📜

18. අපරඅච්ඡරාසඞ්ඝාතවග්ගවණ්ණනා

382. අච්ඡරාසඞ්ඝාතමත්තම්පීති ඉදම්පි සුත්තං අග්ගික්ඛන්ධූපමඅට්ඨුප්පත්තියංයෙව (අ. නි. 7.72) වුත්තං. අප්පනාප්පත්තාය හි මෙත්තාය විපාකෙ කථායෙව නත්ථි. තස්සායෙව අට්ඨුප්පත්තියා අයං දෙසනා ආරද්ධාති වෙදිතබ්බා. තත්ථ පඨමන්ති ‘‘ගණනානුපුබ්බතා පඨමං, ඉදං පඨමං සමාපජ්ජතීති පඨම’’න්ති විභඞ්ගෙ (විභ. 568) වුත්තත්ථමෙව. ඣානන්ති ඣානං නාම දුවිධං ආරම්මණූපනිජ්ඣානඤ්ච ලක්ඛණූපනිජ්ඣානඤ්චාති. තත්ථ ආරම්මණූපනිජ්ඣානං නාම අට්ඨ සමාපත්තියො. තා හි පථවීකසිණාදිනො ආරම්මණස්ස උපනිජ්ඣානතො ආරම්මණූපනිජ්ඣානන්ති වුච්චන්ති. ලක්ඛණූපනිජ්ඣානන්ති විපස්සනාමග්ගඵලානි. විපස්සනා හි අනිච්චාදිවසෙන සඞ්ඛාරලක්ඛණස්ස උපනිජ්ඣානතො ලක්ඛණූපනිජ්ඣානං නාම, විපස්සනාය පන ලක්ඛණූපනිජ්ඣානකිච්චං මග්ගෙන සිජ්ඣතීති මග්ගො ලක්ඛණූපනිජ්ඣානං, ඵලං සුඤ්ඤතඅනිමිත්තඅප්පණිහිත-ලක්ඛණස්ස නිබ්බානස්සෙව උපනිජ්ඣානතො ලක්ඛණූපනිජ්ඣානන්ති වුච්චති. තත්ථ ඉමස්මිං පන අත්ථෙ ආරම්මණූපනිජ්ඣානං අධිප්පෙතං. කො පන වාදො යෙ නං බහුලීකරොන්තීති යෙ නං පඨමජ්ඣානං බහුලී කරොන්ති, පුනප්පුනං කරොන්ති, තෙසු වත්තබ්බමෙව නත්ථි. සෙසමෙත්ථ හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

383. දුතියන්තිආදීසුපි ‘‘ගණනානුපුබ්බතා දුතිය’’න්තිආදිනා (විභ. 579) නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

386-387. මෙත්තන්ති සබ්බසත්තෙසු හිතඵරණං. චෙතොවිමුත්තින්ති චිත්තවිමුත්තිං. ඉධ අප්පනාප්පත්තාව මෙත්තා අධිප්පෙතා. කරුණාදීසුපි එසෙව නයො. ඉමෙ පන චත්තාරො බ්රහ්මවිහාරා වට්ටං හොන්ති, වට්ටපාදා හොන්ති, විපස්සනාපාදා හොන්ති, දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරා හොන්ති, අභිඤ්ඤාපාදා වා නිරොධපාදා වා හොන්ති. ලොකුත්තරා පන න හොන්ති. කස්මා? සත්තාරම්මණත්තාති.

390. කායෙකායානුපස්සීති ආනාපානපබ්බං, ඉරියාපථපබ්බං, චතුසම්පජඤ්ඤපබ්බං, පටිකූලමනසිකාරපබ්බං , ධාතුමනසිකාරපබ්බං, නවසිවථිකාපබ්බානි, අජ්ඣත්තපරිකම්මවසෙන චත්තාරි නීලාදිකසිණානීති ඉමස්මිං අට්ඨාරසවිධෙ කායෙ තමෙව කායං පඤ්ඤාය අනුපස්සන්තො. විහරතීති ඉරියති වත්තති. ඉමිනා ඉමස්ස අට්ඨාරසවිධෙන කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවකස්ස භික්ඛුනො ඉරියාපථො කථිතො හොති. ආතාපීති තස්සෙව වුත්තප්පකාරස්ස සතිපට්ඨානස්ස භාවනකවීරියෙන වීරියවා. සම්පජානොති අට්ඨාරසවිධෙන කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානස්ස පරිග්ගාහිකපඤ්ඤාය සම්මා පජානන්තො. සතිමාති අට්ඨාරසවිධෙන කායානුපස්සනාපරිග්ගාහිකාය සතියා සමන්නාගතො. විනෙය්ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සන්ති තස්මිංයෙව කායසඞ්ඛාතෙ ලොකෙ පඤ්චකාමගුණිකතණ්හඤ්ච පටිඝසම්පයුත්තදොමනස්සඤ්ච විනෙත්වා වික්ඛම්භෙත්වා කායෙ කායානුපස්සී විහරතීති වුත්තං හොති. එත්තාවතා කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානවසෙන සුද්ධරූපසම්මසනමෙව කථිතන්ති වෙදිතබ්බං.

වෙදනාසු වෙදනානුපස්සීති සුඛාදිභෙදාසු වෙදනාසු ‘‘සුඛං වෙදනං වෙදියමානො සුඛං වෙදනං වෙදියාමීති පජානාති. දුක්ඛං, අදුක්ඛමසුඛං, සාමිසං වා සුඛං, නිරාමිසං වා සුඛං, සාමිසං වා දුක්ඛං, නිරාමිසං වා දුක්ඛං, සාමිසං වා අදුක්ඛමසුඛං, නිරාමිසං වා අදුක්ඛමසුඛං වෙදනං වෙදියමානො නිරාමිසං අදුක්ඛමසුඛං වෙදනං වෙදියාමීති පජානාතී’’ති (දී. නි. 2.380; විභ. 363; ම. නි. 1.113) එවං වුත්තං නවවිධං වෙදනං අනුපස්සන්තො. ආතාපීතිආදිනා පනෙත්ථ නවවිධෙන වෙදනානුපස්සනාසතිපට්ඨානස්ස භාවනාපරිග්ගාහිකානං වීරියපඤ්ඤාසතීනං වසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. ලොකොති චෙත්ථ වෙදනා වෙදිතබ්බා.

චිත්තධම්මෙසුපි එසෙව නයො. එත්ථ පන චිත්තෙ චිත්තානුපස්සීති ‘‘සරාගං වා චිත්තං සරාගං චිත්තන්ති පජානාතී’’ති (දී. නි. 2.381; විභ. 365; ම. නි. 1.114) එවං විත්ථාරිතෙ සොළසප්පභෙදෙ චිත්තෙ තමෙව චිත්තං පරිග්ගාහිකාය අනුපස්සනාය අනුපස්සන්තොති අත්ථො. ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සීති ‘‘පඤ්ච නීවරණානි, පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා, ඡ අජ්ඣත්තිකබාහිරායතනානි, සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා, චත්තාරි අරියසච්චානී’’ති (දී. නි. 2.382-403; විභ. 367-373; ම. නි. 1.115-136) එවං කොට්ඨාසවසෙන පඤ්චධා වුත්තෙසු ධම්මෙසු ධම්මපරිග්ගාහිකාය අනුපස්සනාය තෙ ධම්මෙ අනුපස්සන්තොති අත්ථො. එත්ථ පන වෙදනානුපස්සනාසතිපට්ඨානෙ ච චිත්තානුපස්සනාසතිපට්ඨානෙ ච සුද්ධඅරූපසම්මසනමෙව කථිතං, ධම්මානුපස්සනාසතිපට්ඨානෙ රූපාරූපසම්මසනං. ඉති ඉමානි චත්තාරිපි සතිපට්ඨානානි ලොකියලොකුත්තරමිස්සකානෙව කථිතානීති වෙදිතබ්බානි.

394. අනුප්පන්නානන්ති අනිබ්බත්තානං. පාපකානන්ති ලාමකානං. අකුසලානං ධම්මානන්ති අකොසල්ලසම්භූතානං ලොභාදිධම්මානං. අනුප්පාදායාති අනිබ්බත්තනත්ථාය. ඡන්දං ජනෙතීති කත්තුකම්යතාකුසලච්ඡන්දං උප්පාදෙති. වායමතීති පයොගං පරක්කමං කරොති. වීරියං ආරභතීති කායිකචෙතසිකවීරියං කරොති. චිත්තංපග්ගණ්හාතීති තෙනෙව සහජාතවීරියෙන චිත්තං උක්ඛිපති. පදහතීති පධානවීරියං කරොති.

උප්පන්නානන්ති ජාතානං නිබ්බත්තානං. කුසලානං ධම්මානන්ති කොසල්ලසම්භූතානං අලොභාදිධම්මානං. ඨිතියාති ඨිතත්ථං. අසම්මොසායාති අනස්සනත්ථං. භිය්යොභාවායාති පුනප්පුනභාවාය. වෙපුල්ලායාති විපුලභාවාය. භාවනායාති වඩ්ඪියා. පරිපූරියාති පරිපූරණත්ථාය. අයං තාව චතුන්නං සම්මප්පධානානං එකපදිකො අත්ථුද්ධාරො.

අයං පන සම්මප්පධානකථා නාම දුවිධා ලොකියා ලොකුත්තරා ච. තත්ථ ලොකියා සබ්බපුබ්බභාගෙ හොති, සා කස්සපසංයුත්තපරියායෙන ලොකියමග්ගක්ඛණෙයෙව වෙදිතබ්බා. වුත්තඤ්හි තත්ථ –

‘‘චත්තාරොමෙ, ආවුසො, සම්මප්පධානා. කතමෙ චත්තාරො? ඉධාවුසො, භික්ඛු ‘අනුප්පන්නා මෙ පාපකා අකුසලා ධම්මා උප්පජ්ජමානා අනත්ථාය සංවත්තෙය්යු’න්ති ආතප්පං කරොති, ‘උප්පන්නා මෙ පාපකා අකුසලා ධම්මා අප්පහීයමානා අනත්ථාය සංවත්තෙය්යු’න්ති ආතප්පං කරොති, ‘අනුප්පන්නා මෙ කුසලා ධම්මා අනුප්පජ්ජමානා අනත්ථාය සංවත්තෙය්යු’න්ති ආතප්පං කරොති, ‘උප්පන්නා මෙ කුසලා ධම්මා නිරුජ්ඣමානා අනත්ථාය සංවත්තෙය්යු’න්ති ආතප්පං කරොතී’’ති (සං. නි. 2.145).

එත්ථ ච පාපකා අකුසලාති ලොභාදයො වෙදිතබ්බා. අනුප්පන්නාකුසලා ධම්මාති සමථවිපස්සනා චෙව මග්ගො ච. උප්පන්නා කුසලා නාම සමථවිපස්සනාව. මග්ගො පන සකිං උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣමානො අනත්ථාය සංවත්තනකො නාම නත්ථි. සො හි ඵලස්ස පච්චයං දත්වාව නිරුජ්ඣති . පුරිමස්මිම්පි වා සමථවිපස්සනාව ගහෙතබ්බාති වුත්තං, තං පන න යුත්තං. එවං ලොකියා සම්මප්පධානකථා සබ්බපුබ්බභාගෙ කස්සපසංයුත්තපරියායෙන වෙදිතබ්බා. ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ පනෙතං එකමෙව වීරියං චතුකිච්චසාධනවසෙන චත්තාරි නාමානි ලභති.

තත්ථ අනුප්පන්නානං පාපකානන්ති එත්ථ ‘‘අනුප්පන්නො චෙව කාමච්ඡන්දො’’තිආදීසු වුත්තනයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. උප්පන්නානං පාපකානන්ති එත්ථ චතුබ්බිධං උප්පන්නං වත්තමානුප්පන්නං, භුත්වාවිගතුප්පන්නං, ඔකාසකතුප්පන්නං, භූමිලද්ධුප්පන්නන්ති. තත්ථ යෙ කිලෙසා විජ්ජමානා උප්පාදාදිසමඞ්ගිනො, ඉදං වත්තමානුප්පන්නං නාම. කම්මෙ පන ජවිතෙ ආරම්මණරසං අනුභවිත්වා නිරුද්ධවිපාකො භුත්වා විගතං නාම, කම්මං උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධං භුත්වා විගතං නාම. තදුභයම්පි භුත්වාවිගතුප්පන්නන්ති සඞ්ඛං ගච්ඡති. කුසලාකුසලකම්මං අඤ්ඤකම්මස්ස විපාකං පටිබාහිත්වා අත්තනො විපාකස්ස ඔකාසං කරොති, එවං කතෙ ඔකාසෙ විපාකො උප්පජ්ජමානො ඔකාසකරණතො පට්ඨාය උප්පන්නොති වුච්චති, ඉදං ඔකාසකතුප්පන්නං නාම. පඤ්චක්ඛන්ධා පන විපස්සනාය භූමි නාම, තෙ අතීතාදිභෙදා හොන්ති. තෙසු අනුසයිතකිලෙසා පන අතීතා වා අනාගතා වා පච්චුප්පන්නා වාති න වත්තබ්බා. අතීතක්ඛන්ධෙසු අනුසයිතාපි හි අප්පහීනාව හොන්ති, අනාගතක්ඛන්ධෙසු අනුසයිතාපි අප්පහීනාව හොන්ති, පච්චුප්පන්නක්ඛන්ධෙසු අනුසයිතාපි අප්පහීනාව හොන්ති, ඉදං භූමිලද්ධුප්පන්නං නාම. තෙනාහු පොරාණා – ‘‘තාසු තාසු භූමිසු අසමුග්ඝාතගතා කිලෙසා භූමිලද්ධුප්පන්නාති සඞ්ඛං ගච්ඡන්තී’’ති.

