📜

10. ආනාපානසංයුත්තං

1. එකධම්මවග්ගො

1. එකධම්මසුත්තවණ්ණනා

977. එත්ථාති එතස්මිං පඨමසුත්තෙ. වුත්තමෙව, තස්මා තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති අධිප්පායො.

6. අරිට්ඨසුත්තවණ්ණනා

982. නො-සද්දො පුච්ඡායං, තස්මා නූති ඉමිනා සමානත්ථොති ආහ ‘‘භාවෙථ නූ’’ති. කාමච්ඡන්දොති වත්ථුකාමෙසු ඉච්ඡාති ආහ ‘‘පඤ්චකාමගුණිකරාගො’’ති. ද්වාදසසු ආයතනධම්මෙසු සපරසන්තතිපරියාපන්නෙසු. ඉමිනා කාමච්ඡන්දප්පහානකිත්තනෙන පටිඝසඤ්ඤාපටිවිනයකිත්තනෙන ච අනාගාමිමග්ගං කථෙති පඤ්චොරම්භාගියසඤ්ඤොජනසමුච්ඡෙදස්ස බ්යාකතත්තා. විපස්සනං දස්සෙන්තොති ‘‘විපස්සනං අනුයුඤ්ජථා’’ති දස්සෙන්තො.

8. පදීපොපමසුත්තවණ්ණනා

984. ‘‘නෙව කායොපි කිලමති න චක්ඛූනී’’ති අට්ඨකථායං පදුද්ධාරො කතො. ‘‘කායොපි කිලමති, චක්ඛූනිපි විහඤ්ඤන්තී’’ති වත්වා යත්ථ යථා හොති, තානි දස්සෙතුං ‘‘ධාතුකම්මට්ඨානස්මිං හී’’තිආදි වුත්තං. චක්ඛූනි ඵන්දන්ති කිලමන්තීතිආදි අතිවෙලං උපනිජ්ඣායනෙ හොතීති කත්වා වුත්තං. ඉමස්මිං පන කම්මට්ඨානෙති ආනාපානකම්මට්ඨානෙ. එවමාහාති ‘‘භික්ඛු චෙපි ආකඞ්ඛෙය්ය, නෙව කායො කිලමෙය්යා’’ති එවමාහ.

ලබ්භතීති අට්ඨකථාධිප්පායෙ ඨත්වා වුත්තං, පරතො ආගතෙන ථෙරවාදෙන සො අනිච්ඡිතො. න හි තාරකරූපමුත්තාවළිකාදිසදිසං නිමිත්තූපට්ඨානාකාරමත්තං ඛණමත්තට්ඨායිනං කසිණනිමිත්තෙසු විය උග්ඝාටනං කාතුං සක්කොති. තෙනාහ ‘‘න ලබ්භතෙවා’’ති. ආනිසංසදස්සනත්ථං ගහිතො, ආනාපානස්සතිසමාධිස්මිං සිද්ධෙ අයං ගුණො සුඛෙනෙව ඉජ්ඣතීති. යස්මා භික්ඛූති ඉමස්මිං වාරෙ නාගතන්ති යථා පුරිමවාරෙ ‘‘භික්ඛු චෙපි ආකඞ්ඛෙය්යා’’ති ආගතං, එවං ඉධ ‘‘භාවිතෙ ඛො, භික්ඛවෙ, ආනාපානස්සතිසමාධිම්හී’’ති ආගතවාරෙ භික්ඛුග්ගහණමකතං, තස්මා ‘‘සො’’ති න වුත්තං.

