තීකා > සුත්තපිටක (ටීකා) > සංයුත්තනිකාය (ටීකා) > මහාවග්ග-ටීකා

367. එකායන්වායන්ති ¶ ¶ සන්ධිවසෙන වුත්තං ඔ-කාරස්ස ව-කාරං අ-කාරස්ස දීඝං කත්වා. අයං කිර සංයුත්තාභිලාපො, තත්ථ අයන-සද්දො මග්ගපරියායො. න කෙවලං අයමෙව, අථ ඛො අඤ්ඤෙපි මග්ගපරියායාති පදුද්ධාරං කරොන්තො ‘‘මග්ගස්ස හී’’තිආදිං වත්වා යදි මග්ගපරියායො ආයන-සද්දො, කස්මා පුන මග්ගොති වුත්තන්ති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘තස්මා’’තිආදි. තත්ථ එකමග්ගොති එකොව මග්ගො. න හි නිබ්බානගාමිමග්ගො අඤ්ඤො අත්ථීති. නනු සතිපට්ඨානං ඉධ මග්ගොති අධිප්පෙතං, තදඤ්ඤෙපි බහූ මග්ගධම්මා අත්ථීති? සච්චං අත්ථි, තෙ පන සතිපට්ඨානග්ගහණෙනෙව ගහිතා තදවිනාභාවතො. තථා හි ඤාණවීරියාදයො නිද්දෙසෙ ගහිතා, උද්දෙසෙ සතියා එව ගහණං වෙනෙය්යජ්ඣාසයවසෙනාති දට්ඨබ්බං, සතියා මග්ගභාවදස්සනත්ථඤ්ච. න ද්වෙධාපථභූතොති ඉමිනා ඉමස්ස ද්වයභාවාභාවං විය අනිබ්බානගාමිභාවාභාවඤ්ච දස්සෙති. නිබ්බානගමනට්ඨෙනාති නිබ්බානං ගච්ඡති එතෙනාති නිබ්බානගමනං, සො එව අවිපරීතභාවනාය අත්ථො, තෙන නිබ්බානගමනට්ඨෙන, නිබ්බානාධිගමූපායතායාති අත්ථො. මග්ගනීයට්ඨෙනාති ගවෙසිතබ්බතාය.

රාගාදීහීති ‘‘රාගො මලං, දොසො මලං, මොහො මල’’න්ති (විභ. 924) එවං වුත්තෙහි රාගාදීහි මලෙහි. සා පනායං සංකිලිට්ඨචිත්තානං විසුද්ධි සිජ්ඣමානා යස්මා සොකාදීනං අනුප්පාදාය සංවත්තති, තස්මා වුත්තං ‘‘සොකපරිදෙවානං සමතික්කමායා’’තිආදි. තත්ථ සොචනං ඤාතිබ්යසනාදිනිමිත්තං චෙතසො සන්තාපො අන්තොනිජ්ඣානං සොකො. ඤාතිබ්යසනාදිනිමිත්තමෙව සොකාධිකතාජනිතො ‘‘කහං එකපුත්තකා’’තිආදිනා පරිදෙවනවසෙන වාචාවිප්පලාපො පරිදෙවනං පරිදෙවො. තස්ස ආයතිං අනුප්පජ්ජනං ඉධ සමතික්කමොති ආහ ‘‘පහානායා’’ති. දුක්ඛදොමනස්සානන්ති එත්ථ චෙතසිකදුක්ඛතාය දොමනස්සස්සපි දුක්ඛසද්දෙනෙව ගහණෙ ¶ සිද්ධෙ සද්දෙන අනිවත්තනතො ¶ සාමඤ්ඤජොතනාය විසෙසවචනං සෙට්ඨන්ති ‘‘දොමනස්සාන’’න්තෙව වුත්තං. චෙතසිකදොමනස්සස්සාති භූතකථනං දට්ඨබ්බං. ඤායති එතෙන යාථාවතො පටිවිජ්ඣීයති චතුසච්චන්ති ඤායො වුච්චති අරියමග්ගො. නනු අයම්පි මග්ගො, කිං මග්ගො එව මග්ගස්ස අධිගමාය හොතීති චොදනං සන්ධායාහ – ‘‘අයං හී’’තිආදි. තණ්හාව කම්මකිලෙසවිපාකානං විනනට්ඨෙන සංසිබ්බනට්ඨෙන වානං. තෙන තණ්හාවානෙන විරහිතත්තා තස්ස අභාවාති අත්ථො. අත්තපච්චක්ඛායාති අත්තපච්චක්ඛත්ථාය.

වණ්ණභාසනන්ති පසංසාවචනං. විසුද්ධින්ති විසුජ්ඣනං කිලෙසප්පහානං. උග්ගහෙතබ්බන්ති එත්ථ වාචුග්ගතකරණං උග්ගහො. පරිචයකරණං පරිපුච්ඡාමූලකත්තා තග්ගහණෙනෙව ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං.

න තතො හෙට්ඨාති ඉධ අධිප්පෙතකායාදීනං වෙදනාදිසභාවත්තාභාවා කායවෙදනාචිත්තවිමුත්තස්ස තෙභූමකධම්මස්ස විසුං විපල්ලාසවත්ථන්තරභාවෙන ගහිතත්තා ච හෙට්ඨා ගහණෙසු විපල්ලාසවත්ථූනං අනිට්ඨානං සන්ධාය වුත්තං. පඤ්චමස්ස පන විපල්ලාසවත්ථුනො අභාවෙන ‘‘න උද්ධ’’න්ති ආහ. ආරම්මණවිභාගෙන හෙත්ථ සතිපට්ඨානවිභාගොති. තයො සතිපට්ඨානාති සතිපට්ඨානසද්දස්ස අත්ථුද්ධාරදස්සනං, න ඉධ පාළියං වුත්තස්ස සතිපට්ඨානසද්දස්ස අත්ථදස්සනං. ආදීසු හීති එත්ථ ආදි-සද්දෙන ‘‘ඵස්සසමුදයා වෙදනානං සමුදයො, නාමරූපසමුදයා චිත්තස්ස සමුදයො, මනසිකාරසමුදයා ධම්මානං සමුදයො’’ති (සං. නි. 5.408) සතිපට්ඨානාති වුත්තානං සතිගොචරානං පකාසකෙ සුත්තපදෙසෙ සඞ්ගණ්හාති. එවං පටිසම්භිදාමග්ගපාළියම්පි අවසෙසපාළිපදෙසදස්සනත්ථො ආදි-සද්දො දට්ඨබ්බො. සතියා පට්ඨානන්ති සතියා පතිට්ඨාතබ්බට්ඨානං.

අරියොති ආරකත්තාදිනා අරියං සම්මාසම්බුද්ධමාහ. එත්ථාති එතස්මිං සළායතනවිභඞ්ගසුත්තෙ (ම. නි. 3.311). තත්ථ හි –

‘‘තයො සතිපට්ඨානා යදරියො…පෙ… මරහතීති ඉති ඛො පනෙතං වුත්තං, කිඤ්චෙතං පටිච්ච වුත්තං. ඉධ, භික්ඛවෙ, සත්ථා සාවකානං ධම්මං දෙසෙති අනුකම්පකො හිතෙසී අනුකම්පං උපාදාය – ‘ඉදං වො ¶ හිතාය ඉදං වො සුඛායා’ති. තස්ස සාවකා න සුස්සූසන්ති, න සොතං ඔදහන්ති, න අඤ්ඤා චිත්තං උපට්ඨපෙන්ති, වොක්කම්ම ච සත්ථුසාසනා වත්තන්ති. තත්ර, භික්ඛවෙ, තථාගතො න චෙව අනත්තමනො හොති, න ච අනත්තමනතං පටිසංවෙදෙති, අනවස්සුතො ච විහරති සතො සම්පජානො. ඉදං, භික්ඛවෙ, පඨමං සතිපට්ඨානං. යදරියො සෙවති…පෙ... මරහති. පුන චපරං, භික්ඛවෙ, සත්ථා ¶ …පෙ… ඉදං වො සුඛායාති. තස්ස එකච්චෙ සාවකා න සුස්සූසන්ති…පෙ… එකච්චෙ සාවකා සුස්සූසන්ති…පෙ… න ච වොක්කම්ම සත්ථුසාසනා වත්තන්ති. තත්ර, භික්ඛවෙ, තථාගතො න චෙව අනත්තමනො හොති, න ච අනත්තමනතං පටිසංවෙදෙති, න චෙව අත්තමනො හොති, න ච අත්තමනතං පටිසංවෙදෙති. අනත්තමනතඤ්ච අත්තමනතඤ්ච තදුභයං අභිනිවජ්ජෙත්වා උපෙක්ඛකො විහරති සතො සම්පජානො. ඉදං, භික්ඛවෙ, දුතියං සතිපට්ඨානං…පෙ… මරහති. පුන චපරං, භික්ඛවෙ,…පෙ… සුඛායාති, තස්ස සාවකා සුස්සූසන්ති…පෙ… වත්තන්ති. තත්ර, භික්ඛවෙ, තථාගතො අත්තමනො චෙව හොති, අත්තමනතඤ්ච පටිසංවෙදෙති, අනවස්සුතො ච විහරති සතො සම්පජානො. ඉදං, භික්ඛවෙ, තතියං සතිපට්ඨාන’’න්ති –

එවං පටිඝානුනයෙහි අනවස්සුතතා නිච්චං උපට්ඨිතස්සතිතාය තදුභයවීතිවත්තතා ‘‘සතිපට්ඨාන’’න්ති වුත්තා. බුද්ධානංයෙව හි නිච්චං උපට්ඨිතස්සතිතා හොති ආවෙණිකධම්මභාවතො, න පච්චෙකබුද්ධාදීනං. ප-සද්දො ආරම්භං ජොතෙති, ආරම්භො ච පවත්තීති කත්වා ආහ ‘‘පවත්තයිතබ්බතොති අත්ථො’’ති. සතියා කරණභූතාය පට්ඨානං පට්ඨපෙතබ්බං සතිපට්ඨානං. අන-සද්දො හි බහුලවචනෙන කම්මත්ථොපි හොතීති.

තථාස්ස කත්තුඅත්ථොපි ලබ්භතීති ‘‘පතිට්ඨාතීති පට්ඨාන’’න්ති වුත්තං. උපට්ඨාතීති එත්ථ උප-සද්දො භුසත්ථවිසිට්ඨං පක්ඛන්දනං දීපෙතීති ‘‘ඔක්කන්දිත්වා පක්ඛන්දිත්වා පවත්තතීති අත්ථො’’ති වුත්තං. පුන භාවත්ථං සතිසද්දං පට්ඨානසද්දඤ්ච වණ්ණෙන්තො ‘‘අථ වා’’තිආදිමාහ. තෙන පුරිමවිකප්පෙ සති-සද්දො පට්ඨාන-සද්දො ච කත්තුඅත්ථොති විඤ්ඤායති. සරණට්ඨෙනාති චිරකතස්ස චිරභාසිතස්ස ච අනුස්සරණට්ඨෙන. ඉදන්ති යං ‘‘සතියෙව සතිපට්ඨාන’’න්ති වුත්තං, ඉදං ඉධ ඉමස්මිං සුත්තපදෙසෙ අධිප්පෙතං.

යදි ¶ එවන්ති යදි සති එව සතිපට්ඨානං, සති නාම එකො ධම්මො, එවං සන්තෙ කස්මා සතිපට්ඨානාති බහුවචනන්ති ආහ ‘‘සතීනං බහුත්තා’’තිආදි. යදි බහුකා තා සතියො, අථ කස්මා මග්ගොති එකවචනන්ති යොජනා. මග්ගනට්ඨෙනාති නිය්යානට්ඨෙන. නිය්යානිකො හි මග්ගධම්මො, තෙනෙව නිය්යානිකභාවෙන එකත්තුපගතො එකන්තතො නිබ්බානං ගච්ඡති, අත්ථිකෙහි ච තදත්ථං මග්ගීයතීති ආහ ‘‘වුත්තඤ්හෙත’’න්තිආදි. තත්ථ චතස්සොපි චෙතාති කායානුපස්සනාදිවසෙන චතුබ්බිධාපි ච එතා සතියො. අපරභාගෙති අරියමග්ගක්ඛණෙ. කිච්චං සාධයමානාති පුබ්බභාගෙ කායාදීසු ආරම්මණෙසු සුභසඤ්ඤාදිවිධමනවසෙන විසුං විසුං පවත්තිත්වා මග්ගක්ඛණෙ සකිංයෙව ¶ තත්ථ චතුබ්බිධස්සපි විපල්ලාසස්ස සමුච්ඡෙදවසෙන පහානකිච්චං සාධයමානා ආරම්මණකරණවසෙන නිබ්බානං ගච්ඡන්ති, තමෙවස්ස චතුකිච්චසාධනතං උපාදාය බහුවචනනිද්දෙසො, තථාපි අත්ථතො භෙදාභාවතො මග්ගොති එකවචනෙන වුච්චති. තෙනාහ – ‘‘තස්මා චතස්සොපි එකො මග්ගොති වුත්තා’’ති.

කථෙතුකම්යතාපුච්ඡා ඉතරාසං පුච්ඡානං ඉධ අසම්භවතො නිද්දෙසාදිවසෙන දෙසෙතුකාමතාය ච තථා වුත්තත්තා. ‘‘අයඤ්චෙව කායො බහිද්ධා ච නාමරූප’’න්තිආදීසු (ම. නි. 1.271, 287, 297; පාරා. 11) ඛන්ධපඤ්චකං, ‘‘සුඛඤ්ච කායෙන පටිසංවෙදෙතී’’තිආදීසු වෙදනාදයො තයො අරූපක්ඛන්ධා, ‘‘යා තස්මිං සමයෙ කායස්ස පස්සද්ධි පටිප්පස්සද්ධී’’තිආදීසු (ධ. ස. 40) වෙදනාදයො තයො චෙතසිකා ඛන්ධා ‘‘කායො’’ති වුච්චන්ති, තතො විසෙසනත්ථං ‘‘කායෙති රූපකායෙ’’ති ආහ. කායානුපස්සීති එත්ථ තස්සීලත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘කායං අනුපස්සනසීලො’’ති ආහ. අනිච්චතො අනුපස්සතීති චතුසමුට්ඨානිකකායං ‘‘අනිච්ච’’න්ති අනුපස්සති, එවං පස්සන්තො එව චස්ස අනිච්චාකාරම්පි අනුපස්සතීති වුච්චති, තථාභූතස්ස චස්ස නිච්චගාහස්ස විසෙසොපි න හොතීති වුත්තං ‘‘නො නිච්චතො’’ති. තථා හෙස ‘‘නිච්චසඤ්ඤං පජහතී’’ති (පටි. ම. 1.28) වුත්තො. එත්ථ ච අනිච්චතො එව අනුපස්සතීති එවකාරො ලුත්තනිද්දිට්ඨොති තෙන නිවත්තිතමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘නො නිච්චතො’’ති වුත්තං. න චෙත්ථ දුක්ඛානුපස්සනාදිනිවත්තනමාසඞ්කිතබ්බං පටියොගිනිවත්තනපරත්තා එව-කාරස්ස, උපරි දෙසනාආරුළ්හත්තා ච තාසං. දුක්ඛතො අනුපස්සතීතිආදීසුපි එසෙව නයො. අයං පන විසෙසො – අනිච්චස්ස දුක්ඛත්තා ¶ තමෙව කායං දුක්ඛතො අනුපස්සති, දුක්ඛස්ස අනත්තත්තා අනත්තතො අනුපස්සතීති.