අපරම්පි චතුබ්බිධං උප්පන්නං සමුදාචාරුප්පන්නං, ආරම්මණාධිග්ගහිතුප්පන්නං, අවික්ඛම්භිතුප්පන්නං, අසමුග්ඝාතිතුප්පන්නන්ති. තත්ථ සම්පති වත්තමානංයෙව සමුදාචාරුප්පන්නං නාම. සකිං චක්ඛූනි උම්මීලෙත්වා ආරම්මණෙ නිමිත්තෙ ගහිතෙ අනුස්සරිතානුස්සරිතක්ඛණෙ කිලෙසා නුප්පජ්ජිස්සන්තීති න වත්තබ්බා. කස්මා? ආරම්මණස්ස අධිග්ගහිතත්තා. යථා කිං? යථා ඛීරුක්ඛස්ස කුඨාරියා ආහතාහතට්ඨානෙ ඛීරං න නික්ඛමිස්සතීති න වත්තබ්බා, එවං. ඉදං ආරම්මණාධිග්ගහිතුප්පන්නං නාම. සමාපත්තියා අවික්ඛම්භිතකිලෙසා පන ඉමස්මිං නාම ඨානෙන උප්පජ්ජිස්සන්තීති න වත්තබ්බා. කස්මා? අවික්ඛම්භිතත්තා. යථා කිං? යථා ඛීරරුක්ඛං කුඨාරියා ආහනෙය්යුං, ඉමස්මිං නාම ඨානෙ ඛීරං න නික්ඛමෙය්යාති න වත්තබ්බං, එවං. ඉදං අවික්ඛම්භිතුප්පන්නං නාම. මග්ගෙන අසමුග්ඝාතිතකිලෙසා පන භවග්ගෙ නිබ්බත්තස්සාපි උප්පජ්ජන්තීති පුරිමනයෙනෙව විත්ථාරෙතබ්බං. ඉදං අසමුග්ඝාතිතුප්පන්නං නාම.

ඉමෙසු උප්පන්නෙසු වත්තමානුප්පන්නං, භුත්වාවිගතුප්පන්නං, ඔකාසකතුප්පන්නං, සමුදාචාරුප්පන්නන්ති චතුබ්බිධං උප්පන්නං න මග්ගවජ්ඣං, භූමිලද්ධුප්පන්නං, ආරම්මණාධිග්ගහිතුප්පන්නං, අවික්ඛම්භිතුප්පන්නං, අසමුග්ඝාතිතුප්පන්නන්ති චතුබ්බිධං මග්ගවජ්ඣං. මග්ගො හි උප්පජ්ජමානො එතෙ කිලෙසෙ පජහති. සො යෙ කිලෙසෙ පජහති, තෙ අතීතා වා අනාගතා වා පච්චුප්පන්නා වාති න වත්තබ්බා. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘හඤ්චි අතීතෙ කිලෙසෙ පජහති? තෙන හි ඛීණංයෙව ඛෙපෙති, නිරුද්ධං නිරොධෙති, අත්ථඞ්ගතං අත්ථඞ්ගමෙති, අතීතං යං නත්ථි, තං පජහති. හඤ්චි අනාගතෙ කිලෙසෙ පජහති? තෙන හි අජාතං පජහති, අනිබ්බත්තං අනුප්පන්නං අපාතුභූතං පජහති, අනාගතං යං නත්ථි, තං පජහති. හඤ්චි පච්චුප්පන්නෙ කිලෙසෙ පජහති? තෙන හි රත්තො රාගං පජහති, දුට්ඨො දොසං, මූළ්හො මොහං, විනිබද්ධො මානං, පරාමට්ඨො දිට්ඨිං, අනිට්ඨඞ්ගතො විචිකිච්ඡං, ථාමගතො අනුසයං පජහති, කණ්හසුක්කා ධම්මා යුගනද්ධා වත්තන්ති, සංකිලෙසියා මග්ගභාවනා හොතීති…පෙ… තෙන හි නත්ථි මග්ගභාවනා, නත්ථි ඵලසච්ඡිකිරියා, නත්ථි කිලෙසප්පහානං, නත්ථි ධම්මාභිසමයොති. අත්ථි මග්ගභාවනා…පෙ… අත්ථි ධම්මාභිසමයොති. යථා කථං විය? සෙය්යථාපි තරුණො රුක්ඛො…පෙ… අපාතුභූතායෙව න පාතුභවන්තී’’ති (පටි. ම. 3.21).

ඉති පාළියං අජාතඵලරුක්ඛො ආගතො, ජාතඵලරුක්ඛො පන දීපෙතබ්බො. යථා හි සඵලො තරුණම්බරුක්ඛො, තස්ස ඵලානි මනුස්සා පරිභුඤ්ජෙය්යුං, සෙසානි පාතෙත්වා පච්ඡියො පූරෙය්යුං, අථඤ්ඤො පුරිසො තං ඵරසුනා ඡින්දෙය්ය. තෙනස්ස නෙව අතීතානි ඵලානි නාසිතානි හොන්ති, න අනාගතපච්චුප්පන්නානි ච නාසිතානි. අතීතානි හි මනුස්සෙහි පරිභුත්තානි, අනාගතානි අනිබ්බත්තානි, න සක්කා නාසෙතුං. යස්මිං පන සමයෙ සො ඡින්නො, තදා ඵලානියෙව නත්ථීති පච්චුප්පන්නානිපි අනාසිතානි. සචෙ පන රුක්ඛො අච්ඡින්නො අස්ස, අථස්ස පථවීරසඤ්ච ආපොරසඤ්ච ආගම්ම යානි ඵලානි නිබ්බත්තෙය්යුං, තානි නාසිතානි හොන්ති. තානි හි අජාතානෙව න ජායන්ති, අනිබ්බත්තානෙව න නිබ්බත්තන්ති, අපාතුභූතානෙව න පාතුභවන්ති. එවමෙව මග්ගො නාපි අතීතාදිභෙදෙ කිලෙසෙ පජහති, නාපි න පජහති. යෙසඤ්හි කිලෙසානං මග්ගෙන ඛන්ධෙසු අපරිඤ්ඤාතෙසු උප්පත්ති සියා, මග්ගෙන උප්පජ්ජිත්වා ඛන්ධානං පරිඤ්ඤාතත්තා තෙ කිලෙසා අජාතාව න ජායන්ති, අනිබ්බත්තාව න නිබ්බත්තන්ති, අපාතුභූතාව න පාතුභවන්ති. තරුණපුත්තාය ඉත්ථියා පුන අවිජායනත්ථං බ්යාධිතානං රොගවූපසමනත්ථං පීතභෙසජ්ජෙහි වාපි අයමත්ථො විභාවෙතබ්බො. එවං මග්ගො යෙ කිලෙසෙ පජහති, තෙ අතීතා වා අනාගතා වා පච්චුප්පන්නා වාති න වත්තබ්බා. න ච මග්ගො කිලෙසෙ න පජහති. යෙ පන මග්ගො කිලෙසෙ පජහති, තෙ සන්ධාය ‘‘උප්පන්නානං පාපකාන’’න්තිආදි වුත්තං.

න කෙවලඤ්ච මග්ගො කිලෙසෙයෙව පජහති, කිලෙසානං පන අප්පහීනත්තා යෙ උප්පජ්ජෙය්යුං උපාදින්නක්ඛන්ධා, තෙපි පජහතියෙව. වුත්තම්පි චෙතං – ‘‘සොතාපත්තිමග්ගඤාණෙන අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණස්ස නිරොධෙන සත්ත භවෙ ඨපෙත්වා අනමතග්ගෙ සංසාරෙ යෙ උප්පජ්ජෙය්යුං නාමඤ්ච රූපඤ්ච, එත්ථෙතෙ නිරුජ්ඣන්තී’’ති (චූළව. අජිතමාණවපුච්ඡානිද්දෙසො 6) විත්ථාරො. ඉති මග්ගො උපාදින්නතො අනුපාදින්නතො ච වුට්ඨාති. භවවසෙන පන සොතාපත්තිමග්ගො අපායභවතො වුට්ඨාති, සකදාගාමිමග්ගො සුගතිභවෙකදෙසතො, අනාගාමිමග්ගො සුගතිකාමභවතො, අරහත්තමග්ගො රූපාරූපභවතො වුට්ඨාති. සබ්බභවෙහි වුට්ඨාතියෙවාතිපි වදන්ති.

අථ මග්ගක්ඛණෙ කථං අනුප්පන්නානං උප්පාදාය භාවනා හොති, කථං වා උප්පන්නානං ඨිතියාති? මග්ගප්පවත්තියා එව. මග්ගො හි පවත්තමානො පුබ්බෙ අනුප්පන්නපුබ්බත්තා අනුප්පන්නො නාම වුච්චති. අනාගතපුබ්බඤ්හි ඨානං ගන්ත්වා අනනුභූතපුබ්බං වා ආරම්මණං අනුභවිත්වා වත්තාරො භවන්ති; ‘‘අනාගතට්ඨානං ආගතම්හ, අනනුභූතං ආරම්මණං අනුභවාමා’’ති. යා චස්ස පවත්ති, අයමෙව ඨිති නාමාති ‘‘ඨිතියා භාවෙතී’’ති වත්තුං වට්ටති. එවමෙතස්ස භික්ඛුනො ඉදං ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ වීරියං ‘‘අනුප්පන්නානං පාපකානං අකුසලානං ධම්මානං අනුප්පාදායා’’තිආදීනි චත්තාරි නාමානි ලභති. අයං ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ සම්මප්පධානකථා. ඉමස්මිං පන සුත්තෙ ලොකියලොකුත්තරමිස්සකානෙව සම්මප්පධානානි කථිතානි.

398-401. ඉද්ධිපාදෙසු ඡන්දං නිස්සාය පවත්තො සමාධි ඡන්දසමාධි, පධානභූතා සඞ්ඛාරා පධානසඞ්ඛාරා. සමන්නාගතන්ති තෙහි ධම්මෙහි උපෙතං. ඉද්ධියා පාදං, ඉද්ධිභූතං වා පාදන්ති ඉද්ධිපාදං. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන ඉද්ධිපාදවිභඞ්ගෙ (විභ. 431 ආදයො) ආගතො එව. විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 2.382) පනස්ස අත්ථො දීපිතො. තත්රායං භික්ඛු යදා ඡන්දාදීසු එකං ධුරං නිස්සාය විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණාති , තදාස්ස පඨමිද්ධිපාදො පුබ්බභාගෙ ලොකියො, අපරභාගෙ ලොකුත්තරො. එවං සෙසාපීති. ඉමස්මිම්පි සුත්තෙ ලොකියලොකුත්තරාව ඉද්ධිපාදා කථිතා.

402-406. සද්ධින්ද්රියං භාවෙතීතිආදීසු සද්ධාව අත්තනො සද්ධාධුරෙ ඉන්දට්ඨං කරොතීති සද්ධින්ද්රියං. වීරියින්ද්රියාදීසුපි එසෙව නයො. භාවෙතීති එත්ථ පන ආදිකම්මිකො යොගාවචරො තීහි කාරණෙහි සද්ධින්ද්රියං විසොධෙන්තො සද්ධින්ද්රියං භාවෙති නාම. වීරියින්ද්රියාදීසුපි එසෙව නයො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘අස්සද්ධෙ පුග්ගලෙ පරිවජ්ජයතො, සද්ධෙ පුග්ගලෙ සෙවතො භජතො පයිරුපාසතො, පසාදනීයෙ සුත්තන්තෙ පච්චවෙක්ඛතො ඉමෙහි තීහාකාරෙහි සද්ධින්ද්රියං විසුජ්ඣති.

‘‘කුසීතෙ පුග්ගලෙ පරිවජ්ජයතො, ආරද්ධවීරියෙ පුග්ගලෙ සෙවතො භජතො පයිරුපාසතො, සම්මප්පධානෙ පච්චවෙක්ඛතො ඉමෙහි තීහාකාරෙහි වීරියින්ද්රියං විසුජ්ඣති.

‘‘මුට්ඨස්සතී පුග්ගලෙ පරිවජ්ජයතො, උපට්ඨිතස්සතී පුග්ගලෙ සෙවතො භජතො පයිරුපාසතො, සතිපට්ඨානෙ පච්චවෙක්ඛතො ඉමෙහි තීහාකාරෙහි සතින්ද්රියං විසුජ්ඣති.

‘‘අසමාහිතෙ පුග්ගලෙ පරිවජ්ජයතො, සමාහිතෙ පුග්ගලෙ සෙවතො භජතො පයිරුපාසතො, ඣානවිමොක්ඛෙ පච්චවෙක්ඛතො ඉමෙහි තීහාකාරෙහි සමාධින්ද්රියං විසුජ්ඣති.

‘‘දුප්පඤ්ඤෙ පුග්ගලෙ පරිවජ්ජයතො, පඤ්ඤවන්තෙ පුග්ගලෙ සෙවතො භජතො පයිරුපාසතො, ගම්භීරඤාණචරියං පච්චවෙක්ඛතො ඉමෙහි තීහාකාරෙහි පඤ්ඤින්ද්රියං විසුජ්ඣතී’’ති (පටි. ම. 1.184-185).

එත්ථ ච ගම්භීරඤාණචරියං පච්චවෙක්ඛතොති සණ්හසුඛුමං ඛන්ධන්තරං, ආයතනන්තරං, ධාතන්තරං, ඉන්ද්රියබලබොජ්ඣඞ්ගන්තරං, මග්ගන්තරං, ඵලන්තරඤ්ච පච්චවෙක්ඛන්තස්සාති අත්ථො. ඉමෙසඤ්හි තිණ්ණං තිණ්ණං කාරණානං වසෙන අකතාභිනිවෙසො ආදිකම්මිකො යොගාවචරො සද්ධාධුරාදීසු අභිනිවෙසං පට්ඨපෙත්වා භාවෙන්තො අවසානෙ විවට්ටෙත්වා අරහත්තං ගණ්හති. සො යාව අරහත්තමග්ගා ඉමානි ඉන්ද්රියානි භාවෙති නාම, අරහත්තඵලෙ පත්තෙ භාවිතින්ද්රියො නාම හොතීති. එවං ඉමානිපි පඤ්චින්ද්රියානි ලොකියලොකුත්තරානෙව කථිතානීති.