9. වෙසාලීසුත්තවණ්ණනා

985. පාකාරපරික්ඛෙපවඩ්ඪනෙනාති පාකාරපරික්ඛෙපෙන භූමියා වඩ්ඪනෙන. රාජගහසාවත්ථියො විය ඉදම්පි ච නගරං…පෙ… සබ්බාකාරවෙපුල්ලතං පත්තං. අනෙකපරියායෙනාති එත්ථ පරියායසද්දො කාරණවචනොති ආහ ‘‘අනෙකෙහි කාරණෙහී’’ති, අයං කායො අවිඤ්ඤාණකොපි සවිඤ්ඤාණකොපි එවම්පි අසුභො එවම්පි අසුභොති නානාවිධෙහි කාරණෙහීති අත්ථො. අසුභාකාරසන්දස්සනප්පවත්තන්ති කෙසාදිවසෙන තත්ථාපි වණ්ණාදිතො අසුභාකාරස්ස සබ්බසො දස්සනවසෙන පවත්තං. කායවිච්ඡන්දනීයකථන්ති අත්තනො පරස්ස ච කරජකායෙ විච්ඡන්දනුප්පාදනකථං. මුත්තං වාතිආදිනා බ්යතිරෙකමුඛෙන කායස්ස අමනුඤ්ඤතං දස්සෙති. තත්ථ ආදිතො තීහි පදෙහි අදස්සනීයතාය අසාරකතාය ච, මජ්ඣෙ චතූහි දුග්ගන්ධතාය, අන්තෙ එකෙන ලෙසමත්තෙනපි මනුඤ්ඤතාභාවමස්ස දස්සෙති. අථ ඛොතිආදිනා අන්වයතො සරූපෙනෙව අමනුඤ්ඤතාය දස්සනං. ‘‘කෙසලොමාදී’’ති සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විභාගෙන දස්සෙතුං ‘‘යෙපී’’තිආදි වුත්තං.

වණ්ණෙන්තොති විත්ථාරෙන්තො. අසුභායාති අසුභමාතිකාය. ඵාතිකම්මන්ති බහුලීකාරො. කිලෙසචොරෙහි අනභිභවනීයත්තා ඣානං ‘‘චිත්තමඤ්ජූස’’න්ති වුත්තං. නිස්සායාති පාදකං කත්වා.

අපරෙ පන ‘‘තස්මිං කිර අද්ධමාසෙ න කොචි බුද්ධවෙනෙය්යො අහොසි, තස්මා භගවා එවමාහ – ‘ඉච්ඡාමහං, භික්ඛවෙ’තිආදී’’ති වදන්ති. පරෙ කිරාති කිර-සද්දො අරුචිසංසූචනත්ථො. තෙනාහ ‘‘ඉදං පන ඉච්ඡාමත්ත’’න්ති.

අනෙකකාරණසම්මිස්සොති එත්ථ කාරණං නාම කායස්ස අසුචිදුග්ගන්ධජෙගුච්ඡපටිකූලතාව. සබ්බමකංසූති පුථුජ්ජනා නාම සාවජ්ජෙපි තත්ථ අනවජ්ජසඤ්ඤිනො හුත්වා කරණකාරාපනසමනුඤ්ඤතාභෙදං සබ්බං පාපං අකංසු . කාමං දසානුස්සතිග්ගහණෙනෙව ආනාපානස්සති ගහිතා, සා පන තත්ථ සන්නිපතිතභික්ඛූසු බහූනං සප්පායා සාත්ථිකා ච, තස්මා පුන ගහිතා. තථා හි භගවා තමෙව කම්මට්ඨානං ඉමස්මිං සුත්තෙ කථෙසි. ආහාරෙ පටිකූලසඤ්ඤා අසුභකම්මට්ඨානසදිසා, චත්තාරො පන ආරුප්පා ආදිකම්මිකානං අයොග්යාති තෙසං ඉධ අග්ගහණං දට්ඨබ්බං.

වෙසාලිං උපනිස්සායාති වෙසාලීනගරං ගොචරගාමං කත්වා. මුහුත්තෙනෙවාති සත්ථරි සද්ධම්මෙ ච ගාරවෙන උපගතභික්ඛූනං වචනසමනන්තරමෙව උට්ඨහිංසූති කත්වා වුත්තං. බුද්ධකාලෙ කිර භික්ඛූ භගවතො සන්දෙසං සිරසා සම්පටිච්ඡිතුං ඔහිතසොතා විහරන්ති.