යස්මා පන යං අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තා, න තං අභිනන්දිතබ්බං, යඤ්ච න අභිනන්දිතබ්බං, න තත්ථ රජ්ජිතබ්බං, තස්මා වුත්තං ‘‘අනිච්චතො අනුපස්සති, නො නිච්චතො, දුක්ඛතො අනුපස්සති, නො සුඛතො, අනත්තතො අනුපස්සති, නො අත්තතො, නිබ්බින්දති, නො නන්දති, විරජ්ජති, නො රජ්ජතී’’ති. සො එවං අරජ්ජන්තො රාගං නිරොධෙති, නො සමුදෙති, සමුදයං න කරොතීති අත්ථො. එවං පටිපන්නො ච පටිනිස්සජ්ජති, නො ආදියති. අයඤ්හි අනිච්චාදිඅනුපස්සනා තදඞ්ගවසෙන සද්ධිං කායතන්නිස්සයඛන්ධාභිසඞ්ඛාරෙහි කිලෙසානං පරිච්චජනතො සඞ්ඛතදොසදස්සනෙන තබ්බිපරීතෙ නිබ්බානෙ තන්නින්නතාය පක්ඛන්දනතො ‘‘පරිච්චාගපටිනිස්සග්ගො චෙව පක්ඛන්දනපටිනිස්සග්ගො චා’’ති වුච්චති. තස්මා තාය සමන්නාගතො භික්ඛු වුත්තනයෙන කිලෙසෙ ච පරිච්චජති, නිබ්බානෙ ච පක්ඛන්දති, තථාභූතො ච පරිච්චජනවසෙන කිලෙසෙ ¶ න ආදියති, නාපි අදොසදස්සිතාවසෙන සඞ්ඛතාරම්මණං. තෙන වුත්තං ‘‘පටිනිස්සජ්ජති, නො ආදියතී’’ති. ඉදානි නිස්සිතාහි අනුපස්සනාහි යෙසං ධම්මානං පහානං හොති, තං දස්සෙතුං ‘‘අනිච්චතො අනුපස්සන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහතී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ නිච්චසඤ්ඤන්ති සඞ්ඛාරා නිච්චාති එවං පවත්තං විපරීතසඤ්ඤං. දිට්ඨිචිත්තවිපල්ලාසපහානමුඛෙනෙව සඤ්ඤාවිපල්ලාසප්පහානන්ති සඤ්ඤාගහණං, සඤ්ඤාසීසෙන වා තෙසම්පි ගහණං දට්ඨබ්බං. නන්දින්ති සප්පීතිකතණ්හං. සෙසං වුත්තනයමෙව.

විහරතීති ඉමිනා කායානුපස්සනාසමඞ්ගිනො ඉරියාපථවිහාරො වුත්තොති ආහ – ‘‘ඉරියතී’’ති, ඉරියාපථං පවත්තෙතීති අත්ථො. ආරම්මණකරණවසෙන අභිබ්යාපනතො ‘‘තීසු භවෙසූ’’ති වුත්තං, උප්පජ්ජනවසෙන පන කිලෙසා පරිත්තභූමකා එවාති. යදිපි කිලෙසානං පහානං ආතාපනන්ති තං සම්මාදිට්ඨිආදීනම්පි අත්ථෙව, ආතප්ප-සද්දොවිය පන ආතාප-සද්දොපි වීරියෙ එව නිරුළ්හොති වුත්තං ‘‘වීරියස්සෙතං නාම’’න්ති. අථ වා පටිපක්ඛප්පහානෙ සම්පයුත්තධම්මානං අබ්භුස්සහනවසෙන පවත්තමානස්ස වීරියස්ස සාතිසයං තදාතාපනන්ති වීරියමෙව තථා වුච්චති, න අඤ්ඤෙ ධම්මා.

ආතාපීති චායමීකාරො පසංසාය, අතිසයස්ස වා දීපකොති ආතාපීගහණෙන සම්මප්පධානසමඞ්ගිතං දස්සෙති. සම්මා සමන්තතො සාමඤ්ච පජානන්තො සම්පජානො, අසම්මිස්සතො වවත්ථානෙ අඤ්ඤධම්මානුපස්සිතාභාවෙන ¶ සම්මා අවිපරීතං, සබ්බාකාරපජානනෙන සමන්තතො, උපරූපරි විසෙසාවහභාවෙන පවත්තියා සාමං පජානන්තොති අත්ථො. යදි පඤ්ඤාය අනුපස්සති, කථං සතිපට්ඨානතාති ආහ ‘‘න හී’’තිආදි. තස්මා සතියා ලද්ධුපකාරාය එව පඤ්ඤාය එත්ථ යථාවුත්තෙ කායෙ කම්මට්ඨානිකො භික්ඛු අනුපස්සකො, තස්මා ‘‘කායානුපස්සී’’ති වුච්චති. අන්තොසඞ්ඛෙපො අන්තොලීනතා, කොසජ්ජන්ති අත්ථො. උපායපරිග්ගහොති එත්ථ සීලවිසොධනාදි ගණනාදි උග්ගහකොසල්ලාදි ච උපායො, තබ්බිපරියායතො අනුපායො වෙදිතබ්බො. යස්මා ච උපට්ඨිතස්සතී යථාවුත්තං උපායං න පරිච්චජති, අනුපායඤ්ච න උපාදියති, තස්මා වුත්තං ‘‘මුට්ඨස්සති…පෙ… අසමත්ථො හොතී’’ති. තෙනාති උපායානුපායානං පරිග්ගහපරිවජ්ජනෙසු අපරිච්චාගාපරිග්ගහෙසු ච අසමත්ථභාවෙන. අස්ස යොගිනො.

යස්මා සතියෙවෙත්ථ සතිපට්ඨානං වුත්තා, තස්මාස්ස සම්පයුත්තධම්මා වීරියාදයො අඞ්ගන්ති ආහ – ‘‘සම්පයොගඞ්ගඤ්චස්ස දස්සෙත්වා’’ති. අඞ්ග-සද්දො චෙත්ථ කාරණපරියායො දට්ඨබ්බො. සතිග්ගහණෙනෙවෙත්ථ සම්මාසමාධිස්සපි ගහණං දට්ඨබ්බං තස්සා සමාධික්ඛන්ධෙ සඞ්ගහිතත්තා. යස්මා වා සතිසීසෙනායං ¶ දෙසනා. න හි කෙවලාය සතියා කිලෙසප්පහානං සම්භවති, නිබ්බානාධිගමො වා, නාපි කෙවලා සති පවත්තති, තස්මාස්ස ඣානදෙසනායං සවිතක්කාදිවචනස්ස විය සම්පයොගඞ්ගදස්සනතාති අඞ්ග-සද්දස්ස අවයවපරියායතා දට්ඨබ්බා. පහානඞ්ගන්ති ‘‘විවිච්චෙව කාමෙහී’’තිආදීසු විය පහාතබ්බඞ්ගං දස්සෙතුං. යස්මා එත්ථ පුබ්බභාගමග්ගො අධිප්පෙතො, න ලොකුත්තරමග්ගො, තස්මා පුබ්බභාගියමෙව විනයං දස්සෙන්තො ‘‘තදඞ්ගවිනයෙන වා වික්ඛම්භනවිනයෙන වා’’ති ආහ. අස්සාති යොගිනො. තෙසං ධම්මානන්ති වෙදනාදිධම්මානං. තෙසඤ්හි තත්ථ අනධිප්පෙතත්තා ‘‘අත්ථුද්ධාරනයෙනෙතං වුත්ත’’න්ති ආහ. යං පනාති විභඞ්ගෙ, විභඞ්ගපකරණෙති අධිප්පායො. එත්ථාති ‘‘ලොකෙ’’ති එතස්මිං පදෙ, තා ච ලොකියා එව අනුපස්සනා නාම සම්මසනන්ති කත්වා.

දුක්ඛතොති විපරිණාමසඞ්ඛාරදුක්ඛතාහි දුක්ඛසභාවතො, දුක්ඛාති අනුපස්සිතබ්බාති අත්ථො. සෙසපදද්වයෙපි එසෙව නයො. යො සුඛං ¶ දුක්ඛතො අද්දාති යො භික්ඛු සුඛං වෙදනං විපරිණාමදුක්ඛතාය දුක්ඛන්ති පඤ්ඤාචක්ඛුනා අද්දක්ඛි. දුක්ඛමද්දක්ඛි සල්ලතොති දුක්ඛවෙදනං පීළාජනනතො අන්තොතුදනතො දුන්නීහරණතො ච සල්ලන්ති අද්දක්ඛි පස්සි. අදුක්ඛමසුඛන්ති උපෙක්ඛාවෙදනං. සන්තන්ති සුඛදුක්ඛානං විය අනොළාරිකතාය පච්චයවසෙන වූපසන්තසභාවත්තා ච සන්තං. අනිච්චතොති හුත්වා අභාවතො උදයබ්බයවන්තතො තාවකාලිකතො නිච්චපටික්ඛෙපතො ච අනිච්චන්ති යො අද්දක්ඛි. ස වෙ සම්මද්දසො භික්ඛූති සො භික්ඛු එකංසෙන, පරිබ්යත්තං වා වෙදනාය සම්මා පස්සනකොති අත්ථො.

දුක්ඛාතිපීති සඞ්ඛාරදුක්ඛතාය දුක්ඛා ඉතිපි. සබ්බං තං වෙදයිතං දුක්ඛස්මිං අන්තොගධං පරියාපන්නන්ති වදාමි සඞ්ඛාරදුක්ඛන්ති වත්තබ්බතො. සුඛදුක්ඛතොපි චාති සුඛාදීනං ඨිතිවිපරිණාමඤාණසුඛතාය ච විපරිණාමට්ඨිතිඅඤ්ඤාණදුක්ඛතාය ච වුත්තත්තා තිස්සොපි සුඛතො තිස්සොපි ච දුක්ඛතො අනුපස්සිතබ්බාති අත්ථො. සත්ත අනුපස්සනා හෙට්ඨා පකාසිතා එව.

ආරම්මණා…පෙ… භෙදානන්ති රූපාදිආරම්මණනානත්තස්ස නීලාදිතබ්භෙදස්ස, ඡන්දාදිඅධිපතිනානත්තස්ස හීනාදිතබ්භෙදස්ස, ඤාණඣානාදිසහජාතනානත්තස්ස සසඞ්ඛාරිකාසඞ්ඛාරික-සවිතක්ක-සවිචාරාදිතබ්භෙදස්ස, කාමාවචරාදිභූමිනානත්තස්ස, උක්කට්ඨමජ්ඣිමාදිතබ්භෙදස්ස, කුසලාදිකම්මනානත්තස්ස, දෙවගතිසංවත්තනියතාදිතබ්භෙදස්ස, කණ්හසුක්කවිපාකනානත්තස්ස, දිට්ඨධම්මවෙදනීයතාදිතබ්භෙදස්ස, පරිත්තභූමකාදිකිරියානානත්තස්ස, තිහෙතුකාදිතබ්භෙදස්ස වසෙන අනුපස්සිතබ්බන්ති යොජනා. ආදි-සද්දෙන සවත්ථුකාවත්ථුකාදිනානත්තස්ස පුග්ගලත්තයසාධාරණාදිතබ්භෙදස්ස ¶ ච සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. සරාගාදීනන්ති මහාසතිපට්ඨානසුත්තෙ (දී. නි. 2.381; ම. නි. 1.114) ආගතානං සරාගවීතරාගාදිභෙදානං. සලක්ඛණ-සාමඤ්ඤලක්ඛණානන්ති ඵුසනාදිතංතංසලක්ඛණානඤ්චෙව අනිච්චතාදිසාමඤ්ඤලක්ඛණානඤ්ච වසෙනාති යොජනා.

සුඤ්ඤතධම්මස්සාති අනත්තතාසඞ්ඛාතසුඤ්ඤතසභාවස්ස. ‘‘සලක්ඛණ-සාමඤ්ඤලක්ඛණාන’’න්ති හි ඉමිනා යො ඉතො බාහිරකෙහි සාමිනිවාසීකාරකවෙදකඅධිට්ඨායකභාවෙන පරිකප්පිතො අත්තා, තස්ස සඞ්ඛාරෙසු නිච්චතා සුඛතා විය කත්ථචිපි අභාවො විභාවිතො. නත්ථි එතෙසං අත්තාති අනත්තා, යස්මා පන සඞ්ඛාරෙසු එකධම්මොපි අත්තා ¶ න හොති, තස්මා තෙ න අත්තාතිපි අනත්තාති අයං තෙසං සුඤ්ඤතධම්මො. තස්ස සුඤ්ඤතධම්මස්ස, යං විභාවෙතුං අභිධම්මෙ (ධ. ස. 121) ‘‘තස්මිං ඛො පන සමයෙ ධම්මා හොන්තී’’තිආදිනා සුඤ්ඤතවාරදෙසනා වුත්තා. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

අම්බපාලිසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

368. සරතීති සතො. අයං පන න යාය කායචි සතියා සතො, අථ ඛො එදිසායාති දස්සෙන්තො ‘‘කායාදිඅනුපස්සනාසතියා’’ති ආහ. චතුසම්පජඤ්ඤපඤ්ඤායාති චතුබ්බිධසම්පජඤ්ඤපඤ්ඤාය, අභික්කමනං අභික්කන්තන්ති ආහ – ‘‘අභික්කන්තං වුච්චති ගමන’’න්ති. තථා පටික්කමනං පටික්කන්තන්ති වුත්තං – ‘‘පටික්කන්තං නිවත්තන’’න්ති. නිවත්තනඤ්ච නිවත්තිමත්තං, නිවත්තිත්වා පන ගමනං ගමනමෙව. කායං අභිහරන්තො අභිගමනවසෙන කායං නාමෙන්තො. ඨානනිසජ්ජාසයනෙසු යො ගමනාදිවිධිනා කායස්ස පුරතො අභිහාරො, සො අභික්කමො, පච්ඡතො අපහරණං පටික්කමොති දස්සෙන්තො ‘‘ඨානෙපී’’තිආදිමාහ. ආසනස්සාති පීඨකාදිආසනස්ස. පුරිමඅඞ්ගාභිමුඛොති අටනිකාදිපුරිමාවයවාභිමුඛො. සංසරන්තොති සංසප්පන්තො. පච්චාසංසරන්තොති පටිආසප්පන්තො. එසෙව නයොති ඉමිනා සරීරස්සෙව අභිමුඛසංසප්පනපටිආසප්පනානි නිදස්සෙති.

සම්මා පජානනං සම්පජානං. තෙන අත්තනා කාතබ්බකිච්චස්ස කරණසීලො සම්පජානකාරීති ආහ – ‘‘සම්පජඤ්ඤෙන සබ්බකිච්චකාරී’’ති. සම්පජානමෙව හි සම්පජඤ්ඤං. සම්පජඤ්ඤස්සෙව වා කාරීති ¶ සම්පජඤ්ඤස්සෙව කරණසීලො. සම්පජඤ්ඤං කරොතෙවාති අභික්කන්තාදීසු අසම්මොහං උප්පාදෙති එව, සම්පජානස්සෙව වා කාරො එතස්ස අත්ථීති සම්පජානකාරී.

ධම්මතො වඩ්ඪිතසඞ්ඛාතෙන සහ අත්ථෙන වත්තතීති සාත්ථකං, අභික්කන්තාදි, සාත්ථකස්ස සම්පජානනං සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං. සප්පායස්ස අත්තනො ¶ උපකාරාවහස්ස හිතස්ස සම්පජානනං සප්පායසම්පජඤ්ඤං. අභික්කමාදීසු භික්ඛාචාරගොචරෙ, අඤ්ඤත්ථාපි ච පවත්තෙසු අවිජහිතෙ කම්මට්ඨානසඞ්ඛාතෙ ගොචරෙ සම්පජඤ්ඤං ගොචරසම්පජඤ්ඤං. අභික්කමාදීසු අසම්මුය්හනමෙව සම්පජඤ්ඤං අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං. පරිග්ගණ්හිත්වාති තුලයිත්වා තීරෙත්වා, පටිසඞ්ඛායාති අත්ථො. සඞ්ඝදස්සනෙනෙව උපොසථපවාරණාදිඅත්ථං ගමනං සඞ්ගහිතං. අසුභදස්සනාදීති ආදි-සද්දෙන කසිණපරිකම්මාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විවරිතුං ‘‘චෙතියං දිස්වාපි හී’’තිආදි වුත්තං. අරහත්තං පාපුණාතීති උක්කට්ඨනිද්දෙසො එසො. සමථවිපස්සනුප්පාදනම්පි හි භික්ඛුනො වුද්ධි එව. දක්ඛිණද්වාරෙති චෙතියඞ්ගණස්ස දක්ඛිණද්වාරෙ, තථා පච්ඡිමද්වාරෙතිආදීසු. අභයවාපි පාළියන්ති අභයවාපියා පුරත්ථිමතීරෙ.

බුද්ධවංස-අරියවංස-චෙතියවංස-දීපවංසාදිවංසකථනතො මහාඅරියවංසභාණකො ථෙරො. පඤ්ඤායනට්ඨානෙති චෙතියස්ස පඤ්ඤායනට්ඨානෙ. එකපදුද්ධාරෙති පදුද්ධාරපතිට්ඨානපරිවත්තනං අකත්වා එකස්මිංයෙව අවට්ඨානෙ. කෙචීති අභයගිරිවාසිනො.

