තීකා > සුත්තපිටක (ටීකා) > සංයුත්තනිකාය (ටීකා) > මහාවග්ග-ටීකා

471. චතුභූමක ¶ ¶ …පෙ… ලබ්භන්ති කුසලාබ්යාකතභාවතො තෙසං තිණ්ණං ඉන්ද්රියානං. වීරියින්ද්රියසමාධින්ද්රියානි…පෙ… සබ්බත්ථ ලබ්භන්ති කුසලත්තිකසාධාරණත්තා. චතුභූමක …පෙ… වසෙනාති චතුභූමකධම්මපරිච්ඡෙදවසෙන චෙව කුසලාදීහි සබ්බසඞ්ගාහකධම්මපරිච්ඡෙදවසෙන ච වුත්තන්ති අත්ථො.

දුතියසමණබ්රාහ්මණසුත්තවණ්ණනා

477. දුක්ඛසච්චවසෙනාති දුක්ඛසච්චභාවෙන න පජානන්ති. තඤ්හි පරිඤ්ඤෙය්යතාය දුක්ඛසච්චසඞ්ගහං. සමුදයසච්චවසෙනාති තණ්හාවිජ්ජාදිං සද්ධින්ද්රියස්ස සමුදයසච්චභාවෙන න පජානන්ති. නිරොධන්ති සද්ධින්ද්රියස්ස අනුපාදාය නිරොධනිමිත්තං නිබ්බානං. පටිපදන්ති සද්ධින්ද්රියනිරොධගාමිනිං පටිපදං අරියමග්ගං. සෙසෙසූති වීරියින්ද්රියාදීසු.

සුක්කපක්ඛෙති ‘‘සද්ධින්ද්රියං පජානන්තී’’තිආදිනයප්පවත්තෙ අනවජ්ජපක්ඛෙ. අධිමොක්ඛවසෙන ආවජ්ජනසමුදයාති ‘‘අත්ථි දින්න’’න්තිආදිනයප්පවත්තපුබ්බභාගභූතසද්ධාධිමොක්ඛවසෙන ආවජ්ජනුප්පත්තියා. තස්මා පඨමුප්පන්නා සද්ධා එව හෙත්ථ ‘‘ආවජ්ජන’’න්ති වුත්තා, න මනොද්වාරාවජ්ජනං. එස නයො සෙසෙසුපි. තස්මා පඨමුප්පන්නා ආවජ්ජනා පග්ගහුප්පත්තිට්ඨානානං තික්ඛානං වීරියින්ද්රියාදීනං පඨමුප්පත්තියා ආවජ්ජනපරියායෙන වුත්තාති දට්ඨබ්බං. දුබ්බලා හි පඨමුප්පන්නා පග්ගහාභාවතො වීරියින්ද්රියාදීනං සමුදයොති බලවභාවප්පත්තවීරියින්ද්රියාදිකස්ස ආවජ්ජනට්ඨානියානි හොන්තීති තෙසං සමුදයොති වුත්තා, පුබ්බෙ අධිමුච්චනාදිවසෙන පවත්තස්ස ආවජ්ජනස්ස සමුදයාති අත්ථො. පුන ඡන්දවසෙනාති කත්තුකාමතාකුසලච්ඡන්දවසෙන සද්ධාදීනං උප්පාදෙතුකාමතාකාරප්පවත්තස්ස ¶ ඡන්දස්ස වසෙන. මනසිකාරවසෙන ආවජ්ජනසමුදයාති සද්ධින්ද්රියාදිවසෙන පවත්තස්ස දුබ්බලස්ස තස්ස නිබ්බත්තකයොනිසොමනසිකාරවසෙන ආවජ්ජනස්ස උප්පත්තියා. එවම්පීති ‘‘අධිමොක්ඛවසෙනා’’තිආදිනා වුත්තාකාරෙනපි. ඡසු සුත්තෙසූති ¶ දුතියතො පට්ඨාය ඡසු සුත්තෙසු. චතුසච්චමෙව කථිතං. අස්සාදග්ගහණෙන හි සමුදයසච්චං, ආදීනවග්ගහණෙන දුක්ඛසච්චං, නිස්සරණග්ගහණෙන නිරොධමග්ගසච්චානි ගහිතානීති. පඨමසුත්තෙ පන ඉන්ද්රියානං සරූපදස්සනමෙවාති.

478. සොතො ආපජ්ජීයති එතෙනාති සොතාපත්ති, අනාගතං පති පඨමමග්ගො. සොතොති අරියමග්ගසොතො දට්ඨබ්බො. ආපජ්ජීයතීතිආදිතො පටිපජ්ජීයති. පඨමමග්ගපටිලාභනිමිත්තානි සොතාපන්නස්ස අඞ්ගානි ඉධ ‘‘සොතාපත්තියඞ්ගානී’’ති වුත්තානි. තානි පන තීසු ඨානෙසු සද්ධා අරියකන්තසීලඤ්චාති වෙදිතබ්බානි. සවිසයෙති සකවිසයෙ. ජෙට්ඨකභාවදස්සනත්ථන්ති පධානභාවදස්සනත්ථං. යත්ථ සද්ධාදිඉන්ද්රියානං සාතිසයකිච්චං, තෙසං කිච්චාතිරෙකතං දස්සෙතුන්ති අත්ථො. ඉදානි තමත්ථං උපමාහි විභාවෙතුං ‘‘යථා හී’’තිආදි වුත්තං. පත්වාති අත්තනො කිච්චාතිරෙකට්ඨානං පටිලභිත්වා. පුබ්බඞ්ගමන්ති සද්දහනකිච්චෙසු පුරෙචාරං ධොරය්හං. සෙසානි වීරියින්ද්රියාදීනි. තදන්වයානීති තදනුගතානි තස්ස සද්ධින්ද්රියාදිකස්ස පක්ඛිකානි. එස නයො සෙසෙසුපි. ඣානවිමොක්ඛෙති ඣානසඞ්ඛාතෙ විමොක්ඛෙ සමාධිපධානතාය ඣානානං. එවඤ්ච කත්වා ‘‘සොතාපත්තියඞ්ගානි පත්වා’’ති ඉදඤ්ච වචනං සමත්ථිතං හොති. සද්ධූපනිසඤ්හි සීලන්ති. අරියසච්චානි පත්වාති චත්තාරි සච්චානි අභිසමෙතබ්බානි පාපුණිත්වා.

