📜

2. නීවරණප්පහානවග්ගවණ්ණනා

11. දුතියස්ස පඨමෙ එකධම්මම්පීති එත්ථ ‘‘තස්මිං ඛො පන සමයෙ ධම්මා හොන්තී’’තිආදීසු (ධ. ස. 121) විය නිස්සත්තට්ඨෙන ධම්මො වෙදිතබ්බො. තස්මා එකධම්මම්පීති නිස්සත්තං එකසභාවම්පීති අයමෙත්ථ අත්ථො. අනුප්පන්නොවාති එත්ථ පන ‘‘භූතානං වා සත්තානං ඨිතියා සම්භවෙසීනං වා අනුග්ගහාය (ම. නි. 1.402; සං. නි. 2.11) යාවතා, භික්ඛවෙ, සත්තා අපදා වා ද්විපදා වා’’ති (අ. නි. 4.34; ඉතිවු. 90) එවමාදීසු විය සමුච්චයත්ථො වාසද්දො දට්ඨබ්බො, න විකප්පත්ථො. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – යෙන ධම්මෙන අනුප්පන්නො ච කාමච්ඡන්දො උප්පජ්ජති, උප්පන්නො ච කාමච්ඡන්දො භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලාය සංවත්තති, තමහං යථා සුභනිමිත්තං, එවං අඤ්ඤං න පස්සාමීති. තත්ථ අනුප්පන්නොති අජාතො අසඤ්ජාතො අපාතුභූතො අසමුදාගතො. කාමච්ඡන්දොති ‘‘යො කාමෙසු කාමච්ඡන්දො කාමරාගො කාමනන්දී කාමතණ්හා’’තිආදිනා (ධ. ස. 1156) නයෙන විත්ථාරිතං කාමච්ඡන්දනීවරණං. උප්පජ්ජතීති නිබ්බත්තති පාතුභවති. සො පනෙස අසමුදාචාරවසෙන වා අනනුභූතාරම්මණවසෙන වා අනුප්පන්නො උප්පජ්ජතීති වෙදිතබ්බො. අඤ්ඤථා හි අනමතග්ගෙ සංසාරෙ අනුප්පන්නො නාම නත්ථි.

තත්ථ එකච්චස්ස වත්තවසෙන කිලෙසො න සමුදාචරති, එකච්චස්ස ගන්ථධුතඞ්ගසමාධි- විපස්සනානවකම්මාදීනං අඤ්ඤතරවසෙන. කථං? එකච්චො හි වත්තසම්පන්නො හොති, තස්ස ද්වෙඅසීති ඛුද්දකවත්තානි චුද්දස මහාවත්තානි චෙතියඞ්ගණබොධියඞ්ගණපානීයමාළකඋපොසථාගාරආගන්තුකගමිකවත්තානි ච කරොන්තස්සෙව කිලෙසො ඔකාසං න ලභති. අපරභාගෙ පනස්ස වත්තං විස්සජ්ජෙත්වා භින්නවත්තස්ස චරතො අයොනිසොමනසිකාරඤ්චෙව සතිවොස්සග්ගඤ්ච ආගම්ම උප්පජ්ජති. එවම්පි අසමුදාචාරවසෙන අනුප්පන්නො උප්පජ්ජති නාම.

එකච්චො ගන්ථයුත්තො හොති, එකම්පි නිකායං ගණ්හාති ද්වෙපි තයොපි චත්තාරොපි පඤ්චපි. තස්ස තෙපිටකං බුද්ධවචනං අත්ථවසෙන පාළිවසෙන අනුසන්ධිවසෙන පුබ්බාපරවසෙන ගණ්හන්තස්ස සජ්ඣායන්තස්ස වාචෙන්තස්ස දෙසෙන්තස්ස පකාසෙන්තස්ස කිලෙසො ඔකාසං න ලභති. අපරභාගෙ පනස්ස ගන්ථකම්මං පහාය කුසීතස්ස චරතො අයොනිසොමනසිකාරසතිවොස්සග්ගෙ ආගම්ම උප්පජ්ජති. එවම්පි අසමුදාචාරවසෙන අනුප්පන්නො උප්පජ්ජති නාම.

එකච්චො පන ධුතඞ්ගධරො හොති, තෙරස ධුතඞ්ගගුණෙ සමාදාය වත්තති. තස්ස පන ධුතඞ්ගගුණෙ පරිහරන්තස්ස කිලෙසො ඔකාසං න ලභති. අපරභාගෙ පනස්ස ධුතඞ්ගානි විස්සජ්ජෙත්වා බාහුල්ලාය ආවත්තස්ස චරතො අයොනිසොමනසිකාරසතිවොස්සග්ගෙ ආගම්ම උප්පජ්ජති. එවම්පි අසමුදාචාරවසෙන අනුප්පන්නො උප්පජ්ජති නාම.