තස්මිං පනාති සාත්ථකසම්පජඤ්ඤවසෙන පරිග්ගහිතඅත්ථෙපි ගමනෙ. අත්ථො නාම ධම්මතො වඩ්ඪීති යං සාත්ථකන්ති අධිප්පෙතං ගමනං, තං සප්පායමෙවාති සියා කස්සචි ආසඞ්කාති තන්නිවත්තනත්ථං ‘‘චෙතියදස්සනං තාවා’’තිආදි ආරද්ධං. චිත්තකම්මරූපකානි වියාති චිත්තකම්මකතා පටිමායො විය, යන්තපයොගෙන වා විචිත්තකම්මා පටිමාය සදිසා යන්තරූපකා විය. අසමපෙක්ඛනං ගෙහස්සිතඅඤ්ඤාණුපෙක්ඛාවසෙන ආරම්මණෙ අයොනිසො ඔලොකනාදි. යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘චක්ඛුනා රූපං දිස්වා උප්පජ්ජති උපෙක්ඛා බාලස්ස මූළ්හස්ස පුථුජ්ජනස්සා’’තිආදි (ම. නි. 3.308). හත්ථිආදිසම්මද්දෙන ජීවිතන්තරායො. විසභාගරූපදස්සනාදිනා බ්රහ්මචරියන්තරායො.

පබ්බජිතදිවසතො පට්ඨාය භික්ඛූනං අනුවත්තනකථා ආචිණ්ණා, අනනුවත්තනකථා පන තස්සා අපරා දුතියා නාම හොතීති ආහ – ‘‘ද්වෙ කථා නාම න කථිතපුබ්බා’’ති. එවන්ති ඉමිනා ¶ ‘‘සචෙ පනා’’තිආදිකං සබ්බම්පි වුත්තාකාරං පච්චාමසති, න ‘‘පුරිසස්ස මාතුගාමාසුභ’’න්තිආදිකං වුච්චමානං.

යොගකම්මස්ස ¶ පවත්තිට්ඨානතාය භාවනාය ආරම්මණං කම්මට්ඨානං වුච්චතීති ආහ ‘‘කම්මට්ඨානසඞ්ඛාතං ගොචර’’න්ති. උග්ගහෙත්වාති යථා උග්ගහනිමිත්තං උප්පජ්ජති, එවං උග්ගහකොසල්ලස්ස සම්පාදනවසෙන උග්ගහෙත්වා.

හරතීති කම්මට්ඨානං පවත්තෙති, යාව පිණ්ඩපාතපටික්කමා අනුයුඤ්ජතීති අත්ථො. න පච්චාහරතීති ආහාරූපභොගතො යාව දිවාට්ඨානුපසඞ්කමනා කම්මට්ඨානං න පටිනෙති. සමාදාය වත්තති සම්මා ආදියිත්වා තෙසං වත්තානං පරිපූරණවසෙන වත්තති. සරීරපරිකම්මන්ති මුඛධොවනාදිසරීරපටිජග්ගනං. ද්වෙ තයො පල්ලඞ්කෙති ද්වෙ තයො නිසජ්ජාවාරෙ ද්වෙ තීණි උණ්හාසනානි. තෙනාහ – ‘‘උසුමං ගාහාපෙන්තො’’ති. කම්මට්ඨානසීසෙනෙවාති කම්මට්ඨානමුඛෙනෙව කම්මට්ඨානං අවිජහන්තො එව. තෙන ‘‘පත්තොපි අචෙතනො’’තිආදිනා පවත්තෙතබ්බකම්මට්ඨානං, යථාපරිහරියමානං වා කම්මට්ඨානං අවිජහිත්වාති දස්සෙති. තථෙවාති තික්ඛත්තුමෙව. පරිභොගචෙතියතො සරීරචෙතියං ගරුතරන්ති කත්වා ‘‘චෙතියං වන්දිත්වා’’ති චෙතියවන්දනාය පඨමං කරණීයතා වුත්තා. තථා හි අට්ඨකථායං – ‘‘චෙතියං බාධයමානා බොධිසාඛා හරිතබ්බා’’ති වුත්තා. බුද්ධගුණානුස්සරණවසෙනෙව බොධිඤ්ච පණිපාතකරණන්ති ආහ – ‘‘බුද්ධස්ස භගවතො සම්මුඛා විය නිපච්චකාරං දස්සෙත්වා’’ති. ගාමසමීපෙති ගාමස්ස උපචාරට්ඨානෙ.

ජනසඞ්ගහණත්ථන්ති ‘‘මයි අකථෙන්තෙ එතෙසං කො කථෙස්සතී’’ති ධම්මානුග්ගහෙන ජනසඞ්ගහණත්ථං. තස්මාති යස්මා ‘‘ධම්මකථා නාම කථෙතබ්බා එවා’’ති අට්ඨකථාචරියා වදන්ති, යස්මා ච ධම්මකථා කම්මට්ඨානවිනිමුත්තා නාම නත්ථි, තස්මා. කම්මට්ඨානසීසෙනෙවාති අත්තනා පරිහරියමානං කම්මට්ඨානං අවිජහන්තො තදනුගුණංයෙව ධම්මකථං කථෙත්වා. අනුමොදනං කත්වාති එත්ථාපි ‘‘කම්මට්ඨානසීසෙනෙවා’’ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. සම්පත්තපරිච්ඡෙදෙනෙවාති පරිචිතො අපරිචිතොතිආදිවිභාගං අකත්වා සම්පත්තකොටියා එව, සමාගමමත්තෙනෙවාති අත්ථො. භයෙති පරචක්කාදිභයෙ.

කම්මජතෙජොති ගහණිං සන්ධායාහ. කම්මට්ඨානවීථිං නාරොහති ඛුදාපරිස්සමෙන කිලන්තකායත්තා සමාධානාභාවතො. අවසෙසට්ඨානෙති යාගුයා ¶ අග්ගහිතට්ඨානෙ. පොඞ්ඛානුපොඞ්ඛන්ති කම්මට්ඨානුපට්ඨානස්ස ¶ අවිච්ඡෙද-දස්සනමෙතං, යථා පොඞ්ඛානුපොඞ්ඛං පවත්තාය සරපටිපාටියා අනවිච්ඡෙදො, එවමෙතස්සපි කම්මට්ඨානුපට්ඨානස්සාති වුත්තං හොති.

නික්ඛිත්තධුරො භාවනානුයොගෙ. වත්තපටිපත්තියා අපූරණෙන සබ්බවත්තානි භින්දිත්වා. කාමෙ අවීතරාගො හොති. කායෙ අවීතරාගො. රූපෙ අවීතරාගො. යාවදත්ථං උදරාවදෙහං භුඤ්ජිත්වා සෙය්යසුඛං පස්සසුඛං මිද්ධසුඛං අනුයුත්තො විහරති. අඤ්ඤතරං දෙවනිකායං පණිධාය බ්රහ්මචරියං චරතී’’ති (දී. නි. 3.320; ම. නි. 1.186) එවං වුත්තං පඤ්චවිධචෙතොවිනිබන්ධචිත්තො. චරිත්වාති පවත්තිත්වා.

ගතපච්චාගතිකවත්තවසෙනාති භාවනාසහිතංයෙව භික්ඛාය ගතපච්චාගතං ගමනපච්චාගමනං එතස්ස අත්ථීති ගතපච්චාගතිකං, තදෙව වත්තං, තස්ස වසෙන. අත්තනො හිතසුඛං කාමෙන්ති ඉච්ඡන්තීති අත්තකාමා, ධම්මච්ඡන්දවන්තො. ‘‘ධම්මො’’ති හි හිතං තංනිමිත්තකඤ්ච සුඛන්ති. අථ වා විඤ්ඤූනං ධම්මානං අත්තනියත්තා අත්තභාවපරිච්ඡන්නත්තා ච අත්තා නාම ධම්මො. තෙනාහ භගවා – ‘‘අත්තදීපා, භික්ඛවෙ, විහරථ අත්තසරණා’’තිආදි (සං. නි. 3.43). තං කාමෙන්ති ඉච්ඡන්තීති අත්තකාමා. උසභං නාම වීසති යට්ඨියො. තාය සඤ්ඤායාති තාය පාසාණසඤ්ඤාය, ‘‘එත්තකං ඨානමාගතා’’ති ජානන්තාති අධිප්පායො. සො එව නයො අයං භික්ඛූතිආදිකො යො ඨානෙ වුත්තො, සො එව නිසජ්ජායපි නයො. පච්ඡතො ආගච්ඡන්තානං ඡින්නභත්තභාවභයෙනපි යොනිසොමනසිකාරං පරිබ්රූහෙති.

මද්දන්තාති ධඤ්ඤකරණට්ඨානෙ සාලිසීසානි මද්දන්තා. මහාපධානං පූජෙස්සාමීති අම්හාකං අත්ථාය ලොකනාථෙන ඡ වස්සානි කතං දුක්කරචරියං එවාහං යථාසත්ති පූජෙස්සාමීති. පටිපත්තිපූජා හි සත්ථුපූජා, න ආමිසපූජාති. ඨානචඞ්කමමෙවාති අධිට්ඨාතබ්බඉරියාපථකාලවසෙන වුත්තං, න භොජනාදිකාලෙසු අවස්සං කාතබ්බනිසජ්ජාය පටික්ඛෙපවසෙන.

වීථිං ඔතරිත්වා ඉතො චිතො අනොලොකෙත්වා පඨමමෙව වීථියො සල්ලක්ඛෙතබ්බාති ආහ ‘‘වීථියො සල්ලක්ඛෙත්වා’’ති. යං සන්ධාය ¶ වුච්චති – ‘‘පාසාදිකෙන අභික්කන්තෙනා’’තිආදි. තං දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ චා’’තිආදි වුත්තං. ආහාරෙ පටිකූලසඤ්ඤං උපට්ඨපෙත්වාතිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතන්ති ‘‘යාවදෙව ඉමස්ස කායස්ස ඨිතියා’’තිආදිනා (ම. නි. 1.23; 2.24; 3.75; සං. නි. 4.120; අ. නි. 6.58; 8.9) වුත්තෙහි අට්ඨහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතං කත්වා. නෙව දවායාතිආදි පන පටික්ඛෙපදස්සනං.

පච්චෙකබොධිං ¶ සච්ඡිකරොති, යදි උපනිස්සයසම්පන්නො හොතීති සම්බන්ධො. ඉදඤ්ච යථා හෙට්ඨා තීසු ඨානෙසු, එවං ඉතො පරෙසු ඨානෙසු උපනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. තත්ථ පච්චෙකබොධියා උපනිස්සයසම්පදා කප්පානං ද්වෙ අසඞ්ඛ්යෙය්යානි සතසහස්සඤ්ච තජ්ජං පුඤ්ඤඤාණසම්භාරසම්භරණං, සාවකබොධියං අග්ගසාවකානං එකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං කප්පසතසහස්සඤ්ච, මහාසාවකානං කප්පසතසහස්සමෙව තජ්ජං සම්භාරසම්භරණං, ඉතරෙසං අතීතාසු ජාතීසු විවට්ටසන්නිස්සයවසෙන නිබ්බත්තිතං නිබ්බෙධභාගියං කුසලං. බාහියො දාරුචීරියොති බාහියවිසයෙ ජාතසංවද්ධතාය බාහියො, දාරුචීරපරිහරණෙන දාරුචීරියොති ලද්ධසමඤ්ඤො. සො හි ආයස්මා ‘‘තස්මාතිහ තෙ, බාහිය, එවං සික්ඛිතබ්බං – දිට්ඨෙ දිට්ඨමත්තං භවිස්සතී’’තිආදිවසප්පවත්තෙන (උදා. 10) සංඛිත්තෙනෙව ඔවාදෙන ඛිප්පතරං විසෙසං අධිගච්ඡි. තෙන වුත්තං ‘‘ඛිප්පාභිඤ්ඤො වා හොති සෙය්යථාපි ථෙරො බාහියො දාරුචීරියො’’ති. එවං මහාපඤ්ඤො වාතිආදීසු යථාරහං වත්තබ්බන්ති.

තන්ති අසම්මුය්හනං. එවන්ති ඉදානි වුච්චමානාකාරදස්සනං. අත්තා අභික්කමතීති ඉමිනා අන්ධපුථුජ්ජනස්ස දිට්ඨිග්ගාහවසෙන අභික්කමෙ සම්මුය්හනං දස්සෙති, අහං අභික්කමාමීති පන ඉමිනා මානග්ගාහවසෙන, තදුභයං පන තණ්හාය විනා න හොතීති තණ්හාග්ගාහවසෙනපි සම්මුය්හනං දස්සිතමෙව හොති, ‘‘තථා අසම්මුය්හන්තො’’ති වත්වා තං අසම්මුය්හනං යෙන ඝනවිනිබ්භොගෙන හොති, තං දස්සෙන්තො ‘‘අභික්කමාමීති චිත්තෙ උප්පජ්ජමානෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ යස්මා වායොධාතුයා අනුගතා තෙජොධාතු උද්ධරණස්ස පච්චයො. උද්ධරණගතිකා හි තෙජොධාතූති උද්ධරණෙ වායොධාතුයා තස්සා අනුගතභාවො, තස්මා ඉමාසං ද්වින්නමෙත්ථ ධාතූනං සාමත්ථියතො අධිමත්තතා, ඉතරාසඤ්ච ඔමත්තතාති දස්සෙන්තො ‘‘එකෙකපාදුද්ධරණෙ…පෙ… බලවතියො’’ති ආහ. යස්මා පන තෙජොධාතුයා අනුගතා ¶ වායොධාතු අතිහරණවීතිහරණානං පච්චයො. තිරියගතිකාය හි වායොධාතුයා අතිහරණවීතිහරණෙසු සාතිසයො බ්යාපාරොති තෙජොධාතුයා තස්සානුගතභාවො, තස්මා ඉමාසං ද්වින්නමෙත්ථ සාමත්ථියතො අධිමත්තතා, ඉතරාසඤ්ච ඔමත්තතාති දස්සෙන්තො ‘‘තථා අතිහරණවීතිහරණෙසූ’’ති ආහ. සතිපි අනුගමනානුගන්තබ්බතාවිසෙසෙ තෙජොධාතුවායොධාතුභාවමත්තං සන්ධාය තථා-සද්දග්ගහණං.

තත්ථ අක්කන්තට්ඨානතො පාදස්ස උක්ඛිපනං උද්ධරණං, ඨිතට්ඨානං අතික්කමිත්වා පුරතො හරණං අතිහරණං. රුක්ඛඛාණුආදිපරිහරණත්ථං, පතිට්ඨිතපාදඝට්ටනපරිහරණත්ථං වා පස්සෙන හරණං වීතිහරණං. යාව පතිට්ඨිතපාදො, තාව ආහරණං අතිහරණං, තතො පරං හරණං වීතිහරණන්ති අයං වා එතෙසං විසෙසො. යස්මා පථවීධාතුයා අනුගතා ආපොධාතු වොස්සජ්ජනස්ස පච්චයො. ගරුතරසභාවා හි ආපොධාතූති වොස්සජ්ජනෙ පථවීධාතුයා තස්සානුගතභාවො, තස්මා තාසං ද්වින්නමෙත්ථ ¶ සාමත්ථියතො අධිමත්තතා, ඉතරාසඤ්ච ඔමත්තතාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘වොස්සජ්ජනෙ…පෙ… බලවතියො’’ති. යස්මා පන ආපොධාතුයා අනුගතා පථවීධාතු සන්නික්ඛෙපනස්ස පච්චයො. පතිට්ඨාභාවෙ විය පතිට්ඨාපනෙපි තස්සා සාතිසයකිච්චත්තා ආපොධාතුයා තස්සා අනුගතභාවො, තථා ඝට්ටනකිරියාය පථවීධාතුයා වසෙන සන්නිරුම්භනස්ස සිජ්ඣනතො තත්ථාපි පථවීධාතුයා ආපොධාතුඅනුගතභාවො, තස්මා වුත්තං – ‘‘තථා සන්නික්ඛෙපනසන්නිරුම්භනෙසූ’’ති.

තත්ථාති තස්මිං අභික්කමනෙ, තෙසු වා වුත්තෙසු උද්ධරණාදීසු ඡසු කොට්ඨාසෙසු. උද්ධරණෙති උද්ධරණක්ඛණෙ. රූපාරූපධම්මාති උද්ධරණාකාරෙන පවත්තා රූපධම්මා තංසමුට්ඨාපකා අරූපධම්මා ච. අතිහරණං න පාපුණන්ති ඛණමත්තාවට්ඨානතො. තත්ථ තත්ථෙවාති යත්ථ යත්ථ උප්පන්නා, තත්ථ තත්ථෙව. න හි ධම්මානං දෙසන්තරසඞ්කමනං අත්ථි. පබ්බං පබ්බන්තිආදි උද්ධරණාදිකොට්ඨාසෙ සන්ධාය සභාගසන්තතිවසෙන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. අතිඉත්තරො හි රූපධම්මානම්පි පවත්තික්ඛණො, ගමනස්සාදානං දෙවපුත්තානං හෙට්ඨුපරියායෙන ¶ පටිමුඛං ධාවන්තානං සිරසි පාදෙ ච බද්ධඛුරධාරාසමාගමතොපි සීඝතරො. යථා තිලානං භජ්ජියමානානං තටතටායනෙන භෙදො ලක්ඛීයති, එවං සඞ්ඛතධම්මානං උප්පාදෙනාති දස්සනත්ථං ‘‘තටතටායන්තා’’ති වුත්තං. උප්පන්නා හි එකන්තතො භිජ්ජන්තීති.

