තීකා > සුත්තපිටක (ටීකා) > සංයුත්තනිකාය (ටීකා) > මහාවග්ග-ටීකා

1071. චිත්තෙකග්ගතායාති ¶ ¶ නිස්සක්කවචනං ‘‘පරිහායන්තී’’ති පදං අපෙක්ඛිත්වා. යථාභූතාදිවසෙනාති යථාගතාදිවසෙන. යථාභූතං නාම ඉමස්මිං සුත්තෙ ‘‘සමාහිතො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු යථාභූතං පජානාතී’’තිආදි. ආදි-සද්දෙන ‘‘තථා යස්මා’’තිආදිසඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. තථා හි යථාභූතවසෙන කාරණච්ඡෙදො කතො ‘‘තථා යස්මා’’තිආදිවචනෙහි. වණ්ණාති අක්ඛරා, ‘‘ගුණා’’ති කෙචි. පදබ්යඤ්ජනානීති නාමාදිපදානි චෙව තංසමුදායභූතබ්යඤ්ජනානි ච.

1073-75. සාසනාවචරා අධිප්පෙතා බාහිරකානං සච්චාභිසමයස්ස අභාවතො. තථාති ඉමිනා චතුත්ථපඤ්චමෙසු අත්ථවිසෙසාභාවං දස්සෙති. යදි එවං කස්මා විසුං විසුං දෙසනාති ආහ ‘‘තෙන තෙන අභිලාපෙනා’’තිආදි.

1080. දුග්ගතිතො සංසාරතො ච නිය්යාති එතෙනාති නිය්යානං, සග්ගමග්ගො මොක්ඛමග්ගො ච. තස්මිං නිය්යානෙ නියුත්තා, තං එත්ථ අත්ථීති නිය්යානිකා. වචීදුච්චරිතසංකිලෙසතො වා නිය්යාතීති ඊ-කාරස්ස රස්සත්තං ය-කාරස්ස ක-කාරං කත්වා නිය්යානිකා. චෙතනාය සද්ධිං සම්ඵප්පලාපා වෙරමණි. තප්පටිපක්ඛතො අනිය්යානිකා, තස්ස භාවො අනිය්යානිකත්තං. තිරච්ඡානභූතන්ති තිරොකරණභූතං. කම්මට්ඨානභාවෙති අනිච්චතාපටිසංයුත්තචතුසච්චකම්මට්ඨානභාවෙ. සාත්ථකන්ති දානසීලාදිනිස්සිතත්තා හිතපටිසංයුත්තං.

විසිඛාති ¶ ඝරසන්නිවෙසො. විසිඛාගහණෙන ච ගාමාදිගහණෙ විය තන්නිවාසිනො විසෙසතො ගහිතා ‘‘ආගතො ගාමො’’තිආදීසු විය ¶ . තෙනාහ ‘‘සූරා සමත්ථා’’ති. කුම්භට්ඨානාපදෙසෙන කුම්භදාසියො වුත්තාති ආහ – ‘‘කුම්භදාසිකථා’’ති. අයාථාවතො උප්පත්තිට්ඨිතිසංහාරාදිවසෙන ලොකො අක්ඛායති එතෙනාති ලොකක්ඛායිකා. ඉති ඉමිනා පකාරෙන භවො, ඉමිනා අභවොති එවං පවත්තාය ඉතිභවාභවකථාය සද්ධිං.

1. ධම්මචක්කප්පවත්තනසුත්තවණ්ණනා

1081. ‘‘ඉසීනං පතනුප්පතනවසෙන ඔසීදනඋප්පතනට්ඨානවසෙන එවං ‘ඉසිපතන’න්ති ‘ලද්ධනාමෙ’ති සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විවරිතුං ‘එත්ථ හී’’’තිආදි වුත්තං.