479-480. නෙපක්කං වුච්චති පඤ්ඤාති ආහ – ‘‘පඤ්ඤායෙතං නාම’’න්ති. නිපායති සංකිලෙසධම්මෙ විසොසෙති නික්ඛාමෙතීති නිපකො, ථිරතික්ඛසතිපුග්ගලො, තස්ස භාවො නෙපක්කන්ති සතියාපි නෙපක්කභාවො යුජ්ජතෙව. එවඤ්හි ‘‘සතිනෙපක්කෙනා’’ති ඉදං වචනං සමත්ථිතං හොති, සතියා ච නෙපක්කෙනාති එවං වුච්චමානෙන සතිනිද්දෙසො නාම කතො හොතියෙව. අසුකං නාම සුත්තං වා කම්මට්ඨානං වා මෙ භාසිතන්ති. වොස්සජ්ජීයති සඞ්ඛාරගතං එතස්මිං අධිගතෙති වොස්සග්ගො, නිබ්බානං. තං ආරම්මණං ¶ කරිත්වාති ආහ – ‘‘නිබ්බානාරම්මණං කත්වා’’ති. ගච්ඡන්තියාති සඞ්ඛාරානං උදයඤ්ච වයඤ්ච උදයබ්බයං ගච්ඡන්තියා බුජ්ඣන්තියා. තෙනාහ ¶ ‘‘උදයබ්බයපරිග්ගාහිකායා’’ති. සද්ධාසතිපඤ්ඤින්ද්රියානි පුබ්බභාගානි ‘‘ඉතිපි සො භගවා අරහං, චිරකතම්පි චිරභාසිතම්පි සරිතා අනුස්සරිතා, උදයත්ථගාමිනියා පඤ්ඤායා’’ති ච වුත්තත්තා. ‘‘ආරද්ධවීරියො විහරති, සො අනුප්පන්නාන’’න්තිආදිනා ච වුත්තත්තා වීරියින්ද්රියං මිස්සකං. ‘‘වොස්සග්ගාරම්මණං කරිත්වා’’ති වුත්තත්තා සමාධින්ද්රියං නිබ්බත්තිතලොකුත්තරමෙව. අයමෙවාති ය්වායං නවමෙ වුත්තො. අයමෙව පුබ්බභාගමිස්සකලොකුත්තරත්තධම්මපරිච්ඡෙදො.

481. සම්මප්පධානෙ ආරබ්භාති සම්මප්පධානෙ භාවනාවසෙන ආරබ්භ. තෙනාහ ‘‘භාවෙන්තො’’ති. යථා වීරියින්ද්රියනිද්දෙසෙ ‘‘චත්තාරො සම්මප්පධානෙ ආරබ්භ වීරියං පටිලභතී’’ති දෙසනා ආගතා, එවං සතින්ද්රියනිද්දෙසෙ ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානෙ ආරබ්භ සතිං පටිලභතී’’ති, තස්මා ‘‘සතින්ද්රියෙපි එසෙව නයො’’ති වුත්තං. සද්ධින්ද්රියාදිනිද්දෙසෙසු පන න තථා දෙසෙති.

482. ඉන්ද්රියානං තික්ඛාදිභාවො විපස්සනාවසෙන වා මග්ගවසෙන වා ඵලවසෙන වා ගහෙතබ්බොති වුත්තං ‘‘තතොති…පෙ… වෙදිතබ්බ’’න්ති. නනු චෙත්ථ මුදුභාවො එව පාළියං ගහිතොති? සච්චමෙතං, තං පන තික්ඛභාවෙ අසති න හොති තික්ඛාදිභාවොති වුත්තං. යතො හි අයං මුදු, ඉතො තං තික්ඛන්ති වත්තබ්බතං ලභති අපෙක්ඛාසිද්ධත්තා තික්ඛමුදුභාවානං පාරාපාරං විය. ඉදානි ‘‘තතො’’තිආදිනා සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘සමත්තානී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සමත්තානීති සම්පන්නානි. ඉතරං ¶ තස්සෙව වෙවචනං. සමත්තානීති වා පරියත්තානි, සමත්තානීති අත්ථො. ‘‘තතො මුදුතරානි ධම්මානුසාරීමග්ගස්සා’’ති කස්මා වුත්තං? තතොති හි සොතාපත්තිමග්ගවිපස්සනින්ද්රියානි අධිප්පෙතානියෙව, ‘‘තතො මුදුතරානී’’ති වුත්තපඨමමග්ගො ධම්මානුසාරී වා සියා සද්ධානුසාරී වාති බ්යභිචරති? නායං දොසො, සොතාපත්තිමග්ගෙකදෙසවසෙනෙව ¶ ලද්ධබ්බපඨමමග්ගාපෙක්ඛාය විපස්සනාය විභාගස්ස අධිප්පෙතත්තා. යො හි සොතාපන්නො හුත්වා ඉරියාපථං අකොපෙත්වා යථානිසින්නොව සකදාගාමිමග්ගං පාපුණාති, තස්ස විපස්සනින්ද්රියානි සන්ධාය අවිභාගෙන වුත්තං – ‘‘තතො මුදුතරානි සොතාපත්තිමග්ගස්ස විපස්සනින්ද්රියානි නාමා’’ති. යො පන සොතාපන්නො හුත්වා කාලන්තරෙන සකදාගාමී හොති, තස්ස සොතාපත්තිමග්ගත්ථාය පවත්තානි විපස්සනින්ද්රියානි නාම හොන්ති. සො චෙ ධම්මානුසාරීගොත්තො, තස්ස යථාවුත්තවිපස්සනින්ද්රියතො මුදුතරානීති ‘‘තතො මුදුතරානි ධම්මානුසාරීමග්ගස්සා’’ති වුත්තං. විපස්සනින්ද්රියානි නාමාති ආනෙත්වා සම්බන්ධො. ධම්මානුසාරීවිපස්සනින්ද්රියතො සද්ධානුසාරීවිපස්සනින්ද්රියානං මුදුභාවස්ස කාරණං සයමෙව වක්ඛති. ධම්මෙන පඤ්ඤාය මග්ගසොතං අනුස්සරතීති ධම්මානුසාරී, පඤ්ඤුත්තරො අරියො. සද්ධාය මග්ගසොතං අනුස්සරතීති සද්ධානුසාරී, සද්ධුත්තරො අරියො.

එවං විපස්සනාවසෙන දස්සෙත්වා මග්ගවසෙන දස්සෙතුං ‘‘තථා’’තිආදි ආරද්ධං. සම්පයොගතො සභාවතො ච අරහත්තමග්ගපරියාපන්නානි අරහත්තමග්ගින්ද්රියානි. අරහත්තඵලින්ද්රියානීති එත්ථාපි එසෙව නයො.