එකච්චො අට්ඨසු සමාපත්තීසු චිණ්ණවසී හොති, තස්ස පඨමජ්ඣානාදීසු ආවජ්ජනවසිආදීනං වසෙන විහරන්තස්ස කිලෙසො ඔකාසං න ලභති. අපරභාගෙ පනස්ස පරිහීනජ්ඣානස්ස වා විස්සට්ඨජ්ඣානස්ස වා භස්සාදීසු අනුයුත්තස්ස විහරතො අයොනිසොමනසිකාරසතිවොස්සග්ගෙ ආගම්ම උප්පජ්ජති. එවම්පි අසමුදාචාරවසෙන අනුප්පන්නො උප්පජ්ජති නාම.

එකච්චො පන විපස්සකො හොති, සත්තසු වා අනුපස්සනාසු අට්ඨාරසසු වා මහාවිපස්සනාසු කම්මං කරොන්තො විහරති. තස්සෙවං විහරතො කිලෙසො ඔකාසං න ලභති. අපරභාගෙ පනස්ස විපස්සනාකම්මං පහාය කායදළ්හීබහුලස්ස විහරතො අයොනිසොමනසිකාරසතිවොස්සග්ගෙ ආගම්ම උප්පජ්ජති. එවම්පි අසමුදාචාරවසෙන අනුප්පන්නො උප්පජ්ජති නාම.

එකච්චො නවකම්මිකො හොති, උපොසථාගාරභොජනසාලාදීනි කාරෙති. තස්ස තෙසං උපකරණානි චින්තෙන්තස්ස කිලෙසො ඔකාසං න ලභති. අපරභාගෙ පනස්ස නවකම්මෙ නිට්ඨිතෙ වා විස්සට්ඨෙ වා අයොනිසොමනසිකාරසතිවොස්සග්ගෙ ආගම්ම උප්පජ්ජති. එවම්පි අසමුදාචාරවසෙන අනුප්පන්නො උප්පජ්ජති නාම.

එකච්චො පන බ්රහ්මලොකා ආගතො සුද්ධසත්තො හොති, තස්ස අනාසෙවනතාය කිලෙසො ඔකාසං න ලභති. අපරභාගෙ පනස්ස ලද්ධාසෙවනස්ස අයොනිසොමනසිකාරසතිවොස්සග්ගෙ ආගම්ම උප්පජ්ජති. එවම්පි අසමුදාචාරවසෙන අනුප්පන්නො උප්පජ්ජති නාම. එවං තාව අසමුදාචාරවසෙන අනුප්පන්නස්ස උප්පන්නතා වෙදිතබ්බා.

කථං අනනුභූතාරම්මණවසෙන? ඉධෙකච්චො අනනුභූතපුබ්බං මනාපියං රූපාදිආරම්මණං ලභති, තස්ස තත්ථ අයොනිසොමනසිකාරසතිවොස්සග්ගෙ ආගම්ම රාගො උප්පජ්ජති. එවං අනනුභූතාරම්මණවසෙන අනුප්පන්නො උප්පජ්ජති නාම.

උප්පන්නොති ජාතො සඤ්ජාතො නිබ්බත්තො අභිනිබ්බත්තො පාතුභූතො. භිය්යොභාවායාති පුනප්පුනභාවාය. වෙපුල්ලායාති විපුලභාවාය රාසිභාවාය. තත්ථ සකිං උප්පන්නො කාමච්ඡන්දො න නිරුජ්ඣිස්සති, සකිං නිරුද්ධො වා ස්වෙව පුන උප්පජ්ජිස්සතීති අට්ඨානමෙතං. එකස්මිං පන නිරුද්ධෙ තස්මිං වා ආරම්මණෙ අඤ්ඤස්මිං වා ආරම්මණෙ අපරාපරං උප්පජ්ජමානො භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලාය සංවත්තති නාම.