ආමන්තෙසීති එත්ථ යස්මා ධම්මචක්කප්පවත්තනත්ථං අයං ආමන්තනා, තස්මා සමුදාගමතො පට්ඨාය සත්ථු පුබ්බචරිතං සඞ්ඛෙපෙනෙව පකාසෙතුං වට්ටතීති ‘‘දීපඞ්කරපාදමූලෙ කතාභිනීහාරතො පට්ඨායා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ මාරබලං භින්දිත්වාති මාරඤ්ච මාරබලඤ්ච භඤ්ජිත්වා. අථ වා මාරස්ස අබ්භන්තරං බාහිරඤ්චාති දුවිධං බලං භඤ්ජිත්වා. ‘‘ද්වෙමෙ, භික්ඛවෙ, අන්තා’’ති එත්ථ අන්ත-සද්දො ‘‘පුබ්බන්තෙ ඤාණං අපරන්තෙ ඤාණ’’න්තිආදීසු (ධ. ස. 1063) විය භාගපරියායොති ආහ ‘‘ද්වෙ ඉමෙ, භික්ඛවෙ, කොට්ඨාසා’’ති. සහ සමුදාහාරෙනාති උච්චාරණසමකාලං. පත්ථරිත්වා අට්ඨාසි බුද්ධානුභාවෙන. බ්රහ්මානො සමාගච්ඡිංසු පරිපක්කකුසලමූලා සච්චාභිසම්බොධාය කතාධිකාරා.

ගිහිසඤ්ඤොජනන්ති ගිහිබන්ධනං. ඡින්දිත්වාති හරිත්වා. න වළඤ්ජෙතබ්බාති නානුයුඤ්ජෙතබ්බා. කිලෙසකාමසුඛස්සාති කිලෙසකාමයුත්තස්ස සුඛස්ස. අනුයොගොති අනුභවො. ගාමවාසීහි සෙවිතබ්බත්තා ගාමවාසීනං සන්තකො. අත්තනොති අත්තභාවස්ස. ආහිතො අහංමානො එත්ථාති අත්තා, අත්තභාවො. දුක්ඛකරණන්ති දුක්ඛුප්පාදනං. අත්තමාරණෙහීති ¶ අත්තබාධනෙහි. උපසමායාති ¶ කිලෙසවූපසමො අධිප්පෙතො, තදත්ථසම්පදානවචනන්ති ආහ ‘‘කිලෙසූපසමත්ථායා’’ති. එස නයො සෙසෙසුපි.

සච්චඤාණාදිවසෙන තයො පරිවට්ටා එතස්සාති තිපරිවට්ටං, ඤාණදස්සනං. තෙනාහ ‘‘සච්චඤාණා’’තිආදි. යථාභූතං ඤාණන්ති පටිවෙධඤාණං ආහ. තෙසුයෙව සච්චෙසු. ඤාණෙන කත්තබ්බස්ස ච පරිඤ්ඤාපටිවෙධාදිකිච්චස්ස ච ජානනඤාණං, ‘‘තඤ්ච ඛො පටිවෙධතො පගෙවා’’ති කෙචි. පච්ඡාති අපරෙ. තථා කතඤාණං. ද්වාදසාකාරන්ති ද්වාදසවිධආකාරභෙදං. අඤ්ඤත්ථාති අඤ්ඤෙසු සුත්තෙසු.

පටිවෙධඤාණම්පි දෙසනාඤාණම්පි ධම්මචක්කන්ති ඉදං තත්ථ ඤාණකිච්චං පධානන්ති කත්වා වුත්තං. සද්ධින්ද්රියාදිධම්මසමුදායො පන පවත්තනට්ඨෙන චක්කන්ති ධම්මචක්කං. අථ වා චක්කන්ති ආණා, ධම්මතො අනපෙතත්තා ධම්මඤ්ච තං චක්කඤ්ච, ධම්මෙන ඤායෙන චක්කන්තිපි ධම්මචක්කං. යථාහ ‘‘ධම්මඤ්ච පවත්තෙති චක්කඤ්චාති ධම්මචක්කං, චක්කඤ්ච පවත්තෙති ධම්මඤ්චාති ධම්මචක්කං, ධම්මෙන පවත්තතීති ධම්මචක්කං, ධම්මචරියාය පවත්තතීති ධම්මචක්ක’’න්තිආදි (පටි. ම. 2.40-41). උභයම්පීති පටිවෙධඤාණං දෙසනාඤාණන්ති උභයම්පි. එතන්ති තදුභයං. ඉමාය දෙසනායාති ඉමිනා සුත්තෙන පකාසෙන්තෙන භගවතා යථාවුත්තඤාණද්වයසඞ්ඛාතං ධම්මචක්කං පවත්තිතං නාම පවත්තනකිච්චස්ස අනිට්ඨිතත්තා. පතිට්ඨිතෙති අඤ්ඤාසි කොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරෙන සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨිතෙ. පවත්තිතං නාම කස්සපසම්මාසම්බුද්ධස්ස සාසනන්තරධානතො පට්ඨාය යාව බුද්ධුප්පාදො, එත්තකං කාලං අප්පවත්තපුබ්බස්ස පවත්තිතත්තා, උපරිමග්ගාධිගමො පනස්ස අත්ථඞ්ගතො එවාති.