සද්ධාබලාදීසු සද්ධායෙව අකම්පියට්ඨෙන බලන්ති සද්ධාබලං. වීරියබලාදීසුපි එසෙව නයො. එත්ථ හි සද්ධා අස්සද්ධියෙ න කම්පති, වීරියං කොසජ්ජෙන න කම්පති, සති මුට්ඨස්සච්චෙන න කම්පති, සමාධි උද්ධච්චෙ න කම්පති, පඤ්ඤා අවිජ්ජාය න කම්පතීති සබ්බානිපි අකම්පියට්ඨෙන බලානීති වුච්චන්ති. භාවනානයො පනෙත්ථ ඉන්ද්රියභාවනායං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බොති. ඉමානි ලොකියලොකුත්තරානෙව කථිතානීති.

418. සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවෙතීති එත්ථ අයං ආදිකම්මිකානං කුලපුත්තානං වසෙන සද්ධිං අත්ථවණ්ණනාය භාවනානයො. තත්ථ සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගන්තිආදිනා නයෙන වුත්තානං සත්තන්නං ආදිපදානං තාව අයමත්ථවණ්ණනා – සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගෙ තාව සරණට්ඨෙන සති, සා පනෙසා උපට්ඨානලක්ඛණා, අපිලාපනලක්ඛණා වා. වුත්තම්පි චෙතං – ‘‘යථා, මහාරාජ , රඤ්ඤො භණ්ඩාගාරිකො රඤ්ඤො සාපතෙය්යං අපිලාපෙති ‘එත්තකං, මහාරාජ, හිරඤ්ඤං, එත්තකං සුවණ්ණං, එත්තකං සාපතෙය්ය’න්ති. එවමෙව ඛො, මහාරාජ, සති උප්පජ්ජමානා කුසලාකුසලසාවජ්ජානවජ්ජහීනප්පණීතකණ්හසුක්කසප්පටිභාගෙ ධම්මෙ අපිලාපෙති ඉමෙ චත්තාරො සතිපට්ඨානා’’ති (මි. ප. 2.1.13) විත්ථාරො. අපිලාපනරසා, කිච්චවසෙනෙව හිස්සා එතං ලක්ඛණං ථෙරෙන වුත්තං. අසම්මොසරසා වා, ගොචරාභිමුඛීභාවපච්චුපට්ඨානා. සති එව සම්බොජ්ඣඞ්ගොති සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො.

තත්ථ බොධියා, බොධිස්ස වා අඞ්ගොති බොජ්ඣඞ්ගො. කිං වුත්තං හොති? යා හි අයං ධම්මසාමග්ගීයාය ලොකියලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ උප්පජ්ජමානාය ලීනුද්ධච්චපතිට්ඨානායූහනකාමසුඛඅත්තකිලමථානුයොගඋච්ඡෙදසස්සතාභිනිවෙසාදීනං අනෙකෙසං උපද්දවානං පටිපක්ඛභූතාය සතිධම්මවිචයවීරියපීතිපස්සද්ධිසමාධිඋපෙක්ඛාසඞ්ඛාතාය ධම්මසාමග්ගියා අරියසාවකො බුජ්ඣතීති කත්වා බොධීති වුච්චති, බුජ්ඣතීති කිලෙසසන්තානනිද්දාය උට්ඨහති, චත්තාරි වා අරියසච්චානි පටිවිජ්ඣති, නිබ්බානමෙව වා සච්ඡිකරොතීති වුත්තං හොති. යථාහ – ‘‘සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ භාවෙත්වා අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධො’’ති (සං. නි. 5.378; දී. නි. 3.143). තස්සා ධම්මසාමග්ගිසඞ්ඛාතාය බොධියා අඞ්ගොතිපි බොජ්ඣඞ්ගො ඣානඞ්ගමග්ගඞ්ගාදයො විය . යොපෙස යථාවුත්තප්පකාරාය එතාය ධම්මසාමග්ගියා බුජ්ඣතීති කත්වා අරියසාවකො බොධීති වුච්චති, තස්ස අඞ්ගොතිපි බොජ්ඣඞ්ගො සෙනඞ්ගරථඞ්ගාදයො විය. තෙනාහු අට්ඨකථාචරියා – ‘‘බුජ්ඣනකස්ස පුග්ගලස්ස අඞ්ගාති වා බොජ්ඣඞ්ගා’’ති.

අපිච ‘‘බොජ්ඣඞ්ගාති කෙනට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා? බොධාය සංවත්තන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා, බුජ්ඣන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා, අනුබුජ්ඣන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා, පටිබුජ්ඣන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා, සම්බුජ්ඣන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා’’ති ඉමිනා පටිසම්භිදානයෙනාපි (පටි. ම. 2.17) බොජ්ඣඞ්ගත්ථො වෙදිතබ්බො. පසත්ථො සුන්දරො ච බොජ්ඣඞ්ගො සම්බොජ්ඣඞ්ගො, සති එව සම්බොජ්ඣඞ්ගො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, තං සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං.

ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගන්තිආදීසුපි චතුසච්චධම්මෙ විචිනතීති ධම්මවිචයො. සො පවිචයලක්ඛණො, ඔභාසනරසො, අසම්මොහපච්චුපට්ඨානො. වීරභාවතො, විධිනා ඊරයිතබ්බතො ච වීරියං. තං පග්ගහලක්ඛණං, උපථම්භනරසං , අනොසීදනපච්චුපට්ඨානං. පීණයතීති පීති. සා ඵරණලක්ඛණා, තුට්ඨිලක්ඛණා වා, කායචිත්තානං පීණනරසා, නෙසංයෙව ඔදග්යපච්චුපට්ඨානා. කායචිත්තදරථප්පස්සම්භනතො පස්සද්ධි. සා උපසමලක්ඛණා, කායචිත්තදරථමද්දනරසා, කායචිත්තානං අපරිප්ඵන්දසීතිභාවපච්චුපට්ඨානා. සමාධානතො සමාධි. සො අවික්ඛෙපලක්ඛණො, අවිසාරලක්ඛණො වා, චිත්තචෙතසිකානං සම්පිණ්ඩනරසො, චිත්තට්ඨිතිපච්චුපට්ඨානො. අජ්ඣුපෙක්ඛනතො උපෙක්ඛා. සා පටිසඞ්ඛානලක්ඛණා, සමවාහිතලක්ඛණා වා, ඌනාධිකනිවාරණරසා, පක්ඛපාතුපච්ඡෙදනරසා වා, මජ්ඣත්තභාවපච්චුපට්ඨානා. සෙසං වුත්තනයමෙව. භාවෙතීති බ්රූහෙති වඩ්ඪෙති, උප්පාදෙතීති අත්ථො.

තත්ථ චත්තාරො ධම්මා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය සංවත්තන්තීති වෙදිතබ්බා සතිසම්පජඤ්ඤං මුට්ඨස්සතිපුග්ගලපරිවජ්ජනතා උපට්ඨිතස්සතිපුග්ගලසෙවනතා තදධිමුත්තතාති. අභික්කන්තාදීසු හි සත්තසු ඨානෙසු සතිසම්පජඤ්ඤෙන, භත්තනික්ඛිත්තකාකසදිසෙ මුට්ඨස්සතිපුග්ගලෙ පරිවජ්ජනෙන, තිස්සදත්තත්ථෙරඅභයත්ථෙරාදිසදිසෙ උපට්ඨිතස්සතිපුග්ගලෙ සෙවනෙන, ඨානනිසජ්ජාදීසු සතිසමුට්ඨාපනත්ථං නින්නපොණපබ්භාරචිත්තතාය ච සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො උප්පජ්ජති. තස්මා ආදිකම්මිකො කුලපුත්තො ඉමෙහි චතූහි කාරණෙහි සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං සමුට්ඨාපෙත්වා තදෙව ධුරං කත්වා අභිනිවෙසං පට්ඨපෙත්වා අනුක්කමෙන අරහත්තං ගණ්හාති. සො යාව අරහත්තමග්ගා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවෙති නාම, ඵලෙ පත්තෙ භාවිතො නාම හොති.

සත්ත ධම්මා ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය සංවත්තන්ති පරිපුච්ඡකතා, වත්ථුවිසදකිරියා, ඉන්ද්රියසමත්තපටිපාදනා, දුප්පඤ්ඤපුග්ගලපරිවජ්ජනා, පඤ්ඤවන්තපුග්ගලසෙවනා, ගම්භීරඤාණචරියපච්චවෙක්ඛණා, තදධිමුත්තතාති. තත්ථ පරිපුච්ඡකතාති ඛන්ධධාතුආයතනඉන්ද්රියබලබොජ්ඣඞ්ගමග්ගඞ්ගඣානසමථවිපස්සනානං අත්ථසන්නිස්සිතපරිපුච්ඡාබහුලතා.

වත්ථුවිසදකිරියාති අජ්ඣත්තිකබාහිරානං වත්ථූනං විසදභාවකරණං. යදා හිස්ස කෙසනඛලොමා දීඝා හොන්ති, සරීරං වා උප්පන්නදොසඤ්චෙව සෙදමලමක්ඛිතඤ්ච , තදා අජ්ඣත්තිකං වත්ථු අවිසදං හොති අපරිසුද්ධං. යදා පන චීවරං ජිණ්ණං කිලිට්ඨං දුග්ගන්ධං වා හොති, සෙනාසනං වා උක්ලාපං, තදා බාහිරං වත්ථු අවිසදං හොති අපරිසුද්ධං. තස්මා කෙසාදිච්ඡෙදනෙන උද්ධංවිරෙචනඅධොවිරෙචනාදීහි සරීරසල්ලහුකභාවකරණෙන උච්ඡාදනනහාපනෙන ච අජ්ඣත්තිකවත්ථු විසදං කාතබ්බං. සූචිකම්මධොවනරජනපරිභණ්ඩකරණාදීහි බාහිරවත්ථු විසදං කාතබ්බං. එතස්මිඤ්හි අජ්ඣත්තිකබාහිරෙ වත්ථුම්හි අවිසදෙ උප්පන්නෙසු චිත්තචෙතසිකෙසු ඤාණම්පි අවිසදං හොති අපරිසුද්ධං අපරිසුද්ධානි දීපකපල්ලවට්ටිතෙලාදීනි නිස්සාය උප්පන්නදීපසිඛාය ඔභාසො විය. විසදෙ පන අජ්ඣත්තිකබාහිරෙ වත්ථුම්හි උප්පන්නෙසු චිත්තචෙතසිකෙසු ඤාණම්පි විසදං හොති පරිසුද්ධානි දීපකපල්ලවට්ටිතෙලාදීනි නිස්සාය උප්පන්නදීපසිඛාය ඔභාසො විය. තෙන වුත්තං – ‘‘වත්ථුවිසදකිරියා ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය සංවත්තතී’’ති.

ඉන්ද්රියසමත්තපටිපාදනා නාම සද්ධාදීනං ඉන්ද්රියානං සමභාවකරණං. සචෙ හිස්ස සද්ධින්ද්රියං බලවං හොති, ඉතරානි මන්දානි, තතො වීරියින්ද්රියං පග්ගහකිච්චං, සතින්ද්රියං උපට්ඨානකිච්චං, සමාධින්ද්රියං අවික්ඛෙපකිච්චං, පඤ්ඤින්ද්රියං දස්සනකිච්චං කාතුං න සක්කොති. තස්මා තං ධම්මසභාවපච්චවෙක්ඛණෙන වා, යථා වා මනසිකරොතො බලවං ජාතං, තථා අමනසිකාරෙන හාපෙතබ්බං. වක්කලිත්ථෙරවත්ථු චෙත්ථ නිදස්සනං. සචෙ පන වීරියින්ද්රියං බලවං හොති, අථ නෙව සද්ධින්ද්රියං අධිමොක්ඛකිච්චං කාතුං සක්කොති, න ඉතරානි ඉතරකිච්චභෙදං. තස්මා තං පස්සද්ධාදිභාවනාය හාපෙතබ්බං. තත්රාපි සොණත්ථෙරස්ස වත්ථු දස්සෙතබ්බං. එවං සෙසෙසුපි එකස්ස බලවභාවෙ සති ඉතරෙසං අත්තනො කිච්චෙසු අසමත්ථතා වෙදිතබ්බා.

විසෙසතො පනෙත්ථ සද්ධාපඤ්ඤානං සමාධිවීරියානඤ්ච සමතං පසංසන්ති. බලවසද්ධො හි මන්දපඤ්ඤො මුධප්පසන්නො හොති, අවත්ථුම්හි පසීදති. බලවපඤ්ඤො මන්දසද්ධො කෙරාටිකපක්ඛං භජති , භෙසජ්ජසමුට්ඨිතො විය රොගො අතෙකිච්ඡො හොති. චිත්තුප්පාදමත්තෙනෙව කුසලං හොතීති අතිධාවිත්වා දානාදීනි අකරොන්තො නිරයෙ උප්පජ්ජති. උභින්නං සමතාය වත්ථුස්මිංයෙව පසීදති. බලවසමාධිං පන මන්දවීරියං සමාධිස්ස කොසජ්ජපක්ඛත්තා කොසජ්ජං අභිභවති. බලවවීරියං මන්දසමාධිං වීරියස්ස උද්ධච්චපක්ඛත්තා උද්ධච්චං අභිභවති. සමාධි පන වීරියෙන සංයොජිතො කොසජ්ජෙ පතිතුං න ලභති, වීරියං සමාධිනා සංයොජිතං උද්ධච්චෙ පතිතුං න ලභති. තස්මා තං උභයං සමං කත්තබ්බං. උභයසමතාය හි අප්පනා හොති.