සද්ධිං රූපෙනාති ඉදං තස්ස තස්ස චිත්තස්ස නිරොධෙන සද්ධිං නිරුජ්ඣනකරූපධම්මවසෙන වුත්තං, යං තතො සත්තරසමචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ උප්පන්නං. අඤ්ඤථා යදි රූපාරූපධම්මා සමානක්ඛණා සියුං, ‘‘රූපං ගරුපරිණාමං දන්ධනිරොධ’’න්තිආදිවචනෙහි විරොධො සියා. තථා – ‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤං එකධම්මම්පි සමනුපස්සාමි, යං එවං ලහුපරිවත්තං, යථයිදං චිත්ත’’න්ති (අ. නි. 1.48) එවමාදිපාළියා ච. චිත්තචෙතසිකා හි සාරම්මණසභාවා යථාබලං අත්තනො ආරම්මණපච්චයභූතමත්ථං විභාවෙන්තායෙව උප්පජ්ජන්තීති තෙසං තංසභාවනිප්ඵත්තිඅනන්තරං නිරොධො, රූපධම්මා පන අනාරම්මණා පකාසෙතබ්බා. එවං තෙසං පකාසෙතබ්බභාවනිප්ඵත්ති සොළසහි චිත්තෙහි හොතීති තඞ්ඛණායුකතා තෙසං ඉච්ඡිතා, ලහුකවිඤ්ඤාණස්ස විසයසඞ්ගතිමත්තපච්චයතාය තිණ්ණං ඛන්ධානං, විසයසඞ්ගතිමත්තතාය ච විඤ්ඤාණස්ස ලහුපරිවත්තිතා, දන්ධමහාභූතපච්චයතාය රූපධම්මානං දන්ධපරිවත්තිතා. නානාධාතුයා යථාභූතඤාණං ඛො පන තථාගතස්සෙව, තෙන ච පුරෙජාතපච්චයො රූපධම්මොව වුත්තො, පච්ඡාජාතපච්චයො ච තස්සෙවාති රූපාරූපධම්මානං සමානක්ඛණතා න යුජ්ජතෙව, තස්මා වුත්තනයෙනෙවෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

අඤ්ඤං ¶ උප්පජ්ජතෙ චිත්තං, අඤ්ඤං චිත්තං නිරුජ්ඣතීති යං පුරිමුප්පන්නං චිත්තං, තං අඤ්ඤං, තං පන නිරුජ්ඣන්තං අපරස්ස අනන්තරාදිපච්චයො හුත්වා එව නිරුජ්ඣතීති තථාලද්ධපච්චයං අඤ්ඤං උප්පජ්ජතෙ චිත්තං. යදි එවං තෙසං අන්තරො ලබ්භෙය්යාති, නොති ආහ ‘‘අවීචිමනුපබන්ධො’’ති. යථා වීචි අන්තරො න ලබ්භති, ‘‘තදෙවෙත’’න්ති අවිසෙසවිදූ මඤ්ඤන්ති, එවං අනු අනු පබන්ධො චිත්තසන්තානො රූපසන්තානො ච නදීසොතොව නදියං උදකප්පවාහො විය වත්තති.

අභිමුඛං ලොකිතං ආලොකිතන්ති ආහ ‘‘පුරතොපෙක්ඛන’’න්ති. යස්මා යංදිසාභිමුඛො ගච්ඡති තිට්ඨති නිසීදති වා, තදභිමුඛං පෙක්ඛනං ආලොකිතං ¶ , තස්මා තදනුගතං විදිසාලොකනං විලොකිතන්ති ආහ ‘‘විලොකිතං නාම අනුදිසාපෙක්ඛන’’න්ති. සම්මජ්ජනපරිභණ්ඩාදිකරණෙ ඔලොකිතස්ස, උල්ලොකාහරණාදීසු උල්ලොකිතස්ස, පච්ඡතො ආගච්ඡන්තස්ස පරිස්සයස්ස පරිවජ්ජනාදිවසෙන අපලොකිතස්ස ච සියා සම්භවොති ආහ – ‘‘ඉමිනා වා මුඛෙන සබ්බානිපි තානි ගහිතානෙවා’’ති.

කායසක්ඛින්ති කායෙන සච්ඡිකතවන්තං, පච්චක්ඛකාරිනන්ති අත්ථො. සොහායස්මා විපස්සනාකාලෙ එව ‘‘යමෙවාහං ඉන්ද්රියෙසු අගුත්තද්වාරතං නිස්සාය සාසනෙ අනභිරතිආදිවිප්පකාරං පත්තො, තමෙව සුට්ඨු නිග්ගහෙස්සාමී’’ති උස්සාහජාතො බලවහිරොත්තප්පො, තත්ථ ච කතාධිකාරත්තා ඉන්ද්රියසංවරෙ උක්කංසපාරමිප්පත්තො, තෙනෙව නං සත්ථා – ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරානං යදිදං නන්දො’’ති (අ. නි. 1.230) එතදග්ගෙ ඨපෙසි.

සාත්ථකතා ච සප්පායතා ච වෙදිතබ්බා ආලොකිතවිලොකිතස්සාති ආනෙත්වා සම්බන්ධො. තස්මාති කම්මට්ඨානාවිජහනස්සෙව ගොචරසම්පජඤ්ඤභාවතොති වුත්තමෙවත්ථං හෙතුභාවෙන පච්චාමසති. අත්තනො කම්මට්ඨානවසෙනෙව ආලොකනවිලොකනං කාතබ්බං, ඛන්ධාදිකම්මට්ඨානිකෙහි අඤ්ඤො උපායො න ගවෙසිතබ්බොති අධිප්පායො. යස්මා ආලොකිතාදිසමඤ්ඤාපි ධම්මමත්තස්සෙව පවත්තිවිසෙසො, තස්මා තස්ස යාථාවතො පජානනං අසම්මොහසම්පජඤ්ඤන්ති දස්සෙතුං ‘‘අබ්භන්තරෙ’’තිආදි වුත්තං. චිත්තකිරියවායොධාතුවිප්ඵාරවසෙනාති කිරියමයචිත්තසමුට්ඨානවායොධාතුයා චලනාකාරපවත්තිවසෙන. අධො සීදතීති ථොකං ඔතරති. උද්ධං ලඞ්ඝෙතීති ලඞ්ඝන්තං විය උපරි ගච්ඡති.

අඞ්ගකිච්චං සාධයමානන්ති පධානභූතං අඞ්ගකිච්චං නිප්ඵාදෙන්තං, උපපත්තිභවස්ස සරීරං හුත්වාති අත්ථො. පඨමජවනෙපි…පෙ… සත්තමජවනෙපි න හොතීති ඉදං පඤ්චද්වාරවිඤ්ඤාණවීථියං ‘‘ඉත්ථී පුරිසො’’ති ¶ රජ්ජනාදීනං අභාවං සන්ධාය වුත්තං. තත්ථ හි ආවජ්ජනවොට්ඨබ්බනානං අයොනිසො ආවජ්ජනවොට්ඨබ්බනවසෙන ඉට්ඨෙ ඉත්ථිරූපාදිම්හි ලොභමත්තං, අනිට්ඨෙ පටිඝමත්තං උප්පජ්ජති. මනොද්වාරෙ පන ‘‘ඉත්ථී පුරිසො’’ති රජ්ජනාදි හොති, තස්ස පඤ්චද්වාරජවනං මූලං, යථාවුත්තං ¶ වා සබ්බං භවඞ්ගාදි. එවං මනොද්වාරජවනස්ස මූලභූතධම්මපරිජානනවසෙනෙව මූලපරිඤ්ඤා වුත්තා, ආගන්තුකතාවකාලිකතා පන පඤ්චද්වාරජවනස්සෙව අපුබ්බභාවවසෙන චෙව ඉත්තරභාවවසෙන ච වුත්තා. හෙට්ඨුපරියවසෙන භිජ්ජිත්වා පතිතෙසූති හෙට්ඨිමස්ස උපරිමස්ස ච අපරාපරං භඞ්ගප්පත්තිමාහ.

තන්ති ජවනං. තස්ස ජවනස්ස න යුත්තන්ති සම්බන්ධො. ආගන්තුකො අබ්භාගතො. උදයබ්බයපරිච්ඡින්නො තාවතකො කාලො එතෙසන්ති තාවකාලිකානි.

එතං අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං. සමවායෙති සාමග්ගියං. තත්ථාති පඤ්චක්ඛන්ධවසෙන ආලොකනවිලොකනෙ පඤ්ඤායමානෙ තබ්බිනිමුත්තො – කො එකො ආලොකෙති, කො විලොකෙති. උපනිස්සයපච්චයොති ඉදං සුත්තන්තනයෙන පරියායතො වුත්තං. සහජාතපච්චයොති නිදස්සනමත්තමෙතං අඤ්ඤමඤ්ඤසම්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතාදිපච්චයානම්පි ලබ්භනතො.

කාලෙති සමිඤ්ජිතුං යුත්තකාලෙ සමිඤ්ජන්තස්ස, තථා පසාරෙතුං යුත්තකාලෙ පසාරෙන්තස්ස. ‘‘මණිසප්පො නාම එකා සප්පජාතී’’ති වදන්ති. ලළනන්ති කම්පනං, ලීළාකරණං වා.

උණ්හපකතිකො පරිළාහබහුලකායො. සීලස්ස විදූසනෙන අහිතාවහත්තා මිච්ඡාජීවවසෙන උප්පන්නං අසප්පායං. ‘‘චීවරම්පි අචෙතන’’න්තිආදිනා චීවරස්ස විය කායොපි අචෙතනොති කායස්ස අත්තසුඤ්ඤතාවිභාවනෙන ‘‘අබ්භන්තරෙ’’තිආදිනා වුත්තමෙවත්ථං පරිදීපෙන්තො ඉතරීතරසන්තොසස්ස කාරණං දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘තස්මා’’තිආදි.

චතුපඤ්චගණ්ඨිකාහතොති ආහතචතුපඤ්චගණ්ඨිකො, චතුපඤ්චගණ්ඨිකාහි වා හතසොභො.

අට්ඨවිධොපි අත්ථොති අට්ඨවිධොපි පයොජනවිසෙසො. මහාසිවත්ථෙරවාදවසෙන ‘‘ඉමස්ස කායස්ස ඨිතියා’’තිආදිනා නයෙන වුත්තො දට්ඨබ්බො. ඉමස්මිං පක්ඛෙ ‘‘නෙව දවායාතිආදිනා නයෙනා’’ති පන ඉදං පටික්ඛෙපඞ්ගදස්සනමුඛෙන පාළි ආගතාති කත්වා වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

පථවීසන්ධාරකජලස්ස ¶ ¶ තංසන්ධාරකවායුනා විය පරිභුත්තස්ස ආහාරස්ස වායොධාතුයාව ආසයෙ අවට්ඨානන්ති ආහ – ‘‘වායොධාතුවසෙනෙව තිට්ඨතී’’ති. අතිහරතීති යාව මුඛා අභිහරති. වීතිහරතීති තතො කුච්ඡියං විමිස්සං කරොන්තො හරති. අතිහරතීති වා මුඛද්වාරං අතික්කාමෙන්තො හරති. වීතිහරතීති කුච්ඡිගතං පස්සතො හරති. පරිවත්තෙතීති අපරාපරං චාරෙති. එත්ථ ච ආහාරස්ස ධාරණපරිවත්තනසඤ්චුණ්ණනවිසොසනානි පථවීධාතුසහිතා එව වායොධාතු කරොති, න කෙවලාති තානි පථවීධාතුයා කිච්චභාවෙන වුත්තානි, සා එව ධාරණාදීනි කිච්චානි කරොන්තස්ස සාධාරණාති වුත්තානි. අල්ලත්තඤ්ච අනුපාලෙතීති යථා වායොධාතුආදීහි අඤ්ඤෙහි විසොසනං න හොති, තථා අනුපාලෙති අල්ලභාවං. තෙජොධාතූති ගහණීසඞ්ඛාතා තෙජොධාතු. සා හි අන්තොපවිට්ඨං ආහාරං පරිපාචෙති. අඤ්ජසො හොතීති ආහාරස්ස පවිසනාදීනං මග්ගො හොති. ආභුජතීති පරියෙසනවසෙන, අජ්ඣොහරණජිණ්ණාජිණ්ණතාදිපටිසංවෙදනවසෙන ච ආවජ්ජෙති, විජානාතීති අත්ථො. තංතංවිජානනස්ස පච්චයභූතොයෙව හි පයොගො ‘‘සම්මාපයොගො’’ති වුත්තො. යෙන හි පයොගෙන පරියෙසනාදි නිප්ඵජ්ජති, සො තබ්බිසයවිජානනම්පි නිප්ඵාදෙති නාම තදවිනාභාවතො. අථ වා සම්මාපයොගං සම්මාපටිපත්තිං අන්වාය ආගම්ම ආභුජති සමන්නාහරති. ආභොගපුබ්බකො හි සබ්බොපි විඤ්ඤාණබ්යාපාරොති තථා වුත්තං.

ගමනතොති භික්ඛාචාරවසෙන ගොචරගාමං උද්දිස්ස ගමනතො. පරියෙසනතොති ගොචරගාමෙ භික්ඛත්ථං ආහිණ්ඩනතො. පරිභොගතොති ආහාරස්ස පරිභුඤ්ජනතො. ආසයතොති පිත්තාදිආසයතො. ආසයති එත්ථ එකජ්ඣං පවත්තමානොපි කම්මබලවවත්ථිතො හුත්වා මරියාදවසෙන අඤ්ඤමඤ්ඤං අසඞ්කරතො සයති තිට්ඨති පවත්තතීති ආසයො, ආමාසයස්ස උපරි තිට්ඨනකො පිත්තාදිකො. මරියාදත්ථො හි අයමාකාරො. නිධෙති යථාභුත්තො ආහාරො නිචිතො හුත්වා තිට්ඨති එත්ථාති නිධානං, ආමාසයො, තතො නිධානතො. අපරිපක්කතොති ගහණීසඞ්ඛාතෙන කම්මජතෙජෙන අවිපක්කතො. පරිපක්කතොති යථාභුත්තස්ස ආහාරස්ස විපක්කභාවතො. ඵලතොති නිප්ඵත්තිතො. නිස්සන්දතොති ඉතො චිතො ච විස්සන්දනතො ¶ . සම්මක්ඛනතොති සබ්බසො මක්ඛනතො. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන විසුද්ධිමග්ගසංවණ්ණනාය (විසුද්ධි. මහාටී. 1.294) ගහෙතබ්බො.

සරීරතො සෙදා මුච්චන්තීති වෙගසන්ධාරණෙන උප්පන්නපරිළාහතො සරීරතො සෙදා මුච්චන්ති. අඤ්ඤෙ ච රොගා කණ්ණසූලභගන්දරාදයො. අට්ඨානෙති මනුස්සාමනුස්සපරිග්ගහෙ අයුත්තට්ඨානෙ ඛෙත්තදෙවායතනාදිකෙ. කුද්ධා හි මනුස්සා අමනුස්සාපි වා ජීවිතක්ඛයං පාපෙන්ති. විස්සට්ඨත්තා නෙව තස්ස ¶ භික්ඛුනො අත්තනො, කස්සචි අනිස්සජ්ජිතත්තා ජිගුච්ඡනීයත්තා ච න පරස්ස, උදකතුම්බතොති වෙළුනාළිආදිඋදකභාජනතො. තන්ති ඡඩ්ඩිතඋදකං.