එකප්පහාරෙනාති එකෙනෙව පහාරසඤ්ඤිතෙන කාලෙන. දිවසස්ස හි තතියො භාගො පහාරො නාම. පාළියං පන ‘‘තෙන ඛණෙන තෙන ලයෙන තෙන මුහුත්තෙනා’’ති වුත්තං. තං පහාරක්ඛණසල්ලක්ඛණමෙව. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණොභාසොති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණානුභාවෙන පවත්තො ඔභාසො චිත්තං පටිච්ච උතුසමුට්ඨානො වෙදිතබ්බො. යස්මා භගවතො ධම්මචක්කප්පවත්තනස්ස ආරම්භෙ විය පරිසමාපනෙ අතිවිය උළාරතමං පීතිසොමනස්සං උදපාදි, තස්මා ‘‘ඉමස්සපි උදානස්සා’’තිආදි වුත්තං.

1089. අත්ථසංවණ්ණනෙ ¶ වණ්ණීයන්තෙති වණ්ණා. තෙයෙව පරියායෙන අක්ඛරණතො අක්ඛරානි ¶ . අත්ථං බ්යඤ්ජෙන්තීති බ්යඤ්ජනානි. යස්මා පන අකාරාදිකෙ සරසමඤ්ඤා, කකාරාදිකෙ බ්යඤ්ජනසමඤ්ඤා, උභයත්ථ වණ්ණසමඤ්ඤා, තස්මා වුත්තං ‘‘වණ්ණානං වා එකදෙසා යදිදං බ්යඤ්ජනා නාමා’’ති. නෙත්තියං පන වාක්යෙ බ්යඤ්ජනසමඤ්ඤා. බ්යඤ්ජනග්ගහණෙනෙව චෙත්ථ ආකාරනිරුත්තිනිද්දෙසා ගහිතා එවාති දට්ඨබ්බං. සඞ්කාසනාති අත්ථස්ස ඤාපනා භාගසො. තෙනාහ ‘‘විභත්තියො’’ති. සඞ්කාසනග්ගහණෙනෙව චෙත්ථ පකාසනා වුත්තා හොති. විභත්තියො හි අත්ථවචනෙනෙව විවරන්ති, තාහි කාරණපඤ්ඤත්තියො වුත්තායෙවාති, තාහිපි අත්ථපදානි ගහිතානෙව හොන්ති. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන විසුද්ධිමග්ගවණ්ණනායං නෙත්තිඅට්ඨකථායඤ්ච වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො. සබ්බාකාරෙනාති සභාගාදිවිභාවනාකාරෙන. වණ්ණාදීනන්ති තස්මිං පන විත්ථාරෙ පවත්තවණ්ණාදීනං. තස්මාති වණ්ණාදීනං අන්තඅභාවතො. එවමාහාති ‘‘අපරිමාණා වණ්ණා බ්යඤ්ජනා සඞ්කාසනා’’ති එවමාහ.

1090. සභාවාවිජහනට්ඨෙනාති අත්තනො දුක්ඛසභාවස්ස කදාචිපි අපරිච්චජනෙන තථසභාවං. තෙනාහ ‘‘දුක්ඛඤ්හි දුක්ඛමෙව වුත්ත’’න්ති. සභාවස්සාති දුක්ඛසභාවස්ස. අමොඝතායාති අවඤ්ඣතාය. අවිතථන්ති න විතථං. තෙනාහ ‘‘න හි දුක්ඛං අදුක්ඛං නාම හොතී’’ති. අඤ්ඤභාවානුපගමෙනාති සමුදයාදිසභාවානුපගමනෙන මුසා න හොතීති අඤ්ඤො අඤ්ඤථා න හොතීති අනඤ්ඤථං. තෙනාහ ‘‘න හී’’තිආදි.

ධම්මචක්කප්පවත්තනවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

1091. අනනුබොධාති ¶ පටිවෙධස්ස අනුරූපබොධාභාවෙන. අප්පටිවෙධාති සච්චානං පටිමුඛං වෙධාභාවෙන.

1092. ඵලසමාධිඵලපඤ්ඤානන්ති ¶ අග්ගඵලසමාධිඅග්ගඵලපඤ්ඤානං.

1097. අරියානන්ති බුද්ධානං අරියානං. තෙනාහ ‘‘න හී’’තිආදි.