ආනාපානපරිග්ගාහිකායාති අස්සාසපස්සාසෙ පරිග්ගණ්හනවසෙන පවත්තාය සතියා. සම්පයුත්තො සමාධීති තාය සම්පයුත්තඅඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයභූතාය උප්පන්නො සමාධි. ආනාපානස්සතියං වා සමාධීති ඉමිනා උපනිස්සයපච්චයසභාවම්පි දස්සෙති, උභයත්ථාපි සහජාතාදීනං සත්තන්නම්පි පච්චයානං වසෙන පච්චයභාවං දස්සෙති. ‘‘යථාපටිපන්නා මෙ සාවකා චත්තාරො සතිපට්ඨානෙ භාවෙන්තී’’තිආදීසු උප්පාදනවඩ්ඪනට්ඨෙන භාවනාති වුච්චතීති තදුභයවසෙන අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘භාවිතොති උප්පාදිතො වඩ්ඪිතො වා’’ති ආහ. තත්ථ භාවං විජ්ජමානතං ඉතො ගතොති භාවිතො, උප්පාදිතො පටිලද්ධමත්තොති අත්ථො. උප්පන්නො පන ලද්ධාසෙවනො භාවිතො, පගුණභාවං ආපාදිතො වඩ්ඪිතොති අත්ථො. බහුලීකතොති බහුලං පවත්තිතො. තෙන ආවජ්ජනාදිවසීභාවප්පත්තිමාහ. යො හි වසීභාවමාපාදිතො, සො ඉච්ඡිතිච්ඡිතක්ඛණෙ සමාපජ්ජිතබ්බතො පුනප්පුනං පවත්තිස්සති. තෙන වුත්තං ‘‘පුනප්පුනං කතො’’ති. යථා ‘‘ඉධෙව, භික්ඛවෙ, සමණො (ම. නි. 1.139; අ. නි. 4.241), විවිච්චෙව කාමෙහී’’ති (දී. නි. 1.226; ම. නි. 1.271; සං. නි. 2.152; අ. නි. 4.123) ච එවමාදීසු පඨමපදෙ වුත්තො එව-සද්දො දුතියාදීසුපි වුත්තොයෙව හොති, එවමිධාපීති ආහ ‘‘උභයත්ථ එවසද්දෙන නියමො වෙදිතබ්බො’’ති. උභයත්ථ නියමෙන ලද්ධගුණං දස්සෙතුං ‘‘අයං හී’’තිආදි වුත්තං.

අසුභකම්මට්ඨානන්ති අසුභාරම්මණං ඣානමාහ. තඤ්හි අසුභෙසු යොගකම්මභාවතො යොගිනො සුඛවිසෙසානං කාරණභාවතො ච ‘‘අසුභකම්මට්ඨාන’’න්ති වුච්චති. කෙවලන්ති ඉමිනා ආරම්මණං නිවත්තෙති. පටිවෙධවසෙනාති ඣානපටිවෙධවසෙන. ඣානඤ්හි භාවනාවිසෙසෙන ඉජ්ඣන්තං අත්තනො විසයං පටිවිජ්ඣන්තමෙව පවත්තති යථාසභාවතො පටිවිජ්ඣියති චාති පටිවෙධොති වුච්චති. ඔළාරිකාරම්මණත්තාති බීභච්ඡාරම්මණත්තා. පටිකූලාරම්මණත්තාති ජිගුච්ඡිතබ්බාරම්මණත්තා. පරියායෙනාති කාරණෙන, ලෙසන්තරෙන වා. ආරම්මණසන්තතායාති අනුක්කමෙන විචිතබ්බතං පත්තාරම්මණස්ස පරමසුඛුමතං සන්ධායාහ. සන්තෙහි සන්නිසින්නෙ ආරම්මණෙ පවත්තමානො ධම්මො සයම්පි සන්නිසින්නොව හොති. තෙනාහ ‘‘සන්තො වූපසන්තො නිබ්බුතො’’ති, නිබ්බුතසබ්බපරිළාහොති අත්ථො. ආරම්මණසන්තතාය තදාරම්මණානං ධම්මානං සන්තතා ලොකුත්තරධම්මාරම්මණාහි පච්චවෙක්ඛණාහි වෙදිතබ්බා.