සුභනිමිත්තන්ති රාගට්ඨානියං ආරම්මණං. ‘‘සනිමිත්තා, භික්ඛවෙ, උප්පජ්ජන්ති පාපකා අකුසලා ධම්මා, නො අනිමිත්තා’’ති එත්ථ නිමිත්තන්ති පච්චයස්ස නාමං. ‘‘අධිචිත්තමනුයුත්තෙන, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනා පඤ්ච නිමිත්තානි කාලෙන කාලං මනසිකාතබ්බානී’’ති (ම. නි. 1.216) එත්ථ කාරණස්ස. ‘‘සො තං නිමිත්තං ආසෙවති භාවෙතී’’ති (අ. නි. 9.35) එත්ථ සමාධිස්ස. ‘‘යං නිමිත්තං ආගම්ම යං නිමිත්තං මනසිකරොතො අනන්තරා ආසවානං ඛයො හොතී’’ති (අ. නි. 6.27) එත්ථ විපස්සනාය. ඉධ පන රාගට්ඨානියො ඉට්ඨාරම්මණධම්මො ‘‘සුභනිමිත්ත’’න්ති අධිප්පෙතො. අයොනිසොමනසිකරොතොති. ‘‘තත්ථ කතමො අයොනිසොමනසිකාරො? අනිච්චෙ නිච්චන්ති, දුක්ඛෙ සුඛන්ති, අනත්තනි අත්තාති, අසුභෙ සුභන්ති, අයොනිසොමනසිකාරො උප්පථමනසිකාරො, සච්චවිප්පටිකූලෙන වා චිත්තස්ස ආවජ්ජනා අන්වාවජ්ජනා ආභොගො සමන්නාහාරො මනසිකාරො. අයං වුච්චති අයොනිසොමනසිකාරො’’ති (විභ. 936) ඉමස්ස මනසිකාරස්ස වසෙන අනුපායෙන මනසිකරොන්තස්සාති.

12. දුතියෙ බ්යාපාදොති භත්තබ්යාපත්ති විය චිත්තස්ස බ්යාපජ්ජනං පකතිවිජහනභාවො. ‘‘තත්ථ කතමං බ්යාපාදනීවරණං? අනත්ථං මෙ අචරීති ආඝාතො ජායතී’’ති (ධ. ස. 1160) එවං විත්ථාරිතස්ස බ්යාපාදනීවරණස්සෙතං අධිවචනං. පටිඝනිමිත්තන්ති අනිට්ඨං නිමිත්තං. පටිඝස්සපි පටිඝාරම්මණස්සපි එතං අධිවචනං. වුත්තම්පි චෙතං අට්ඨකථායං – ‘‘පටිඝම්පි පටිඝනිමිත්තං, පටිඝාරම්මණොපි ධම්මො පටිඝනිමිත්ත’’න්ති. සෙසමෙත්ථ කාමච්ඡන්දෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. යථා චෙත්ථ, එවං ඉතො පරෙසුපි. තත්ථ තත්ථ හි විසෙසමත්තමෙව වක්ඛාමාති.

13. තතියෙ ථිනමිද්ධන්ති ථිනඤ්චෙව මිද්ධඤ්ච. තෙසු චිත්තස්ස අකම්මඤ්ඤතා ථිනං, ආලසියභාවස්සෙතං අධිවචනං. තිණ්ණං ඛන්ධානං අකම්මඤ්ඤතා මිද්ධං, කපිමිද්ධස්ස පචලායිකභාවස්සෙතං අධිවචනං. උභින්නම්පි ‘‘තත්ථ කතමං ථිනං? යා චිත්තස්ස අකල්යතා අකම්මඤ්ඤතා ඔලීයනා සල්ලීයනා. තත්ථ කතමං මිද්ධං? යා කායස්ස අකල්යතා අකම්මඤ්ඤතා ඔනාහො පරියොනාහො’’තිආදිනා (ධ. ස. 1162-1163) නයෙන විත්ථාරො වෙදිතබ්බො. අරතීතිආදීනි විභඞ්ගෙ විභත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘තත්ථ කතමා අරති? පන්තෙසු වා සෙනාසනෙසු අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙසු වා අධිකුසලෙසු ධම්මෙසු අරති අරතිතා අනභිරති අනභිරමනා උක්කණ්ඨිතා පරිතස්සිතා, අයං වුච්චති අරති. තත්ථ කතමා තන්දී? යා තන්දී තන්දියනා තන්දිමනතා ආලස්සං ආලස්සායනා ආලස්සායිතත්තං, අයං වුච්චති තන්දී. තත්ථ කතමා විජම්භිතා? යා කායස්ස ජම්භනා විජම්භනා ආනමනා විනමනා සන්නමනා පණමනා බ්යාධියකං, අයං වුච්චති විජම්භිතා. තත්ථ කතමො භත්තසම්මදො? යා භුත්තාවිස්ස භත්තමුච්ඡා භත්තකිලමථො භත්තපරිළාහො කායදුට්ඨුල්ලං, අයං වුච්චති භත්තසම්මදො. තත්ථ කතමං චෙතසො ච ලීනත්තං? යා චිත්තස්ස අකල්යතා අකම්මඤ්ඤතා ඔලීයනා සල්ලීයනා ලීනං ලීයනා ලීයිතත්තං ථිනං ථියනා ථියිතත්තං චිත්තස්ස, ඉදං වුච්චති චෙතසො ච ලීනත්ත’’න්ති (විභ. 856, 857, 859, 860).