එත්ථ ච එකො ඉරියාපථො ද්වීසු ඨානෙසු ආගතො, සො පුබ්බෙ අභික්කමපටික්කමගහණෙන. ‘‘ගමනෙපි පුරතො පච්ඡතො ච කායස්ස අභිහරණං වුත්තන්ති ඉධ ගමනමෙව ගහිත’’න්ති අපරෙ. යස්මා ඉධ සම්පජඤ්ඤකථායං අසම්මොහසම්පජඤ්ඤමෙව ධුරං, තස්මා අන්තරන්තරෙ ඉරියාපථෙ පවත්තානං රූපාරූපධම්මානං තත්ථ තත්ථෙව නිරොධදස්සනවසෙන සම්පජානකාරිතා ගහිතාති. මජ්ඣිමභාණකා පන එවං වදන්ති – එකො හි භික්ඛු ගච්ඡන්තො අඤ්ඤං චින්තෙන්තො, අඤ්ඤං විතක්කෙන්තො ගච්ඡති, එකො කම්මට්ඨානං අවිස්සජ්ජෙත්වාව ගච්ඡති, තථා එකො තිට්ඨන්තො, නිසීදන්තො, සයන්තො අඤ්ඤං චින්තෙන්තො, අඤ්ඤං විතක්කෙන්තො සයති, එකො කම්මට්ඨානං අවිස්සජ්ජෙත්වාව සයති. එත්තකෙන පන න පාකටං හොතීති චඞ්කමනෙන දීපෙන්ති. යො භික්ඛු චඞ්කමනං ඔතරිත්වා චඞ්කමනකොටියං ඨිතො පරිග්ගණ්හාති – ‘‘පාචීනචඞ්කමනකොටියං පවත්තා රූපාරූපධම්මා පච්ඡිමචඞ්කමනකොටිං අප්පත්වා එත්ථෙව නිරුද්ධා, පච්ඡිමචඞ්කමනකොටියං පවත්තාපි පාචීනචඞ්කමනකොටිං අප්පත්වා එත්ථෙව නිරුද්ධා, චඞ්කමනමජ්ඣෙ පවත්තා උභො කොටියො අප්පත්වා එත්ථෙව නිරුද්ධා, චඞ්කමනෙ පවත්තා රූපාරූපධම්මා ඨානං අප්පත්වා එත්ථෙව නිරුද්ධා, ඨානෙ පවත්තා නිසජ්ජං අප්පත්වා එත්ථෙව නිරුද්ධා, නිසජ්ජාය පවත්තා සයනං අප්පත්වා එත්ථෙව නිරුද්ධා’’ති, එවං පරිග්ගණ්හන්තො පරිග්ගණ්හන්තො එව චිත්තං භවඞ්ගං ඔතාරෙති, උට්ඨහන්තො පන කම්මට්ඨානං ගහෙත්වාව උට්ඨහති. අයං භික්ඛු ගතාදීසු සම්පජානකාරී නාම හොතීති.

එවම්පි ¶ සුත්තෙ කම්මට්ඨානං අවිභූතං හොති, කම්මට්ඨානං අවිභූතං න කාතබ්බං, තස්මා සො භික්ඛු යාව සක්කොති, තාව චඞ්කමිත්වා ඨත්වා නිසීදිත්වා සයමානො එවං පරිග්ගහෙත්වා සයති – ‘‘කායො අචෙතනො මඤ්චො අචෙතනො, කායො න ජානාති ‘අහං මඤ්චෙ සයිතො’ති, මඤ්චොපි න ජානාති ‘මයි කායො සයිතො’ති, අචෙතනො කායො අචෙතනෙ මඤ්චෙ සයිතො’’ති, එවං පරිග්ගණ්හන්තො එව චිත්තං භවඞ්ගං ඔතාරෙති, පබුජ්ඣන්තො කම්මට්ඨානං ගහෙත්වාව පබුජ්ඣතීති අයං සුත්තෙ සම්පජානකාරී නාම හොති. කායිකාදිකිරියානිබ්බත්තනෙන තම්මයත්තා ආවජ්ජනකිරියානිබ්බත්තකත්තා ආවජ්ජනකිරියාසමුට්ඨිතත්තා ච ජවනං, සබ්බම්පි වා ඡද්වාරප්පවත්තං කිරියාමයපවත්තං නාම, තස්මිං සති ජාගරිතං නාම හොතීති පරිග්ගණ්හන්තො ජාගරිතෙ සම්පජානකාරී නාම. අපිච රත්තින්දිවං ඡ කොට්ඨාසෙ කත්වා පඤ්ච කොට්ඨාසෙ ජග්ගන්තොපි ජාගරිතෙ සම්පජානකාරී නාම හොතීති.

විමුත්තායතනසීසෙ ¶ ඨත්වා ධම්මං දෙසෙන්තොපි බාත්තිංසතිරච්ඡානකථං පහාය දසකථාවත්ථුනිස්සිතසප්පායකථං කථෙන්තොපි භාසිතෙ සම්පජානකාරී නාම හොති. අට්ඨතිංසාය ආරම්මණෙසු චිත්තරුචියං ආරම්මණං මනසිකාරං පවත්තෙන්තොපි දුතියජ්ඣානං සමාපන්නොපි තුණ්හීභාවෙ සම්පජානකාරී නාම. දුතියඤ්හි ඣානං වචීසඞ්ඛාරප්පහානතො විසෙසතො තුණ්හීභාවො නාමාති. ඔට්ඨෙ චාතිආදීසු ච-සද්දෙන කණ්ඨසීසනාභිආදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. තදනුරූපං පයොගන්ති තස්ස උප්පත්තියා අනුච්ඡවිකං චිත්තස්ස පවත්තිආකාරසඤ්ඤිතං පයොගං, යතො සබ්බෙ විචාරාදයො නිප්ඵජ්ජන්ති. උපාදාරූපපවත්තියාති විඤ්ඤත්තිවිකාරසහිතසද්දායතනුප්පත්තියා. එවන්ති වුත්තප්පකාරෙන. සත්තසුපි ඨානෙසු අසම්මුය්හනවසෙන ‘‘මිස්සක’’න්ති වුත්තං. මග්ගසම්මාසතියාපි කායානුපස්සනාදිඅනුරූපත්තා සම්පජඤ්ඤානුරූපපුබ්බභාගං සත්තට්ඨානියස්ස එකන්තලොකියත්තා.

369. යස්මා සො භික්ඛු ‘‘දෙසෙතු මෙ, භන්තෙ, භගවා සංඛිත්තෙන ධම්ම’’න්ති සංඛිත්තෙන ධම්මදෙසනං යාචි, තස්ස සංඛිත්තරුචිභාවතො, තස්මා සංඛිත්තෙනෙව ¶ ධම්මං දෙසෙතුකාමො භගවා ‘‘තස්මාතිහා’’තිආදිමාහාති වුත්තං – ‘‘යස්මා සංඛිත්තෙන දෙසනං යාචසි, තස්මා’’ති. කම්මස්සකතාදිට්ඨිකස්සෙව ලොකියලොකුත්තරගුණවිසෙසා ඉජ්ඣන්ති, න දිට්ඨිවිපන්නස්ස, තස්මා වුත්තං ‘‘දිට්ඨීති කම්මස්සකතාදිට්ඨී’’ති.

370. යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජමානෙ අපායදුක්ඛෙ අපාතනවසෙන ධාරණට්ඨෙන ධම්මො, සාසනබ්රහ්මචරියං, තදෙව තදඞ්ගාදිවසෙන කිලෙසානං විනයනට්ඨෙන විනයොති ආහ – ‘‘ධම්මොති වා…පෙ… නාම’’න්ති. පටිපක්ඛධම්මෙහි අනභිභූතතාය එකො උදෙතීති එකොදීති ලද්ධනාමො සමාධි භූතො ජාතො එතෙසන්ති එකොදිභූතා. එත්ථ ච එකොදිභූතාති එතෙන උපචාරජ්ඣානාවහො පුබ්බභාගිකො සමාධි වුත්තො. සමාහිතාති එතෙන උපචාරප්පනාසමාධි. එකග්ගචිත්තාති එතෙන සුභාවිතො වසිප්පත්තො අප්පනාසමාධි වුත්තොති වෙදිතබ්බො. නවකභික්ඛූහි භාවිතසතිපට්ඨානා පුබ්බභාගා. තෙ හි යථාභූතඤාණාය භාවිතා. යථාභූතඤාණන්ති හි සොතාපත්තිමග්ගඤාණං ඉධාධිප්පෙතං. ඛීණාසවෙහි භාවිතසතිපට්ඨානාපි පුබ්බභාගා. තෙසඤ්හි කතකරණීයානං ¶ දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරාය සතිපට්ඨානභාවනා, සෙක්ඛානං පන සතිපට්ඨානභාවනා පරිඤ්ඤත්ථාය පවත්තා ලොකියා, පරිජානනවසෙන පවත්තා ලොකුත්තරාති ‘‘මිස්සකා’’ති වුත්තං.

371. පඤ්චමෙ කෙවලොති කුසලධම්මෙහි අසම්මිස්සො, තතො එව සකලො සුක්කපක්ඛො අනවජ්ජට්ඨො. සෙසං වුත්තනයමෙව.

372. පාකතිකසකුණකුලෙසු බලවභාවතො තෙසං හනනතො සකුණග්ඝි. සෙනොති වුත්තං ‘‘සෙනස්සෙතං අධිවචන’’න්ති, සෙනවිසෙසො පන සො වෙදිතබ්බො. ආමිසත්ථාය පත්තත්තා ‘‘ලොභසාහසෙන පත්තා’’ති වුත්තං, ලොභනිමිත්තෙන සාහසාකාරෙන පත්තාති අත්ථො. නඞ්ගලෙන කට්ඨං කසිතං නඞ්ගලකට්ඨං, තං කරීයති එත්ථාති නඞ්ගලකට්ඨකරණන්ති ¶ ආහ – ‘‘අධුනා කට්ඨං ඛෙත්තට්ඨාන’’න්ති. ලෙඩ්ඩුයො තිට්ඨන්ති එත්ථාති ලෙඩ්ඩුට්ඨානං, ලෙඩ්ඩුනිමිත්තං කසිතට්ඨානං. වජ්ජතීති වදං, වචනං. කුච්ඡිතං වදං අවදං. ගරහනෙ හි අයං අ-කාරො යථා – ‘‘අපුත්තො අභරියා’’ති. අවදං මානෙතීති අවදමානා, අත්තනො බලමදෙන ලාපං අතිමඤ්ඤිත්වා වදන්තීති අත්ථො. තෙනෙවාහ ‘‘ගච්ඡ ඛො, ත්වං ලාප, තත්රපි මෙ ගන්ත්වා න මොක්ඛසී’’ති. යං පන අට්ඨකථායං වුත්තං ‘‘අත්තනො බලස්ස සුට්ඨු වණ්ණං වදමානා’’ති, තත්ථ අත්තතො ආපන්නං ගහෙත්වා වුත්තං. ‘‘වදමානො’’ති වා පාඨො, සාරම්භවසෙන අව්හායන්තොති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘එහි ඛො දානි සකුණග්ඝී’’ති. සුට්ඨු ඨපෙත්වාති ජියාමුත්තසරස්ස විය සීඝපාතයොග්යතාකරණෙන උභො පක්ඛෙ සම්මා ඨපෙත්වා. අයන්ති සකුණග්ඝි. ඤත්වාති යථාභූතදස්සනෙන අත්තනො ඤාණෙන ජානිත්වා. ඵාලීයිත්ථාති ඵාලච්ඡෙදතිඛිණසිඛරෙ සුක්ඛලෙඩ්ඩුස්මිං භිජ්ජිත්ථ.

373. සඤ්චාරොති සඤ්චරණං. ලෙපන්ති සිලෙසසදිසං ආලෙපනං. කාජසික්කා වියාති කාජදණ්ඩකෙ ඔලග්ගෙතබ්බා සික්කා විය. අපිච චතස්සො රජ්ජුයො උපරි බන්ධනට්ඨානඤ්චාති පඤ්චට්ඨානං. ඔඩ්ඩිතොති ඔලම්බිතො. ථුනන්තොති නිත්ථුනන්තො.

374. ආහාරසම්පාදනෙන ¶ තංතංආහාරවත්ථුගතෙ සූදෙති පග්ඝරෙතීති සූදො, භත්තකාරකො. දහරෙහි මනාපතරං අච්චෙතබ්බතො අතික්කමිතබ්බතො අච්චයා, භොජනෙ රසවිසෙසා, තස්මා නානච්චයෙහීති නානප්පකාරරසවිසෙසෙහීති අත්ථො. තෙන වුත්තං ‘‘නානච්චයෙහී’’තිආදි. අග්ගීයති අසඞ්කරතො විභජීයතීති අග්ගො, අම්බිලමෙව අග්ගො අම්බිලග්ගොති ආහ – ‘‘අම්බිලග්ගෙහීති අම්බිලකොට්ඨාසෙහී’’ති. දාතුං අභිහරිතබ්බතාය අභිහාරා, දෙය්යධම්මා. තෙනාහ – ‘‘අභිහටානං දායාන’’න්ති. ඉදං මෙ කම්මට්ඨානං අනුලොමංවාති ඉදං මම කම්මට්ඨානං එවං පවත්තමානං අනුලොමාවසානමෙව හුත්වා තිට්ඨති. එවං පුන පවත්තමානං ¶ උස්සක්කිත්වා විසෙසනිබ්බත්තනත්ථමෙව හොතීති එවං නිමිත්තං ගහෙතුං න සක්කොති බාලො අබ්යත්තො, පණ්ඩිතො පන සක්කොති. අත්තනො චිත්තස්සාති අත්තනො භාවනාචිත්තස්ස. පුබ්බභාගවිපස්සනා සතිපට්ඨානාව කථිතා ‘‘සකස්ස චිත්තස්ස නිමිත්තං උග්ගණ්හාතී’’ති වුත්තත්තා.

375. පාදගාමොති නගරස්ස පදසදිසො මහන්තගාමො. තෙනෙවාහ ‘‘වෙසාලියං විහරති වෙළුවගාමකෙ’’ති. අහිතනිසෙධන-හිතනියොජන-බ්යසනපරිච්චජන-ලක්ඛණො මිත්තභාවො යෙසු අත්ථි, තෙ මිත්තා. යෙ පන දිට්ඨමත්තසහායා, තෙ සන්දිට්ඨා. යෙ සවිසෙසං භත්තිමන්තො, තෙ සම්භත්තාති දස්සෙන්තො ‘‘මිත්තාති මිත්තාවා’’තිආදිමාහ. අස්සාති භගවතො. පඤ්චමියං අට්ඨමියං චාතුද්දසියං පඤ්චදසියන්ති එකෙකස්මිං පක්ඛෙ චත්තාරො වාරෙ කත්වා මාසස්ස අට්ඨවාරෙ.

වෙදනානං බලවභාවෙන ඛරො ඵරුසො කක්ඛළො. ආබාධොති පුබ්බකම්මහෙතුතාය කම්මසමුට්ඨානො ආබාධො සඞ්ඛාරදුක්ඛතාසඞ්ඛාතො සබ්බකාලිකත්තා සරීරස්ස සභාගරොගො නාම. නායමීදිසො ආබාධො, අයං පන බහලතරබ්යාධිතාය ‘‘විසභාගරොගො’’ති වුත්තො. අන්ත-සද්දො සමීපපවත්තොති ආහ – ‘‘මරණන්තං මරණසන්තික’’න්ති. වෙදනා…පෙ… අකරොන්තො උක්කංසගතභාවිතකායාදිතාය. අපීළියමානොති අපීළියමානො විය. ඔවාදමෙව භික්ඛුසඞ්ඝස්ස අපලොකනන්ති ආහ – ‘‘ඔවාදානුසාසනිං අදත්වාති වුත්තං හොතී’’ති. පුබ්බභාගවීරියං නාම ඵලසමාපත්තියා පරිකම්මභූතවිපස්සනාවීරියං. ජීවිතම්පි ජීවිතසඞ්ඛාරො පතිතුං අදත්වා අත්තභාවස්ස අභිසඞ්ඛරණතො.

‘‘එත්තකං ¶ කාලං අතික්කමිත්වා වුට්ඨහිස්සාමී’’ති ඛණපරිච්ඡෙදවතී සමාපත්ති ඛණිකසමාපත්ති. නිග්ගුම්බං නිජ්ජටං කත්වාති රූපසත්තකාරූපසත්තකවසෙන පවත්තියමානං විපස්සනාභාවනං සබ්බසො ඛිලවිරහෙන නිග්ගුම්බං, අබ්යාකුලතාය නිජ්ජටං කත්වා. මහාවිපස්සනාවසෙනාති පච්චෙකං සවිසෙසං විත්ථාරිතානං අට්ඨාරසාදීනං මහාවිපස්සනානං වසෙන විපස්සිත්වා සමාපන්නා යා සමාපත්ති, සා සුට්ඨු වික්ඛම්භෙති වෙදනං මහාබලවතාය පුබ්බාරම්මණස්ස, මහානුභාවතාය තථාපවත්තිතවිපස්සනාවීරියස්ස. යථා ¶ නාමාතිආදිනා තස්ස නිදස්සනං දස්සෙති. වෙදනාති දුක්ඛවෙදනා. චුද්දසහාකාරෙහීති තස්සෙව සත්තකද්වයස්ස වසෙන වදති. සන්නෙත්වාති අන්තරන්තරා සමාපන්නජ්ඣානසමාපත්තිසම්භූතෙන විපස්සනාපීතිසිනෙහෙන තෙමෙත්වා. සමාපත්තීති ඵලසමාපත්ති.