නාස්ස සන්තපණීතභාවාවහං කිඤ්චි සෙචනන්ති අසෙචනකො. අසෙචනකත්තා අනාසිත්තකො, අනාසිත්තකත්තා එව අබ්බොකිණ්ණො, අසම්මිස්සො පරිකම්මාදිනා. තතො එව පාටියෙක්කො විසුංයෙවෙකො. ආවෙණිකො අසාධාරණො. සබ්බමෙතං සරසතො එව සන්තභාවං දස්සෙතුං වුත්තං, පරිකම්මං වා සන්තභාවනිමිත්තං. පරිකම්මන්ති ච කසිණකරණාදිනිමිත්තුප්පාදපරියොසානං, තාදිසං එත්ථ නත්ථීති අධිප්පායො. තදා හි කම්මට්ඨානං නිරස්සාදත්තා අසන්තං අප්පණීතං සියා. උපචාරෙ වා නත්ථි එත්ථ සන්තතාති යොජනා. යථා උපචාරක්ඛණෙ නීවරණාදිවිගමෙන අඞ්ගපාතුභාවෙන ච පරෙසං සන්තතා හොති, න එවමිමස්ස. අයං පන ආදිසමන්නා…පෙ… පණීතො චාති යොජනා. කෙචීති උත්තරවිහාරවාසිනො. අනාසිත්තකොති උපසෙචනෙන අනාසිත්තකො. තෙනාහ – ‘‘ඔජවන්තො’’ති ඔජවන්තසදිසොති අත්ථො. මධුරොති ඉට්ඨො. චෙතසිකසුඛපටිලාභසංවත්තනං තිකචතුක්කජ්ඣානවසෙන, උපෙක්ඛාය වා සන්තභාවෙන සුඛගතිකත්තා සබ්බෙසම්පි ඣානානං වසෙන වෙදිතබ්බං. ඣානසමුට්ඨානපණීතරූපඵුට්ඨසරීරතාවසෙන පන කායිකසුඛපටිලාභසංවත්තනං දට්ඨබ්බං, තඤ්ච ඛො ඣානතො වුට්ඨිතකාලෙ. ඉමස්මිං පක්ඛෙ ‘‘අප්පිතප්පිතක්ඛණෙ’’ති ඉදං හෙතුම්හි භුම්මවචනං දට්ඨබ්බං.

අවික්ඛම්භිතෙති ඣානෙන සකසන්තානතො අනීහතෙ අප්පහීනෙ. අකොසල්ලසම්භූතෙති අකොසල්ලං වුච්චති අවිජ්ජා, තතො සම්භූතෙ. අවිජ්ජාපුබ්බඞ්ගමා හි සබ්බෙ පාපධම්මා. ඛණෙනෙවාති අත්තනො පවත්තික්ඛණෙනෙව. අන්තරධාපෙතීති එත්ථ අන්තරධාපනං විනාසනං, තං පන ඣානකත්තුකං ඉධාධිප්පෙතන්ති පරියුට්ඨානප්පහානං හොතීති ආහ – ‘‘වික්ඛම්භෙතී’’ති. වූපසමෙතීති විසෙසෙන උපසමෙති. විසෙසෙන උපසමනං පන සම්මදෙව උපසමනං හොතීති ආහ ‘‘සුට්ඨු උපසමෙතී’’ති. සාසනිකස්ස ඣානභාවනා යෙභුය්යෙන නිබ්බෙධභාගියා හොතීති ආහ ‘‘නිබ්බෙධභාගියත්තා’’ති. අරියමග්ගස්ස පාදකභූතො අයං සමාධි අනුක්කමෙන වඩ්ඪිත්වා අරියමග්ගභාවං උපගතො විය හොතීති ආහ ‘‘අනුපුබ්බෙන අරියමග්ගවුඩ්ඪිප්පත්තො’’ති. අයං පනත්ථො විරාගනිරොධපටිනිස්සග්ගානුපස්සනානං වසෙන සම්මදෙව යුජ්ජති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

10. කිමිලසුත්තවණ්ණනා

986. ථෙරොති ආනන්දත්ථෙරො. අයං දෙසනාති ‘‘කථං විභාවිතො නු ඛො කිමිලා’’තිආදිනා පවත්තා දෙසනා. කායඤ්ඤතරන්ති රූපකායෙ අඤ්ඤතරකොට්ඨාසෙ. එවන්ති යථා ආනාපානං අනුස්සරන්තො භික්ඛු කායෙ කායානුපස්සී ජාතො, එවං සබ්බත්ථ වාරෙසු වෙදනානුපස්සීතිආදි අත්ථො වෙදිතබ්බො.

දෙසනාසීසන්ති දෙසනාපදෙසං. මනසිකාරපදෙසෙන වෙදනා වුත්තාති තං සබ්බං සරූපතො අඤ්ඤාපදෙසතො අපදිසති. යථෙව හීතිආදිනා තත්ථ නිදස්සනං දස්සෙති. චිත්තසඞ්ඛාරපදද්වයෙති ‘‘චිත්තසඞ්ඛාරපටිසංවෙදී පස්සම්භයං චිත්තසඞ්ඛාර’’න්ති එතස්මිං පදද්වයෙ.