එත්ථ ච පුරිමා චත්තාරො ධම්මා ථිනමිද්ධනීවරණස්ස සහජාතවසෙනාපි උපනිස්සයවසෙනාපි පච්චයා හොන්ති, චෙතසො ච ලීනත්තං අත්තනොව අත්තනා සහජාතං න හොති, උපනිස්සයකොටියා පන හොතීති.

14. චතුත්ථෙ උද්ධච්චකුක්කුච්චන්ති උද්ධච්චඤ්චෙව කුක්කුච්චඤ්ච. තත්ථ උද්ධච්චං නාම චිත්තස්ස උද්ධතාකාරො. කුක්කුච්චං නාම අකතකල්යාණස්ස කතපාපස්ස තප්පච්චයා විප්පටිසාරො. චෙතසො අවූපසමොති උද්ධච්චකුක්කුච්චස්සෙවෙතං නාමං. අවූපසන්තචිත්තස්සාති ඣානෙන වා විපස්සනාය වා අවූපසමිතචිත්තස්ස. අයං පන අවූපසමො උද්ධච්චකුක්කුච්චස්ස උපනිස්සයකොටියා පච්චයො හොතීති.

15. පඤ්චමෙ විචිකිච්ඡාති ‘‘සත්ථරි කඞ්ඛතී’’තිආදිනා (ධ. ස. 1167) නයෙන විත්ථාරිතං විචිකිච්ඡානීවරණං. අයොනිසොමනසිකාරො වුත්තලක්ඛණොයෙවාති.

16. ඡට්ඨෙ අනුප්පන්නො වා කාමච්ඡන්දො නුප්පජ්ජතීති අසමුදාචාරවසෙන වා අනනුභූතාරම්මණවසෙන වාති ද්වීහෙව කාරණෙහි අනුප්පන්නො න උප්පජ්ජති, තථා වික්ඛම්භිතොව හොති, පුන හෙතුං වා පච්චයං වා න ලභති. ඉධාපි වත්තාදීනංයෙව වසෙන අසමුදාචාරො වෙදිතබ්බො. එකච්චස්ස හි වුත්තනයෙනෙව වත්තෙ යුත්තස්ස වත්තං කරොන්තස්සෙව කිලෙසො ඔකාසං න ලභති, වත්තවසෙන වික්ඛම්භිතො හොති. සො තං තථාවික්ඛම්භිතමෙව කත්වා විවට්ටෙත්වා අරහත්තං ගණ්හාති මිලක්ඛතිස්සත්ථෙරො විය.

සො කිරායස්මා රොහණජනපදෙ ගාමෙණ්ඩවාලමහාවිහාරස්ස භික්ඛාචාරෙ නෙසාදකුලෙ නිබ්බත්තො. වයං ආගම්ම කතඝරාවාසො ‘‘පුත්තදාරං පොසෙස්සාමී’’ති අදූහලසතං සණ්ඨපෙත්වා පාසසතං යොජෙත්වා සූලසතං රොපෙත්වා බහුං පාපං ආයූහන්තො එකදිවසං ගෙහතො අග්ගිඤ්ච ලොණඤ්ච ගහෙත්වා අරඤ්ඤං ගතො. පාසෙ බද්ධමිගං වධිත්වා අඞ්ගාරපක්කමංසං ඛාදිත්වා පිපාසිතො හුත්වා ගාමෙණ්ඩවාලමහාවිහාරං පවිට්ඨො පානීයමාළකෙ දසමත්තෙසු පානීයඝටෙසු පිපාසාවිනොදනමත්තම්පි පානීයං අලභන්තො, ‘‘කිං නාමෙතං එත්තකානං භික්ඛූනං වසනට්ඨානෙ පිපාසාය ආගතානං පිපාසාවිනොදනමත්තං පානීයං නත්ථී’’ති උජ්ඣායිතුං ආරද්ධො. චූළපිණ්ඩපාතිකතිස්සත්ථෙරො තස්ස කථං සුත්වා තස්ස සන්තිකං ගච්ඡන්තො පානීයමාළකෙ දසමත්තෙ පානීයඝටෙ පූරෙ දිස්වා ‘‘ජීවමානපෙතකසත්තො අයං භවිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා, ‘‘උපාසක, සචෙ පිපාසිතොසි, පිව පානීය’’න්ති වත්වා කුටං උක්ඛිපිත්වා තස්ස හත්ථෙසු ආසිඤ්චි. තස්ස කම්මං පටිච්ච පීතපීතං පානීයං තත්තකපාලෙ පක්ඛිත්තමිව නස්සති, සකලෙපි ඝටෙ පිවතො පිපාසා න පච්ඡිජ්ජි. අථ නං ථෙරො ආහ – ‘‘යාව දාරුණඤ්ච තෙ, උපාසක, කම්මං කතං, ඉදානෙව පෙතො ජාතො, විපාකො කීදිසො භවිස්සතී’’ති?