අපිච සමාධිකම්මිකස්ස බලවතීපි සද්ධා වට්ටති. එවඤ්හි සද්දහන්තො ඔකප්පෙන්තො අප්පනං පාපුණිස්සති. සමාධිපඤ්ඤාසු පන සමාධිකම්මිකස්ස එකග්ගතා බලවතී වට්ටති. එවඤ්හි සො අප්පනං පාපුණාති. විපස්සනාකම්මිකස්ස පඤ්ඤා බලවතී වට්ටති. එවඤ්හි සො ලක්ඛණපටිවෙධං පාපුණාති. උභින්නං පන සමතායපි අප්පනා හොතියෙව. සති පන සබ්බත්ථ බලවතී වට්ටති. සති හි චිත්තං උද්ධච්චපක්ඛිකානං සද්ධාවීරියපඤ්ඤානං වසෙන උද්ධච්චපාතතො කොසජ්ජපක්ඛිකෙන ච සමාධිනා කොසජ්ජපාතතො රක්ඛති. තස්මා සා ලොණධූපනං විය සබ්බබ්යඤ්ජනෙසු, සබ්බකම්මිකො අමච්චො විය ච සබ්බරාජකිච්චෙසු, සබ්බත්ථ ඉච්ඡිතබ්බා. තෙනාහ – ‘‘සති ච පන සබ්බත්ථිකා වුත්තා (සං. නි. 5.234) භගවතා. කිං කාරණා? චිත්තඤ්හි සතිපටිසරණං, ආරක්ඛපච්චුපට්ඨානා ච සති, න විනා සතියා චිත්තස්ස පග්ගහනිග්ගහො හොතී’’ති.

දුප්පඤ්ඤපුග්ගලපරිවජ්ජනා නාම ඛන්ධාදිභෙදෙසු අනොගාළ්හපඤ්ඤානං දුම්මෙධපුග්ගලානං ආරකා පරිවජ්ජනං. පඤ්ඤවන්තපුග්ගලසෙවනා නාම සමපඤ්ඤාසලක්ඛණපරිග්ගාහිකාය උදයබ්බයපඤ්ඤාය සමන්නාගතපුග්ගලසෙවනා. ගම්භීරඤාණචරියපච්චවෙක්ඛණා නාම ගම්භීරෙසු ඛන්ධාදීසු පවත්තාය ගම්භීරපඤ්ඤාය පභෙදපච්චවෙක්ඛණා. තදධිමුත්තතා නාම ඨානනිසජ්ජාදීසු ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගසමුට්ඨාපනත්ථං නින්නපොණපබ්භාරචිත්තතා. තස්මා ආදිකම්මිකො කුලපුත්තො ඉමෙහි සත්තහි කාරණෙහි ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගං සමුට්ඨාපෙත්වා තදෙව ධුරං කත්වා අභිනිවෙසං පට්ඨපෙත්වා අනුක්කමෙන අරහත්තං ගණ්හාති. සො යාව අරහත්තමග්ගා ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවෙති නාම, ඵලෙ පත්තෙ භාවිතො නාම හොති.

එකාදස ධම්මා වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය සංවත්තන්ති – අපායභයපච්චවෙක්ඛණතා, ආනිසංසදස්සාවිතා , ගමනවීථිපච්චවෙක්ඛණතා, පිණ්ඩපාතාපචායනතා, දායජ්ජමහත්තපච්චවෙක්ඛණතා, සත්ථුමහත්තපච්චවෙක්ඛණතා, ජාතිමහත්තපච්චවෙක්ඛණතා , සබ්රහ්මචාරිමහත්තපච්චවෙක්ඛණතා, කුසීතපුග්ගලපරිවජ්ජනතා, ආරද්ධවීරියපුග්ගලසෙවනතා, තදධිමුත්තතාති.

තත්ථ ‘‘නිරයෙසු පඤ්චවිධබන්ධනකම්මකරණතො පට්ඨාය මහාදුක්ඛං අනුභවනකාලෙපි, තිරච්ඡානයොනියං ජාලක්ඛිපකුමිනාදීහි ගහිතකාලෙපි, පාජනකණ්ටකාදිප්පහාරතුන්නස්ස පන සකටවහනාදිකාලෙපි, පෙත්තිවිසයෙ අනෙකානිපි වස්සසහස්සානි එකං බුද්ධන්තරම්පි ඛුප්පිපාසාහි ආතුරීභූතකාලෙපි, කාලකඤ්ජිකඅසුරෙසු සට්ඨිහත්ථඅසීතිහත්ථප්පමාණෙන අට්ඨිචම්මමත්තෙනෙව අත්තභාවෙන වාතාතපාදිදුක්ඛානුභවනකාලෙපි න සක්කා වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගං උප්පාදෙතුං. අයමෙව තෙ භික්ඛු කාලො’’ති එවං අපායභයං පච්චවෙක්ඛන්තස්සාපි වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගො උප්පජ්ජති.

‘‘න සක්කා කුසීතෙන නව ලොකුත්තරධම්මා ලද්ධුං, ආරද්ධවීරියෙනෙව සක්කා, අයමානිසංසො වීරියස්සා’’ති එවං ආනිසංසදස්සාවිනොපි උප්පජ්ජති. ‘‘සබ්බබුද්ධපච්චෙකබුද්ධමහාසාවකෙහි ගතමග්ගොව ගන්තබ්බො, සො ච න සක්කා කුසීතෙන ගන්තු’’න්ති එවං ගමනවීථිං පච්චවෙක්ඛන්තස්සාපි උප්පජ්ජති.

‘‘යෙ තං පිණ්ඩපාතාදීහි උපට්ඨහන්ති, ඉමෙ තෙ මනුස්සා නෙව ඤාතකා, න දාසකම්මකරා, නාපි තං නිස්සාය ජීවිස්සාමාති තෙ පණීතානි පිණ්ඩපාතාදීනි දෙන්ති. අථ ඛො අත්තනො කාරානං මහප්ඵලතං පච්චාසීසමානා දෙන්ති. සත්ථාරාපි ‘අයං ඉමෙ පච්චයෙ පරිභුඤ්ජිත්වා කායදළ්හීබහුලො සුඛං විහරිස්සතී’ති න එවං සම්පස්සතා තුය්හං පච්චයා අනුඤ්ඤාතා, අථ ඛො ‘අයං ඉමෙ පරිභුඤ්ජමානො සමණධම්මං කත්වා වට්ටදුක්ඛතො මුච්චිස්සතී’ති තෙ පච්චයා අනුඤ්ඤාතා. සො දානි ත්වං කුසීතො විහරන්තො න තං පිණ්ඩපාතං අපචායිස්සසි. ආරද්ධවීරියස්සෙව හි පිණ්ඩාපචායනං නාම හොතී’’ති එවං පිණ්ඩපාතාපචායනං පච්චවෙක්ඛන්තස්සාපි උප්පජ්ජති මහාමිත්තත්ථෙරස්ස විය පිණ්ඩපාතියතිස්සත්ථෙරස්ස විය ච.

මහාමිත්තත්ථෙරො කිර කස්සකලෙණෙ නාම පටිවසති. තස්ස ච ගොචරගාමෙ එකා මහාඋපාසිකා ථෙරං පුත්තං කත්වා පටිජග්ගති. සා එකදිවසං අරඤ්ඤං ගච්ඡන්තී ධීතරං ආහ – ‘‘අම්ම , අසුකස්මිං ඨානෙ පුරාණතණ්ඩුලා, අසුකස්මිං ඛීරං, අසුකස්මිං සප්පි, අසුකස්මිං ඵාණිතං, තව භාතිකස්ස අය්යමිත්තස්ස ආගතකාලෙ භත්තං පචිත්වා ඛීරසප්පිඵාණිතෙහි සද්ධිං දෙහි, දත්වා ත්වඤ්ච භුඤ්ජෙය්යාසි. අහං පන හිය්යො පක්කං පාරිවාසිකභත්තං කඤ්ජියෙන භුත්තම්හී’’ති. දිවා කිං භුඤ්ජිස්සසි, අම්මාති? සාකපණ්ණං පක්ඛිපිත්වා කණතණ්ඩුලෙහි අම්බිලයාගුං පචිත්වා ඨපෙහි, අම්මාති.

ථෙරො චීවරං පාරුපිත්වා පත්තං නීහරන්තොව තං සද්දං සුත්වා අත්තානං ඔවදි – ‘‘මහාඋපාසිකා කිර කඤ්ජියෙන පාරිවාසිකභත්තං භුඤ්ජි, දිවාපි කණපණ්ණම්බිලයාගුං භුඤ්ජිස්සති, තුය්හං අත්ථාය පන පුරාණතණ්ඩුලාදීනි ආචික්ඛති. තං නිස්සාය ඛො පනෙසා නෙව ඛෙත්තං න වත්ථුං න භත්තං න වත්ථං පච්චාසීසති, තිස්සො පන සම්පත්තියො පත්ථයමානා දෙති. ත්වං එතිස්සා තා සම්පත්තියො දාතුං සක්ඛිස්සසි, න සක්ඛිස්සසීති, අයං ඛො පන පිණ්ඩපාතො තයා සරාගෙන සදොසෙන සමොහෙන න සක්කා ගණ්හිතු’’න්ති පත්තං ථවිකාය පක්ඛිපිත්වා ගණ්ඨිකං මුඤ්චිත්වා නිවත්තිත්වා කස්සකලෙණමෙව ගන්ත්වා පත්තං හෙට්ඨාමඤ්චෙ, චීවරඤ්ච චීවරවංසෙ ඨපෙත්වා, ‘‘අරහත්තං අපාපුණිත්වා න නික්ඛමිස්සාමී’’ති වීරියං අධිට්ඨහිත්වා නිසීදි. දීඝරත්තං අප්පමත්තො හුත්වා නිවුත්ථභික්ඛු විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා පුරෙභත්තමෙව අරහත්තං පත්වා විකසමානමිව පදුමං මහාඛීණාසවො සිතං කරොන්තොව නික්ඛමි. ලෙණද්වාරෙ රුක්ඛම්හි අධිවත්ථා දෙවතා –

‘‘නමො තෙ පුරිසාජඤ්ඤ, නමො තෙ පුරිසුත්තම;

යස්ස තෙ ආසවා ඛීණා, දක්ඛිණෙය්යොසි මාරිසා’’ති. –

උදානං උදානෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, පිණ්ඩාය පවිට්ඨානං තුම්හාදිසානං අරහන්තානං භික්ඛං දත්වා මහල්ලකිත්ථියො දුක්ඛා මුච්චිස්සන්තී’’ති ආහ. ථෙරො උට්ඨහිත්වා ද්වාරං විවරිත්වා කාලං ඔලොකෙන්තො ‘‘පාතොයෙවා’’ති ඤත්වා පත්තචීවරං ආදාය ගාමං පාවිසි.

දාරිකාපි භත්තං සම්පාදෙත්වා ‘‘ඉදානි මෙ භාතා ආගමිස්සති, ඉදානි මෙ භාතා ආගමිස්සතී’’ති ද්වාරං ඔලොකයමානා නිසීදි. සා ථෙරෙ ඝරද්වාරං සම්පත්තෙ පත්තං ගහෙත්වා සප්පිඵාණිතයොජිතස්ස ඛීරපිණ්ඩපාතස්ස පූරෙත්වා හත්ථෙ ඨපෙසි. ථෙරො ‘‘සුඛං හොතූ’’ති අනුමොදනං කත්වා පක්කාමි. සාපි තං ඔලොකයමානාව අට්ඨාසි. ථෙරස්ස හි තදා අතිවිය පරිසුද්ධො ඡවිවණ්ණො අහොසි, විප්පසන්නානි ඉන්ද්රියානි, මුඛං බන්ධනා පවුත්තතාලපක්කං විය අතිවිය විරොචිත්ථ.

මහාඋපාසිකා අරඤ්ඤතො ආගන්ත්වා ‘‘කිං, අම්ම, භාතිකො තෙ ආගතො’’ති පුච්ඡි. සා සබ්බං තං පවත්තිං ආරොචෙසි. උපාසිකා ‘‘අජ්ජ මෙ පුත්තස්ස පබ්බජිතකිච්චං මත්ථකං පත්ත’’න්ති ඤත්වා ‘‘අභිරමති තෙ, අම්ම, භාතා බුද්ධසාසනෙ, න උක්කණ්ඨතී’’ති ආහ.

පිණ්ඩපාතිකතිස්සත්ථෙරවත්ථු පන එවං වෙදිතබ්බං – මහාගාමෙ කිර එකො දලිද්දපුරිසො දාරුවික්කයෙන ජීවිකං කප්පෙති. සො තෙනෙව කාරණෙන නාමං ලභිත්වා දාරුභණ්ඩකමහාතිස්සො නාම ජාතො. සො එකදිවසං අත්තනො භරියං ආහ – ‘‘කිං අම්හාකං ජීවිතං නාම, සත්ථාරා දළිද්දදානස්ස මහප්ඵලභාවො කථිතො, මයඤ්ච නිබද්ධං දාතුං න සක්කොම, පක්ඛිකභත්තමත්තං දත්වා පුන උප්පන්නං සලාකභත්තම්පි දස්සාමා’’ති. සා ‘‘සාධු සාමී’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා පුනදිවසෙ යථාලාභෙන පක්ඛිකභත්තං අදාසි. භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච පච්චයෙහි නිප්පරිස්සයකාලො හොති, දහරසාමණෙරා පණීතභොජනානි භුඤ්ජිත්වා ‘‘අයං ලූඛාහාරො’’ති තෙසං පක්ඛිකභත්තං ගහිතමත්තකමෙව කත්වා තෙසං පස්සන්තානංයෙව ඡඩ්ඩෙත්වා ගච්ඡන්ති.

සා ඉත්ථී තං දිස්වා සාමිකස්ස කථෙසි, ‘‘මයා දින්නං ඡඩ්ඩෙන්තී’’ති න පන විප්පටිසාරිනී අහොසි. තස්සා සාමිකො ආහ – ‘‘මයං දුග්ගතභාවෙන අය්යානං සුඛෙන පරිභුඤ්ජාපෙතුං නාසක්ඛිම්හ. කිං නු ඛො කත්වා අය්යානං මනං ගහෙතුං සක්ඛිස්සාමා’’ති? අථස්ස භරියා ආහ – ‘‘කිං වදෙසි, සාමි, සපුත්තකා දුග්ගතා නාම නත්ථීති අයං තෙ ධීතා, ඉමං එකස්මිං කුලෙ ඨපෙත්වා ද්වාදස කහාපණෙ ගණ්හිත්වා එකං ඛීරධෙනුං ආහර, අය්යානං ඛීරසලාකභත්තං දස්සාම, එවං තෙසං චිත්තං ගණ්හිතුං සක්ඛිස්සාමා’’ති. සො සාධූති සම්පටිච්ඡිත්වා තථා අකාසි. තෙසං පුඤ්ඤෙන සා ධෙනු සායං තීණි මාණිකානි, පාතො තීණි මාණිකානි ඛීරං දෙති. සායං ලද්ධං දධිං කත්වා පුනදිවසෙ තතො ගහිතනවනීතෙන සප්පිං කත්වා සසප්පිපරිසෙකං ඛීරසලාකභත්තං දෙන්ති. තතො පට්ඨාය තස්ස ගෙහෙ සලාකභත්තං පුඤ්ඤවන්තාව ලභන්ති.