එවං සන්තෙපීති පීතිමනසිකාරචිත්තසඞ්ඛාරපදෙසෙන යදි වෙදනා වුත්තා, එවං සන්තෙපි. එසා යථාවුත්තා වෙදනා ආරම්මණං න හොති. වෙදනාරම්මණා ච අනුපස්සනා, තස්මා වෙදනානුපස්සනා න යුජ්ජති. යදි එවං මහාසතිපට්ඨානාදීසු ‘‘වෙදනා වෙදියතී’’ති වුත්තං, තං කථන්ති ආහ – ‘‘මහාසතිපට්ඨානාදීසුපී’’තිආදි. තත්ථ සුඛාදීනං වත්ථුන්ති සුඛාදීනං උප්පත්තියා වත්ථුභූතං රූපසද්දාදිං ආරම්මණං කත්වා වෙදනා වෙදියති, න පුග්ගලො පුග්ගලස්සෙව අභාවතො. වෙදනාප්පවත්තිං උපාදාය නිස්සාය යථා ‘‘පුග්ගලො වෙදනං වෙදියතී’’ති වොහාරමත්තං හොති. එවං ඉධාපි වෙදනාය අස්සාසපස්සාසෙ ආරබ්භ පවත්ති, තථා පවත්තමනසිකාරසීසෙන ‘‘වෙදනාසු වෙදනානුපස්සී භික්ඛු තස්මිං සමයෙ විහරතී’’ති වුත්තො. තං සන්ධායාති තං වෙදනාය ආරම්මණභාවං සන්ධාය . ආදීනං පදානං. එතස්ස ‘‘වෙදනානුපස්සනා න යුජ්ජතී’’ති වුත්තඅනුයොගස්ස.

සප්පීතිකෙ ද්වෙ ඣානෙ සමාපජ්ජතීති පීතිසහගතානි පඨමදුතියජ්ඣානානි පටිපාටියා සමාපජ්ජති. තස්සාති තෙන. පටිසංවිදිතසද්දාපෙක්ඛාය හි කත්තුඅත්ථෙ එතං සාමිවචනං. සමාපත්තික්ඛණෙති සමාපජ්ජනක්ඛණෙ. ඣානපටිලාභෙනාති ඣානෙන සමඞ්ගීභාවෙන. ආරම්මණතොති ආරම්මණමුඛෙන තදාරම්මණඣානපරියාපන්නා පීති පටිසංවිදිතා හොති, ආරම්මණස්ස පටිසංවිදිතත්තාති වුත්තං හොති. යථා නාම සප්පපරියෙසනං චරන්තෙන තස්ස ආසයෙ පටිසංවිදිතෙ සොපි පටිසංවිදිතො හොති මන්තාගදබලෙන තස්ස ගහණස්ස සුකරත්තා, එවං පීතියා ආසයභූතෙ ආරම්මණෙ පටිසංවිදිතෙ සා පීති පටිසංවිදිතාව හොති සලක්ඛණතො සාමඤ්ඤලක්ඛණතො ච තස්සා ගහණස්ස සුකරත්තා. විපස්සනක්ඛණෙති විපස්සනාපඤ්ඤාය තික්ඛවිසදභාවප්පත්තාය විසයතො දස්සනක්ඛණෙ. ලක්ඛණප්පටිවෙධෙනාති පීතියා සලක්ඛණස්ස සාමඤ්ඤලක්ඛණස්ස ච පටිවිජ්ඣනෙන. යඤ්හි පීතියා විසෙසතො සාමඤ්ඤතො ච ලක්ඛණං, තස්මිං විදිතෙ සා යාථාවතො විදිතා එව හොති. තෙනාහ ‘‘අසම්මොහතො පීති පටිසංවිදිතා හොතී’’ති.