ඉදානි ඵලවසෙන දස්සෙතුං ‘‘සමත්තානි පරිපුණ්ණානී’’තිආදි වුත්තං. සොතාපත්තිමග්ගට්ඨපුග්ගලවසෙන නානත්තං ජාතං, තස්මා තෙ ද්වෙපි ඉධ තතියවාරෙ න ලබ්භන්තීති අධිප්පායො. ධම්මානුසාරීසද්ධානුසාරීනං නානත්තං කථං ජාතන්ති ආහ ‘‘ආගමනෙනපි මග්ගෙනපී’’ති. තදුභයං දස්සෙන්තො ‘‘සද්ධානුසාරීපුග්ගලො’’තිආදිමාහ. උද්දිසාපෙන්තොති උද්දෙසං ගණ්හන්තො.

මග්ගො තික්ඛො හොති උපනිස්සයින්ද්රියානං තික්ඛවිසදභාවතො. තෙනාහ ‘‘සූරං ඤාණං වහතී’’ති. අසඞ්ඛාරෙනාති සරසෙනෙව. අප්පයොගෙනාති තස්සෙව වෙවචනං. ධම්මානුසාරීපුග්ගලො හි ආගමනම්හි කිලෙසෙ වික්ඛම්භෙන්තො අප්පදුක්ඛෙන අප්පකසිරෙන අකිලමන්තොව වික්ඛම්භෙතුං සක්කොති. සද්ධානුසාරීපුග්ගලො පන දුක්ඛෙන කසිරෙන කිලමන්තො හුත්වා වික්ඛම්භෙතුං සක්කොති, තස්මා ධම්මානුසාරිස්ස පුබ්බභාගමග්ගක්ඛණෙ ¶ කිලෙසච්ඡෙදකඤාණං අදන්ධං තිඛිණං හුත්වා වහති, යථා නාම තිඛිණෙන අසිනා කදලිං ඡින්දන්තස්ස ඡින්නට්ඨානං මට්ඨං හොති, අසි ඛිප්පං වහති, සද්දො න සුය්යති, බලවවායාමකිච්චං න හොති, එවරූපා ධම්මානුසාරිනො පුබ්බභාගභාවනා හොති, සද්ධානුසාරිනො පන පුබ්බභාගක්ඛණෙ කිලෙසච්ඡෙදකඤාණං දන්ධං න තිඛිණං අසූරං හුත්වා වහති, යථා නාම නාතිතිඛිණෙන අසිනා කදලිං ඡින්දන්තස්ස ඡින්නට්ඨානං න මට්ඨං හොති, අසි සීඝං න වහති, සද්දො සුය්යති, බලවවායාමකිච්චං ඉච්ඡිතබ්බං ¶ හොති, එවරූපා සද්ධානුසාරිනො පුබ්බභාගභාවනා හොති. එවං සන්තෙපි කිලෙසක්ඛයෙ නානත්තං නත්ථි. තෙනාහ ‘‘කිලෙසක්ඛයෙ පනා’’තිආදි. අවසෙසා ච කිලෙසා ඛීයන්ති සංයොජනක්ඛයාය යොගත්තා.

483. තතොති ඵලතො ඵලවෙමත්තතාය චරියමානත්තා. ඉන්ද්රියවෙමත්තතා සද්ධාදීනං ඉන්ද්රියානං නානත්තෙන. ඵලනානත්තන්ති අරහත්තඵලාදිනානත්තං. පුග්ගලනානත්තන්ති අනාගාමිආදිපුග්ගලනානත්තං.

484. සීලක්ඛන්ධාදීහි සද්ධින්ද්රියාදීහි ච පරිතො පූරණෙන පරිපූරං අරහත්තමග්ගං කරොන්තො නිප්ඵත්තිතො අරහත්තඵලං ආරාධෙති නිප්ඵාදෙති. තයො පදෙසමග්ගෙති සීලක්ඛන්ධාදීනං අපාරිපූරියා එකදෙසභූතෙ තයො හෙට්ඨිමමග්ගෙ. පදෙසං හෙට්ඨිමඵලත්තයං. චතූසූති ඉමස්මිං වග්ගෙ පඨමාදීසු චතූසු සුත්තෙසු. කාමඤ්චෙත්ථ තතියෙ ‘‘තතොති ඵලවසෙන නිස්සක්ක’’න්ති වුත්තං, චතුත්ථෙ ‘‘පරිපූරං පරිපූරකාරී ආරාධෙති, පදෙසං පදෙසකාරී’’ති, ‘‘චතූසුපි සුත්තෙසු මිස්සකානෙව ඉන්ද්රියානි කථිතානී’’ති පන වචනතො විපස්සනාවසෙනපි යොජනා ලබ්භතෙවාති දට්ඨබ්බං.

485-487. විපස්සනාවසෙන නිස්සක්කං වෙදිතබ්බං, න මග්ගඵලවසෙන, ඉමස්මිං සුත්තෙ සබ්බසොව විපස්සනින්ද්රියානං එව අධිප්පෙතත්තා. ඉදානි තමත්ථං ¶ පාකටං කාතුං ‘‘පරිපුණ්ණානි හී’’තිආදි වුත්තං. අවිහාදීසු පඤ්චසු සුද්ධාවාසෙසු තත්ථ තත්ථ ආයුවෙමජ්ඣං අනතික්කමිත්වා අන්තරා කිලෙසපරිනිබ්බානෙන පරිනිබ්බායනතො අන්තරාපරිනිබ්බායී, අසඞ්ඛාරෙන අප්පයොගෙන සරසතොව පරිනිබ්බායනතො අසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී, තබ්බිපරියායතො සසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී, උද්ධං වාහිභාවෙන උද්ධමස්ස තණ්හාසොතං වට්ටසොතං වාති උද්ධංසොතො, උද්ධං වා ගන්ත්වා පටිලභිතබ්බතො උද්ධමස්ස මග්ගසොතන්ති උද්ධංසොතො, අකනිට්ඨභවං ගච්ඡතීති අකනිට්ඨගාමීති එවමෙත්ථ සද්දත්ථො දට්ඨබ්බො.

ඉමස්මිං පන ඨානෙති ‘‘විපස්සනාවසෙන නිස්සක්ක’’න්ති වුත්තට්ඨානෙ. අරහත්තමග්ගෙයෙව ඨත්වාති ඉමස්මිංයෙව ¶ භවෙ අරහත්තමග්ගෙයෙව, න විපස්සනාය ච ඨත්වා. පඤ්ච නිස්සක්කානි නීහරිතබ්බානීති ‘‘තතො මුදුතරෙහි අන්තරාපරිනිබ්බායී හොතී’’තිආදීනි පඤ්ච නිස්සක්කානි නිද්ධාරෙත්වා කථෙතබ්බානි. ඉදානි තමත්ථං විවරන්තො ‘‘අරහත්තමග්ගස්ස හී’’තිආදිමාහ. තත්ථ අවිහාදීසු උප්පජ්ජිත්වා උප්පන්නසමනන්තරාය පරිනිබ්බායනතො පඨමඅන්තරාපරිනිබ්බායී. තත්ථ ආයුප්පමාණවෙමජ්ඣං අප්පත්වාව පරිනිබ්බායනතො දුතියඅන්තරාපරිනිබ්බායී, ආයුවෙමජ්ඣං පත්වා පරිනිබ්බායනතො තතො පරං තතියඅන්තරාපරිනිබ්බායී වෙදිතබ්බො. ‘‘පඤ්ච නිස්සක්කානී’’ති කස්මා වුත්තං? නනු අසඞ්ඛාරසසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායීති වත්තබ්බන්ති? න වත්තබ්බන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායිස්ස සසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායිනොපි එතෙව පඤ්ච ජනා’’ති.