1098. පටිවිද්ධත්තා දෙසිතත්තා චාති ඉමිනා පටිවෙධඤාණෙන දෙසනාඤාණෙන ච පරිග්ගහිතත්තා අරියසන්තකානි හොන්ති අරියස්ස භගවතො සන්තකභාවතො.

1100. එකප්පටිවෙධොති එකෙනෙව ඤාණෙන චතුන්නං අරියසච්චානං එකජ්ඣං පටිවෙධො.

1101. පුනප්පුනං වට්ටස්මිංයෙව නිබ්බත්තන්ති අදිට්ඨත්තා චතුන්නං අරියසච්චානං.

1105. භවෙය්ය ¶ චෙති දුක්ඛදොමනස්සානි අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා සහිතෙහි තෙහි සච්චාභිසමයො භවෙය්යාති එවං පරිකප්පනා න කාතබ්බාති.

1109. අජ්ඣාසයන්ති ¶ සස්සතාදිභෙදං අජ්ඣාසයං. සො හි ‘‘ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤ’’න්ති ගාහස්ස මුඛභූතත්තා මුඛන්ති අධිප්පෙතො. තඤ්ච අපරෙ අදිට්ඨසච්චා ඔලොකෙන්ති, දිට්ඨසච්චා පන නෙව ඔලොකෙන්ති.

1110. කුක්කුකො පමාණමජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස හත්ථොති අත්ථො. කුක්කූති තස්සෙව නාමං.

1111. ලොකචින්තන්ති ලොකසන්නිවෙසපටිසංයුත්තවීමංසාව. ‘‘ලොකචිත්ත’’න්තිපි පාඨො, තංතංලොකපරියාපන්නං චිත්තන්ති අත්ථො. නාළිකෙරාදයොති ආදි-සද්දෙන අවුත්තානං ඔසධිතිණවනප්පතිආදීනං සඞ්ගහො. එවරූපන්ති එදිසං අඤ්ඤම්පි තංතංලොකචිත්තං.

විගතචිත්තොති අත්තත්ථපරත්ථතො අපගතවිතක්කො අද්දස එවං අධිට්ඨහිංසූති සම්බන්ධො. සම්බරිමායන්ති සම්බරෙන අසුරින්දෙන උප්පාදිතං අසුරමායං, යං ‘‘ඉන්දජාල’’න්තිපි වුච්චති ඉන්දස්ස මොහනත්ථං උප්පාදිතත්තා. සම්පරිවත්තෙත්වාති පරිධාවෙත්වා. යථා නෙති නෙ අසුරෙ යථා සො පුරිසො පස්සති, එවං අධිට්ඨහිංසු. කස්මා පනෙතෙ එවං අධිට්ඨහිංසූති? තං පුරිසං තත්ථ තථානිසින්නං දිස්වා ‘‘අයඤ්ච දෙවො’’ති ආසඞ්කන්තා තථා අධිට්ඨහිත්වා භිසමුළාලඡිද්දෙහි පවිසිත්වා අත්තනො අසුරභවනං ගතා. තෙනාහ භගවා – ‘‘දෙවානංයෙව මොහයමානා’’ති.

1112-3. මරියාදපාසාණොති ¶ ¶ ගිජ්ඣකූටපබ්බතස්ස මරියාදපාකාරසදිසො මහන්තො පාසාණො. අනිට්ඨරූපන්ති එත්ථ රූප-සද්දො සභාවත්ථො ‘‘පියරූපෙ සාතරූපෙ’’තිආදීසු (ම. නි. 1.408-409) වියාති ආහ – ‘‘අනිට්ඨසභාව’’න්ති.