ඉදානි තමත්ථං පාළියා එව විභාවෙතුං ‘‘වුත්තඤ්හෙත’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ දීඝං අස්සාසවසෙනාති දීඝස්ස අස්සාසස්ස ආරම්මණභූතස්ස වසෙන. පජානතො සා පීති පටිසංවිදිතා හොතීති සම්බන්ධො. චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතොති ඣානපරියාපන්නං ‘‘අවික්ඛෙපො’’ති ලද්ධනාමං චිත්තස්සෙකග්ගතං තංසම්පයුත්තාය පඤ්ඤාය පජානතො. යථා හි ආරම්මණමුඛෙන පීති පටිසංවිදිතා හොති, එවං තංසම්පයුත්තධම්මාපි ආරම්මණමුඛෙන පටිසංවිදිතා එව හොන්තීති. සති උපට්ඨිතා හොතීති දීඝං අස්සාසවසෙන ඣානසම්පයුත්තා සති තස්මිං ආරම්මණෙ උපට්ඨිතා ආරම්මණමුඛෙන ඣානෙපි උපට්ඨිතා නාම හොති. තාය සතියාති එවං උපට්ඨිතාය තාය සතියා යථාවුත්තෙන තෙන ඤාණෙන සුප්පටිවිදිතත්තා ආරම්මණස්ස තස්ස වසෙන තදාරම්මණා සා පීති පටිසංවිදිතා හොති. දීඝං පස්සාසවසෙනාතිආදීසුපි ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. තෙන වුත්තං ‘‘එතෙනෙව නයෙන අවසෙසපදානිපි අත්ථතො වෙදිතබ්බානී’’ති.

යථෙවාතිආදීසු අයං සඞ්ඛෙපත්ථො – ඣානපටිලාභෙන යථා ආරම්මණතො පීතිආදයො පටිසංවිදිතා හොන්ති තෙන විනා තෙසං අප්පවත්තනතො. එවං ඣානසම්පයුත්තෙන තංපරියාපන්නෙන වෙදනාසඞ්ඛාතමනසිකාරපටිලාභෙන ආරම්මණතො වෙදනා පටිසංවිදිතා හොති අරුණුග්ගමෙන විය සූරියස්ස තෙන විනා වෙදනාය අප්පවත්තනතො. තස්මා වුත්තනයෙන අතිසයප්පවත්ති වෙදනා සුප්පටිවිදිතා, තස්මා සුවුත්තමෙතන්ති පුබ්බෙ වුත්තචොදනං නිරාකරොති.

ආරම්මණෙති අස්සාසපස්සාසනිමිත්තං වදති. චිත්තානුපස්සීයෙව නාමෙස හොති අසම්මොහතො චිත්තස්ස පටිසංවිදිතත්තා. තෙනාහ ‘‘තස්මා’’තිආදි. චිත්තපටිසංවිදිතවසෙනාති ආදි-සද්දෙන ඉතරා තිස්සොපි චිත්තානුපස්සනා සඞ්ගණ්හාති.

සොති ධම්මානුපස්සනං අනුයුත්තො භික්ඛු. යං තං පහානං පහායකඤාණං. පඤ්ඤායාති අපරාය විපස්සනාපඤ්ඤාය අනිච්චවිරාගාදිතො දිස්වා දුවිධායපි අජ්ඣුපෙක්ඛිතා හොති. ඉදඤ්හි චතුක්කන්ති අනිච්චානුපස්සනාදිවසෙන වුත්තං චතුක්කං. තස්සාපි ධම්මානුපස්සනාය. පජහතීති පහානන්ති ආහ ‘‘නිච්චසඤ්ඤං…පෙ… පහානකරඤාණං අධිප්පෙත’’න්ති. විපස්සනාපරම්පරන්ති පටිපාටියා විපස්සනමාහ. පථපටිපන්නං අජ්ඣුපෙක්ඛතීති මජ්ඣිමාය පටිපත්තියා සම්මදෙව වීථිපටිපන්නං භාවනාචිත්තං පග්ගහනිග්ගහානං අකරණෙන අජ්ඣුපෙක්ඛති. එකතො උපට්ඨානන්ති යස්මා මජ්ඣිමසමථවීථිනාතිවත්තියා තත්ථ ච පක්ඛන්දනෙන ඉන්ද්රියානං එකරසභාවෙන, තත්රමජ්ඣත්තතාය භාවතො අවිසෙසං එකග්ගභාවූපගමනෙන එකන්තතො උපට්ඨාති, තස්මා න තත්ථ කිඤ්චි කාතබ්බන්ති අජ්ඣුපෙක්ඛති. තත්ථාති එවං අජ්ඣුපෙක්ඛනෙ. සහජාතානම්පි අජ්ඣුපෙක්ඛනා හොති තෙසං පවත්තනාකාරස්ස අජ්ඣුපෙක්ඛනතො. ‘‘පඤ්ඤාය දිස්වා’’ති වුත්තත්තා ආරම්මණඅජ්ඣුපෙක්ඛනා අධිප්පෙතා. න කෙවලං නීවරණාදිධම්මෙ අජ්ඣුපෙක්ඛිතා, අථ ඛො අභිජ්ඣා …පෙ… පඤ්ඤාය දිස්වා අජ්ඣුපෙක්ඛිතා හොතීති යොජනා.