සො එකදිවසං භරියං ආහ – ‘‘මයං ධීතු අත්ථිතාය ලජ්ජිතබ්බතො ච මුත්තා, ගෙහෙ ච නො භත්තං අය්යානං පරිභොගාරහං ජාතං. ත්වං යාව අහං ආගච්ඡාමි, තාව ඉමස්මිං කල්යාණවත්තෙ මා පමජ්ජි. අහං කිඤ්චිදෙව කත්වා ධීතරං මොචෙස්සාමී’’ති. සො එකං පදෙසං ගන්ත්වා උච්ඡුයන්තකම්මං කත්වා ඡහි මාසෙහි ද්වාදස කහාපණෙ ලභිත්වා ‘‘අලං එත්තකං මම ධීතු මොචනත්ථායා’’ති තෙ කහාපණෙ දුස්සන්තෙ බන්ධිත්වා ‘‘ගෙහං ගමිස්සාමී’’ති මග්ගං පටිපජ්ජි.

තස්මිං සමයෙ අම්බරියමහාවිහාරවාසී පිණ්ඩපාතියතිස්සත්ථෙරො ‘‘තිස්සමහාවිහාරං ගන්ත්වා චෙතියං වන්දිස්සාමී’’ති අත්තනො වසනට්ඨානතො මහාගාමං ගච්ඡන්තො තමෙව මග්ගං පටිපජ්ජි. සො උපාසකො ථෙරං දූරතොව දිස්වා ‘‘එකකොව අගන්ත්වා ඉමිනා අය්යෙන සද්ධිං එකං ධම්මකථං සුණන්තො ගමිස්සාමි. සීලවන්තො හි සබ්බකාලං දුල්ලභා’’ති වෙගෙන ථෙරං සම්පාපුණිත්වා අභිවාදෙත්වා සද්ධිං ගච්ඡන්තො වෙලාය උපකට්ඨාය චින්තෙසි – ‘‘මය්හං හත්ථෙ පුටකභත්තං නත්ථි, අය්යස්ස ච භික්ඛාකාලො සම්පත්තො, අයඤ්ච මෙ පරිබ්බයො හත්ථෙ අත්ථි, එකං ගාමද්වාරං පත්තකාලෙ අය්යස්ස පිණ්ඩපාතං දස්සාමී’’ති.

තස්සෙවං චිත්තෙ උප්පන්නමත්තෙයෙව එකො පුටකභත්තං ගහෙත්වා තං ඨානං සම්පත්තො. උපාසකො තං දිස්වා, ‘‘භන්තෙ, ථොකං ආගමෙථා’’ති වත්වා තං උපසඞ්කමිත්වා ආහ – ‘‘කහාපණං තෙ, භො පුරිස, දම්මි, තං මෙ පුටකභත්තං දෙහී’’ති. සො චින්තෙසි – ‘‘ඉමං භත්තං ඉමස්මිං කාලෙ මාසකම්පි න අග්ඝති, අයඤ්ච මය්හං එකවාරෙනෙව කහාපණං දෙති, භවිස්සතෙත්ථ කාරණ’’න්ති චින්තෙත්වා ‘‘නාහං කහාපණෙන දෙමී’’ති ආහ. එවං සන්තෙ ද්වෙ ගණ්හ, තීණි ගණ්හාති ඉමිනා නියාමෙන සබ්බෙපි තෙ කහාපණෙ දාතුකාමො ජාතො. ඉතරො ‘‘අඤ්ඤෙපිස්ස අත්ථී’’ති සඤ්ඤාය ‘‘න දෙමි’’ච්චෙව ආහ. අථ නං සො ආහ – ‘‘සචෙ මෙ, භො, අඤ්ඤෙපි අස්සු, තෙපි දදෙය්යං. න ඛො පනාහං අත්තනො අත්ථාය ගණ්හාමි, එතස්මිං මෙ රුක්ඛමූලෙ එකො අය්යො නිසීදාපිතො, තුය්හම්පි කුසලං භවිස්සති, දෙහි මෙ භත්ත’’න්ති. තෙන හි, භො, ගණ්හ, ආහර තෙ කහාපණෙති කහාපණෙ ගහෙත්වා පුටකභත්තං අදාසි. උපාසකො භත්තං ගහෙත්වා හත්ථෙ ධොවිත්වා ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘පත්තං නීහරථ, භන්තෙ’’ති ආහ. ථෙරො පත්තං නීහරිත්වා උපඩ්ඪභත්තෙ දින්නෙ පත්තං පිදහි. උපාසකො ආහ – ‘‘අයං, භන්තෙ, එකස්සෙව පටිවිසො, න සක්කා මයා ඉතො භුඤ්ජිතුං. තුම්හාකංයෙව මෙ අත්ථාය ඉමං පරියෙසිත්වා ලද්ධං, ගණ්හථ නං මං අනුකම්පං උපාදායා’’ති. ථෙරො ‘‘අත්ථි එත්ථ කාරණ’’න්ති ගහෙත්වා සබ්බං පරිභුඤ්ජි. උපාසකො ධමකරණෙන පානීයං පරිස්සාවෙත්වා අදාසි. තතො නිට්ඨිතභත්තකිච්චෙ ථෙරෙ උභොපි මග්ගං පටිපජ්ජිංසු.

ථෙරො උපාසකං පුච්ඡි – ‘‘කෙන කාරණෙන ත්වං න භුඤ්ජසී’’ති. සො අත්තනො ගමනාගමනවිධානං සබ්බං කථෙසි. ථෙරො තං සුත්වා සංවෙගප්පත්තො චින්තෙසි – ‘‘දුක්කරං උපාසකෙන කතං, මයා පන එවරූපං පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජිත්වා එතස්ස කතඤ්ඤුනා භවිතබ්බං. සප්පායසෙනාසනං ලභිත්වා තත්ථෙව ඡවිමංසලොහිතෙසු සුක්ඛන්තෙසුපි නිසින්නපල්ලඞ්කෙනෙව අරහත්තං අප්පත්වා න උට්ඨහිස්සාමී’’ති. සො තිස්සමහාවිහාරං ගන්ත්වා ආගන්තුකවත්තං කත්වා අත්තනො පත්තසෙනාසනං පවිසිත්වා පච්චත්ථරණං අත්ථරිත්වා තත්ථ නිසින්නො අත්තනො මූලකම්මට්ඨානමෙව ගණ්හි. සො තාය රත්තියා ඔභාසමත්තම්පි නිබ්බත්තෙතුං නාසක්ඛි. පුනදිවසතො පට්ඨාය භික්ඛාචාරපලිබොධං ඡින්දිත්වා තදෙව කම්මට්ඨානං අනුලොමපටිලොමං විපස්සි. එතෙනුපායෙන විපස්සන්තො සත්තමෙ අරුණෙ සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පත්වා චින්තෙසි – ‘‘අතිවිය මෙ කිලන්තං සරීරං, කිං නු ඛො මෙ ජීවිතං චිරං පවත්තිස්සති, න පවත්තිස්සතී’’ති. අථස්ස අප්පවත්තනභාවං දිස්වා සෙනාසනං පටිසාමෙත්වා පත්තචීවරමාදාය විහාරමජ්ඣං ගන්ත්වා භෙරිං පහරාපෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝං සන්නිපාතෙසි.

සඞ්ඝත්ථෙරො ‘‘කෙන භික්ඛුනාසඞ්ඝො සන්නිපාතිතො’’ති පුච්ඡි. මයා, භන්තෙති. කිමත්ථං සප්පුරිසාති. භන්තෙ, අඤ්ඤං කම්මං නත්ථි, යෙසං පන මග්ගෙ වා ඵලෙ වා කඞ්ඛා අත්ථි, තෙ මං පුච්ඡන්තූති. සප්පුරිස තාදිසා නාම භික්ඛූ අසන්තං ගුණං න කථෙන්ති, අම්හාකං එත්ථ කඞ්ඛා නත්ථි. කිං පන තෙ සංවෙගකාරණං අහොසි, කිං පච්චයං කත්වා අරහත්තං නිබ්බත්තන්ති. භන්තෙ, ඉමස්මිං මහාගාමෙ වල්ලියවීථියං දාරුභණ්ඩකමහාතිස්සො නාම උපාසකො අත්තනො ධීතරං බහි ඨපෙත්වා ද්වාදස කහාපණෙ ගණ්හිත්වා තෙහි එකං ඛීරධෙනුං ගහෙත්වා සඞ්ඝස්ස ඛීරභත්තසලාකං පට්ඨපෙසි, සො ‘‘ධීතරං මොචෙස්සාමී’’ති ඡ මාසෙ යන්තසාලාය භතිං කත්වා ද්වාදස කහාපණෙ ලභිත්වා ‘‘ධීතරං මොචෙස්සාමී’’ති අත්තනො ගෙහං ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ මං දිස්වා භික්ඛාචාරවෙලාය සබ්බෙපි තෙ කහාපණෙ දත්වා පුටකභත්තං ගණ්හිත්වා සබ්බං මය්හං අදාසි. අහං තං පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජිත්වා ඉධාගන්ත්වා සප්පායසෙනාසනං ලභිත්වා ‘‘පිණ්ඩාපචායනකම්මං කරිස්සාමී’’ති විසෙසං නිබ්බත්තෙසිං, භන්තෙති. තං ඨානං සම්පත්තා චතස්සොපි පරිසා ථෙරස්ස සාධුකාරං අදංසු. සකභාවෙන සණ්ඨාතුං සමත්ථො නාම නාහොසි. ථෙරො සඞ්ඝමජ්ඣෙ නිසීදිත්වා කථෙන්තො කථෙන්තොව ‘‘මය්හං කූටාගාරං දාරුභණ්ඩකමහාතිස්සස්ස හත්ථෙන ඵුට්ඨකාලෙයෙව චලතූ’’ති අධිට්ඨාය අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායි.

කාකවණ්ණතිස්සමහාරාජා ‘‘එකො කිර ථෙරො පරිනිබ්බුතො’’ති සුත්වා විහාරං ගන්ත්වා සක්කාරසම්මානං කත්වා කූටාගාරං සජ්ජෙත්වා ථෙරං තත්ථ ආරොපෙත්වා ‘‘ඉදානි චිතකට්ඨානං ගමිස්සාමා’’ති උක්ඛිපන්තො චාලෙතුං නාසක්ඛි. රාජා භික්ඛුසඞ්ඝං පුච්ඡි – ‘‘අත්ථි, භන්තෙ, ථෙරෙන කිඤ්චි කථිත’’න්ති. භික්ඛූ ථෙරෙන කථිතවිධානං ආචික්ඛිංසු. රාජා තං උපාසකං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘තයා ඉතො සත්තදිවසමත්ථකෙ කස්සචි මග්ගපටිපන්නස්ස භික්ඛුනො පුටකභත්තං දින්න’’න්ති පුච්ඡි. ආම, දෙවාති. කෙන තෙ නියාමෙන දින්නන්ති? සො තං කාරණං සබ්බං ආරොචෙසි. අථ නං රාජා ථෙරස්ස කූටාගාරට්ඨානං පෙසෙසි – ‘‘ගච්ඡ තං ථෙරං සඤ්ජාන, සො වා අඤ්ඤො වා’’ති. සො ගන්ත්වා සාණිං උක්ඛිපිත්වා ථෙරස්ස මුඛං දිස්වා සඤ්ජානිත්වා ද්වීහි හත්ථෙහි හදයං සන්ධාරෙන්තො රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘දෙව, මය්හං අය්යො’’ති ආහ. අථස්ස රාජා මහාපසාධනං දාපෙසි. තං පසාධෙත්වා ආගතං ‘‘ගච්ඡ භාතික මහාතිස්ස මය්හං, අය්යාති වත්වා කූටාගාරං උක්ඛිපා’’ති ආහ. උපාසකො ‘‘සාධු, දෙවා’’ති ගන්ත්වා ථෙරස්ස පාදෙ වන්දිත්වා උභොහි හත්ථෙහි උක්ඛිපිත්වා අත්තනො මත්ථකෙ අකාසි. තස්මිංයෙව ඛණෙ කූටාගාරං ආකාසෙ උප්පතිත්වා චිතකමත්ථකෙ පතිට්ඨාසි. තස්මිං කාලෙ චිතකස්ස චතූහිපි කණ්ණෙහි සයමෙව අග්ගිජාලා උට්ඨහිංසූති.

‘‘මහන්තං ඛො පනෙතං සත්ථු දායජ්ජං, යදිදං සත්ත අරියධනානි නාම, තං න සක්කා කුසීතෙන ගහෙතුං. යථා හි විප්පටිපන්නං පුත්තං මාතාපිතරො ‘අයං අම්හාකං අපුත්තො’ති පරිබාහිරං කරොන්ති, සො තෙසං අච්චයෙන දායජ්ජං න ලභති, එවං කුසීතොපි ඉදං අරියධනදායජ්ජං න ලභති, ආරද්ධවීරියොව ලභතී’’ති දායජ්ජමහත්තං පච්චවෙක්ඛතොපි උප්පජ්ජති.

