඤාණාභිසම්පරායන්ති තතො පරම්පි – ‘‘නියතො සම්බොධිපරායණො සකිදෙව ඉමං ලොකං ආගන්ත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සතී’’තිආදිනා ඤාණසහිතං උපපත්තිපච්චයභවං. ඔලොකෙන්තස්ස ඤාණචක්ඛුනා අපෙක්ඛන්තස්ස. කෙවලං කායකිලමථොව, න තෙන කාචි පරෙසං අත්ථසිද්ධීති අධිප්පායො. චිත්තවිහෙසා චිත්තඛෙදො, සා කිලෙසූපසංහිතත්තා බුද්ධානං නත්ථි.

ආදිස්සති ආලොකීයති අත්තා එතෙනාති ආදාසං, ධම්මභූතං ආදාසං ධම්මාදාසං, අරියමග්ගඤාණස්සෙතං අධිවචනං. තෙන හි අරියසාවකො චතූසු අරියසච්චෙසු විද්ධස්තසම්මොහත්තා අත්තානං යාථාවතො ඤත්වා යාථාවතො බ්යාකරෙය්ය, තප්පකාසනතො පන ධම්මපරියායස්ස සුත්තස්ස ධම්මාදාසතා වෙදිතබ්බාති. යෙන ධම්මාදාසෙනාති ඉධ පන මග්ගධම්මමෙව වදති. සෙසං උත්තානත්ථත්තා සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති.

වෙළුද්වාරවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

1. සහස්සභික්ඛුනිසඞ්ඝසුත්තවණ්ණනා

1007. ධම්මිකත්තා ¶ ¶ දෙසවාසීහි අනුකම්පිතො රාජාති රාජකො, තස්ස ආරාමො රාජකාරාමො, තස්මිං. භූමිසීසං සෙට්ඨප්පදෙසො, යත්ථ වසන්තො ලාභග්ගයසග්ගප්පත්තො හොතීති තෙසං අධිප්පායො.

වාරාපෙහීති පටිසෙධෙහි. යුජ්ඣාපෙතුන්ති කලහං කාරාපෙතුං. පුන ආගච්ඡන්තාති අපරස්මිං සංවච්ඡරෙ ආගච්ඡන්තා. උබ්බට්ටෙත්වාති මහතී වීචියො උබ්බට්ටෙත්වා. යථා තස්ස සකලමෙව රට්ඨං එකොදකීභූතං හොති, එවං කත්වා සමුද්දමෙව ජාතං. තෙන වුත්තං ‘‘සමුද්දමෙව අකංසූ’’ති.

ඉසීනමන්තරං කත්වාති ඉසීනං කාරණං කත්වා, ඉසීනං හෙතූති අත්ථො, ඉසීනං වා අන්තරභෙදං කත්වා. තථා ලොකෙ කොලාහලස්ස පත්ථටතං විභාවෙන්තො භගවා ‘‘මෙ සුත’’න්ති ආහ පච්චක්ඛතො ජානම්පි. උච්ඡින්නොති කුලච්ඡෙදෙන උච්ඡින්නො. න කෙවලං සයමෙව, අථ ඛො සහ රට්ඨෙහි. විභවන්ති විනාසං උපගතො.

තං සන්ධායෙතං වුත්තන්ති තං යථාවුත්තං පසෙනදිනා කොසලරාජෙන කාරිතං විහාරං සන්ධාය එතං ‘‘රාජකාරාමෙ’’ති වුත්තං.

1008-9. උදයගාමිනින්ති ආරම්භතො පට්ඨාය සම්පත්තිආවහං.

1010. දුට්ඨා ගති නිප්ඵත්ති දුග්ගති, දුග්ගතභාවො දාලිද්දියං, තදෙව භයං, තං සබ්බං අනවසෙසං වා දුග්ගතිභයං දලිද්දභයං. සම්මදෙව අතික්කන්තොති සමතික්කන්තො.