සො තස්ස කථං සුත්වා ලද්ධසංවෙගො ථෙරං වන්දිත්වා තානි අදූහලාදීනි විසඞ්ඛරිත්වා වෙගෙන ඝරං ගන්ත්වා පුත්තදාරං ඔලොකෙත්වා සත්ථානි භින්දිත්වා දීපකමිගපක්ඛිනො අරඤ්ඤෙ විස්සජ්ජෙත්වා ථෙරං පච්චුපසඞ්කමිත්වා පබ්බජ්ජං යාචි. දුක්කරා, ආවුසො, පබ්බජ්ජා, කථං ත්වං පබ්බජිස්සසීති? භන්තෙ, එවරූපං පච්චක්ඛකාරණං දිස්වා කථං න පබ්බජිස්සාමීති? ථෙරො තචපඤ්චකකම්මට්ඨානං දත්වා පබ්බාජෙසි. සො වත්තාරභිතො හුත්වා බුද්ධවචනං උග්ගණ්හන්තො එකදිවසං දෙවදූතසුත්තෙ ‘‘තමෙනං, භික්ඛවෙ, නිරයපාලා පුන මහානිරයෙ පක්ඛිපන්තී’’ති (ම. නි. 3.270; අ. නි. 3.36) ඉමං ඨානං සුත්වා ‘‘එත්තකං දුක්ඛරාසිං අනුභවිතසත්තං පුන මහානිරයෙ පක්ඛිපන්ති, අහො භාරියො, භන්තෙ, මහානිරයො’’ති ආහ. ආමාවුසො, භාරියොති. සක්කා, භන්තෙ, පස්සිතුන්ති? ‘‘න සක්කා පස්සිතුං, දිට්ඨසදිසං කාතුං එකං කාරණං දස්සෙස්සාමී’’ති සාමණෙරෙ සමාදපෙත්වා පාසාණපිට්ඨෙ අල්ලදාරුරාසිං කාරෙහීති. සො තථා කාරෙසි. ථෙරො යථානිසින්නොව ඉද්ධියා අභිසඞ්ඛරිත්වා මහානිරයතො ඛජ්ජොපනකමත්තං අග්ගිපපටිකං නීහරිත්වා පස්සන්තස්සෙව තස්ස ථෙරස්ස දාරුරාසිම්හි පක්ඛිපි. තස්ස තත්ථ නිපාතො ච දාරුරාසිනො ඣායිත්වා ඡාරිකභාවූපගමනඤ්ච අපච්ඡා අපුරිමං අහොසි.

සො තං දිස්වා, ‘‘භන්තෙ, ඉමස්මිං සාසනෙ කති ධුරානි නාමා’’ති පුච්ඡි. ආවුසො, විපස්සනාධුරං, ගන්ථධුරන්ති. ‘‘භන්තෙ, ගන්ථො නාම පටිබලස්ස භාරො, මය්හං පන දුක්ඛූපනිසා සද්ධා, විපස්සනාධුරං පූරෙස්සාමි කම්මට්ඨානං මෙ දෙථා’’ති වන්දිත්වා නිසීදි. ථෙරො ‘‘වත්තසම්පන්නො භික්ඛූ’’ති වත්තසීසෙ ඨත්වා තස්ස කම්මට්ඨානං කථෙසි. සො කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා විපස්සනාය ච කම්මං කරොති, වත්තඤ්ච පූරෙති. එකදිවසං චිත්තලපබ්බතමහාවිහාරෙ වත්තං කරොති, එකදිවසං ගාමෙණ්ඩවාලමහාවිහාරෙ, එකදිවසං ගොචරගාමමහාවිහාරෙ. ථිනමිද්ධෙ ඔක්කන්තමත්තෙ වත්තපරිහානිභයෙන පලාලවරණකං තෙමෙත්වා සීසෙ ඨපෙත්වා පාදෙ උදකෙ ඔතාරෙත්වා නිසීදති. සො එකදිවසං චිත්තලපබ්බතමහාවිහාරෙ ද්වෙ යාමෙ වත්තං කත්වා බලවපච්චූසකාලෙ නිද්දාය ඔක්කමිතුං ආරද්ධාය අල්ලපලාලං සීසෙ ඨපෙත්වා නිසින්නො පාචීනපබ්බතපස්සෙ සාමණෙරස්ස අරුණවතියසුත්තන්තං සජ්ඣායන්තස්ස –

‘‘ආරම්භථ නික්කමථ, යුඤ්ජථ බුද්ධසාසනෙ;

ධුනාථ මච්චුනො සෙනං, නළාගාරංව කුඤ්ජරො.