‘‘මහා ඛො පන තෙ සත්ථා. සත්ථුනො හි තෙ මාතුකුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං ගහණකාලෙපි, අභිනික්ඛමනෙපි, අභිසම්බොධියම්පි, ධම්මචක්කප්පවත්තනයමකපාටිහාරියදෙවොරොහනආයුසඞ්ඛාරවොස්සජ්ජනෙසුපි, පරිනිබ්බානකාලෙපි දසසහස්සිලොකධාතු කම්පිත්ථ. යුත්තං නු තෙ එවරූපස්ස සත්ථුනො සාසනෙ පබ්බජිත්වා කුසීතෙන භවිතු’’න්ති එවං සත්ථුමහත්තං පච්චවෙක්ඛතොපි උප්පජ්ජති.

‘‘ජාතියාපි ත්වං ඉදානි න ලාමකජාතිකො, අසම්භින්නාය මහාසම්මතපවෙණියා ආගතඔක්කාකරාජවංසෙ ජාතොසි, සුද්ධොදනමහාරාජස්ස ච මහාමායාදෙවියා ච නත්තා, රාහුලභද්දස්ස කනිට්ඨො, තයා නාම එවරූපෙන ජිනපුත්තෙන හුත්වා න යුත්තං කුසීතෙන විහරිතු’’න්ති එවං ජාතිමහත්තං පච්චවෙක්ඛතොපි උප්පජ්ජති.

‘‘සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානා චෙව අසීති මහාසාවකා ච වීරියෙනෙව ලොකුත්තරධම්මං පටිවිජ්ඣිංසු, ත්වං එතෙසං සබ්රහ්මචාරීනං මග්ගං පටිපජ්ජසි, න පටිපජ්ජසී’’ති එවං සබ්රහ්මචාරිමහත්තං පච්චවෙක්ඛතොපි උප්පජ්ජති.

කුච්ඡිං පූරෙත්වා ඨිතඅජගරසදිසෙ විස්සට්ඨකායිකචෙතසිකවීරියෙ කුසීතපුග්ගලෙ පරිවජ්ජෙන්තස්සාපි, ආරද්ධවීරියෙ පහිතත්තෙ පුග්ගලෙ සෙවන්තස්සාපි, ඨානනිසජ්ජාදීසු විරියුප්පාදනත්ථං නින්නපොණපබ්භාරචිත්තස්සාපි උප්පජ්ජති. තස්මා ආදිකම්මිකො කුලපුත්තො ඉමෙහි එකාදසහි කාරණෙහි වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගං සමුට්ඨාපෙත්වා තදෙව ධුරං කත්වා අභිනිවෙසං පට්ඨපෙත්වා අනුක්කමෙන අරහත්තං ගණ්හාති. සො යාව අරහත්තමග්ගා වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවෙති නාම, ඵලෙ පත්තෙ භාවිතො නාම හොති.

එකාදස ධම්මා පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය සංවත්තන්ති – බුද්ධානුස්සති, ධම්මසඞ්ඝසීල^ චාගදෙවතානුස්සති උපසමානුස්සති, ලූඛපුග්ගලපරිවජ්ජනතා, සිනිද්ධපුග්ගලසෙවනතා, පසාදනීයසුත්තන්තපච්චවෙක්ඛණතා, තදධිමුත්තතාති.

බුද්ධගුණෙ අනුස්සරන්තස්සාපි හි යාව උපචාරා සකලසරීරං ඵරමානො පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො උප්පජ්ජති, ධම්මසඞ්ඝගුණෙ අනුස්සරන්තස්සාපි, දීඝරත්තං අඛණ්ඩං කත්වා රක්ඛිතං චතුපාරිසුද්ධිසීලං පච්චවෙක්ඛන්තස්සාපි, ගිහිනො දසසීලං පඤ්චසීලං පච්චවෙක්ඛන්තස්සාපි, දුබ්භික්ඛභයාදීසු පණීතභොජනං සබ්රහ්මචාරීනං දත්වා ‘‘එවංනාම අදම්හා’’ති චාගං පච්චවෙක්ඛන්තස්සාපි, ගිහිනොපි එවරූපෙ කාලෙ සීලවන්තානං දින්නදානං පච්චවෙක්ඛන්තස්සාපි, යෙහි ගුණෙහි සමන්නාගතා දෙවත්තං පත්තා, තථාරූපානං ගුණානං අත්තනි අත්ථිතං පච්චවෙක්ඛන්තස්සාපි, සමාපත්තියා වික්ඛම්භිතෙ කිලෙසා සට්ඨිපි සත්තතිපි වස්සානි න සමුදාචරන්තීති පච්චවෙක්ඛන්තස්සාපි, චෙතියදස්සනබොධිදස්සනථෙරදස්සනෙසු අසක්කච්චකිරියාය සංසූචිතලූඛභාවෙ බුද්ධාදීසු පසාදසිනෙහාභාවෙන ගද්රභපිට්ඨෙ රජසදිසෙ ලූඛපුග්ගලෙ පරිවජ්ජෙන්තස්සාපි, බුද්ධාදීසු පසාදබහුලෙ මුදුචිත්තෙ සිනිද්ධපුග්ගලෙ සෙවන්තස්සාපි, රතනත්තයගුණපරිදීපකෙ පසාදනීයසුත්තන්තෙ පච්චවෙක්ඛන්තස්සාපි, ඨානනිසජ්ජාදීසු පීතිඋප්පාදනත්ථං නින්නපොණපබ්භාරචිත්තස්සාපි උප්පජ්ජති. තස්මා ආදිකම්මිකො කුලපුත්තො ඉමෙහි එකාදසහි කාරණෙහි පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං සමුට්ඨාපෙත්වා තදෙව ධුරං කත්වා අභිනිවෙසං පට්ඨපෙත්වා අනුක්කමෙන අරහත්තං ගණ්හාති. සො යාව අරහත්තමග්ගා පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවෙති නාම, ඵලෙ පත්තෙ භාවිතො නාම හොති.

සත්ත ධම්මා පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය සංවත්තන්ති – පණීතභොජනසෙවනතා, උතුසුඛසෙවනතා, ඉරියාපථසුඛසෙවනතා, මජ්ඣත්තපයොගතා, සාරද්ධකායපුග්ගලපරිවජ්ජනතා, පස්සද්ධකායපුග්ගලසෙවනතා, තදධිමුත්තතාති.

පණීතඤ්හි සිනිද්ධං සප්පායභොජනං භුඤ්ජන්තස්සාපි, සීතුණ්හෙසු ච උතූසු ඨානාදීසු ච ඉරියාපථෙසු සප්පායඋතුඤ්ච ඉරියාපථඤ්ච සෙවන්තස්සාපි පස්සද්ධි උප්පජ්ජති. යො පන මහාපුරිසජාතිකො සබ්බඋතුඉරියාපථක්ඛමො හොති, න තං සන්ධායෙතං වුත්තං. යස්ස සභාගවිසභාගතා අත්ථි, තස්සෙව විසභාගෙ උතුඉරියාපථෙ වජ්ජෙත්වා සභාගෙ සෙවන්තස්ස උප්පජ්ජති. මජ්ඣත්තපයොගො වුච්චති අත්තනො ච පරස්ස ච කම්මස්සකතපච්චවෙක්ඛණා. ඉමිනා මජ්ඣත්තපයොගෙන උප්පජ්ජති. යො ලෙඩ්ඩුදණ්ඩාදීහි පරං විහෙඨයමානො විචරති, එවරූපං සාරද්ධකායං පුග්ගලං පරිවජ්ජෙන්තස්සාපි, සංයතපාදපාණිං පස්සද්ධකායං පුග්ගලං සෙවන්තස්සාපි, ඨානනිසජ්ජාදීසු පස්සද්ධිඋප්පාදනත්ථාය නින්නපොණපබ්භාරචිත්තස්සාපි උප්පජ්ජති. තස්මා ආදිකම්මිකො කුලපුත්තො ඉමෙහි සත්තහි කාරණෙහි පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගං සමුට්ඨාපෙත්වා තදෙව ධුරං කත්වා අභිනිවෙසං පට්ඨපෙත්වා අනුක්කමෙන අරහත්තං ගණ්හාති. සො යාව අරහත්තමග්ගා පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවෙති නාම, ඵලෙ පත්තෙ භාවිතො නාම හොති.

එකාදස ධම්මා සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය සංවත්තන්ති – වත්ථුවිසදකිරියතා, ඉන්ද්රියසමත්තපටිපාදනතා, නිමිත්තකුසලතා, සමයෙ චිත්තස්ස පග්ගණ්හනතා, සමයෙ චිත්තස්ස නිග්ගණ්හනතා, සමයෙ සම්පහංසනතා, සමයෙ අජ්ඣුපෙක්ඛනතා, අසමාහිතපුග්ගලපරිවජ්ජනතා, සමාහිතපුග්ගලසෙවනතා, ඣානවිමොක්ඛපච්චවෙක්ඛණතා, තදධිමුත්තතාති. තත්ථ වත්ථුවිසදකිරියතා ච ඉන්ද්රියසමත්තපටිපාදනතා ච වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා.

නිමිත්තකුසලතා නාම කසිණනිමිත්තස්ස උග්ගහකුසලතා. සමයෙ චිත්තස්ස පග්ගණ්හනතාති යස්මිං සමයෙ අතිසිථිලවීරියතාදීහි ලීනං චිත්තං හොති, තස්මිං සමයෙ ධම්මවිචයවීරියපීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගසමුට්ඨාපනෙන තස්ස පග්ගණ්හනං. සමයෙ චිත්තස්ස නිග්ගණ්හනතාති යස්මිං සමයෙ අච්චාරද්ධවීරියතාදීහි උද්ධතං චිත්තං හොති, තස්මිං සමයෙ පස්සද්ධිසමාධිඋපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගසමුට්ඨාපනෙන තස්ස නිග්ගණ්හනං. සමයෙ සම්පහංසනතාති යස්මිං සමයෙ චිත්තං පඤ්ඤාපයොගමන්දතාය වා උපසමසුඛානධිගමෙන වා නිරස්සාදං හොති, තස්මිං සමයෙ අට්ඨසංවෙගවත්ථුපච්චවෙක්ඛණෙන සංවෙජෙති. අට්ඨ සංවෙගවත්ථූනි නාම – ජාතිජරාබ්යාධිමරණානි චත්තාරි, අපායදුක්ඛං පඤ්චමං, අතීතෙ වට්ටමූලකං දුක්ඛං, අනාගතෙ වට්ටමූලකං දුක්ඛං, පච්චුප්පන්නෙ ආහාරපරියෙට්ඨිමූලකං දුක්ඛන්ති. රතනත්තයගුණානුස්සරණෙන ච පසාදං ජනෙති. අයං වුච්චති ‘‘සමයෙ සම්පහංසනතා’’ති.

සමයෙ අජ්ඣුපෙක්ඛනතා නාම යස්මිං සමයෙ සම්මාපටිපත්තිං ආගම්ම අලීනං අනුද්ධතං අනිරස්සාදං ආරම්මණෙ සමප්පවත්තං සමථවීථිපටිපන්නං චිත්තං හොති, තදාස්ස පග්ගහනිග්ගහසම්පහංසනෙසු න බ්යාපාරං ආපජ්ජති සාරථි විය සමප්පවත්තෙසු අස්සෙසු. අයං වුච්චති ‘‘සමයෙ අජ්ඣුපෙක්ඛනතා’’ති. අසමාහිතපුග්ගලපරිවජ්ජනතා නාම උපචාරං වා අප්පනං වා අප්පත්තානං වික්ඛිත්තචිත්තානං පුග්ගලානං ආරකා පරිවජ්ජනං. සමාහිතපුග්ගලසෙවනතා නාම උපචාරෙන වා අප්පනාය වා සමාහිතචිත්තානං සෙවනා භජනා පයිරුපාසනා. තදධිමුත්තතා නාම ඨානනිසජ්ජාදීසු සමාධිඋප්පාදනත්ථංයෙව නින්නපොණපබ්භාරචිත්තතා. එවඤ්හි පටිපජ්ජතො එස උප්පජ්ජති. තස්මා ආදිකම්මිකො කුලපුත්තො ඉමෙහි එකාදසහි කාරණෙහි සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගං සමුට්ඨාපෙත්වා තදෙව ධුරං කත්වා අභිනිවෙසං පට්ඨපෙත්වා අනුක්කමෙන අරහත්තං ගණ්හාති. සො යාව අරහත්තමග්ගා සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවෙති නාම, ඵලෙ පත්තෙ භාවිතො නාම හොති.

පඤ්ච ධම්මා උපෙඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය සංවත්තන්ති – සත්තමජ්ඣත්තතා, සඞ්ඛාරමජ්ඣත්තතා, සත්තසඞ්ඛාරකෙලායනපුග්ගලපරිවජ්ජනතා, සත්තසඞ්ඛාරමජ්ඣත්තපුග්ගලසෙවනතා තදධිමුත්තතාති. තත්ථ ද්වීහාකාරෙහි සත්තමජ්ඣත්තතං සමුට්ඨාපෙති ‘‘ත්වං අත්තනො කම්මෙන ආගන්ත්වා අත්තනොව කම්මෙන ගමිස්සසි, එසොපි අත්තනො කම්මෙන ආගන්ත්වා අත්තනොව කම්මෙන ගමිස්සති, ත්වං කං කෙලායසී’’ති එවං කම්මස්සකතපච්චවෙක්ඛණෙන ච, ‘‘පරමත්ථතො සත්තොයෙව නත්ථි, සො ත්වං කං කෙලායසී’’ති එවං නිස්සත්තපච්චවෙක්ඛණෙන චාති. ද්වීහෙවාකාරෙහි සඞ්ඛාරමජ්ඣත්තතං සමුට්ඨාපෙති ‘‘ඉදං චීවරං අනුපුබ්බෙන වණ්ණවිකාරඤ්චෙව ජිණ්ණභාවඤ්ච උපගන්ත්වා පාදපුඤ්ඡනචොළකං හුත්වා යට්ඨිකොටියා ඡඩ්ඩනීයං භවිස්සති, සචෙ පනස්ස සාමිකො භවෙය්ය, නාස්ස එවං විනස්සිතුං දදෙය්යා’’ති එවං අස්සාමිකභාවපච්චවෙක්ඛණෙන ච, ‘‘අනද්ධනියං ඉදං තාවකාලික’’න්ති එවං තාවකාලිකභාවපච්චවෙක්ඛණෙන චාති. යථා ච චීවරෙ, එවං පත්තාදීසුපි යොජනා කාතබ්බා.