1115. උපාසනන්ති ආචරියඋපාසනං, ආචරියං අන්තෙවාසිනා වා දිවසෙ දිවසෙ සික්ඛනවසෙන උපාසිතබ්බතො උපාසනන්ති ලද්ධනාමං කණ්ඩඛිපනසිප්පං. කණ්ඩං අතික්කමන්තෙති සරං ඛිපන්තෙ. පොඞ්ඛානුපොඞ්ඛන්ති පොඞ්ඛසද්දත්ථං පාකටං කත්වා දස්සෙතුං ‘‘එකං කණ්ඩං ඛිපිත්වා’’තිආදි වුත්තං. අපරං අනුපොඞ්ඛන්ති එත්ථ අපරන්ති තතියකණ්ඩං. අනුපොඞ්ඛං නාම ඉදන්ති දස්සෙතුං ‘‘අනුපොඞ්ඛං නාම දුතියස්ස පොඞ්ඛ’’න්ති වුත්තං. තඤ්හි තතියෙන සරෙන විජ්ඣීයති. පුන අපරං තස්ස පොඞ්ඛන්ති ඉදං පන අපරාපරං අවිරජ්ඣනං දස්සෙතුං වුත්තං. දුරභිසම්භවතරන්ති අභිභවිතුං අසක්කුණෙය්යතරං. වාලන්ති කෙසං. සත්තධා භින්දිත්වාති සත්තක්ඛත්තුං විඵාලෙත්වා. තස්ස එකං භෙදන්ති තස්ස කෙසස්ස එකං අංසුසඞ්ඛාතං භෙදං ගහෙත්වා. වාතිඞ්ගණමජ්ඣෙ බන්ධිත්වාති වාතිඞ්ගණඵලස්ස මජ්ඣට්ඨානෙ බන්ධිත්වා. අපරං භෙදන්ති අපරං කෙසස්ස අංසුසඞ්ඛාතං භෙදං. අග්ගකොටියං බන්ධිත්වාති යථා තස්ස වාලභෙදස්ස ඌකාමත්තං ලිඛාමත්තං වා කණ්ඩස්ස අග්ගකොටිං අධිකං හුත්වා තිට්ඨති, එවං බන්ධිත්වා. උසභමත්තෙති වීසතියට්ඨිමත්තෙ ඨානෙ ඨිතො. කණ්ඩබද්ධාය කොටියාති කණ්ඩබද්ධාය වාලස්ස කොටියා වාතිඞ්ගණබන්ධනවාලස්ස කොටිං පටිවිජ්ඣෙය්ය.

1118. අධිච්චුප්පත්තිකන්ති යදිච්ඡාවසෙන උප්පජ්ජනකං. ඡිග්ගළෙනාති ඡිග්ගළපදෙසෙන. ඡිග්ගළුපරීති හෙට්ඨිමයුගස්ස ඡිග්ගළපදෙසස්ස උපරි. ආරුළ්හස්ස ඡිග්ගළෙනාති උභින්නම්පි ඡිද්දෙන. ගීවප්පවෙසනං වියාති චතුන්නං යුගානං ඡිද්දපදෙසෙනෙව උපරූපරි ඨිතානං ඡිද්දන්තරෙන කාණකච්ඡපස්ස ගීවප්පවෙසනං ¶ අධිච්චතරසම්භවං. තතොපි අධිච්චතරසම්භවො මනුස්සත්තලාභො, තතො අධිච්චතමසම්භවො අරියමග්ගපටිලාභොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘චතුසච්චපටිවෙධො අතිවිය අධිච්චතරසම්භවො’’ති.

1121. අභිසමයසංයුත්තෙ ¶ විත්ථාරිතොව, තස්මා තත්ථ වුත්තනයෙනෙව තස්ස අත්ථො වෙදිතබ්බො.

1133. ලොකියම්පි විසුද්ධත්ථෙන ‘‘අරිය’’න්ති වත්තබ්බතං ලභතීති ‘‘ලොකියලොකුත්තරෙනා’’ති වුත්තං.

1134. පිට්ඨසුරාති පිට්ඨෙන කාතබ්බසුරා, තථා ඔදනසුරා පූවසුරා, මජ්ජරසාදිභූතෙ කිණ්ණෙ පක්ඛිපිත්වා කත්තබ්බා සුරා කිණ්ණපක්ඛිත්තසුරා. සම්භාරසංයුත්තාති මූලභෙසජ්ජසම්භාරෙහි සංයුත්තා. පුප්ඵාසවොති නාළිකෙරපුප්ඵාදිතො අස්සවනකආසවො. මුද්දිකඵලාදිතො අස්සවනකආසවො ඵලාසවො. ඉතීතිආදිඅත්ථො. තෙන මධ්වාසවගුළාසවසම්භාරසංයුත්තෙ සඞ්ගණ්හාති. සුරාසවවිනිමුත්තන්ති යථාවුත්තසුරාසවවිනිමුත්තං.

1140. නීචවුත්තිනොති කුලෙ ජෙට්ඨානං මහාපිතුචූළපිතුජෙට්ඨභාතිකාදීනං අභිවාදනපච්චුට්ඨානඅඤ්ජලිකම්මසාමීචිකම්මාදිවසෙන නීචවුත්තිනො.