‘‘යො ඉමස්මිං ධම්මවිනයෙ, අප්පමත්තො විහස්සති;

පහාය ජාතිසංසාරං, දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සතී’’ති. (සං. නි. 1.185) –

ඉදං ඨානං සුත්වා ‘‘මාදිසස්ස ආරද්ධවීරියස්ස භික්ඛුනො සම්මාසම්බුද්ධෙන ඉදං කථිතං භවිස්සතී’’ති පීතිං උප්පාදෙත්වා ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා තදෙව පාදකං කත්වා අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨාය අපරාපරං වායමන්තො සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. පරිනිබ්බානකාලෙ ච තදෙව කාරණං දස්සෙන්තො එවමාහ –

‘‘අල්ලං පලාලපුඤ්ජාහං, සීසෙනාදාය චඞ්කමිං;

පත්තොස්මි තතියං ඨානං, එත්ථ මෙ නත්ථි සංසයො’’ති.

එවරූපස්ස වත්තවසෙන වික්ඛම්භිතකිලෙසො තථා වික්ඛම්භිතොව හොති.

එකච්චස්ස වුත්තනයෙනෙව ගන්ථෙ යුත්තස්ස ගන්ථං උග්ගණ්හන්තස්ස සජ්ඣායන්තස්ස වාචෙන්තස්ස දෙසෙන්තස්ස පකාසෙන්තස්ස ච කිලෙසො ඔකාසං න ලභති, ගන්ථවසෙන වික්ඛම්භිතොව හොති. සො තං තථා වික්ඛම්භිතමෙව කත්වා විවට්ටෙත්වා අරහත්තං ගණ්හාති මලියදෙවත්ථෙරො විය. සො කිරායස්මා තිවස්සභික්ඛුකාලෙ කල්ලගාමකෙ මණ්ඩලාරාමමහාවිහාරෙ උද්දෙසඤ්ච ගණ්හාති, විපස්සනාය ච කම්මං කරොති. තස්සෙකදිවසං කල්ලගාමෙ භික්ඛාය චරතො එකා උපාසිකා යාගුඋළුඞ්කං දත්වා පුත්තසිනෙහං උප්පාදෙත්වා ථෙරං අන්තොනිවෙසනෙ නිසීදාපෙත්වා පණීතභොජනං භොජෙත්වා ‘‘කතරගාමවාසිකොසි තාතා’’ති පුච්ඡි. මණ්ඩලාරාමමහාවිහාරෙ ගන්ථකම්මං කරොමි, උපාසිකෙති. තෙන හි තාත යාව ගන්ථකම්මං කරොසි, ඉධෙව නිබද්ධං භික්ඛං ගණ්හාසීති. සො තං අධිවාසෙත්වා තත්ථ නිබද්ධං භික්ඛං ගණ්හාති, භත්තකිච්චාවසානෙ අනුමොදනං කරොන්තො ‘‘සුඛං හොතු, දුක්ඛා මුච්චතූ’’ති පදද්වයමෙව කථෙත්වා ගච්ඡති. අන්තොවස්සෙ තෙමාසං තස්සායෙව සඞ්ගහං කරොන්තො පිණ්ඩාපචිතිං කත්වා මහාපවාරණාය සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. නෙවාසිකමහාථෙරො ආහ – ‘‘ආවුසො මහාදෙව, අජ්ජ විහාරෙ මහාජනො සන්නිපතිස්සති, තස්ස ධම්මදානං දදෙය්යාසී’’ති. ථෙරො අධිවාසෙසි.

දහරසාමණෙරා උපාසිකාය සඤ්ඤං අදංසු – ‘‘අජ්ජ තෙ පුත්තො ධම්මං කථෙස්සති, විහාරං ගන්ත්වා සුණෙය්යාසී’’ති. තාතා, න සබ්බෙව ධම්මකථං ජානන්ති, මම පුත්තො එත්තකං කාලං මය්හං කථෙන්තො ‘‘සුඛං හොතු, දුක්ඛා මුච්චතූ’’ති පදද්වයමෙව කථෙසි, මා කෙළිං කරොථාති. මා, ත්වං උපාසිකෙ, ජානනං වා අජානනං වා උපට්ඨහස්සු, විහාරං ගන්ත්වා ධම්මමෙව සුණාහීති. උපාසිකා ගන්ධමාලාදීනි ගහෙත්වා ගන්ත්වා පූජෙත්වා පරිසන්තෙ ධම්මං සුණමානා නිසීදි. දිවාධම්මකථිකො ච සරභාණකො ච අත්තනො පමාණං ඤත්වා උට්ඨහිංසු. තතො මලියදෙවත්ථෙරො ධම්මාසනෙ නිසීදිත්වා චිත්තබීජනිං ගහෙත්වා අනුපුබ්බිං කථං වත්වා – ‘‘මයා මහාඋපාසිකාය තයො මාසෙ ද්වීහෙව පදෙහි අනුමොදනා කතා, අජ්ජ සබ්බරත්තිං තීහි පිටකෙහි සම්මසිත්වා තස්සෙව පදද්වයස්ස අත්ථං කථෙස්සාමී’’ති ධම්මදෙසනං ආරභිත්වා සබ්බරත්තිං කථෙසි. අරුණුග්ගමනෙ දෙසනාපරියොසානෙ මහාඋපාසිකා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාසි.