සත්තසඞ්ඛාරකෙලායනපුග්ගලපරිවජ්ජනතාති එත්ථ යො පුග්ගලො ගිහී වා අත්තනො පුත්තධීතාදිකෙ, පබ්බජිතො වා අත්තනො අන්තෙවාසිකසමානුපජ්ඣායකාදිකෙ මමායති, සහත්ථෙනෙව නෙසං කෙසච්ඡෙදනසූචිකම්මචීවරධොවනරජනපත්තපචනාදීනි කරොති, මුහුත්තම්පි අපස්සන්තො ‘‘අසුකො සාමණෙරො කුහිං, අසුකො දහරො කුහි’’න්ති භන්තමිගො විය ඉතො චිතො ච ඔලොකෙති, අඤ්ඤෙන කෙසච්ඡෙදනාදීනං අත්ථාය ‘‘මුහුත්තං තාව අසුකං පෙසෙථා’’ති යාචියමානොපි ‘‘අම්හෙපි තං අත්තනො කම්මං න කාරෙම, තුම්හෙ නං ගහෙත්වා කිලමිස්සථා’’ති න දෙති, අයං සත්තකෙලායනො නාම. යො පන චීවරපත්තථාලකකත්තරයට්ඨිආදීනි මමායති, අඤ්ඤස්ස හත්ථෙන පරාමසිතුම්පි න දෙති, තාවකාලිකං යාචිතො ‘‘මයම්පි ඉමං ධනායන්තා න පරිභුඤ්ජාම, තුම්හාකං කිං දස්සාමා’’ති වදති, අයං සඞ්ඛාරකෙලායනො නාම.

යො පන තෙසු ද්වීසුපි වත්ථූසු මජ්ඣත්තො උදාසිනො, අයං සත්තසඞ්ඛාරමජ්ඣත්තො නාම. ඉති අයං උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො එවරූපං සත්තසඞ්ඛාරකෙලායනපුග්ගලං ආරකා පරිවජ්ජෙන්තස්සාපි, සත්තසඞ්ඛාරමජ්ඣත්තපුග්ගලං සෙවන්තස්සාපි, ඨානනිසජ්ජාදීසු තදුප්පාදනත්ථං නින්නපොණපබ්භාරචිත්තස්සාපි උප්පජ්ජති. තස්මා ආදිකම්මිකො කුලපුත්තො ඉමෙහි පඤ්චහි කාරණෙහි උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගං සමුට්ඨාපෙත්වා තදෙව ධුරං කත්වා අභිනිවෙසං පට්ඨපෙත්වා අනුක්කමෙන අරහත්තං ගණ්හාති. සො යාව අරහත්තමග්ගා උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවෙති නාම, ඵලෙ පත්තෙ භාවිතො නාම හොති. ඉති ඉමෙපි සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා ලොකියලොකුත්තරමිස්සකාව කථිතා.

419. සම්මාදිට්ඨිං භාවෙතීති අට්ඨඞ්ගිකස්ස මග්ගස්ස ආදිභූතං සම්මාදිට්ඨිං බ්රූහෙති වඩ්ඪෙති. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. එත්ථ පන සම්මාදස්සනලක්ඛණා සම්මාදිට්ඨි. සම්මාඅභිනිරොපනලක්ඛණො සම්මාසඞ්කප්පො. සම්මාපරිග්ගාහලක්ඛණා සම්මාවාචා. සම්මාසමුට්ඨාපනලක්ඛණො සම්මාකම්මන්තො. සම්මාවොදාපනලක්ඛණො සම්මාආජීවො. සම්මාපග්ගහලක්ඛණො සම්මාවායාමො. සම්මාඋපට්ඨානලක්ඛණා සම්මාසති. සම්මාසමාධානලක්ඛණො සම්මාසමාධි.

තෙසු එකෙකස්ස තීණි තීණි කිච්චානි හොන්ති. සෙය්යථිදං, සම්මාදිට්ඨි තාව අඤ්ඤෙහිපි අත්තනො පච්චනීකකිලෙසෙහි සද්ධිං මිච්ඡාදිට්ඨිං පජහති, නිරොධං ආරම්මණං කරොති, සම්පයුත්තධම්මෙ ච පස්සති තප්පටිච්ඡාදකමොහවිධමනවසෙන අසම්මොහතො. සම්මාසඞ්කප්පාදයොපි තථෙව මිච්ඡාසඞ්කප්පාදීනි ච පජහන්ති, නිරොධඤ්ච ආරම්මණං කරොන්ති. විසෙසතො පනෙත්ථ සම්මාසඞ්කප්පො සහජාතධම්මෙ සම්මා අභිනිරොපෙති, සම්මාවාචා සම්මා පරිග්ගණ්හාති, සම්මාකම්මන්තො සම්මා සමුට්ඨාපෙති, සම්මාආජීවො සම්මා වොදාපෙති, සම්මාවායාමො සම්මා පග්ගණ්හාති, සම්මාසති සම්මා උපට්ඨාති, සම්මාසමාධි සම්මා පදහති.

අපි චෙසා සම්මාදිට්ඨි නාම පුබ්බභාගෙ නානාක්ඛණා නානාරම්මණා හොති, මග්ගකාලෙ එකක්ඛණා එකාරම්මණා. කිච්චතො පන දුක්ඛෙ ඤාණන්තිආදීනි චත්තාරි නාමානි ලභති. සම්මාසඞ්කප්පාදයොපි පුබ්බභාගෙ නානක්ඛණා නානාරම්මණා හොන්ති, මග්ගකාලෙ එකක්ඛණා එකාරම්මණා. තෙසු සම්මාසඞ්කප්පො කිච්චතො නෙක්ඛම්මසඞ්කප්පො අවිහිංසාසඞ්කප්පො අබ්යාපාදසඞ්කප්පොති තීණි නාමානි ලභති. සම්මාවාචාදයො තයො පුබ්බභාගෙ විරතියොපි හොන්ති චෙතනායොපි, මග්ගක්ඛණෙ පන විරතියොව. සම්මාවායාමො සම්මාසතීති ඉදම්පි ද්වයං කිච්චතො සම්මප්පධානසතිපට්ඨානවසෙන චත්තාරි නාමානි ලභති. සම්මාසමාධි පන පුබ්බභාගෙපි මග්ගක්ඛණෙපි සම්මාසමාධියෙව.

ඉති ඉමෙසු අට්ඨසු ධම්මෙසු භගවතා නිබ්බානාධිගමාය පටිපන්නස්ස යොගිනො බහුකාරත්තා පඨමං සම්මාදිට්ඨි දෙසිතා. අයඤ්හි ‘‘පඤ්ඤාපජ්ජොතො පඤ්ඤාසත්ථ’’න්ති (ධ. ස. 16, 20, 29, 34) ච වුත්තා. තස්මා එතාය පුබ්බභාගෙ විපස්සනාඤාණසඞ්ඛාතාය සම්මාදිට්ඨියා අවිජ්ජන්ධකාරං විධමිත්වා කිලෙසචොරෙ ඝාතෙන්තො ඛෙමෙන යොගාවචරො නිබ්බානං පාපුණාති. තෙන වුත්තං – ‘‘නිබ්බානාධිගමාය පටිපන්නස්ස යොගිනො බහුකාරත්තා පඨමං සම්මාදිට්ඨි දෙසිතා’’ති.

සම්මාසඞ්කප්පො පන තස්සා බහුකාරො, තස්මා තදනන්තරං වුත්තො. යථා හි හෙරඤ්ඤිකො හත්ථෙන පරිවත්තෙත්වා පරිවත්තෙත්වා චක්ඛුනා කහාපණං ඔලොකෙන්තො ‘අයං කූටො, අයං ඡෙකො’’ති ජානාති , එවං යොගාවචරොපි පුබ්බභාගෙ විතක්කෙන විතක්කෙත්වා විතක්කෙත්වා විපස්සනාපඤ්ඤාය ඔලොකයමානො ‘‘ඉමෙ ධම්මා කාමාවචරා, ඉමෙ ධම්මා රූපාවචරාදයො’’ති ජානාති. යථා වා පන පුරිසෙන කොටියං ගහෙත්වා පරිවත්තෙත්වා පරිවත්තෙත්වා දින්නං මහාරුක්ඛං තච්ඡකො වාසියා තච්ඡෙත්වා කම්මෙ උපනෙති, එවං විතක්කෙන විතක්කෙත්වා විතක්කෙත්වා දින්නධම්මෙ යොගාවචරො පඤ්ඤාය ‘‘ඉමෙ ධම්මා කාමාවචරා, ඉමෙ ධම්මා රූපාවචරා’’තිආදිනා නයෙන පරිච්ඡින්දිත්වා කම්මෙ උපනෙති. තෙන වුත්තං – ‘‘සම්මාසඞ්කප්පො පන තස්සා බහුකාරො, තස්මා තදනන්තරං වුත්තො’’ති.

ස්වායං යථා සම්මාදිට්ඨියා, එවං සම්මාවාචායපි උපකාරකො. යථාහ – ‘‘පුබ්බෙ ඛො, ගහපති, විතක්කෙත්වා විචාරෙත්වා පච්ඡා වාචං භින්දතී’’ති (ම. නි. 1.463). තස්මා තදනන්තරං සම්මාවාචා වුත්තා.

යස්මා පන ඉදඤ්චිදඤ්ච කරිස්සාමාති පඨමං වාචාය සංවිදහිත්වා ලොකෙ කම්මන්තෙ පයොජෙන්ති, තස්මා වාචා කායකම්මස්ස උපකාරිකාති සම්මාවාචාය අනන්තරං සම්මාකම්මන්තො වුත්තො.

චතුබ්බිධං පන වචීදුච්චරිතං, තිවිධං කායදුච්චරිතං පහාය උභයසුචරිතං පූරෙන්තස්සෙව යස්මා ආජීවට්ඨමකසීලං පූරෙති, න ඉතරස්ස. තස්මා තදුභයානන්තරං සම්මාආජීවො වුත්තො.

එවං සුද්ධාජීවෙන ‘‘පරිසුද්ධො මෙ ආජීවො’’ති එත්තාවතා පරිතොසං කත්වා සුත්තප්පමත්තෙන විහරිතුං න යුත්තං, අථ ඛො සබ්බඉරියාපථෙසු ඉදං වීරියමාරභිතබ්බන්ති දස්සෙතුං තදනන්තරං සම්මාවායාමො වුත්තො.

තතො ආරද්ධවීරියෙනාපි කායාදීසු චතූසු වත්ථූසු සති සූපට්ඨිතා කාතබ්බාති දස්සනත්ථං තදනන්තරං සම්මාසති දෙසිතා.

යස්මා පන එවං සූපට්ඨිතා සති සමාධිස්ස උපකාරානුපකාරානං ධම්මානං ගතියො සමන්වෙසිත්වා පහොති එකත්තාරම්මණෙ චිත්තං සමාධෙතුං, තස්මා සම්මාසතියා අනන්තරං සම්මාසමාධි දෙසිතොති වෙදිතබ්බො. ඉති අයම්පි අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො ලොකියලොකුත්තරමිස්සකොව කථිතො.

427. අජ්ඣත්තං රූපසඤ්ඤීතිආදීසු අජ්ඣත්තරූපෙ පරිකම්මවසෙන අජ්ඣත්තං රූපසඤ්ඤී නාම හොති. අජ්ඣත්තඤ්හි නීලපරිකම්මං කරොන්තො කෙසෙ වා පිත්තෙ වා අක්ඛිතාරකාය වා කරොති, පීතපරිකම්මං කරොන්තො මෙදෙ වා ඡවියා වා හත්ථපාදතලෙසු වා අක්ඛීනං පීතකට්ඨානෙ වා කරොති, ලොහිතපරිකම්මං කරොන්තො මංසෙ වා ලොහිතෙ වා ජිව්හාය වා අක්ඛීනං රත්තට්ඨානෙ වා කරොති, ඔදාතපරිකම්මං කරොන්තො අට්ඨිම්හි වා දන්තෙ වා නඛෙ වා අක්ඛීනං සෙතට්ඨානෙ වා කරොති. තං පන සුනීලං සුපීතං සුලොහිතකං සුඔදාතකං න හොති, අවිසුද්ධමෙව හොති.

එකොබහිද්ධා රූපානි පස්සතීති යස්සෙවං පරිකම්මං අජ්ඣත්තං උප්පන්නං හොති, නිමිත්තං පන බහිද්ධා. සො එවං අජ්ඣත්තං පරිකම්මස්ස බහිද්ධා ච අප්පනාය වසෙන ‘‘අජ්ඣත්තං රූපසඤ්ඤී එකො බහිද්ධා රූපානි පස්සතී’’ති වුච්චති. පරිත්තානීති අවඩ්ඪිතානි. සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානීති සුවණ්ණානි වා හොන්ති දුබ්බණ්ණානි වා, පරිත්තවසෙනෙව ඉදං අභිභායතනං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. තානි අභිභුය්යාති යථා නාම සම්පන්නගහණිකො කටච්ඡුමත්තං භත්තං ලභිත්වා ‘‘කිං එත්ථ භුඤ්ජිතබ්බං අත්ථී’’ති සඞ්කඩ්ඪිත්වා එකකබලමෙව කරොති, එවමෙව ඤාණුත්තරිකො පුග්ගලො විසදඤාණො ‘‘කිං එත්ථ පරිත්තකෙ ආරම්මණෙ සමාපජ්ජිතබ්බං අත්ථි, නායං මම භාරො’’ති තානි රූපානි අභිභවිත්වා සමාපජ්ජති, සහ නිමිත්තුප්පාදෙනෙවෙත්ථ අප්පනං පාපෙතීති අත්ථො. ජානාමිපස්සාමීති ඉමිනා පනස්ස ආභොගො කථිතො. සො ච ඛො සමාපත්තිතො වුට්ඨිතස්ස, න අන්තොසමාපත්තියං. එවංසඤ්ඤී හොතීති ආභොගසඤ්ඤායපි ඣානසඤ්ඤායපි එවංසඤ්ඤී හොති. අභිභවසඤ්ඤා හිස්ස අන්තොසමාපත්තියම්පි අත්ථි, ආභොගසඤ්ඤා පන සමාපත්තිතො වුට්ඨිතස්සෙව.