ගිලානා වුට්ඨිතොති ගිලානභාවතො වුට්ඨිතො. සරීරස්ස ගරුථද්ධභාවප්පත්ති මධුරකතාති ආහ – ‘‘සඤ්ජාතගරුභාවො සඤ්ජාතථද්ධභාවො’’ති. නානාකාරතොති පුරත්ථිමාදිභෙදතො. සතිපට්ඨානධම්මාති පුබ්බෙ අත්තනා භාවියමානා සතිපට්ඨානධම්මා. පාකටා න හොන්ති කායචිත්තානං අකම්මඤ්ඤතාය. තන්ති ධම්මාති පරියත්තිධම්මා න ඤායන්ති.

අනන්තරං අබාහිරන්ති ධම්මවසෙන පුග්ගලවසෙන ච අන්තරබාහිරං අකත්වා. එත්තකන්තිආදිනා වුත්තමෙවත්ථං විවරති. දහරකාලෙති අත්තනො දහරකාලෙ. න එවං හොතීති ‘‘අහං භික්ඛුසඞ්ඝං පරිහරිස්සාමී’’තිආදිකො මානතණ්හාමූලකො ඉස්සාමච්ඡරියානං පවත්තිආකාරො තථාගතස්ස න හොති, නත්ථෙව පගෙව තෙසං සමුච්ඡින්නත්තාති ආහ – ‘‘බොධිපල්ලඞ්කෙයෙවා’’තිආදි. පටිසඞ්ඛරණෙන වෙඨෙන මිස්සකෙන. මඤ්ඤෙති යථාවුත්තං පටිසඞ්ඛරණසඤ්ඤිතෙන වෙඨමිස්සකෙන විය ජරසකටං. අරහත්තඵලවෙඨෙනාති අරහත්තඵලසමාපත්තිසඤ්ඤිතෙන අත්ථභාවවෙඨෙන.

ඵලසමාපත්තියා අධිප්පෙතත්තා ‘‘එකච්චානං වෙදනානන්ති ලොකියානං වෙදනාන’’න්ති වුත්තං. අත්තදීපාති එත්ථ අත්ත-සද්දෙන ධම්මො එව වුත්තො, ස්වායමත්ථො හෙට්ඨා විභාවිතො එව. නවවිධො ලොකුත්තරධම්මො වෙදිතබ්බො. සො හි චතූහි ඔඝෙහි අනජ්ඣොත්ථරණීයතො ‘‘දීපො’’ති වුත්තො. තමඅග්ගෙති තමයොගාභාවෙන සදෙවකස්ස ලොකස්ස අග්ගෙ. සබ්බෙසන්ති සබ්බෙසං සික්ඛාකාමානං. තෙ ‘‘ධම්මදීපා විහරථා’’ති වුත්තා චතුසතිපට්ඨානගොචරාව භික්ඛූ අග්ගෙ භවිස්සන්ති.

376. කම්මට්ඨානකම්මිකාති ¶ කම්මට්ඨානමනුයුත්තා. විසෙසෙතීති විසෙසො, අතිසයො, ස්වායං පුබ්බාපරවිසෙසො උපාදායුපාදාය ගහෙතබ්බොති තං දස්සෙතුං ‘‘තත්ථා’’තිආදිමාහ.

උප්පජ්ජති ¶ කිලෙසපරිළාහොති කායෙ අසුභාදිවසෙන මනසිකාරං අදහන්තස්ස මනසිකාරස්ස වීථියං අපටිපන්නතා සුභාදිවසෙන කායාරම්මණො කිලෙසපරිළාහො ච උප්පජ්ජති. වීරියාරම්භස්ස අභාවෙන තස්මිං ආරම්මණෙ චෙතසො වා ලීනත්තං හොති, ගොචරජ්ඣත්තතො බහිද්ධා පුථුත්තාරම්මණෙ චිත්තං වික්ඛිපති. එවං කිලෙසපරිළාහෙ චාතිආදිනා තිවිධම්පි භාවනානුයොගස්ස කිලෙසවත්ථුභාවං උපාදාය සමුච්චයවසෙන අට්ඨකථායං වුත්තං. යස්මා පන තෙ පරිළාහලීනත්තවික්ඛෙපා එකජ්ඣං න පවත්තන්ති, තස්මා පාළියං ‘‘කායාරම්මණො වා’’තිආදිනා අනියමත්ථො වා-සද්දො ගහිතො. කිලෙසානුරඤ්ජිතෙනාති කිලෙසවිවණ්ණිතචිත්තෙන හුත්වා න වත්තිතබ්බං. කථං පන වත්තිතබ්බන්ති ආහ ‘‘කිස්මිඤ්චිදෙවා’’ති. න ච විතක්කෙති න ච විචාරෙතීති කිලෙසසහගතෙ විතක්කවිචාරෙ න පවත්තෙති. සුඛිතොති ඣානසුඛෙන සුඛිතො.

ඉමස්ස භික්ඛුනො භාවනා පවත්තාති සම්බන්ධො. යස්මා හි ඉමස්ස භික්ඛුනො තං මූලකම්මට්ඨානං පරිපන්ථෙ සති ඨපෙත්වා බුද්ධගුණාදිඅනුස්සරණෙන චිත්තං පසාදෙත්වා මූලකම්මට්ඨානභාවනා පවත්තා, තස්මා පණිධාය භාවනාති වුත්තන්ති සම්බන්ධො. අට්ඨපෙත්වාති චිත්තං අප්පවත්තෙත්වාති අත්ථො වෙදිතබ්බො. කම්මට්ඨානාදීනං තිණ්ණම්පි වසෙන අත්ථයොජනා සම්භවති. තෙනාහ ‘‘තත්ථා’’තිආදි. සාරෙන්තො වියාති රථං වාහයන්තො විය. සමප්පමාණතො අට්ඨකාදිවසෙන සුතච්ඡිතං පක්ඛිපන්තො විය. සුඛෙනෙව කිලෙසානං ඔකාසං අදෙන්තො අන්තරා අසජ්ජන්තො අලග්ගන්තො. විපස්සනාචාරස්ස ආරද්ධවුත්තිතං අපරිපන්ථතඤ්ච දස්සෙන්තො ඔපම්මද්වයමාහ. බ්යාභඞ්ගියාති කාජදණ්ඩෙන. කිලෙසපරිළාහාදීනන්ති කිලෙසපරිළාහලීනත්තවික්ඛෙපානං.

ගුළඛණ්ඩාදීනීති ගුළඛණ්ඩසක්ඛරඛණ්ඩාදීනි උච්ඡුවිකාරභූතානි. ‘‘කායෙ කායානුපස්සී විහරාමී’’තිආදිවචනතො ‘‘පුබ්බභාගවිපස්සනා කථිතා’’ති වුත්තං.

අම්බපාලිවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

378. දුතියවග්ගෙ ¶ ¶ පඨමසුත්තං හෙට්ඨා වුත්තනයත්තා සුවිඤ්ඤෙය්යන්ති තං ලඞ්ඝිත්වා ‘‘දුතියෙ’’ති වුත්තං.

භිය්යතරො අභිඤ්ඤාතොති සම්බොධියා සෙට්ඨතරොති අභිලක්ඛිතො. භිය්යතරාභිඤ්ඤොති සබ්බසත්තෙසු අධිකතරපඤ්ඤො. තෙනාහ ‘‘උත්තරිතරඤාණො’’ති. සම්මා අනවසෙසතො බුජ්ඣති එතෙනාති සම්බොධීති ආහ – ‘‘සම්බොධියන්ති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙ’’ති. නිප්පදෙසා ගහිතාති අනවසෙසා බුද්ධගුණා ගහිතා අග්ගමග්ගසිද්ධියාව භගවතො සබ්බගුණානං සිද්ධත්තා. න කෙවලඤ්ච බුද්ධානං, අථ ඛො අග්ගසාවකපච්චෙකබුද්ධානම්පි තංතංගුණසමිජ්ඣනං අග්ගමග්ගාධිගමෙනෙවාති දස්සෙන්තො ‘‘ද්වෙපි අග්ගසාවකා’’තිආදිමාහ.

අපරො නයො – පසන්නොති ඉමිනා පසාදස්ස වත්තමානතා දීපිතාති උප්පන්නසද්ධොති ඉමිනාපි සද්ධාය පච්චුප්පන්නතා පකාසිතාති ආහ – ‘‘එවං සද්දහාමීති අත්ථො’’ති. අභිජානාති අභිමුඛභාවෙන සබ්බඤ්ඤෙය්යං ජානාතීති අභිඤ්ඤො, භිය්යො අධිකො අභිඤ්ඤොති භිය්යොභිඤ්ඤො. සො එව අතිසයවචනිච්ඡාවසෙන භිය්යොභිඤ්ඤතරොති වුත්තොති ආහ – ‘‘භිය්යතරො අභිඤ්ඤාතො’’ති. දුතියවිකප්පෙ පන අභිජානාතීති අභිඤ්ඤා, අභිවිසිට්ඨා පඤ්ඤා. භිය්යො අභිඤ්ඤා එතස්සාති භිය්යොභිඤ්ඤො, සො එව අතිසයවචනිච්ඡාවසෙන භිය්යොභිඤ්ඤතරො. ස්වායං අස්ස අතිසයො අභිඤ්ඤාය භිය්යොභාවකතොති ආහ – ‘‘භිය්යතරාභිඤ්ඤො වා’’ති. සම්බුජ්ඣති එතායාති සම්බොධි, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං අග්ගමග්ගඤාණඤ්ච. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණපදට්ඨානඤ්හි අග්ගමග්ගඤාණං, අග්ගමග්ගඤාණපදට්ඨානඤ්ච සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං සම්බොධි නාම. තත්ථ පධානවසෙන තදත්ථදස්සනෙ පඨමවිකප්පො, පදට්ඨානවසෙන දුතියවිකප්පො. කස්මා පනෙත්ථ අරහත්තමග්ගඤාණස්සෙව ගහණං, නනු හෙට්ඨිමානිපි භගවතො මග්ගඤාණානි සවාසනමෙව යථාසකං පටිපක්ඛවිධමනවසෙන පවත්තානි. සවාසනප්පහානඤ්හි ඤෙය්යාවරණප්පහානන්ති? සච්චමෙතං, තං පන අපරිපුණ්ණං පටිපක්ඛවිධමනස්ස විප්පකතභාවතොති ආහ ‘‘අරහත්තමග්ගඤාණෙ වා’’ති. සබ්බන්ති සම්මාසම්බුද්ධෙන අධිගන්තබ්බං සබ්බං.

ඛාදනීයානං ¶ ¶ උළාරතා සාතරසානුභාවෙනාති ආහ ‘‘මධුරෙ ආගච්ඡතී’’ති. පසංසාය උළාරතා විසිට්ඨභාවෙනාති ආහ – ‘‘සෙට්ඨෙ’’ති. ඔභාසස්ස උළාරතා මහන්තභාවෙනාති වුත්තං – ‘‘විපුලෙ’’ති. උසභස්ස අයන්ති ආසභී, ඉධ පන ආසභී වියාති ආසභී. තෙනාහ – ‘‘උසභස්ස වාචාසදිසී’’ති. යෙන ගුණෙන සා තංසදිසා, තං දස්සෙතුං ‘‘අචලා අසම්පවෙධී’’ති වුත්තං. යතො කුතොචි අනුස්සවනං අනුස්සවො. විජ්ජාට්ඨානාදීසු කතපරිචයානං ආචරියානං තං තං අත්ථං ඤාපෙන්තී පවෙණී ආචරියපරම්පරා. කෙවලං අත්තනො මතියා ‘‘ඉති කිර එවං කිරා’’ති පරිකප්පනා ඉතිකිරා. පිටකස්ස ගන්ථස්ස සම්පදානතො භූතතො තස්ස ගහණං පිටකසම්පදානං. යථාසුතානං අත්තානං ආකාරස්ස පරිවිතක්කනං ආකාරපරිවිතක්කො. තථෙවස්ස ‘‘එවමෙත’’න්ති දිට්ඨියා නිජ්ඣානක්ඛමනං දිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්ති. ආගමාධිගමෙහි විනා කෙවලං අනුස්සුතතො තක්කමග්ගං නිස්සාය තක්කනං තක්කො. අනුමානවිධිං නිස්සාය ගහණං නයග්ගාහො. යස්මා බුද්ධවිසයෙ ඨත්වා භගවතො අයං ථෙරස්ස චොදනා ථෙරස්ස ච සො අවිසයො, තස්මා ‘‘පච්චක්ඛතො ඤාණෙන පටිවිජ්ඣිත්වා වියා’’ති වුත්තං. සීහනාදො වියාති සීහනාදො. තංසදිසතා චස්ස සෙට්ඨභාවෙන, සො චෙත්ථ එවං වෙදිතබ්බොති දස්සෙන්තො ‘‘සීහනාදො’’තිආදිමාහ. උන්නාදයන්තෙනාති අසනිසදිසං කරොන්තෙන.

අනුයොගදාපනත්ථන්ති අනුයොගං සොධාපෙතුං. විමද්දක්ඛමඤ්හි සීහනාදං නදන්තො අත්ථතො අනුයොගං සොධෙති නාම, අනුයුජ්ඣන්තො ච නං සොධාපෙති නාම. දාතුන්ති සොධෙතුං. කෙචි ‘‘දානත්ථ’’න්ති අත්ථං වදන්ති, තං න යුත්තං. න හි යො සීහදානං නදති, සො එව තත්ථ අනුයොගං දෙතීති යුජ්ජති. නිඝංසනන්ති විමද්දනං. ධමමානන්ති තාපයමානං. තාපනඤ්චෙත්ථ ගග්ගරියා ධම්මාපනසීසෙන වදති.

සබ්බෙ තෙති සබ්බෙ තෙ අතීතෙ නිරුද්ධෙ සම්මාසම්බුද්ධෙ. තෙනෙතං දස්සෙති – යෙ තෙ අහෙසුං අතීතමද්ධානං තව අභිනීහාරතො ඔරං සම්මාසම්බුද්ධා, තෙසං තාව සාවකඤාණගොචරෙ ධම්මෙ පරිච්ඡින්දන්තො මාරාදයො විය ච බුද්ධානං ලොකියචිත්තාචාරං ත්වං ජානෙය්යාසි. යෙ පන තෙ අබ්භතීතා, තතො පරතො ඡින්නවටුමා ඡින්නපපඤ්චා පරියාදින්නවට්ටා සබ්බදුක්ඛවීතිවත්තා සම්මාසම්බුද්ධා, තෙසං සබ්බෙසම්පි තව සාවකඤාණස්ස ¶ අවිසයභූතෙ ධම්මෙ කථං ජානිස්සසීති. තෙනාති සම්බොධිසඞ්ඛාතෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණපදට්ඨානෙන අරහත්තමග්ගඤාණෙන. එවංසීලාති තාදිසසීලා. සමාධිපක්ඛාති සමාධි ච සමාධිපක්ඛා ච සමාධිපක්ඛා එකදෙසසරූපෙකසෙසනයෙන. තත්ථ සමාධිපක්ඛාති වීරියසතියො තදනුගුණා ච ධම්මා වෙදිතබ්බා ¶ . ඣානසමාපත්තීසු යෙභුය්යෙන විහාරවොහාරො, ඣානසමාපත්තියො සමාධිප්පධානාති වුත්තං ‘‘සමාධිපක්ඛානං ධම්මානං ගහිතත්තා විහාරො ගහිතො’’ති.

යථා පන හෙට්ඨා ගහිතාපි සමාධිපඤ්ඤා පටිපක්ඛතො විමුත්තත්තා විමුච්චන-සඞ්ඛාත-කිච්චවිසෙස-දස්සනවසෙන විමුත්තිපරියායෙන පුන ගහිතා ‘‘එවංවිමුත්තා’’ති, එවං දිබ්බවිහාරො දිබ්බවිහාරවිසෙසදස්සනවසෙන පුන ගහිතො ‘‘එවංවිහාරී’’ති, තස්මා සබ්බෙසං සමාපත්තිවිහාරානං වසෙනෙත්ථ අත්ථො යුජ්ජතීති දට්ඨබ්බං. විමුත්තීති සඞ්ඛං ගච්ඡන්ති විමුච්චිත්ථාති කත්වා. එස නයො සෙසෙසුපි. පටිප්පස්සද්ධන්තෙති පටිප්පස්සම්භනොසාපනෙන. සබ්බකිලෙසෙහි නිස්සටත්තා අසංසට්ඨත්තා විමුත්තත්තා ච නිස්සරණවිමුත්ති නිබ්බානං.