තීණි නිස්සක්කානීති ‘‘තතො මුදුතරෙහි සොතාපන්නො හොතී’’තිආදීනි තීණි නිස්සක්කපදානි. ඉධ සකදාගාමී න ගහිතො, සො අනාගාමිමග්ගෙ ඨත්වා නීහරිතබ්බො, අනාගාමිමග්ගස්ස විපස්සනින්ද්රියෙහි මුදුතරෙහි සකදාගාමී හොති. සකදා…පෙ… මුදුතරානීති ඉදං සකදාගාමිමග්ගස්ස විපස්සනින්ද්රියෙහි එකබීජිසඞ්ඛාතසොතාපන්නවිපස්සනින්ද්රියානි මුදුතරානි හොන්තීති තීණි කත්වා වුත්තං. ධම්මානුසාරීතිආදිද්වයං කොලංකොලාදිද්වයෙන ගහිතං හොතීති. සකදාගාමිමග්ගස්ස හීතිආදි වුත්තස්සෙව අත්ථස්ස විවරණං. සෙසං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව. ඡට්ඨසත්තමානි වුත්තනයානෙවාති ඡට්ඨසත්තමානි සුත්තානි දුතියතතියෙසු වුත්තනයානෙව. තත්ථ පන මිස්සකානි ඉන්ද්රියානි කථිතානි, ඉධ පුබ්බභාගවිපස්සනින්ද්රියානි කථිතානීති අයමෙව විසෙසො.

488. තන්ති ¶ මග්ගඵලවසෙන නිස්සක්කං. පාළියං වුත්තමෙව ‘‘අරහත්තඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපන්නො හොතී’’තිආදිනා. අට්ඨහීති චතූහි ඵලෙහි චතූහි ච මග්ගෙහීති අට්ඨහි. බහිභූතො න අන්තොභාවො. ලොකුත්තරානෙව ඉන්ද්රියානි කථිතානි මග්ගඵලචිත්තුප්පාදපරියාපන්නත්තා.

489-490. ඉන්ද්රියසම්පන්නොති එත්ථ සම්පන්නසද්දො පරිපූරිඅත්ථොති ආහ ‘‘පරිපුණ්ණින්ද්රියො’’ති. මිස්සකානි ඉන්ද්රියානි කථිතානි සාමඤ්ඤතොව දෙසිතත්තා.

492. ඉත්ථිභාවෙති ¶ ඉත්ථිතාය. ඉන්දට්ඨං කරොති තථාසත්තජනසාමඤ්ඤකාරණභාවතො. ඉත්ථියා එව ඉන්ද්රියං ඉත්ථින්ද්රියං. එස නයො පුරිසින්ද්රියෙ. ජීවිතෙති සහජාතධම්මානං ජීවනෙ පාලනෙ පවත්තනෙ. වට්ටින්ද්රියානීති වට්ටහෙතුභූතානි ඉන්ද්රියානි. ඉමෙසු හි උපාදින්නඉන්ද්රියෙසු සති වට්ටං වත්තති පඤ්ඤායති.

493. අජානිතපුබ්බං ධම්මන්ති චතුසච්චධම්මමාහ, තථා තෙසංයෙව ඤාතධම්මානන්ති. අයං පනෙත්ථ අත්ථො – ආජානාතීති අඤ්ඤා, පඨමමග්ගෙන ඤාතමනතික්කමිත්වා ජානාතීති අත්ථො. සොතාපන්නාදීනං ඡඅරියානං එතං නාමං. අඤ්ඤස්ස ඉන්ද්රියානි අඤ්ඤින්ද්රියානි. අඤ්ඤාතාවීසූති ආජානිතවන්තෙසු. යස්මා අග්ගඵලධම්මෙසු ඤාණකිච්චං සාතිසයං, තස්මා තං කිච්චං සෙසධම්මෙසුපි සමාරොපෙත්වා වුත්තං ‘‘අඤ්ඤාතාවීසු අරහත්තඵලධම්මෙසූ’’ති. තත්ථ තත්ථ තෙසු තෙසු මග්ගඵලෙසු. තෙන තෙනාකාරෙනාති අනඤ්ඤාතජානනාදිආකාරෙන.

494. විපස්සනතො ¶ නිස්සක්කන්ති විපස්සනින්ද්රියෙහි නිස්සක්කං. ඉදානි තමෙව සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විවරන්තො ‘‘සමත්තානී’’තිආදිමාහ. තීණි නිස්සක්කානි එවමිධ පඤ්ච නිස්සක්කානි නීහරිතබ්බානි එකබීජිආදිවිභාවනතො. තෙනාහ ‘‘සකදාගාමිමග්ගස්ස හී’’තිආදි. සොතාපත්තිමග්ගස්ස විපස්සනින්ද්රියානි නාම තෙනත්තභාවෙන සකදාගාමිමග්ගං පත්තුං ගච්ඡන්තස්ස සොතාපන්නස්ස විපස්සනින්ද්රියානි. පඤ්චපි තෙ සොතාපත්තිමග්ගස්ස භෙදායෙවාති ‘‘සකදාගාමිමග්ගෙ ඨත්වා නීහරිතබ්බානී’’ති වුත්තං.

එකබීජීති එත්ථ ඛන්ධබීජං නාම කථිතං. යස්ස හි සොතාපන්නස්ස එකං ඛන්ධබීජං අත්ථි, එකං අත්තභාවග්ගහණං, සො එකබීජි නාම. තෙනාහ – ‘‘සොතාපන්නො හුත්වා’’තිආදි. මානුසකං ¶ භවන්ති ඉදං පනෙත්ථ දෙසනාමත්තං, දෙවභවං නිබ්බත්තෙතීතිපි වත්තුං වට්ටතියෙව. භගවතා ගහිතනාමානෙතානි. එත්තකඤ්හි පමාණං ගතො සත්තක්ඛත්තුපරමො නාම හොති, එත්තකං කොලංකොලො, එත්තකං එකබීජීති භගවතා එතෙසං නාමං ගහිතං.