1012. වොහාරමිත්තාති ¶ තංතංදානග්ගහණවසෙන වොහාරකා මිත්තා. ආමන්තනපටිමන්තනඉරියාපථාදීසුපීති ආලාපසල්ලාපගමනනිසජ්ජාදිඅත්ථසංවිධානාදීසු ¶ . එකතො පවත්තකිච්චාති සහ පවත්තකත්තබ්බා. අමා සහ භවන්තීති අමච්චා. ‘‘අම්හාකං ඉමෙ’’ති ඤායන්තීති ඤාතී, ආවාහවිවාහසම්බද්ධා. තෙනාහ ‘‘සස්සුසසුරපක්ඛිකා’’ති. යොනිසම්බන්ධා වා සාලොහිතා. තෙනාහ ‘‘භාතිභගිනිමාතුලාදයො’’ති.

7. දුතියමිත්තාමච්චසුත්තවණ්ණනා

1013. කිස්මිඤ්චි කස්සචි ච තථා තථා උප්පන්නස්ස පසාදස්ස අඤ්ඤථාභාවො පසාදඤ්ඤථත්තං. භූතසඞ්ඝාතස්ස ඝනආදිකස්ස අඤ්ඤථාභාවො භාවඤ්ඤථත්තං. නිරයාදිගතිඅන්තරඋපපත්ති ගතිඅඤ්ඤථත්තං. සභාවධම්මානං කක්ඛළඵුසනාදිලක්ඛණස්ස අඤ්ඤථාභාවො ලක්ඛණඤ්ඤථත්තං. ‘‘ඨිතස්ස අඤ්ඤථත්තං පඤ්ඤායතී’’ති එවං වුත්තං අඤ්ඤථත්තං විපරිණාමඤ්ඤථත්තං. ලක්ඛණඤ්ඤථත්තං න ලබ්භති. තෙනාහ ‘‘ලක්ඛණං පන න විගච්ඡතී’’ති, සෙසං ලබ්භතීති. පථවීධාතුයාති සසම්භාරපථවීධාතුයා. ආපොධාතුයාති එත්ථාපි එසෙව නයො. පුරිමභාවොති ඝනකඨිනභාවො. භාවඤ්ඤථත්තං රසඤ්ඤථත්තසභාවො. ගතිඅඤ්ඤථත්තං උග්ගතූපපත්ති. තෙනාහ ‘‘තඤ්හි අරියසාවකස්ස නත්ථී’’ති. පසාදඤ්ඤථත්තම්පි නත්ථියෙව අරියසාවකස්ස.

රාජකාරාමවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

1017-18. සමිද්ධන්ති සම්පුණ්ණං. සුපුප්ඵිතන්ති උපසොභිතතාය සුපුප්ඵිතසදිසත්තා. බ්යූහා නාම යෙහි එව පවිසන්ති, තෙහි එව නික්ඛමන්ති. තෙනාහ ‘‘බ්යූහා වුච්චන්ති අවිනිබ්බිද්ධරච්ඡායො’’ති. උද්ධතචාරිනාති යට්ඨන්තරා.

1019. තීහීති ¶ රතනත්තයෙ උප්පන්නෙහි තීහි පසාදධම්මෙහි. චතූහීති තෙහි එව සද්ධිං සීලෙන. කොචිදෙවාතිආදි පරිකප්පවසෙන වුත්තං භගවති ¶ අත්තනො සද්ධාය උළාරතමභාවදස්සනත්ථං. තෙනාහ ‘‘භගවතො සබ්බඤ්ඤුතායා’’තිආදි. ධම්මො සමුප්පාදොති විවාදධම්මඋප්පත්තිහෙතු. තදෙව හි සන්ධායාහ ‘‘කිඤ්චිදෙව කාරණ’’න්ති. කාරණන්ති නානාකාරණං. කල්යාණකුසලවිමුත්තන්ති අකල්යාණං අකුසලං, තදිදං යථාවුත්තඅප්පසාදනෙන අපනීතඅත්ථදස්සනත්ථං. අස්සාති මහානාමසක්කස්ස. අනවජ්ජනදොසො එසොති චතූසු ධම්මෙසු එකෙනපි සමන්නාගතො සොතාපන්නො හොතීති අනුජානිත්වා චතූහිපි සමන්නාගතෙන ආචික්ඛිතබ්බන්ති යාථාවතො අනවජ්ජනදොසොති අත්ථො.