අපරොපි තස්මිංයෙව මහාවිහාරෙ තිස්සභූතිත්ථෙරො නාම විනයං ගණ්හන්තො භික්ඛාචාරවෙලායං අන්තොගාමං පවිට්ඨො විසභාගාරම්මණං ඔලොකෙසි. තස්ස ලොභො උප්පජ්ජි, සො පතිට්ඨිතපාදං අචාලෙත්වා අත්තනො පත්තෙ යාගුං උපට්ඨාකදහරස්ස පත්තෙ ආකිරිත්වා ‘‘අයං විතක්කො වඩ්ඪමානො මං චතූසු අපායෙසු සංසීදාපෙස්සතී’’ති තතොව නිවත්තිත්වා ආචරියස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං ඨිතො ආහ – ‘‘එකො මෙ බ්යාධි උප්පන්නො, අහං එතං තිකිච්ඡිතුං සක්කොන්තො ආගමිස්සාමි, ඉතරථා නාගමිස්සාමි. තුම්හෙ දිවා උද්දෙසඤ්ච සායං උද්දෙසඤ්ච මං ඔලොකෙත්වා ඨපෙථ, පච්චූසකාලෙ උද්දෙසං පන මා ඨපයිත්ථා’’ති එවං වත්වා මලයවාසිමහාසඞ්ඝරක්ඛිතත්ථෙරස්ස සන්තිකං අගමාසි. ථෙරො අත්තනො පණ්ණසාලාය පරිභණ්ඩං කරොන්තො තං අනොලොකෙත්වාව ‘‘පටිසාමෙහි, ආවුසො, තව පත්තචීවර’’න්ති ආහ. භන්තෙ, එකො මෙ බ්යාධි අත්ථි, සචෙ තුම්හෙ තං තිකිච්ඡිතුං සක්කොථ, පටිසාමෙස්සාමීති. ආවුසො, උප්පන්නං රොගං තිකිච්ඡිතුං සමත්ථස්ස සන්තිකං ආගතොසි, පටිසාමෙහීති. සුබ්බචො භික්ඛු ‘‘අම්හාකං ආචරියො අජානිත්වා එවං න වක්ඛතී’’ති පත්තචීවරං ඨපෙත්වා ථෙරස්ස වත්තං දස්සෙත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි.

ථෙරො ‘‘රාගචරිතො අය’’න්ති ඤත්වා අසුභකම්මට්ඨානං කථෙසි. සො උට්ඨාය පත්තචීවරං අංසෙ ලග්ගෙත්වා ථෙරං පුනප්පුනං වන්දි. කිං, ආවුසො, මහාභූති අතිරෙකනිපච්චකාරං දස්සෙසීති? භන්තෙ, සචෙ අත්තනො කිච්චං කාතුං සක්ඛිස්සාමි, ඉච්චෙතං කුසලං. නො චෙ, ඉදං මෙ පච්ඡිමදස්සනන්ති! ගච්ඡාවුසො, මහාභූති තාදිසස්ස යුත්තයොගස්ස කුලපුත්තස්ස න ඣානං වා විපස්සනා වා මග්ගො වා ඵලං වා දුල්ලභන්ති. සො ථෙරස්ස කථං සුත්වා නිපච්චකාරං දස්සෙත්වා ආගමනකාලෙ වවත්ථාපිතං ඡන්නං සෙපණ්ණිගච්ඡමූලං ගන්ත්වා පල්ලඞ්කෙන නිසින්නො අසුභකම්මට්ඨානං පාදකං කත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අරහත්තෙ පතිට්ඨාය පච්චූසකාලෙ උද්දෙසං සම්පාපුණි. එවරූපානං ගන්ථවසෙන වික්ඛම්භිතා කිලෙසා තථා වික්ඛම්භිතාව හොන්ති.