ද්වෙ තයො භවෙති දෙවමනුස්සෙසු එව ද්වෙ තයො භවෙ. සම්බොධිචතුසච්චධම්මො පරං අයනං නිස්සයො ගති එතස්සාති සම්බොධිපරායණො. කුලතො කුලං ගච්ඡතීති කොලංකොලො. සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියතො පට්ඨාය හි නීචකුලෙ උප්පත්ති නාම නත්ථි, මහාභොගෙසු කුලෙසු එව නිබ්බත්තතීති අත්ථො. කෙවලොපි හි කුල-සද්දො මහාභොගකුලමෙව වදති. ද්වෙ වා තීණි වා කුලානීති දෙවමනුස්සවසෙන ද්වෙ වා තයො වා භවෙති අයම්පි මිස්සකභවෙන කථිතො. ජාතස්ස කුමාරස්ස විය අරියාය ජාතියා ජාතස්ස නාමමෙතං, යදිදං නියතොති සත්තක්ඛත්තුපරමාදිකොති ච සමඤ්ඤාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘භගවතා ගහිතනාමවසෙනෙවා’’තිආදි.

යදි පුබ්බහෙතුනියමතො සොතාපන්නො ච නියතොති සොතාපත්තිමග්ගතො උද්ධං තිණ්ණං මග්ගානං උපනිස්සයාභාවතො පුබ්බහෙතුකිච්චං නත්ථීති සොතාපත්තිමග්ගස්ස උපනිස්සයභාවො ආපජ්ජති. යදි තස්සපි පුබ්බහෙතුඋපනිස්සයො සියා, තාව නියමතො සොතාපත්තිමග්ගුප්පත්තිතො පුබ්බෙ එව නියමිතො, යාවඤ්ච අකනිට්ඨං තස්ස පුබ්බහෙතු නාම ¶ , අහෙතුකතා ආපන්නා, ඉච්චස්ස අහෙතු අප්පච්චයා නිප්ඵත්ති පාපුණාති. කිඤ්ච හෙතු චෙ? නියමතො සොතාපන්නො ච නියතොති පඨමමග්ගාධිගමෙනෙව අනුක්කමෙන උපරි තිණ්ණං මග්ගානං කිච්චානි නිප්ඵජ්ජන්ති, එවං සත්තක්ඛත්තුපරමතාදිනියමෙ සති සත්තමභවාදිතො උද්ධං පවත්තතාය දුක්ඛස්ස මූලභූතා කිලෙසා පඨමමග්ගෙනෙව ඛීණාති උපරි තයො මග්ගා අකිච්චා සියුං. තෙනාහ ‘‘පඨමමග්ගස්ස උපනිස්සයො කතො නාමා’’තිආදි.

යදි උපරි තයො මග්ගා සත්තක්ඛත්තුපරමාදිතං නියමෙන්ති, තතො ච අඤ්ඤො සොතාපන්නො නත්ථීති සොතාපත්තිමග්ගස්ස අකිච්චකතා නිප්පයොජනතා ආපජ්ජෙය්ය. අථ සක්කායදිට්ඨිආදිප්පහානං තස්ස කිච්චං, තෙසං තෙසං පහානෙන සත්තක්ඛත්තුපරමාදිනියමතාය. භවිතබ්බං, යාව උපරිමග්ගා එව හොන්තීති සත්තභවාදිතො උද්ධමපවත්තනතො තෙන විනානෙන සක්කායදිට්ඨිආදිප්පහානෙන ච තෙන විනා භවිතබ්බන්ති ආහ – ‘‘පඨමමග්ගෙ අනුප්පන්නෙව උපරි තයො මග්ගා උප්පන්නාති ආපජ්ජතී’’ති. තිණ්ණං මග්ගානන්ති උපරි තිණ්ණං මග්ගානං. විපස්සනා නියමෙතීති යුජ්ජතීති වුත්තමත්ථං විවරන්තො ‘‘සචෙ හී’’තිආදිමාහ.

සොතාපන්නො ¶ වට්ටජ්ඣාසයො. තත්රෙකච්චෙ පාකටෙ පඤ්ඤාතෙ දස්සෙන්තො ‘‘අනාථපිණ්ඩිකො’’තිආදිමාහ. ඉධට්ඨකවොකිණ්ණසුක්ඛවිපස්සකස්සාති යො ඉමස්මිං කාමභවෙ ඨිතො මනුස්සදෙවවසෙන වොකිණ්ණභවූපපත්තිකො සුක්ඛවිපස්සකො ච, තස්ස වසෙන. නාමං කථිතන්ති සත්තක්ඛත්තුපරමොති නාමං කථිතං. කෙචි පන ‘‘කාමභවෙ සත්තක්ඛත්තුංයෙව උප්පජ්ජති, න තතො’’ති වදන්ති, තං වීමංසිතබ්බං.

සොධෙස්සාමීති ජම්බුදීපෙ කෙනචි තෙපිටකෙන භික්ඛුනා සද්ධිං පිටකත්තයමෙව මය්හං උග්ගහපරිපුච්ඡාවසෙන සොධෙය්යාමීති පරතීරං ජම්බුදීපං ගතො. යො භික්ඛු සක්කොතීති යොජනා. අනිච්චානුපස්සනාදීසු එකමුඛෙන අභිනිවිට්ඨෙනපි අභිධම්මපරියායෙන තීහි එව විමොක්ඛෙහි මග්ගං ලභතීති අභිනිවෙසභෙදෙන තයො පුග්ගලා සුඤ්ඤතතො වුට්ඨිතා, තථා තයො අප්පණිහිතතො වුට්ඨිතාති ඡ හොන්ති, තෙව සද්ධාධුරපඤ්ඤාධුරවසෙන ද්වාදස සකදාගාමිනො. තථා අරහන්තො, තයො අන්තරාපරිනිබ්බායිනො ¶ එකො උපහච්චපරිනිබ්බායී එකො උද්ධංසොතො අකනිට්ඨගාමීති පඤ්ච, තෙ අසඞ්ඛාරසසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායිභෙදෙන දසාති අවිහාදීසු චතූසුපි චත්තාලීස, අකනිට්ඨෙ පන උද්ධංසොතො නත්ථීති අට්ඨචත්තාලීස අනාගාමිනො. විපස්සනා කථිතා සම්මසනචාරස්ස කථිතත්තා.

495-500. යථා චක්ඛුස්ස සහජාතතදින්ද්රියනිස්සිතධම්මෙසු අධිපතෙය්යං අනුවත්තනීයත්තා, එවං තංද්වාරිකධම්මෙසුපි අධිපතෙය්යං තෙහි අනුවත්තනීයත්තාති වුත්තං – ‘‘අධිපතෙය්යසඞ්ඛාතෙන ඉන්දට්ඨෙනා’’ති. එස නයො සෙසින්ද්රියාදීසුපි. චතුසච්චවසෙන කථිතානි සභාවාදිවිභාවනස්ස කථිතත්තා.