අනාගතබුද්ධානං පනාති පන-සද්දො විසෙසත්ථජොතනො. තෙන අතීතෙසු තාව ඛන්ධානං භූතපුබ්බත්තා තත්ථ සියා ඤාණස්ස සවිසයෙ ගති, අනාගතෙසු පන සබ්බසො අසඤ්ජාතෙසු කථන්ති ඉමමත්ථං ජොතෙති. තෙනාහ ‘‘අනාගතාපී’’තිආදි. ‘‘අත්තනො චෙතසා පරිච්ඡින්දිත්වා විදිතා’’ති කස්මා වුත්තං? නනු අතීතානාගතෙ සත්තාහෙ එව පවත්තං චිත්තං චෙතොපරියඤාණස්ස විසයො, න තතො පරන්ති? නයිදං චෙතොපරියඤාණකිච්චවසෙන වුත්තං, අථ ඛො පුබ්බෙනිවාසඅනාගතංසඤාණානං වසෙන වුත්තං, තස්මා නායං දොසො. විදිතට්ඨානෙ න කරොති සික්ඛාපදෙනෙව තාදිසස්ස පටික්ඛෙපස්ස පටික්ඛිත්තත්තා සෙතුඝාතතො ච. කථං පන ථෙරො ද්වයසම්භවෙ පටික්ඛෙපමෙව අකාසි, න විභජ්ජ බ්යාකාසීති ආහ ‘‘ථෙරො කිරා’’තිආදි. පාරං පරියන්තං මිනොතීති පාරමී, සා එව ඤාණන්ති පාරමිඤාණං, සාවකානං පාරමිඤාණං සාවකපාරමිඤාණං. තස්මිං සාවකානං උක්කංසපරියන්තගතෙ ජානනෙ නායමනුයොගො, අථ ඛො සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙ සබ්බඤ්ඤුතාය ජානනෙ. කෙචි පන ‘‘සාවකපාරමිඤාණෙති සාවකපාරමිඤාණවිසයෙ’’ති අත්ථං වදන්ති, තථා සෙසපදෙසුපි. සීල…පෙ… සමත්ථන්ති සීලසමාධිපඤ්ඤාවිමුත්තිඤාණසඞ්ඛාතානං කාරණානං ¶ ජානනසමත්ථං. බුද්ධසීලාදයො හි බුද්ධානං බුද්ධකිච්චස්ස පරෙහි එතෙ බුද්ධාති ජානනස්ස ච කාරණං.

අනුමානඤාණං විය සංසයට්ඨිතං අහුත්වා ඉදමිදන්ති යථාසභාවතො ඤෙය්යං ධාරෙති නිච්ඡිනොතීති ධම්මො, පච්චක්ඛඤාණන්ති ආහ ‘‘ධම්මස්ස පච්චක්ඛතො ඤාණස්සා’’ති. අනුඑතීති අන්වයොති ආහ ‘‘අනුයොගං අනුගන්ත්වා’’ති. පච්චක්ඛසිද්ධඤ්හි අත්ථං අනුගන්ත්වා අනුමානඤාණස්ස පවත්ති ‘‘දිට්ඨෙන අදිට්ඨස්ස අනුමාන’’න්ති වෙදිතබ්බා. විදිතෙ වෙදකම්පි ඤාණං අත්ථතො විදිතමෙව හොතීති ‘‘අනුමානඤාණං නයග්ගාහො විදිතො’’ති වුත්තං. විදිතොති විද්ධො ¶ පටිලද්ධො, අධිගතොති අත්ථො. අප්පමාණොති අපරිමාණො මහාවිසයත්තා. තෙනාහ ‘‘අපරියන්තො’’ති. තෙනාති අපරියන්තත්තා. තෙන වා අපරියන්තෙන ඤාණෙන. එතෙන ථෙරො යං යං අනුමෙය්යමත්ථං ඤාතුකාමො හොති, තත්ථ තත්ථ තස්ස අසඞ්ගමප්පටිහතං අනුමානඤාණං පවත්තෙතීති දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘සො ඉමිනා’’තිආදි. තත්ථ ඉමිනාති ඉමිනා කාරණෙන.

පාකාරස්ස ථිරභාවං උද්ධමුද්ධං ආපෙතීති උද්ධාපං, පාකාරමූලං. ආදි-සද්දෙන පාකාරද්වාරබන්ධපරිඛාදීනං සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො. පච්චන්තෙ භවං පච්චන්තිමං. පණ්ඩිතදොවාරිකට්ඨානියං කත්වා ථෙරො අත්තානං දස්සෙතීති දස්සෙන්තො ‘‘එකද්වාරන්ති කස්මා ආහා’’ති චොදනං සමුට්ඨාපෙසි.

යස්සා පඤ්ඤාය වසෙන පුරිසො පණ්ඩිතොති වුච්චති, තං පණ්ඩිච්චන්ති ආහ – ‘‘පණ්ඩිච්චෙන සමන්නාගතො’’ති. තංතංඉතිකත්තබ්බතාසු ඡෙකභාවො බ්යත්තභාවො වෙය්යත්තියං. මෙධති අඤ්ඤාණං හිංසති විධමතීති මෙධා, සා එතස්ස අත්ථීති මෙධාවී. ඨානෙ ඨානෙ උප්පත්ති එතිස්සා අත්ථීති ඨානුප්පත්තිකා, ඨානසො උප්පජ්ජනපඤ්ඤා. අනුපරියායන්ති එතෙනාති අනුපරියායො, සො එව පථොති අනුපරියායපථො, පරිතො පාකාරස්ස අනුයායනමග්ගො. පාකාරභාගා සම්බන්ධිතබ්බා එත්ථාති පාකාරසන්ධි, පාකාරස්ස ඵුල්ලිතපදෙසො. සො පන හෙට්ඨිමන්තෙන ද්වින්නම්පි ඉට්ඨකානං විගමෙන එවං වුච්චතීති ආහ – ‘‘ද්වින්නං ඉට්ඨකානං අපගතට්ඨාන’’න්ති. ඡින්නට්ඨානන්ති ඡින්නභින්නපදෙසං, ඡින්නට්ඨානං වා. තඤ්හි ‘‘විවර’’න්ති වුච්චති. කීලිට්ඨන්ති මලීනං. උපතාපෙන්තීති කිලෙසපරිළාහෙන සන්තාපෙන්ති. විබාධෙන්තීති පීළෙන්ති. උප්පන්නාය පඤ්ඤාය නීවරණෙහි න කිඤ්චි කාතුං සක්කාති ආහ ‘‘අනුප්පන්නාය පඤ්ඤාය උප්පජ්ජිතුං න දෙන්තී’’ති. තස්මාති පච්චයූපඝාතෙන ¶ උප්පජ්ජිතුං අප්පදානතො. චතූසු සතිපට්ඨානෙසු සුට්ඨු ඨපිතචිත්තාති චතුබ්බිධායපි සතිපට්ඨානභාවනාය සම්මදෙව ඨපිතචිත්තා අප්පිතචිත්තා. යථාසභාවෙන භාවෙත්වාති යාථාවතො සම්මදෙව යථා පටිපක්ඛා සමුච්ඡිජ්ජන්ති, එවං භාවෙත්වා.

පුරිමනයෙ සතිපට්ඨානානි බොජ්ඣඞ්ගා ච මිස්සකා අධිප්පෙතාති තතො අඤ්ඤථා වත්තුං ‘‘අපිචෙත්ථා’’තිආදි වුත්තං. මිස්සකාති සමථවිපස්සනාමග්ගවසෙන මිස්සකා. ‘‘චතූසු සතිපට්ඨානෙසු සුප්පතිට්ඨිතචිත්තාති පඨමං වුත්තත්තා සතිපට්ඨානෙසු විපස්සනං ගහෙත්වා සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ යථාභූතං භාවෙත්වාති වුත්තත්තා මග්ගපරියාපන්නානංයෙව ච නෙසං නිප්පරියායබොජ්ඣඞ්ගභාවතො තෙසු ච අධිගතමෙව හොතීති බොජ්ඣඞ්ගෙ මග්ගො ච සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණඤ්චාති ගහිතෙ සුන්දරො පඤ්හො භවෙය්යා’’ති මහාසිවත්ථෙරො ආහ. න පනෙවං ගහිතං පොරාණෙහීති අධිප්පායො. ඉතීති වුත්තප්පකාරපරාමසනං. ථෙරොති සාරිපුත්තත්ථෙරො.

තත්ථාති ¶ තෙසු පච්චන්තනගරාදීසු. නගරං විය නිබ්බානං තදත්ථිකෙහි උපගන්තබ්බතො උපගතානඤ්ච පරිස්සයරහිතසුඛාධිගමට්ඨානතො. පාකාරො විය සීලං තදුපගතානං පරිතො ආරක්ඛභාවතො. අනුපරියායපථො විය හිරී සීලපාකාරස්ස අධිට්ඨානභාවතො. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘පරියායපථොති ඛො භික්ඛු හිරියා එතං අධිවචන’’න්ති. ද්වාරං විය අරියමග්ගො නිබ්බානනගරප්පවෙසනෙ අඤ්ජසභාවතො. පණ්ඩිතදොවාරිකො විය ධම්මසෙනාපති නිබ්බානනගරං පවිට්ඨපවිසනකානං සත්තානං සල්ලක්ඛණතො. දින්නොති දාපිතො, සොධිතොති අත්ථො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

379. පුබ්බෙ සාවත්ථිතො වෙළුවගාමස්ස ගතත්තා වුත්තං ‘‘ආගතමග්ගෙනෙව පටිනිවත්තන්තො’’ති. සත්තන්නන්ති උපසෙනො, රෙවතො, ඛදිරවනියො, චුන්දො, සමණුද්දෙසො අහන්ති චතුන්නං, චාලා, උපචාලා, සීසූපචාලාති, තිස්සන්නන්ති ඉමෙසං සත්තන්නං අරහන්තානං. නත්ථි නු ඛොති එත්ථාපි ‘‘ඔලොකෙන්තො’’ති ආනෙත්වා සම්බන්ධො සීහාවලොකනඤායෙන. භවිස්සන්ති මෙ වත්තාරො හරිතුං නාසක්ඛීති සම්බන්ධො. ඉදං දානි පච්ඡිමදස්සනන්ති භූතකථනමත්තං, න තත්ථ සාලයතාදස්සනං යථා තථාගතස්ස වෙසාලියා නික්ඛමිත්වා නාගාපලොකිතං.

තස්ස ¶ තස්ස විසෙසස්ස අධිට්ඨානවසෙනෙව ඉද්ධිභෙදදස්සනං ඉද්ධිවිකුබ්බනං. සීහස්ස විජම්භනාදිවසෙන කීළිත්වා නාදසදිසී අයං ධම්මකථාති වුත්තං ‘‘සීහවිකීළිතො ධම්මපරියායො’’ති. ගමනකාලො මය්හන්තීති එත්ථ ඉති-සද්දො පරිසමාපනෙ. තෙන ථෙරෙන යථාරම්භස්ස වචනපබන්ධස්ස සමාපිතභාවං ජොතෙති. එස නයො සෙසෙසුපි එදිසෙසු සබ්බට්ඨානෙසු. යුගන්ධරාදයො පරිභණ්ඩපබ්බතාති වෙදිතබ්බා. එකප්පහාරෙනෙවාති එකප්පහාරෙන ඉව. ස්වායං ඉව-සද්දො න සක්කොමීති එත්ථ ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බො.

පටිපාදෙස්සාමීති ඨිතකායං පටිපාදෙස්සාමි. පත්ථනාකාලෙ අනොමදස්සිස්ස භගවතො වචනසුතානුසාරෙන ඤාණෙන දිට්ඨමත්තතං සන්ධාය ‘‘තං පඨමදස්සන’’න්ති වුත්තං. ධාරෙතුං අසක්කොන්තී ගුණසාරං. එස මග්ගොති එසො ජාතානං සත්තානං මරණනිට්ඨිතො පන්ථො. පුනපි එවංභාවිනො නාම සඞ්ඛාරාති සඞ්ඛාරා නාම එවංභාවිනො, මරණපරියොසානාති අත්ථො. එත්තකන්ති එත්තකං කාලං. සඞ්කඩ්ඪිත්වා සංහරිත්වා. මුඛං පිධායාති මුඛං ඡාදෙත්වා. අග්ඝිකසතානීති මකුළඞ්කුරචෙතියසතානි.

පුරිමදිවසෙති ¶ අතීතදිවසෙ. යස්මා ධම්මසෙනාපතිනො අරහත්තප්පත්තදිවසෙයෙව සත්ථු සාවකසන්නිපාතො අහොසි, තස්මා ‘‘පූරිතසාවකසන්නිපාතො එස භික්ඛූ’’ති වුත්තං. පඤ්ච ජාතිසතානීති භුම්මත්ථෙ, අච්චන්තසංයොගෙ වා උපයොගවචනං.

කළොපිහත්ථොති විලීවමයභාජනහත්ථො. ‘‘චම්මමයභාජනහත්ථො’’ති ච වදන්ති. පුරන්තරෙති නගරමජ්ඣෙ. වනෙති අරඤ්ඤෙ.

ඔසක්කනාකාරවිරහිතොති ධම්මදෙසනාය සඞ්කොචහෙතුවිරහිතො. විසාරදොති සාරදවිරහිතො. ධම්මොජන්ති ධම්මරසං, ඔජවන්තං දෙසනාධම්මන්ති අත්ථො. ධම්මභොගන්ති ධම්මපරිභොගං, පරෙහි සද්ධිං සංවිභජනවසෙන පවත්තං ධම්මසම්භොගන්ති දෙසනාධම්මමෙව වදති. තෙන වුත්තං ‘‘උභයෙනපි ධම්මපරිභොගොව කථිතො’’ති.

පියායිතබ්බතො පියෙහි. මනස්ස වඩ්ඪනතො මනාපෙහි. ජාතියාති ඛත්තියාදිජාතියා. නානාභාවො අසහභාවො විසුංභාවො. අඤ්ඤථාභාවො අඤ්ඤථත්තං. සරීරන්ති රූපධම්මකායසඞ්ඛාතං සරීරං. රූපකායෙ ¶ හි භිජ්ජන්තෙ භිජ්ජන්තෙව. සො භිජ්ජෙය්යාති සො මහන්තතරො ඛන්ධො භිජ්ජෙය්ය.

දක්ඛිණදිසං ගතොති දක්ඛිණදිසාමුඛෙ පවත්තො. මහාඛන්ධො වියාති මහන්තො සාරවන්තො සාඛාඛන්ධො විය. සාඛඛන්ධා හි දිසාභිමුඛපවත්තාකාරා, මූලඛන්ධො පන උද්ධමුග්ගතො. සොළසන්නං පඤ්හානන්ති සොළසන්නං අපරාපරියපවත්තනියානං අත්ථානං. ඤාතුං ඉච්ඡිතො හි අත්ථො පඤ්හො.

380-381. අමාවසුපොසථෙති අමාවසිඋපොසථෙ, කාලපක්ඛඋපොසථෙති අත්ථො. පුරිමනයෙනෙවාති අනන්තරසුත්තෙ වුත්තනයෙනෙව.

382. මච්චුධෙය්යස්සාති මච්චුනො පවත්තිට්ඨානස්ස.

384. තස්මිං ¶ කාලෙති පඨමාභිසම්බොධියං. භික්ඛුයෙව නත්ථි ධම්මචක්කස්ස අප්පවත්තිතත්තා, භික්ඛුයෙව භික්ඛුලක්ඛණයොගතො. එකකො මග්ගො, න ද්වෙධාපථභූතොති එකමග්ගො, තං එකමග්ගං. ජාතියා ඛයො වට්ටදුක්ඛස්ස අන්තභූතොති ජාතික්ඛයන්තො, නිබ්බානං, තං දිට්ඨත්තා ජාතික්ඛයන්තදස්සීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

385. අයං තස්ස ලද්ධීති අයං ඉදානි වුච්චමානා තස්ස ආචරියස්ස ලද්ධි. තතො අනාමෙන්තොති යෙන වංසො නමති, තෙන කායං අනාමෙන්තො. තථා නමන්තො හි පතිත්වා චුණ්ණවිචුණ්ණං හොති. තන්ති කායං, තං වංසං වා. ආකඩ්ඪෙන්තො වියාති නමිතට්ඨානතො පරභාගෙන ආකඩ්ඪෙන්තො විය. එකතොභාගියං කත්වාති යථාවුත්තං සතිං සූපට්ඨිතං ¶ කත්වා ඔනතං විය කත්වා. තථා කරණං පන තථා වාතූපත්ථම්භගාහාපනෙනාති ආහ – ‘‘වාතූපත්ථම්භං ගාහාපෙත්වා’’ති. තඤ්ච සතියා තදත්ථං උපට්ඨානෙනාති වුත්තං ‘‘සතිං සූපට්ඨිතං කත්වා’’ති. නිච්චලොව නිසීදන්තො අන්තෙවාසී ආචරියං රක්ඛති, එත්තකං ආචරියස්ස ලද්ධිවසෙන වුත්තං. ‘‘ආචරියො වංසං සුග්ගහිතං ගණ්හන්තො’’තිආදි සබ්බං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව.