1148. ‘‘මූලබීජ’’න්තිආදීසු ¶ ¶ මූලමෙව බීජන්ති මූලබීජං, මූලබීජං එතස්සාතිපි මූලබීජං. තත්ථ පුරිමෙන බීජගාමො වුත්තො ‘‘බීජානං සමූහො’’ති කත්වා, දුතියෙන භූතගාමො. දුවිධොපෙසො සාමඤ්ඤනිද්දෙසෙන, ‘‘මූලබීජඤ්ච මූලබීජඤ්ච මූලබීජ’’න්ති එකසෙසනයෙන වා බීජත්ථො වෙදිතබ්බො. එස නයො සෙසෙසුපි. ඵළුබීජන්ති පබ්බබීජං. බාහිරපච්චයන්තරසමවායෙ සදිසඵලුප්පත්තියා විසෙසකාරණභාවතො විරුහනසමත්ථෙ සාරඵලෙ නිරුළ්හො බීජ-සද්දො. තදත්ථසිද්ධියා මූලාදීසුපි කෙසුචි පවත්තතීති තතො නිවත්තනත්ථං එකෙන බීජ-සද්දෙන විසෙසෙත්වා වුත්තං ‘‘බීජබීජ’’න්ති ‘‘රූපරූපං, දුක්ඛදුක්ඛ’’න්ති (සං. නි. 4.327) ච යථා. නීලතිණරුක්ඛාදිකස්සාති අල්ලතිණස්ස චෙව අල්ලරුක්ඛාදිකස්ස ච. ආදි-සද්දෙන ඔසධිගච්ඡලතාදීනං ගහණං.

1149. අරුණුග්ගමනතො පට්ඨාය යාව මජ්ඣන්හිකො, අයං බුද්ධාදිඅරියානං ආචිණ්ණසමාචිණ්ණො භොජනස්ස කාලො, තදඤ්ඤො විකාලොති ආහ – ‘‘විකාලභොජනාති කාලාතික්කන්තභොජනා’’ති.

1150. යං කිඤ්චි පුප්ඵන්ති ගන්ථිමං අගන්ථිමං වා යං කිඤ්චි පුප්ඵජාතං, තථා පිසිතාදිභෙදං යං කිඤ්චි ගන්ධජාතං.

1151. සඞ්ඛෙපතො ¶ ‘‘සබ්බපාපස්ස අකරණ’’න්තිආදිනයප්පවත්තං (දී.නි. 2.90; ධ.ප. 183) භගවතො සාසනං අච්චන්තඡන්දරාගපවත්තිතො නච්චාදීනං දස්සනං න අනුලොමෙතීති ආහ ‘‘සාසනස්ස අනනුලොමත්තා’’ති. අත්තනා පරෙහි ච පයොජියමානං ¶ පයොජාපියමානඤ්ච එතෙනෙව නච්ච-සද්දෙන ගහිතං, තථා ගීතවාදිතසද්දෙහි චාති ආහ – ‘‘නච්චනනච්චාපනාදිවසෙනා’’ති. ආදි-සද්දෙන ගායන-ගායාපන-වාදන-වාදාපනාදීනි සඞ්ගණ්හාති. දස්සනෙන චෙත්ථ සවනම්පි සඞ්ගහිතං විරූපෙකසෙසනයෙන. යථාසකං විසයස්ස ආලොචනසභාවතාය වා පඤ්චන්නං විඤ්ඤාණානං සවනකිරියායපි දස්සනසඞ්ඛෙපසබ්භාවතො ‘‘දස්සනා’’ඉච්චෙව වුත්තං. අවිසූකභූතස්ස ගීතස්ස සවනං කදාචි වට්ටතීති ආහ – ‘‘විසූකභූතා දස්සනා චා’’ති. තථා හි වුත්තං පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දකඅට්ඨකථාය (ඛු. පා. අට්ඨ. 2.පච්ඡිමපඤ්චසික්ඛාපදවණ්ණනා) – ‘‘ධම්මූපසංහිතං ගීතං වට්ටති, ගීතූපසංහිතො ධම්මො න වට්ටතී’’ති.