ඡළින්ද්රියවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

501-505. යථා චක්ඛු දස්සනෙ අධිපතෙය්යට්ඨෙන චක්ඛුන්ද්රියං, එවං සුඛවෙදනා සුඛනෙ අධිපතෙය්යට්ඨෙන ¶ සුඛින්ද්රියං. එස නයො සෙසෙසුපි. සෙසං තෙභූමකන්ති සෙසං භූමිත්තයවසෙන තෙභූමකං.

506. කායිකන්ති අයමස්ස නිස්සයවසෙන නිද්දෙසොති ආහ – ‘‘කායපසාදවත්ථුක’’න්ති. සරූපනිද්දෙසො සුඛං සුඛින්ද්රියස්ස සරූපන්ති. සාදනීයට්ඨෙන ධම්මපදානි අත්තනි අස්සාදයතීති සාතං, මධුරං. වෙදයිතන්ති වෙදියනං, අනුභවනන්ති අත්ථො. අඤ්ඤධම්මවිසිට්ඨොති ඵස්සාදීහි අඤ්ඤෙහි ධම්මෙහි විසදිසො. කායිකන්ති පසාදකායසන්නිස්සිතං. චෙතසිකන්ති චෙතොසන්නිස්සිතං, තෙන වුත්තං ‘‘එත්ථ පනා’’තිආදි. කායපසාද…පෙ… නත්ථි, තස්මා ‘‘චත්තාරො පසාදකායෙ වත්ථුං කත්වා’’ති වුත්තං.

509. ද්වින්නං ¶ අරණීනන්ති අධරුත්තරාරණීනං. කිඤ්චි ද්වයං සඞ්ඝට්ටිතමත්තං හුත්වා න සමොධානගතං හොතීති තංනිවත්තනත්ථං ‘‘සඞ්ඝට්ටනසමොධානා’’ති වුත්තං. පුනප්පුනං සඞ්ඝට්ටනෙන හි තෙජොපාතුභාවො. අධරාරණී විය වත්ථාරම්මණං අසතිපි වායාමෙ තජ්ජසම්ඵස්සපච්චයතො. උත්තරාරණී විය ඵස්සො වත්ථාරම්මණාදිඵස්සෙන පවත්තනතො. සඞ්ඝට්ටො විය ඵස්සසඞ්ඝට්ටනං අරණිද්වයසඞ්ඝට්ටනා විය ඵස්සස්සෙව වත්ථාරම්මණෙසු සඞ්ඝට්ටනාකාරෙන පවත්තිතො. අග්ගි විය වෙදනා අනුදහනට්ඨෙන ඛණිකාවායඤ්ච. වත්ථාරම්මණං වා උත්තරාරණී විය ඉන්ධනාපාතගහණාදීසු උස්සාහස්ස විය පවත්තිසම්භවතො. ඵස්සො අධරාරණී විය නිරුස්සාහනිරීහතාවසෙන අත්තසාධනතො.

510. රසනං භඤ්ජනං නිරුජ්ඣනං රසො. යො යො ධම්මානං රසො යථාධම්මරසො, තෙන යථාධම්මරසෙන. පටිපාටියාති කමෙන, උභයෙනපි ධම්මානං පහානක්කමෙනාති වුත්තං හොති. ඉමස්මිං ඉන්ද්රියවිභඞ්ගෙති ඉමස්මිං ඉන්ද්රියසංයුත්තසඤ්ඤිතෙ ඉන්ද්රියවිභඞ්ගෙ. අදෙසිතත්තාති සෙසසුත්තානි විය ‘‘සුඛින්ද්රිය’’න්තිආදිනා අදෙසිතත්තා ඉදං උප්පටිපාටිකසුත්තං නාම. වලියා ඛරසම්ඵස්සාය ඵුට්ඨස්ස. තන්ති කණ්ටකවෙදනාදිං. එතස්ස දුක්ඛින්ද්රියස්ස.

තෙසං ¶ තෙසන්ති දොමනස්සින්ද්රියාදීනං. කාරණවසෙනෙවාති තංතංඅසාධාරණකාරණවසෙන. තෙසඤ්හි විසෙසකාරණං දස්සෙන්තො ‘‘පත්තචීවරාදීනං වා’’ති ආහ.

එකතොවාති පුනප්පුනං පදුද්ධාරණං අකත්වා එකජ්ඣමෙව. දුතියජ්ඣානාදීනං උපචාරක්ඛණෙ එව නිරුජ්ඣන්තීති ආනෙත්වා සම්බන්ධො. තෙසං දුක්ඛින්ද්රියදොමනස්සාදීනං. අතිසයනිරොධොති සුට්ඨු පහානං උජුප්පටිපක්ඛෙන වූපසමො. නිරොධොයෙවාති නිරොධමත්තමෙව. නානාවජ්ජනෙති යෙන ආවජ්ජනෙන අප්පනාවීථි හොති, තතො භිජ්ජාවජ්ජනෙ, අනෙකාවජ්ජනෙ වා. අප්පනාවීථියඤ්හි උපචාරො එකාවජ්ජනො, ඉතරො අනෙකාවජ්ජනො අනෙකක්ඛත්තුං පවත්තනතො. විසමනිසජ්ජාය උප්පන්නකිලමථො විසමාසනුපතාපො ¶ . පීතිඵරණෙනාති පීතියා ඵරණරසත්තා. පීතිසමුට්ඨානානං වා පණීතරූපානං කායස්ස බ්යාපනතො වුත්තං. තෙනාහ ‘‘සබ්බො කායො සුඛොක්කන්තො හොතී’’ති. විතක්කවිචාරපච්චයෙපීති පි-සද්දො අට්ඨානපයුත්තො, සො ‘‘පහීනස්සා’’ති එත්ථ ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බො ‘‘පහීනස්සපි දොමනස්සින්ද්රියස්සා’’ති. එතං දොමනස්සින්ද්රියං උප්පජ්ජතීති සම්බන්ධො. ‘‘තස්ස මය්හං අතිචිරං විතක්කයතො විචාරයතො කායොපි කිලමි, චිත්තම්පි විහඤ්ඤී’’ති ච වචනතො කායචිත්තඛෙදානං විතක්කවිචාරපච්චයතා වෙදිතබ්බා. විතක්කවිචාරභාවෙ උප්පජ්ජති දොමනස්සින්ද්රියන්ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. තත්ථස්ස සියා උප්පත්තීති තත්ථ දුතියජ්ඣානුපචාරෙ අස්ස දොමනස්සස්ස උප්පත්ති භවෙය්ය. ‘‘තත්ථස්ස සියා උප්පත්තී’’ති ඉදං පරිකප්පවචනං උපචාරක්ඛණෙ දොමනස්සස්ස සුප්පහීනභාවදස්සනත්ථං. තථා හි වුත්තං ‘‘න ත්වෙව දුතියජ්ඣානෙ පහීනපච්චයත්තා’’ති. පහීනම්පි සොමනස්සින්ද්රියං පීති විය න දූරෙති කත්වා ‘‘ආසන්නත්තා’’ති වුත්තං. නානාවජ්ජනුපචාරෙ පහීනම්පි පහානඞ්ගං පටිපක්ඛෙන අවිහතත්තා අන්තරන්තරා උප්පජ්ජෙය්යාති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘අප්පනාප්පත්තායා’’තිආදිමාහ. ‘‘තාදිසාය ආසෙවනාය ඉච්ඡිතබ්බත්තා යථා මග්ගවීථිතො පුබ්බෙ ද්වෙ තයො ජවනවාරා සදිසානුපස්සනාව පවත්තන්ති, එවමිධාපි අප්පනාවාරතො පුබ්බෙ ද්වෙ තයො ජවනවාරා උපෙක්ඛාසහගතාව පවත්තන්තී’’ති වදන්ති. අපරිසෙසන්ති සුවික්ඛම්භිතන්ති කත්වා වික්ඛම්භනෙන අනවසෙසං.