1020. පමාණෙනාති එකෙන පමාණෙන, න සබ්බසො. ඔලොකනං ඛමන්තීති දස්සනමග්ගෙන චතුසච්චධම්මා පච්චත්තං පස්සිතබ්බා පටිවිජ්ඣිතබ්බා. පඨමමග්ගක්ඛණෙ හි චතුසච්චධම්මා එකදෙසතොව දිට්ඨා නාම හොන්ති. ‘‘පරිමුච්චතී’’ති පන වත්තුං වට්ටති පටිවිජ්ඣනකිරියාය වත්තමානත්තා. අගන්ත්වා අපායෙසු අනුප්පත්තිරහත්තා. තෙනාහ ‘‘න ගච්ඡතී’’ති, න උප්පජ්ජතීති අත්ථො. මහාසාරරුක්ඛෙ දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘යො කොචි විඤ්ඤුජාතිකො මම චෙ ගොචරං ගච්ඡති, එකස්ස ආගමනං අවඤ්ඣං අමොඝ’’න්ති දස්සෙතුං.

5. දුතියසරණානිසක්කසුත්තවණ්ණනා

1021. දුක්ඛෙත්තං නිරොජකං, තාය එව දුක්ඛෙත්තතාය විසමං හොතීති ආහ ‘‘විසමඛෙත්ත’’න්ති. ලොණූපහතන්ති ජාතසභාවෙන ලොණෙන ඌසරෙන උපහතං. ඛණ්ඩානීති ඛණ්ඩිතානි. තෙමෙත්වාති තෙමිතත්තා. වාතාතපහතානීති චිරකාලං වාතෙන චෙව ආතපෙන ච උපහතානි ආබාධිතානි.

1022. ඨානන්ති ඨානසො. තෙනාහ ‘‘ඛණෙනා’’ති. නිය්යානිකන්ති පවත්තං ඤාණපටිරූපකං ¶ පකතිපුරිසන්තරජානනාදිමිච්ඡාඤාණං. තං පන අනිය්යානිකං ‘‘නිය්යානික’’න්ති පච්චවෙක්ඛණවසෙන පවත්තෙය්යාති ආහ ‘‘මිච්ඡාපච්චවෙක්ඛණෙනා’’ති. ගුණවියුත්තස්ස අත්තනො සකත්තනි අවට්ඨානසඞ්ඛාතා විමුත්ති මිච්ඡාවිමුත්ති.

7. දුතියඅනාථපිණ්ඩිකසුත්තවණ්ණනා

1023. යථාකම්මං ¶ සම්පරෙතබ්බතො සම්පරායො, පෙච්චභවො, සම්පරායහෙතුකං සම්පරායිකං, මරණභයං.

1. පඨමපුඤ්ඤාභිසන්දසුත්තවණ්ණනා

1027. අවිච්ඡෙදෙන නිච්චප්පවත්තියමානානි පුඤ්ඤානි අභිසන්දනට්ඨෙන ‘‘පුඤ්ඤාභිසන්දා’’ති වුත්තා, තෙන පුඤ්ඤනදියොති අත්ථො වුත්තො. සුඛස්ස ආහරණතො ආනයනතො සුඛස්සාහාරො.

1030. දෙවානන්ති විසුද්ධිදෙවානං. දෙවපදානීති තෙසං පදානි දෙවපදානි, දෙවොති වා සම්මාසම්බුද්ධො. දෙවස්ස ඤාණෙන අක්කන්තපදානීති පටිවෙධඤාණෙන චෙව දෙසනාඤාණෙන ච අක්කන්තපදානි. දෙවා නාම ජාතිදෙවා. තෙසම්පි දෙවට්ඨෙන දෙවොති දෙවදෙවො, සම්බුද්ධො.