1152. උච්චාති උච්ච-සද්දෙන සමානත්ථං එකං සද්දන්තරං. සෙති එත්ථාති සයනං, උච්චාසයනං මහාසයනඤ්ච සමණසාරුප්පරහිතං පටික්ඛිත්තන්ති ආහ – ‘‘පමාණාතික්කන්තං අකප්පියත්ථරණ’’න්ති. ආසන්දාදිආසනඤ්චෙත්ථ සයනෙනෙව සඞ්ගහිතං. යස්මා පන ආධාරෙ පටික්ඛිත්තෙ තදාධාරකිරියා පටික්ඛිත්තාව හොති, තස්මා ‘‘උච්චාසයනමහාසයනා’’ඉච්චෙව වුත්තං. අත්ථතො පන තදුපභොගභූතනිසජ්ජානිපජ්ජනෙහි විරති දස්සිතාති දට්ඨබ්බං. අථ වා උච්චාසයනමහාසයනඤ්ච උච්චාසයනමහාසයනඤ්චාති උච්චාසයනමහාසයනන්ති එතස්මිං අත්ථෙ එකසෙසනයෙන අයං නිද්දෙසො කතො යථා – ‘‘නාමරූපපච්චයා සළායතන’’න්ති (උදා. 1). ආසනකිරියාපුබ්බකත්තා වා සයනකිරියාය සයනග්ගහණෙනෙව ආසනම්පි ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං.

1153. අඤ්ඤෙපි උග්ගහාපනෙ උපනික්ඛිත්තසාදියනෙ ච පටිග්ගහණත්ථො ලබ්භතීති ආහ ¶ – ‘‘න උග්ගණ්හාපෙන්ති, න උපනික්ඛිත්තං සාදියන්තී’’ති. අථ වා තිවිධං පටිග්ගහණං කායෙන වාචාය මනසාති. තත්ථ කායෙන පටිග්ගහණං උග්ගහණං, වාචාය පටිග්ගහණං උග්ගහාපණං, මනසා පටිග්ගහණං සාදියනං. තිවිධම්පි පටිග්ගහණං සාමඤ්ඤනිද්දෙසෙන, එකසෙසනයෙන වා ගහෙත්වා ‘‘පටිග්ගහණා’’ති වුත්තන්ති ආහ – ‘‘නෙව නං උග්ගණ්හන්තී’’තිආදි. එස නයො ‘‘ආමකධඤ්ඤපටිග්ගහණා’’තිආදීසුපි.

1154. නීවාරාදිඋපධඤ්ඤස්ස ¶ සාලිආදිමූලධඤ්ඤන්තොගධත්තා වුත්තං ‘‘සත්තවිධස්සා’’ති.

1155. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පඤ්ච වසානි භෙසජ්ජානි – අච්ඡවසං, මච්ඡවසං, සුසුකාවසං, සූකරවසං, ගද්රභවස’’න්ති (මහාව. 262; පාරා. අට්ඨ. 623) වුත්තත්තා ඉදං උද්දිස්ස අනුඤ්ඤාතං නාම. තස්ස පන ‘‘කාලෙ පටිග්ගහිත’’න්ති (මහාව. 262) වුත්තත්තා පටිග්ගහණං වට්ටතීති ආහ – ‘‘අඤ්ඤත්ර උද්දිස්ස අනුඤ්ඤාතා’’ති. විනයවසෙන උපපරික්ඛිතබ්බො, තස්මා සමන්තපාසාදිකාය විනයට්ඨකථාය වුත්තනයෙනෙත්ථ විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

1162-63. කස්සචි භණ්ඩස්ස ගහණං කයො, දානං වික්කයො. තත්ථ තත්ථාති ගාමන්තරෙ සන්තිකෙ ච ගමනං දූතකම්මන්ති වුච්චතීති යොජනා. පහිණගමනං ඛුද්දකගමනං.

1164. රූපකූටං සරූපෙන සදිසෙන ඡලවොහාරො. අඞ්ගකූටං අත්තනො හත්ථාදිනා අඞ්ගානං ඡලකරණං ¶ . ගහණකූටං මානෙසු ගහණවසෙන. පටිච්ඡන්නකූටං අයචුණ්ණාදිනා පටිච්ඡන්නෙන ඡලකරණං. මහතියා තුලාය. පච්ඡාභාගෙති තුලාය පච්ඡිමභාගෙ. හත්ථෙනාති හත්ථපදෙසෙන. අක්කමතීති උට්ඨාතුං අදෙන්තො ගණ්හාති. දදන්තො පුබ්බභාගෙති පරෙසං දදන්තො පුබ්බභාගෙ හත්ථෙන තුලං අක්කමති. තන්ති අයචුණ්ණං.