අප්පමාණානීති වඩ්ඪිතප්පමාණානි, මහන්තානීති අත්ථො. අභිභුය්යාති එත්ථ පන යථා මහග්ඝසො පුරිසො එකං භත්තවඩ්ඪිතකං ලභිත්වා ‘‘අඤ්ඤම්පි හොතු, කිං එතං මය්හං කරිස්සතී’’ති තං න මහන්තතො පස්සති, එවමෙව ඤාණුත්තරො පුග්ගලො විසදඤාණො ‘‘කිං එත්ථ සමාපජ්ජිතබ්බං , නයිදං අප්පමාණං, න මය්හං චිත්තෙකග්ගතාකරණෙ භාරො අත්ථී’’ති තානි අභිභවිත්වා සමාපජ්ජති, සහ නිමිත්තුප්පාදෙනෙවෙත්ථ අප්පනං පාපෙතීති අත්ථො.

අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤීති අලාභිතාය වා අනත්ථිකතාය වා අජ්ඣත්තරූපෙ පරිකම්මසඤ්ඤාවිරහිතො.

බහිද්ධා රූපානි පස්සතීති යස්ස පරිකම්මම්පි නිමිත්තම්පි බහිද්ධාව උප්පන්නං, සො එවං බහිද්ධා පරිකම්මස්ස චෙව අප්පනාය ච වසෙන ‘‘අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤී එකොව බහිද්ධා රූපානි පස්සතී’’ති වුච්චති. සෙසමෙත්ථ චතුත්ථඅභිභායතනෙ වුත්තනයමෙව. ඉමෙසු පන චතූසු පරිත්තං විතක්කචරිතවසෙන ආගතං, අප්පමාණං මොහචරිතවසෙන, සුවණ්ණං දොසචරිතවසෙන, දුබ්බණ්ණං රාගචරිතවසෙන . එතෙසඤ්හි එතානි සප්පායානි, සා ච නෙසං සප්පායතා විත්ථාරතො විසුද්ධිමග්ගෙ චරියනිද්දෙසෙ වුත්තා.

පඤ්චමඅභිභායතනාදීසු නීලානීති සබ්බසඞ්ගාහකවසෙන වුත්තං. නීලවණ්ණානීති වණ්ණවසෙන. නීලනිදස්සනානීති නිදස්සනවසෙන, අපඤ්ඤායමානවිවරානි අසම්භින්නවණ්ණානි එකනීලානෙව හුත්වා දිස්සන්තීති වුත්තං හොති. නීලනිභාසානීති ඉදං පන ඔභාසවසෙන වුත්තං, නීලොභාසානි නීලප්පභායුත්තානීති අත්ථො. එතෙන නෙසං සුවිසුද්ධතං දස්සෙති. විසුද්ධවණ්ණවසෙනෙව හි ඉමානි චත්තාරි අභිභායතනානි වුත්තානි. ‘‘නීලකසිණං ගණ්හන්තො නීලස්මිං නිමිත්තං ගණ්හාති පුප්ඵස්මිං වා වත්ථස්මිං වා වණ්ණධාතුයා වා’’තිආදිකං පනෙත්ථ කසිණකරණඤ්ච පරිකම්මඤ්ච අප්පනාවිධානඤ්ච සබ්බං විසුද්ධිමග්ගෙ විත්ථාරතො වුත්තමෙව. ඉමානි පන අට්ඨ අභිභායතනජ්ඣානානි වට්ටානිපි හොන්ති වට්ටපාදකානිපි විපස්සනාපාදකානිපි දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරානිපි අභිඤ්ඤාපාදකානිපි නිරොධපාදකානිපි, ලොකියානෙව පන න ලොකුත්තරානීති වෙදිතබ්බානි.

435. රූපී රූපානි පස්සතීති එත්ථ අජ්ඣත්තං කෙසාදීසු නීලකසිණාදීසු නීලකසිණාදිවසෙන උප්පාදිතං රූපජ්ඣානං රූපං, තං අස්ස අත්ථීති රූපී. බහිද්ධා රූපානි පස්සතීති බහිද්ධාපි නීලකසිණාදීනි රූපානි ඣානචක්ඛුනා පස්සති. ඉමිනා අජ්ඣත්තබහිද්ධාවත්ථුකෙසු කසිණෙසු උප්පාදිතජ්ඣානස්ස පුග්ගලස්ස චත්තාරිපි රූපාවචරජ්ඣානානි දස්සිතානි . අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤීති අජ්ඣත්තං න රූපසඤ්ඤී, අත්තනො කෙසාදීසු අනුප්පාදිතරූපාවචරජ්ඣානොති අත්ථො. ඉමිනා බහිද්ධාපරිකම්මං කත්වා බහිද්ධාව උප්පාදිතජ්ඣානස්ස පුග්ගලස්ස රූපාවචරජ්ඣානානි දස්සිතානි.

සුභන්ත්වෙවඅධිමුත්තො හොතීති ඉමිනා සුවිසුද්ධෙසු නීලාදීසු වණ්ණකසිණෙසු ඣානානි දස්සිතානි. තත්ථ කිඤ්චාපි අන්තොඅප්පනායං සුභන්ති ආභොගො නත්ථි, යො පන විසුද්ධං සුභං කසිණාරම්මණං කත්වා විහරති, සො යස්මා ‘‘සුභන්ති අධිමුත්තො හොතී’’ති වත්තබ්බතං ආපජ්ජති, තස්මා එවං දෙසනා කතා. පටිසම්භිදාමග්ගෙ පන ‘‘කථං සුභන්ත්වෙව අධිමුත්තො හොතීති විමොක්ඛො – ඉධ භික්ඛු මෙත්තාසහගතෙන චෙතසා එකං දිසං ඵරිත්වා විහරති…පෙ… මෙත්තාය භාවිතත්තා සත්තා අප්පටික්කූලා හොන්ති. කරුණාසහගතෙන…පෙ… මුදිතාසහගතෙන…පෙ… උපෙක්ඛාසහගතෙන චෙතසා එකං දිසං ඵරිත්වා විහරති…පෙ… උපෙක්ඛාය භාවිතත්තා සත්තා අප්පටික්කූලා හොන්ති. එවං සුභන්ත්වෙව අධිමුත්තො හොතීති විමොක්ඛො’’ති (පටි. ම. 1.212) වුත්තං. සබ්බසො රූපසඤ්ඤානන්තිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං සබ්බං විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තමෙව.

443. පථවිකසිණං භාවෙතීති එත්ථ පන සකලට්ඨෙන කසිණං, පථවි එව කසිණං පථවිකසිණං. පරිකම්මපථවියාපි උග්ගහනිමිත්තස්සාපි පටිභාගනිමිත්තස්සාපි තං නිමිත්තං ආරම්මණං කත්වා උප්පන්නජ්ඣානස්සාපි එතං අධිවචනං. ඉධ පන පථවිකසිණාරම්මණං ඣානං අධිප්පෙතං. තං හෙස භාවෙති. ආපොකසිණාදීසුපි එසෙව නයො.

ඉමානි පන කසිණානි භාවෙන්තෙන සීලානි සොධෙත්වා පරිසුද්ධසීලෙ පතිට්ඨිතෙන ය්වාස්ස දසසු පලිබොධෙසු පලිබොධො අත්ථි, තං උපච්ඡින්දිත්වා කම්මට්ඨානදායකං කල්යාණමිත්තං උපසඞ්කමිත්වා අත්තනො චරියානුකූලවසෙන යං යස්ස සප්පායං, තං තෙන ගහෙත්වා කසිණභාවනාය අනනුරූපං විහාරං පහාය අනුරූපෙ විහරන්තෙන ඛුද්දකපලිබොධුපච්ඡෙදං කත්වා සබ්බං භාවනාවිධානං අපරිහාපෙන්තෙන භාවෙතබ්බානි. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.38 ආදයො) වුත්තො. කෙවලඤ්හි තත්ථ විඤ්ඤාණකසිණං නාගතං, තං අත්ථතො ආකාසකසිණෙ පවත්තවිඤ්ඤාණං. තඤ්ච ඛො ආරම්මණවසෙන වුත්තං, න සමාපත්තිවසෙන. තඤ්හි අනන්තං විඤ්ඤාණන්ති ආරම්මණං කත්වා එස විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තිං භාවෙන්තො විඤ්ඤාණකසිණං භාවෙතීති වුච්චති. ඉමානිපි දස කසිණානි වට්ටානිපි හොන්ති වට්ටපාදකානිපි විපස්සනාපාදකානිපි දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරත්ථානිපි අභිඤ්ඤාපාදකානිපි නිරොධපාදකානිපි, ලොකියානෙව පන න ලොකුත්තරානීති.

453. අසුභසඤ්ඤං භාවෙතීති අසුභසඤ්ඤා වුච්චති උද්ධුමාතකාදීසු දසසු ආරම්මණෙසු උප්පන්නා පඨමජ්ඣානසහගතා සඤ්ඤා, තං භාවෙති බ්රූහෙති වඩ්ඪෙති, අනුප්පන්නං උප්පාදෙති, උප්පන්නං අනුරක්ඛතීති අත්ථො. දසන්නං පන අසුභානං භාවනානයො සබ්බො විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.102 ආදයො) විත්ථාරිතොයෙව . මරණසඤ්ඤං භාවෙතීති සම්මුතිමරණං, ඛණිකමරණං, සමුච්ඡෙදමරණන්ති තිවිධම්පි මරණං ආරම්මණං කත්වා උප්පජ්ජනකසඤ්ඤං භාවෙති, අනුප්පන්නං උප්පාදෙති, උප්පන්නං අනුරක්ඛතීති අත්ථො. හෙට්ඨා වුත්තලක්ඛණා වා මරණස්සතියෙව ඉධ මරණසඤ්ඤාති වුත්තා, තං භාවෙති උප්පාදෙති වඩ්ඪෙතීති අත්ථො. භාවනානයො පනස්සා විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.167 ආදයො) විත්ථාරිතොයෙව. ආහාරෙ පටිකූලසඤ්ඤං භාවෙතීති අසිතපීතාදිභෙදෙ කබළීකාරෙ ආහාරෙ ගමනපටිකූලාදීනි නව පටිකූලානි පච්චවෙක්ඛන්තස්ස උප්පජ්ජනකසඤ්ඤං භාවෙති, උප්පාදෙති වඩ්ඪෙතීති අත්ථො. තස්සාපි භාවනානයො විසුද්ධිමග්ගෙ විත්ථාරිතොයෙව. සබ්බලොකෙ අනභිරතිසඤ්ඤං භාවෙතීති සබ්බස්මිම්පි තෙධාතුකෙ ලොකෙ අනභිරතිසඤ්ඤං උක්කණ්ඨිතසඤ්ඤං භාවෙතීති අත්ථො. අනිච්චසඤ්ඤංභාවෙතීති පඤ්චන්නං උපාදානක්ඛන්ධානං උදයබ්බයඤ්ඤථත්තපරිග්ගාහිකං පඤ්චසු ඛන්ධෙසු අනිච්චන්ති උප්පජ්ජනකසඤ්ඤං භාවෙති. අනිච්චෙ දුක්ඛසඤ්ඤං භාවෙතීති අනිච්චෙ ඛන්ධපඤ්චකෙ පටිපීළනසඞ්ඛාතදුක්ඛලක්ඛණපරිග්ගාහිකං දුක්ඛන්ති උප්පජ්ජනකසඤ්ඤං භාවෙති. දුක්ඛෙ අනත්තසඤ්ඤං භාවෙතීති පටිපීළනට්ඨෙන දුක්ඛෙ ඛන්ධපඤ්චකෙ අවසවත්තනාකාරසඞ්ඛාතඅනත්තලක්ඛණපරිග්ගාහිකං අනත්තාති උප්පජ්ජනකසඤ්ඤං භාවෙති. පහානසඤ්ඤං භාවෙතීති පඤ්චවිධං පහානං ආරම්මණං කත්වා උප්පජ්ජනකසඤ්ඤං භාවෙති. විරාගසඤ්ඤං භාවෙතීති පඤ්චවිධමෙව විරාගං ආරම්මණං කත්වා උප්පජ්ජනකසඤ්ඤං භාවෙති. නිරොධසඤ්ඤං භාවෙතීති සඞ්ඛාරනිරොධං ආරම්මණං කත්වා උප්පජ්ජනකසඤ්ඤං භාවෙති. නිබ්බානං ආරම්මණං කත්වා උප්පජ්ජනකසඤ්ඤන්තිපි වදන්ති. එත්ථ ච සබ්බලොකෙ අනභිරතසඤ්ඤා, අනිච්චසඤ්ඤා, අනිච්චෙ දුක්ඛසඤ්ඤාති ඉමාහි තීහි සඤ්ඤාහි බලවවිපස්සනා කථිතා. පුන අනිච්චසඤ්ඤං භාවෙතීතිආදිකාහි දසහි සඤ්ඤාහි විපස්සනාසමාරම්භොව කථිතො.

473. බුද්ධානුස්සතින්තිආදීනි වුත්තත්ථානෙව.

483. පඨමජ්ඣානසහගතන්ති පඨමජ්ඣානෙන සද්ධිං ගතං පවත්තං, පඨමජ්ඣානසම්පයුත්තන්ති අත්ථො. සද්ධින්ද්රියං භාවෙතීති පඨමජ්ඣානසහගතං කත්වා සද්ධින්ද්රියං භාවෙති බ්රූහෙති වඩ්ඪෙති. එස නයො සබ්බත්ථ.

අපරඅච්ඡරාසඞ්ඝාතවග්ගවණ්ණනා.