තථත්තායාති තථභාවාය පඨමජ්ඣානසමඞ්ගිතාය. සා පනස්ස උප්පාදනෙන වා උප්පන්නස්ස සමාපජ්ජනෙන වා හොතීති වුත්තං ‘‘උප්පාදනත්ථාය සමාපජ්ජනත්ථායා’’ති. ද්වීසූති නවමදසමෙසු සුත්තන්තෙසු.

සුඛින්ද්රියවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

511. පමුඛෙ ¶ , පාසාදස්ස ච පච්ඡිමභාගෙ ආතපො පච්ඡාතපො, තස්මිං පච්ඡාතපෙ. සො හි පාසාදස්ස පමුඛභාවෙන කතො. කිං පන භගවතො වජිරසාරං සරීරං ඔතාපෙතබ්බං හොතීති ආහ – ‘‘සම්මාසම්බුද්ධස්සා’’තිආදි ¶ . අයඤ්ච ඉමං සුත්තං දෙසිතසමයෙ. න සක්කොති බ්යාමප්පභාය කායචි පභාය අනභිභවනීයත්තා. කිඤ්චාපි බුද්ධාභා සූරියාභාය අනභිභවනීයා, ඝම්මසභාවතාය පන රස්මීනං පරිතො ඵරන්තී සූරියාභා තිඛිණා උණ්හාති ආහ ‘‘රස්මිතෙජ’’න්ති. ඉදානි තමත්ථං උපමාය විභාවෙතුං ‘‘යථෙව හී’’තිආදි වුත්තං.

සුවණ්ණාවට්ටං වියාති අච්ඡෙ සුවණ්ණපත්තෙ විනිවත්තආවට්ටං විය. ගරහණච්ඡරියං නාම කිරෙතං ‘‘අච්ඡරියමෙතං අවිසිච්ඡෙඵලවද’’න්තිආදීසු විය. න එවමෙතරහීති අත්තනො පාකටවසෙන වදති, න ඉතරෙසම්පීති. සිරාජාලාති සිරාසන්තානා. එවරූපං න හොතීති අඤ්ඤෙසං පාකතිකසත්තානං වුත්තාකාරං විය න හොති පුඤ්ඤසම්භාරස්ස උළාරතමත්තා විපච්චනස්ස පරියන්තගතත්තා. තෙනාහ ‘‘අඤ්ඤෙසං අපාකට’’න්ති. වලියාවට්ටකන්ති අප්පකං වලියාවට්ටං. තෙනාහ ‘‘කෙසග්ගප්පමාණ’’න්ති. සබ්බානීති සිරාජාලානි. පුරතො වඞ්කොති ථොකං පුරතො නතමත්තං සන්ධායාහ. තෙන වුත්තං ‘‘ස්වායං අඤ්ඤෙසං අපාකටො’’ති. නයග්ගාහතොති අනුමානතො. ධී තන්ති ධී-සද්දයොගෙ උපයොගවචනං. ධීති ජිගුච්ඡනත්ථෙ නිපාතො. ධික්කාරොති ජිගුච්ඡාපයොගො. තං ඵුසතූති තුය්හං පාපුණාතු.

512. අඤ්ඤමඤ්ඤස්සාති අඤ්ඤො අඤ්ඤස්ස. න පච්චනුභොති අත්තනො අවිසයභාවතො. ඉදානි තං අඤ්ඤවිසයතං අන්වයතො බ්යතිරෙකතො විභාවෙතුං ‘‘සචෙ හී’’තිආදි වුත්තං.

විසයානි පටිසරන්ති එත්ථාති පටිසරණං. ඉන්ද්රියවිඤ්ඤාණානි හි අසතිපි තාදිසෙ අධිප්පායෙ අත්තනො ආරම්මණස්ස යාථාවතො සම්පජානනතො පවෙදනවිජානනානි කරොන්තානි විය පවත්තන්ති, තථා ලොකස්ස අඤ්ඤත්ථ සිද්ධිතො. තෙනාහ භගවා – ‘‘මනො පටිසරණං, මනොව නෙසං ¶ ගොචරවිසයං පච්චනුභොතී’’ති මනොද්වාරිකජවනමනො හි සවිසෙසං මනොවිසයං පච්චනුභොති, පඤ්චද්වාරිකජවනමනො මනනමත්තමෙව පච්චනුභවති. රජ්ජනාදිග්ගහණඤ්චෙත්ථ නිදස්සනමත්තං, තස්මා සද්දහනාදිපි ගහිතමෙවාති දට්ඨබ්බං, පඤ්චද්වාරප්පවත්තිවසෙන තථා වුත්තං. එකස්මිං පන ද්වාරෙති චක්ඛුද්වාරෙ.

දුබ්බලභොජකාති ¶ අප්පානුභාවා රාජභොග්ගා. ආයන්ති භොගුප්පත්තිට්ඨානං. යොත්තබන්ධාදිනිමිත්තං ලද්ධබ්බකහාපණො යොත්තකහාපණො. අද්දුබන්ධාදිනිමිත්තං ගහෙතබ්බකහාපණො අද්දුකහාපණො. මාඝාතඝොසනාය කතාය හිංසානිමිත්තං ගහෙතබ්බකහාපණො මාපහාරකහාපණො. තස්ස පරිමාණං දස්සෙතුං ‘‘අට්ඨකහාපණො’’තිආදි වුත්තං. සතවත්ථුකන්ති සතකරීසවත්ථුකං.