1034. පාරං වුච්චති නිබ්බානං සංසාරමහොඝස්ස පරතීරභාවතො. තෙනාහ – ‘‘තිණ්ණො පාරඞ්ගතො, ථලෙ තිට්ඨති බ්රාහ්මණො (සං. නි. 4.238; ඉතිවු. 69; පු. ප. 188), යෙ ¶ ජනා පාරගාමිනො’’ති (ධ. ප. 85) ච. අථ වා පාති රක්ඛතීති පාරං, නිබ්බානං. යො පටිවිජ්ඣති, තං වට්ටදුක්ඛතො පාති රක්ඛති, අච්චන්තහිතෙන ච විමුත්තිසුඛෙන ච රමෙති, තස්මා පාරන්ති වුච්චති. ගච්ඡමානා එවාති පාරං නිබ්බානං ගච්ඡමානා එව. තෙ ධම්මා ආසවානං ඛයාය සංවත්තන්ති සච්ඡිකිරියාපහානපටිවෙධානං සමකාලත්තා.

1036. පවිවෙකත්ථායාති ¶ පවිවෙකසුඛත්ථාය. පටිසල්ලානත්ථායාති බහිද්ධා නානාරම්මණතො චිත්තං පටිනිවත්තෙත්වා කම්මට්ඨානෙ සම්මදෙව ලීනත්ථාය.

පුඤ්ඤාභිසන්දවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

1037. සඞ්ඛ්යා අත්ථි හෙට්ඨා මහාපථවියා, උපරි ආකාසෙන, පරිතො චක්කවාළපබ්බතෙන, මජ්ඣෙ තත්ථ තත්ථ ඨිතෙහි දීපපබ්බතපරියන්තෙහි පරිච්ඡින්නත්තා. ජානන්තෙන යොජනතො සඞ්ඛාතුං සක්කාති අධිප්පායො. මහාසරීරමච්ඡ-කුම්භීල-යක්ඛ-රක්ඛස-මහානාගදානවාදීනං සවිඤ්ඤාණකානං, බළවාමුඛපාතාලාදීනං අවිඤ්ඤාණකානං භෙරවාරම්මණානං වසෙන බහුභෙරවං.

1038. සම්භෙදෙති සම්භෙදං සමොධානං ගතට්ඨානෙ. යත්ථිමා මහානදියො සංසන්දන්ති සමෙන්තීති පරිකප්පවචනමෙතං. තාදිසාසු හි මහානදීසු කාචි පුරත්ථිමසමුද්දං පවිට්ඨා, කාචි පච්ඡිමං.

1039. ‘‘කුසලෙ ¶ පතිට්ඨිතො’’ති එත්ථ යං අච්චන්තිකං කුසලෙ පතිට්ඨානං. තං දස්සෙන්තො ‘‘මග්ගකුසලෙ පතිට්ඨිතො’’ති ආහ, හෙට්ඨිමමග්ගකුසලෙති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘භාවෙති මග්ග’’න්ති. අරියඵලංයෙව ධම්මසාරො. කිලෙසා ඛීයන්ති එත්ථාති කිලෙසක්ඛයො, නිබ්බානං, තස්මිං කිලෙසක්ඛයෙ රතො.

1040. අරියානං ¶ බුද්ධානං ධනන්තිපි අරියධනං, නිබ්බානන්ති කෙචි. අනයතොපි විසුද්ධට්ඨෙන අරියඤ්ච තං ධනඤ්ච ධනායිතට්ඨෙනාති අරියධනං, තෙන අරියධනෙන. තෙනෙව භොගෙනාති අරියධනභොගෙන.

සගාථකපුඤ්ඤාභිසන්දවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

1048. සමොධානෙත්වාති යෙහි ඉන්ද්රියාදීහි භාවියමානෙහි සොතාපත්තිමග්ගො අනුප්පත්තො, තානෙව. ධම්මසමානතාය චෙතං වුත්තං. අඤ්ඤානෙව හි අත්ථතො තං තං මග්ගං සාධකානි ඉන්ද්රියාදීනි. තන්ති පවෙණී කථිතාති යං කඤ්චි විනෙය්යපුග්ගලං අනපෙක්ඛිත්වා කෙවලං තන්තිවසෙන ඨිති කථිතා.