‘‘අත්තානමෙව රක්ඛතී’’ති ඉදං අත්තනො රක්ඛණං පධානං කත්වා වුත්තං, න අන්තෙවාසිකන්ති අවධාරණඵලං. අත්තරක්ඛාය පනෙත්ථ සිජ්ඣමානාය අන්තෙවාසිකරක්ඛාපි සිද්ධා එව හොතීති. දුතියපක්ඛෙපි එසෙව නයො. සො තත්ථ ඤායොති යා අත්තනො එව රක්ඛා, සා අත්ථතො පරරක්ඛාපි හොතීති අයමෙත්ථ ඤායො යුත්තප්පයොගො. අනුවඩ්ඪියාති යථාවඩ්ඪිතස්ස අනුඅනුවඩ්ඪියා. එතෙන පටිලද්ධසම්පයුත්තපමොදනාකාරො දස්සිතොති ආහ – ‘‘සපුබ්බභාගාය මුදිතායාති අත්ථො’’ති. ආසෙවනායාතිආදීනි පදානි අනුදයතාපරියොසානානි (යස්මා සතිපට්ඨානං සෙවන්තස්ස සිද්ධං අත්තනො ච පරස්ස ච රක්ඛණං පකාසෙන්ති, තස්මා) – ‘‘අත්තානං, භික්ඛවෙ, රක්ඛිස්සාමීති සතිපට්ඨානං සෙවිතබ්බ’’න්තිආදි වුත්තං.

386. ජනපදස්මිං කල්යාණීති සකලජනපදෙ භද්දා රූපසම්පත්තියා සික්ඛාසම්පත්තියා ච සුන්දරා ¶ සෙට්ඨා. රූපසම්පත්ති ච නාම සබ්බසො රූපදොසාභාවෙන රූපගුණපාරිපූරියා හොතීති තදුභයං දස්සෙතුං ‘‘ඡසරීරදොසරහිතා පඤ්චකල්යාණසමන්නාගතා’’ති වුත්තං. තං දුවිධම්පි විවරන්තො ‘‘සා හී’’තිආදිමාහ. පඤ්චකල්යාණසමන්නාගතාති පඤ්චවිධසරීරගුණසම්පදාහි සමන්නාගතා. නාතිදීඝා නාතිරස්සාති පමාණමජ්ඣිමා දීඝතරප්පමාණා න හොති, න අතිරස්සා, ලකුණ්ඩකරූපා න හොති. නාතිකිසාති අතිවිය කිසථද්ධමංසලොහිතා දිස්සමානා අට්ඨිසරීරා ජාලසරීරා න හොති. නාතිථූලාති භාරියමංසා මහොදරා න හොති. නාතිකාළා නාච්චොදාතාති අතිවිය කාළවණ්ණා ඣාමඞ්ගාරො විය ¶ , දධිතක්කාදීහි පමජ්ජිතමත්තකංසලොහවණ්ණා න හොති. මනුස්සලොකෙ තාදිසියා රූපසම්පත්තියා අභාවතො අතික්කන්තා මනුස්සවණ්ණං. යථා පමාණයුත්තා, එවං ආරොහපරිණාහයොගතො ච පරෙසං පසාදාවහා නාතිදීඝතාදයො. එවං මනුස්සානං දිබ්බරූපතාසම්පත්තීපීති වුත්තං ‘‘අප්පත්තා දිබ්බවණ්ණ’’න්ති. එත්ථ ච නාතිදීඝනාතිරස්සතාවචනෙන ආරොහසම්පත්ති වුත්තා උබ්බෙධෙන පාසාදිකභාවතො. කිසථූලදොසාභාවවචනෙන පරිණාහසම්පත්ති වුත්තා. උභයෙනපි සණ්ඨානසම්පදා විභාවිතා, නාතිකාළතාවචනෙන වණ්ණසම්පත්ති වුත්තා විවණ්ණතාභාවතො. පියඞ්ගුසාමාති පරිණතපියඞ්ගුපුප්ඵසදිසසරීරනිභාසා. මුඛපරියොසානන්ති අධරොට්ඨමාහ. අයං යථාවුත්තා සරීරවණ්ණසම්පත්ති. අස්සාති ජනපදකල්යාණියා. ඡවිකල්යාණතා ඡවිසම්පත්තිහෙතුකත්තා තස්සා. එස නයො සෙසෙසුපි. නඛා එව පත්තසදිසතාය නඛපත්තානි.

(පසාවො සරීරාවයවෙන ඉරියනන්ති ආහ – ‘‘පවත්තීති අත්ථො’’ති, පසාවො යථාපරිතමෙව කනතන්ති, න සභාවසන්ධානං. යථාවිභාවසෙන උත්තමමෙව නච්චං නච්චති. තෙ වා වීසතියාසූතිරං ධානප්පත්තියා පවත්තියා පවත්තිමකතමන්දතා විභාවසුටතස්ස උත්තමමෙව ගීතඤ්ච ගායතීති අත්ථො.) [එත්ථන්තරෙ පාඨො අසුද්ධො දුස්සොධනීයො ච. සුද්ධපාඨො ගවෙසිතබ්බො.] සමතිත්තිකො තෙලපත්තොති මුඛවත්තිසමං තෙලානං පූරිතත්තා සමතිත්තිකමුඛං තෙලභාජනං. අන්තරෙන ච මහාසමජ්ජං අන්තරෙන ච ජනපදකල්යාණින්ති ජනපදකල්යාණියා, තස්සා ච නච්චගීතං පෙක්ඛිතුං සන්නිපතිතමහාජනසමූහස්ස මජ්ඣතො පරිහරිතබ්බො නෙතබ්බො. නන්ති තෙලං. ආහරෙය්යාති ආපජ්ජෙය්ය. තත්රිදං ඔපම්මසංසන්දනං – තෙලපත්තං විය කායගතාසති, තස්ස පරිහරණපුග්ගලො විය විපස්සකො, ජනකායා විය පුථුත්තාරම්මණානි, අසිපුරිසො විය මනො, තෙලස්ස චජනං විය කිලෙසුප්පාදනං, සීසපාතනං විය අරියමග්ගඤාණසීසානුප්පත්ති. ‘‘කායගතා සති නො භාවිතා…පෙ… සික්ඛිතබ්බ’’න්ති වුත්තත්තා ‘‘පුබ්බභාගවිපස්සනාව කථිතා’’ති වුත්තං.

387-388. සීලානීති ¶ ¶ බහුවචනං අනෙකවිධත්තා සීලස්ස. තඤ්හි සීලනට්ඨෙන එකවිධම්පි චාරිත්තාදිවසෙන අනෙකවිධං. තෙනාහ – ‘‘චතුපාරිසුද්ධිසීලානී’’ති. පඤ්හමග්ගොති ඤාතුං ඉච්ඡිතස්ස අත්ථස්ස වීමංසනං. තෙනාහ – ‘‘පඤ්හගවෙසන’’න්ති.

389-391. පුග්ගලවසෙන පරිහානං හොති න ධම්මවසෙන. යො න භාවෙති, තස්සෙව පරිහායති. තෙනාහ ‘‘යො හී’’තිආදි.

392. පදෙසතො භාවිතත්තාති එකදෙසතො භාවිතත්තා භාවනාපාරිපූරියා අනනුප්පත්තත්තා. තෙනාහ – ‘‘චත්තාරො හි මග්ගෙ’’තිආදි.

393. සමත්තා භාවිතත්තාති පරියත්තා භාවිතත්තා.

394-396. මහාවිසයත්තා මහතියො අභිඤ්ඤා එතස්සාති මහාභිඤ්ඤො, තස්ස භාවොති සබ්බං වත්තබ්බං. ‘‘සතතවිහාරවසෙන වුත්ත’’න්ති වත්වා තමත්ථං පාකටං කාතුං ‘‘ථෙරො කිරා’’තිආදි වුත්තං. තස්සාති ථෙරස්ස. ආවජ්ජනස්ස ගතින්ති එකාවජ්ජනස්සෙව ගමනවීථිං. අනුබන්ධති චක්කවාළානං සහස්සං එකාවජ්ජනෙනෙව සහස්සලොකධාතුයා ඉච්ඡිතමත්ථං ජානිතුං සමත්ථොති දස්සෙති.

සීලට්ඨිතිවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

397-407. යා ¶ ¶ වෙදනා සම්මසිත්වාති යා තෙභූමකවෙදනා සම්මසිත්වා. තාවස්සාති තා තෙභූමකවෙදනා එව අස්ස භික්ඛුනො. සදිසවසෙන චෙතං වුත්තං, අනිච්චාදිසම්මසනවසෙන විදිතා පුබ්බභාගෙ සම්මසනකාලෙ උපට්ඨහන්ති. පරිග්ගහිතෙසූති පරිජානනවසෙන පරිච්ඡිජ්ජ ගහිතෙසු. ‘‘වෙදනා තණ්හාපපඤ්චස්ස, විතක්කො මානපපඤ්චස්ස, සඤ්ඤා දිට්ඨිපපඤ්චස්ස මූලවසෙන සම්මසනං වුත්තා’’ති වදන්ති. ‘‘වෙදනාවිතක්කසඤ්ඤා තණ්හාමානදිට්ඨිපපඤ්චානං මූලදස්සනවසෙනා’’ති අපරෙ.

අනනුස්සුතවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

408. සාරම්මණසතිපට්ඨානාති ආරම්මණලක්ඛිතා සතිපට්ඨානා කථිතා, න සතිලක්ඛණා.

410. සුද්ධිකං කත්වා විසුං විසුං කත්වා. තථා ච වුත්තං පාළියං ‘‘කායෙ වා භික්ඛූ’’ති.

412. ජෙට්ඨකසීලන්ති පධානකසීලං. සීලග්ගහණඤ්හි පාළියං පාතිමොක්ඛසංවරවසෙනෙව ආගතං. තෙනාහ ‘‘තිපිටකචූළනාගත්ථෙරො පනා’’තිආදි. තත්ථ පාතිමොක්ඛසංවරොව සීලන්ති අවධාරණං ඉතරෙසං තිණ්ණං එකදෙසෙන පාතිමොක්ඛන්තොගධභාවං දීපෙති. තථා හි අනොලොකියොලොකනෙ ආජීවහෙතු ච ඡසික්ඛාපදවීතික්කමනෙ ගිලානපච්චයස්ස අප්පච්චවෙක්ඛිතපරිභොගෙ ¶ ච ආපත්ති විහිතාති. තීණීති ඉන්ද්රියසංවරාදීනි. සීලන්ති වුත්තට්ඨානං නාම නත්ථීති සීලපරියායෙන තෙසං කත්ථචි සුත්තෙ ගහිතට්ඨානං නාම නත්ථීති නිප්පරියායසීලතං තෙසං ¶ පටික්ඛිපති. ඡද්වාරරක්ඛණමත්තමෙවාති තස්ස සල්ලහුකතමාහ චිත්තාධිට්ඨානමත්තෙන පටිපාකතිකභාවප්පත්තිතො. ඉතරද්වයෙපි එසෙව නයො. පච්චයුප්පත්තිමත්තකන්ති ඵලෙන හෙතුං දස්සෙති. උප්පාදනහෙතුකා හි පච්චයානං උප්පත්ති. ඉදමත්ථන්ති ඉදං පයොජනං ඉමස්ස පච්චයස්ස පරිභුඤ්ජනෙති අධිප්පායො. නිප්පරියායෙනාති ඉමිනා ඉන්ද්රියසංවරාදීනි තීණි පධානසීලස්ස පරිපාලනපරිසොධනවසෙන පවත්තියා පරියායසීලානි නාමාති දස්සෙති. ඉදානි පාතිමොක්ඛසීලස්සෙව පධානභාවං බ්යතිරෙකතො අන්වයතො ච උපමාය විභාවෙතුං ‘‘යස්සා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සොති පාතිමොක්ඛසංවරො. සෙසානි ඉන්ද්රියසංවරාදීනි. පාතිමොක්ඛසද්දස්ස අත්ථො පන විසුද්ධිමග්ගසංවණ්ණනාදීසු විත්ථාරිතො, තස්මා තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

ආචාරෙන ච ගොචරෙන ච සම්පන්නොති කායිකචෙතසිකඅවීතික්කමසඞ්ඛාතෙන ආචාරෙන ච නවෙසියාදිගොචරතාදිසඞ්ඛාතෙන ගොචරෙන ච සම්පන්නො, සම්පන්නආචාරගොචරොති අත්ථො. අප්පමත්තකෙසූති අතිපරිත්තකෙසු අනාපත්තිගමනීයෙසු. ‘‘දුක්කටදුබ්භාසිතමත්තෙසූ’’ති අපරෙ. වජ්ජෙසූති අකරණීයෙසු ගාරය්හෙසු. තෙ පන එකන්තතො අකුසලා හොන්තීති ආහ – ‘‘අකුසලධම්මෙසූ’’ති. භයදස්සාවීති භයතො දස්සනසීලො, පරමාණුමත්තම්පි වජ්ජං සිනෙරුප්පමාණං විය කත්වා දස්සනසීලො. සම්මා ආදියිත්වාති සම්මදෙව සක්කච්චං සබ්බසො ච ආදියිත්වා. සික්ඛාපදෙසූති නිද්ධාරණෙ භුම්මන්ති සමුදායතො අවයවනිද්ධාරණං දස්සෙන්තො ‘‘සික්ඛාපදෙසු තං තං සික්ඛාපද’’න්තිආදිමාහ. සික්ඛාපදං සමාදාතබ්බං සික්ඛිතබ්බඤ්චාති අධිප්පායො. සික්ඛාති අධිසීලසික්ඛා. පුබ්බෙ පද-සද්දො අධිට්ඨානට්ඨො, ඉධ භාගත්ථොති දට්ඨබ්බන්ති ආහ – ‘‘සික්ඛාකොට්ඨාසෙසූ’’ති. මූලපඤ්ඤත්තිඅනුපඤ්ඤත්තිආදිභෙදං යංකිඤ්චි සික්ඛිතබ්බං පූරෙතබ්බං සීලං, තං පන ද්වාරවසෙන දුවිධමෙවාති ආහ – ‘‘කායිකං වා වාචසිකං වා’’ති. ඉමස්මිං අත්ථවිකප්පෙ සික්ඛාපදෙසූති ආධාරෙ භුම්මං සික්ඛාභාගෙසු කස්සචි විසුං අග්ගහණතො. තෙනාහ – ‘‘තං තං සබ්බ’’න්ති. ‘‘තතො ත්වං භික්ඛු සීලං නිස්සායා’’ති වචනතො අනභිජ්ඣා අබ්යාපාදසම්මාදිට්ඨියොපි සීලන්ති වුත්තා, තස්මා ඉමස්මිං සුත්තෙ ‘‘පාතිමොක්ඛසංවරසීලමෙව කථිත’’න්ති වුත්තං.

413. එත්ථාපි ¶ මනොසුචරිතං සීලං නාමාති දස්සෙතීති කත්වා වුත්තං ‘‘පච්ඡිමාපි තයො’’ති. අනභිජ්ඣාඅබ්යාපාදසම්මාදිට්ඨිධම්මා සීලං හොතීති වෙදිතබ්බා කායවචීසුචරිතෙහි සද්ධිං ¶ මනොසුචරිතම්පි වත්වා ‘‘තතො ත්වං භික්ඛු සීලං නිස්සාය සීලෙ පතිට්ඨායා’’ති වුත්තත්තා. සෙසං වුත්තනයමෙව. ඡට්ඨසත්තමෙසූති ඡට්ඨසත්තමවග්ගෙසු අපුබ්බං නත්ථි. තෙන වුත්තං ‘‘හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො’’ති. වග්ගපෙය්යාලතො පන ඉමස්මිං සතිපට්ඨානසංයුත්තෙ කතිපයවග්ගා සඞ්ගහං ආරූළ්හා, තථාපි තෙසං අත්ථවිසෙසාභාවතො එකච්චෙසු පොත්ථකෙසු මුඛමත්තං දස්සෙත්වා සංඛිත්තා, එකච්චෙසු අතිසංඛිත්තාව, තෙ සඞ්ඛෙපවසෙන ද්වෙ කත්වා ‘‘ඡට්ඨසත්තමෙසූ’’ති වුත්තං.

සතිපට්ඨානසංයුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.