ලොහපාතියොති තම්බලොහපාතියො. සුවණ්ණවණ්ණා කරොන්තීති අසනිඛාදසුවණ්ණකනකලිම්පිතා සුවණ්ණවණ්ණා කරොන්ති. මානභාජනස්ස ¶ හදයභූතස්ස අබ්භන්තරස්ස භින්නං හදයභෙදො. නිමියමානස්ස තිලතණ්ඩුලාදිකස්ස සිඛාය අග්ගකොටියා භින්නං සිඛාභෙදො. ඛෙත්තාදීනං මිනනරජ්ජුයා අඤ්ඤථාකරණං රජ්ජුභෙදො. රජ්ජුගහණෙනෙව චෙත්ථ දණ්ඩකස්ස ගහණං කතමෙවාති දට්ඨබ්බං.

1166-71. වධොති මුට්ඨිප්පහාරකසාතාළනාදීහි හිංසනං, විහෙඨනන්ති අත්ථො. විහෙඨනත්ථොපි හි වධ-සද්දො දිස්සති ‘‘අත්ථානං වධිත්වා වධිත්වා රොදෙය්යා’’තිආදීසු. අට්ඨකථායං පන ‘‘මාරණ’’න්ති වුත්තං, තං පන පොථනං සන්ධායාති සක්කා විඤ්ඤාතුං මාරණසද්දස්ස විහිංසනෙපි දිස්සනතො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

ආමකධඤ්ඤපෙය්යාලවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සාරත්ථප්පකාසිනියා සංයුත්තනිකාය-අට්ඨකථාය

මහාවග්ගවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා නිට්ඨිතා.

සකලරූපාරූපසම්මසනෙ ¶ සණ්හසුඛුමවිසයඤාණතාය විපස්සනාචාරනිපුණබුද්ධීනං සුසංයතකායවචීසමාචාරතාය සමථවිපස්සනාසු සම්මදෙව යතනතො ච යතීනං භික්ඛූනං ඛන්ධායතනධාතුසච්චින්ද්රියපටිච්චසමුප්පාදභෙදෙ පරමත්ථධම්මෙ නානානයෙහි ඤාණවිභාගස්ස සන්නිස්සයෙන බහුකාරස්ස සංයුත්තාගමවරස්ස අත්ථසංවණ්ණනං කාතුං සාරත්ථප්පකාසනතො එව නිපුණා යා මයා අට්ඨකථා ආරද්ධාති සම්බන්ධො. සවිසෙසං පඤ්ඤාවහගුණත්තා එව හිස්ස ගන්ථාරම්භෙ ආදිතොපි ‘‘පඤ්ඤාපභෙදජනනස්සා’’ති ¶ වුත්තං. මහාඅට්ඨකථාය සාරන්ති සංයුත්තමහාඅට්ඨකථාය සාරං. එකූනසට්ඨිමත්තොති ථොකං ඌනභාවතො මත්ත-සද්දග්ගහණං.

මූලට්ඨකථාය සාරන්ති පුබ්බෙ වුත්තසංයුත්තමහාඅට්ඨකථාය සාරමෙව පුන නිගමනවසෙන වුත්තන්ති. අථ වා මූලට්ඨකථාය සාරන්ති පොරාණට්ඨකථාසු අත්ථසාරං. තෙන එතං දස්සෙති ‘‘සංයුත්තමහාඅට්ඨකථාය අත්ථසාරං ආදාය ඉමං සාරත්ථප්පකාසිනිං කරොන්තෙන සෙසමහානිකායානම්පි මූලට්ඨකථාසු ඉධ වියොගක්ඛමං අත්ථසාරං ආදාය අකාසි’’න්ති. ‘‘මහාවිහාරාධිවාසීන’’න්ති ච ඉදං පුරිමපච්ඡිමපදෙහි සද්ධිං සම්බන්ධිතබ්බං ‘‘මහාවිහාරාධිවාසීනං සමයං පකාසයන්තිං මහාවිහාරාධිවාසීනං මූලට්ඨකථාය සාරං ආදායා’’ති ච. තෙන පුඤ්ඤෙන. හොතු සබ්බො සුඛී ලොකොති කාමාවචරාදිවිභාගො සබ්බො සත්තලොකො යථාරහං බොධිත්තයාධිගමවසෙන සම්පයුත්තෙන නිබ්බානසුඛෙන සුඛිතො හොතූති සදෙවකස්ස ලොකස්ස අච්චන්තං සුඛාධිගමාය අත්තනො පුඤ්ඤං පරිණාමෙති.

සංයුත්තනිකාය-අට්ඨකථාය ලීනත්ථප්පකාසනා නිට්ඨිතා.