මග්ගසතීති අරියමග්ගසති. භාවනමනුයුඤ්ජන්තස්ස හි ජවනමනො උස්සක්කිත්වාව මග්ගසතිං පටිසරති තප්පරියොසානත්තා. තන්ති නිබ්බානං. සාති ඵලවිමුත්ති. පටිසරති අග්ගමග්ගසතියා. ඵලවිමුත්ති නිබ්බානන්ති උභයං මග්ගස්ස සිද්ධායෙවාති. ආරම්මණවසෙන නත්ථි එතස්ස පටිසරණන්ති අප්පටිසරණං අසඞ්ඛතාමතස්ස සන්තිනිච්චසභාවත්තා. සයං පන සබ්බෙසංයෙව අරියානං පටිසරණං. තෙනාහ ‘‘නිබ්බානං අරහතො ගතී’’ති (පරි. 339). නිබ්බානං අනුපවිට්ඨං නිබ්බානනිස්සයත්තා. න තතො පරං ගච්ඡති ගතස්ස අඤ්ඤස්ස තාදිසස්ස අභාවා. නිබ්බානං පරි සබ්බසො ඔසානන්ති නිබ්බානපරියොසානං.

මූලජාතා ජාතමූලා. තතො එව පතිට්ඨිතා. කා පනස්සාති ආහ ‘‘මග්ගෙන ආගතසද්ධා’’ති. මග්ගො දළ්හාය අසංහාරියසද්ධාය මූලං දිට්ඨිසම්පයුත්තානි චෙව විචිකිච්ඡාචිත්තඤ්චාති පඤ්ච අකුසලචිත්තානි සමුච්ඡෙදවසෙන පහීනානි. පඤ්ච නීවරණානීති එත්ථ අපායගමනීයානි පඨමමග්ගෙනෙව පහීනානි, ඉතරානි වික්ඛම්භනවසෙන ඣානෙන පහීනානීති පඤ්චසු ඔරම්භාගියකිලෙසසංයොජනෙසු එකදෙසවිගමෙනෙව බහිද්ධාසංයොජනො විය ජාතොති වුත්තං ‘‘ඣානඅනාගාමිට්ඨානෙ ඨිතො’’ති. තෙනාහ ‘‘සො අපරිහීන…පෙ… නිබ්බායෙය්යා’’ති.

515. පුබ්බකොට්ඨකෙ එවං ආගතසුත්තං ආදිං කත්වා ඵලින්ද්රියානෙව කථිතානි අග්ගඵලවසෙන දෙසනාය ආගතත්තා.

520. උපරි ¶ සහ විපස්සනාය තයො මග්ගාති විපස්සනාය සහ සොතාපත්තිඵලතො උපරි තයො මග්ගා. මග්ගාධිගමෙන ඉදානි පච්චක්ඛභූතත්තා ¶ ‘‘ඉමෙ ඛො තෙ ධම්මා’’ති වුත්තා. තත්ථ යං අග්ගභූතං, තස්ස වසෙන දස්සෙතුං ‘‘අරහත්තඵලින්ද්රියං නාමා’’ති වුත්තං ඉන්ද්රියභාවසාමඤ්ඤෙන එකජ්ඣං කත්වා. අතිවිජ්ඣිත්වා පස්සාමීති සච්ඡිකත්වා යාථාවතො පස්සාමි. චතූහි ඉන්ද්රියෙහීති වීරියින්ද්රියාදීහි චතූහි ඉන්ද්රියෙහි. සා විපස්සනාමග්ගඵලසහගතා සියාති මිස්සකා වුත්තා.

521. සූරභාවෙනාති අතිසූරභාවෙන. බුජ්ඣනත්ථායාති සච්චපටිවෙධාය.

522. චත්තාරි ඉන්ද්රියානීති පඤ්ඤින්ද්රියං ඨපෙත්වා සෙසානි චත්තාරි. ‘‘අරියඤාණං ලොකුත්තර’’න්ති වුත්තං මග්ගඤාණං කත්වා. අරිය-සද්දො පන යථා තථා විසුද්ධෙපි හොතීති තාදිසං සන්ධාය වුත්තං ‘‘තම්පි පනා’’තිආදි. යථා හි චත්තාරින්ද්රියානි මිස්සකානි, එවං පඤ්ඤින්ද්රියම්පි මිස්සකන්ති වුච්චමානෙ න කොචි විරොධොති අධිප්පායෙනාහ ‘‘තම්පි පන…පෙ… වට්ටතී’’ති.

523. න සක්කොති ඉන්ද්රියානං අපරිපක්කත්තා. අත්ථීති පජානාති නයග්ගාහෙන, න පච්චක්ඛතො. න හි අරියාපි අනධිගතං මග්ගඵලං පච්චවෙක්ඛිතුං සක්කොන්ති.

526. සාසවෙසූති ¶ චතුරාසවවිනිමුත්තෙසු සෙසධම්මෙසු ආරම්මණෙසු. තෙසුපි උප්පජ්ජනකඅනත්ථතො චිත්තං රක්ඛති නාම.

528. තං ¶ සන්ධායාති තං සූකරඛතලෙණං සන්ධාය. එතං ‘‘සූකරඛතාය’’න්ති වචනං වුත්තං. භාවනපුංසකන්ති භාවජොතකං නපුංසකවචනං යථා ‘‘විසමං වාතා වායන්ති, එකමන්තං නිසීදී’’ති. කිච්චපටිපත්ති තෙසං සංකාසනට්ඨෙන සපතිසො, සපතිසො එව සප්පතිස්සො, සජෙට්ඨකොති ආහ ‘‘සප්පතිස්සොති සජෙට්ඨකො’’ති.

531-650. සත්තානං ඵලානං හෙතුභූතානි ‘‘ඉමෙසං ඛො, භික්ඛවෙ, පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං භාවිතත්තා’’තිආදිනා වුත්තානි, පඤ්චින්ද්රියානියෙව ඵලූපචාරෙන ‘‘සත්ත ඵලානී’’ති වුත්තානි. තානි ච පුබ්බභාගානි ‘‘ඉමෙසං, භික්ඛවෙ, පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං භාවිතත්තා…පෙ… සත්තානිසංසා පාටිකඞ්ඛා’’ති වචනතො. තෙසන්ති සත්තානං ඵලානං. ‘‘ද්වින්නං ඵලානං අඤ්ඤතරං ඵල’’න්ති එවං අතීතසුත්තෙ වුත්තානි හෙට්ඨා ද්වෙ ඵලානි නාමාති වදන්ති. යෙහි පන ඉන්ද්රියෙහි අඤ්ඤත්ර පන අන්තරාපරිනිබ්බායිං සෙසානි ඵලානි හොන්ති, තානි චත්තාරි සපුබ්බභාගානි ලොකුත්තරානීති වුත්තං සියා.

ඉන්ද්රියසංයුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.