පංසුපුඤ්ජට්ඨානියස්ස කිලෙසස්ස උප්පත්තිට්ඨානදස්සනත්ථං ‘‘චතුමහාපථො විය ඡ ආයතනානි’’ඉච්චෙව වුත්තං. කායාදයො චත්තාරො ආරම්මණසතිපට්ඨානා. චතූසු ආරම්මණෙසූති කායාදීසු චතූසු ආරම්මණෙසු පවත්තාචත්තාරො සතිපට්ඨානා පංසුපුඤ්ජට්ඨානියස්ස කිලෙසස්ස උපහනනතො.

එකධම්මවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. දුතියවග්ගො

1-2. ඉච්ඡානඞ්ගලසුත්තාදිවණ්ණනා

987-988. කස්මාතිආදි විහාරසමාපත්තිආචික්ඛණෙ කාරණං විභාවෙතුං ආරද්ධං.

එව-වාකාරොති එව-කාරො වා-කාරො ච. එකන්තසන්තත්තා එකන්තෙන සන්තමනසිකාරභාවතො. සෙක්ඛවචනෙනෙව තෙසං සික්ඛිතබ්බස්ස අත්ථිභාවෙ සිද්ධෙපි සික්ඛිතබ්බරහිතෙසු තෙසුපි සෙක්ඛපරියායස්ස වුච්චමානත්තා සික්ඛිතබ්බසද්දෙන සෙක්ඛෙ විසෙසෙත්වා වුත්තා. ආසවක්ඛයත්ථං සික්ඛිතබ්බස්ස අභාවෙපි දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරත්ථං ඣානාදිසික්ඛනෙන විනා සික්ඛිතබ්බාභාවා ‘‘අසෙක්ඛා නාමා’’ති වුත්තා. බුද්ධානං පන සබ්බසො සම්මදෙව පරිනිට්ඨිතසික්ඛත්තා ‘‘සික්ඛාමී’’ති න වුත්තං. ආනාපානජ්ඣානඵලසමාපත්ති තථාගතවිහාරො.

3-10. පඨමආනන්දසුත්තාදිවණ්ණනා

989-996. අනිච්චාදිවසෙනාති අනිච්චදුක්ඛානත්තවසෙන. පවිචිනති පකාරෙහි විචිනති. නික්කිලෙසාති අපගතකිලෙසා වික්ඛම්භිතකිලෙසා. පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගොති පාඨො.

යාය අනොසක්කනං අනතිවත්තනඤ්ච හොති, අයං තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛා මජ්ඣත්තාකාරොති වුත්තා. එකචිත්තක්ඛණිකාති එකචිත්තුප්පාදපරියාපන්නත්තා.

චත්තුන්නං චතුක්කානං වසෙන සොළසක්ඛත්තුකා. ආනාපානසන්නිස්සයෙන පවත්තත්තා ආරම්මණවසෙන පවත්තා ආනාපානාරම්මණාපි අපරභාගෙ සති ආනාපානස්සතීති පරියායෙන වත්තබ්බතං අරහතීති ‘‘ආනාපානස්සති මිස්සකා කථිතා’’ති වුත්තං. ආනාපානමූලකාති ආනාපානසන්නිස්සයෙන පවත්තා සතිපට්ඨානා. තෙසං මූලභූතාති තෙසං සතිපට්ඨානානං මූලකාරණභූතා. බොජ්ඣඞ්ගමූලකාති බොජ්ඣඞ්ගපච්චයභූතා. තෙපි බොජ්ඣඞ්ගාති එතෙ වීසති සතිපට්ඨානහෙතුකා බොජ්ඣඞ්ගා. විජ්ජාවිමුත්තිපූරකාති තතියවිජ්ජාය තස්ස ඵලස්ස ච පරිපූරණවසෙන පවත්තා බොජ්ඣඞ්ගා. ඵලසම්පයුත්තාති චතුත්ථඵලසම්පයුත්තා, චතුබ්බිධඵලසම්පයුත්තා වා.

දුතියවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ආනාපානසංයුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.