1049. සත්තසු ජනෙසූති සත්තසු කිත්තියමානෙසු උපාසකජනෙසු. ගම්භීරාතිආදීසු ධම්මගම්භීරාති පාළිගතියා ගම්භීරා, තථා ච සල්ලසුත්තං හෙට්ඨා පකාසිතමෙව. ‘‘චෙතනාහං, භික්ඛවෙ, කම්මං වදාමී’’තිආදිනා (අ. නි. 6.63; කථා. 539) ආගතං චෙතනාසුත්තං ¶ . තත්ථ ‘‘චෙතනාසහජාතං නානාක්ඛණික’’න්තිආදිනා පට්ඨානෙ ආගතනයෙන, සුත්තෙසු (අ. නි. 3.101) ච ‘‘දිට්ඨධම්මවෙදනීය’’න්තිආදිනා ආගතනයෙන ගම්භීරභාවො වෙදිතබ්බො, නිබ්බානස්ස චෙව අරියමග්ගස්ස ච පකාසනතො අසඞ්ඛතසංයුත්තස්ස ලොකුත්තරත්ථදීපකතා. ‘‘අතීතංපාහං රූපෙන ඛජ්ජිං, එතරහි ඛජ්ජාමී’’තිආදිනා පඤ්චන්නං ඛන්ධානං ඛාදකභාවස්ස, පුග්ගලස්ස ඛාදිතබ්බතාය විභාවනෙන ඛජ්ජනීයපරියායෙ (සං. නි. 3.79) විසෙසතො නිස්සත්තනිජ්ජීවතා දීපිතාති වුත්තං ‘‘සත්තසුඤ්ඤතාදීපකා ඛජ්ජනිකසුත්තන්තාදයො’’ති. උපසම්පජ්ජ විහරිස්සාමාති යෙ තෙසු සුත්තෙසු වුත්තපටිපදං සම්මදෙව පරිපූරෙන්ති, තෙ තෙසු උපසම්පජ්ජ විහරන්ති නාම ¶ . එත්ථාති ‘‘න ඛො නෙත’’න්ති එත්ථ න-කාරො ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤ’’න්ති එත්ථ ම-කාරො විය බ්යඤ්ජනසන්ධිමත්තමෙව, නාස්ස කොචි අත්ථො.

1050. න ඛො පනෙතන්ති න ඛො එතං, නොති ච අම්හෙහීති අත්ථොති ආහ ‘‘න ඛො අම්හෙහී’’තිආදි. අස්සසන්තීති අස්සාසනීයාති ආහ ‘‘අස්සාසකරෙහී’’ති. මරිස්සතීති මාරිසො, එකන්තභාවිමරණො, සො පන මරණාධීනවුත්තිකොති වුත්තං ‘‘මරණපටිබද්ධො’’ති. අධිමුච්චෙහීති අධිමුත්තිං උප්පාදෙහි. තං පන තථා චිත්තස්ස පණිධානං ඨපනන්ති ආහ ‘‘ඨපෙහී’’ති. ආගමනීයගුණෙසූති පුබ්බභාගගුණෙසු. පමාණං නාම නත්ථි අනන්තාපරිමාණත්තා. නානාකරණං නත්ථි විමුත්තියා නින්නානත්තා.

1055. පඤ්ඤාපටිලාභායාති මග්ගඵලපඤ්ඤාය පටිලාභත්ථං. තෙනාහ ‘‘සත්ත සෙක්ඛා’’තිආදි.

1058. මහන්තෙ ¶ අත්ථෙ පරිග්ගණ්හාතීති සච්චපටිච්චසමුප්පාදාදිකෙ මහාවිත්ථාරෙ අත්ථෙ පරිච්ඡිජ්ජ අසෙසෙත්වා මුට්ඨිගතෙ විය කත්වා ගණ්හාති. සෙසං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව.

සොතාපත්තිසංයුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.