එකච්චස්ස පන වුත්තනයෙනෙව ධුතඞ්ගානි පරිහරතො කිලෙසො ඔකාසං න ලභති, ධුතඞ්ගවසෙන වික්ඛම්භිතොව හොති. සො තං තථා වික්ඛම්භිතමෙව කත්වා විවට්ටෙත්වා අරහත්තං ගණ්හාති ගාමන්තපබ්භාරවාසී මහාසීවත්ථෙරො විය. ථෙරො කිර මහාගාමෙ තිස්සමහාවිහාරෙ වසන්තො තෙපිටකං අත්ථවසෙන ච පාළිවසෙන ච අට්ඨාරස මහාගණෙ වාචෙති. ථෙරස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා සට්ඨිසහස්ස භික්ඛූ අරහත්තං පාපුණිංසු . තෙසු එකො භික්ඛු අත්තනා පටිවිද්ධධම්මං ආරබ්භ උප්පන්නසොමනස්සො චින්තෙසි – ‘‘අත්ථි නු ඛො ඉදං සුඛං අම්හාකං ආචරියස්සා’’ති. සො ආවජ්ජෙන්තො ථෙරස්ස පුථුජ්ජනභාවං ඤත්වා ‘‘එකෙනුපායෙන ථෙරස්ස සංවෙගං උප්පාදෙස්සාමී’’ති අත්තනො වසනට්ඨානතො ථෙරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා වත්තං දස්සෙත්වා නිසීදි. අථ නං ථෙරො ‘‘කිං ආගතොසි, ආවුසො, පිණ්ඩපාතිකා’’ති ආහ. ‘‘සචෙ මෙ ඔකාසං කරිස්සථ, එකං ධම්මපදං ගණ්හිස්සාමී’’ති ආගතොස්මි, භන්තෙති. බහූ, ආවුසො, ගණ්හන්ති, තුය්හං ඔකාසො න භවිස්සතීති. සො සබ්බෙසු රත්තිදිවසභාගෙසු ඔකාසං අලභන්තො, ‘‘භන්තෙ, එවං ඔකාසෙ අසති මරණස්ස කථං ඔකාසං ලභිස්සථා’’ති ආහ. තදා ථෙරො චින්තෙසි – ‘‘නායං උද්දෙසත්ථාය ආගතො, මය්හං පනෙස සංවෙගජනනත්ථාය ආගතො’’ති. සොපි ථෙරො ‘‘භික්ඛුනා නාම, භන්තෙ, මාදිසෙන භවිතබ්බ’’න්ති වත්වා ථෙරං වන්දිත්වා මණිවණ්ණෙ ආකාසෙ උප්පතිත්වා අගමාසි.

ථෙරො තස්ස ගතකාලතො පට්ඨාය ජාතසංවෙගො දිවා උද්දෙසඤ්ච සායං උද්දෙසඤ්ච වාචෙත්වා පත්තචීවරං හත්ථපාසෙ ඨපෙත්වා පච්චූසකාලෙ උද්දෙසං ගහෙත්වා ඔතරන්තෙන භික්ඛුනා සද්ධිං පත්තචීවරමාදාය ඔතිණ්ණො තෙරස ධුතගුණෙ පරිපුණ්ණෙ අධිට්ඨාය ගාමන්තපබ්භාරසෙනාසනං ගන්ත්වා පබ්භාරං පටිජග්ගිත්වා මඤ්චපීඨං උස්සාපෙත්වා ‘‘අරහත්තං අපත්වා මඤ්චෙ පිට්ඨිං න පසාරෙස්සාමී’’ති මානසං බන්ධිත්වා චඞ්කමං ඔතරි. තස්ස ‘‘අජ්ජ අරහත්තං ගණ්හිස්සාමි අජ්ජ අරහත්තං ගණ්හිස්සාමී’’ති ඝටෙන්තස්සෙව පවාරණා සම්පත්තා. සො පවාරණාය උපකට්ඨාය ‘‘පුථුජ්ජනභාවං පහාය විසුද්ධිපවාරණං පවාරෙස්සාමී’’ති චින්තෙන්තො අතිවිය කිලමති. සො තාය පවාරණාය මග්ගං වා ඵලං වා උප්පාදෙතුං අසක්කොන්තො ‘‘මාදිසොපි නාම ආරද්ධවිපස්සකො න ලභති, යාව දුල්ලභඤ්ච වතිදං අරහත්ත’’න්ති වත්වා තෙනෙව නියාමෙන ඨානචඞ්කමබහුලො හුත්වා තිංස වස්සානි සමණධම්මං කත්වා මහාපවාරණාය මජ්ඣෙ ඨිතං පුණ්ණචන්දං දිස්වා ‘‘කිං නු ඛො චන්දමණ්ඩලං විසුද්ධං, උදාහු මය්හං සීල’’න්ති චින්තෙන්තො ‘‘චන්දමණ්ඩලෙ සසලක්ඛණං පඤ්ඤායති, මය්හං පන උපසම්පදතො පට්ඨාය යාවජ්ජදිවසා සීලස්මිං කාළකං වා තිලකො වා නත්ථී’’ති ආවජ්ජෙත්වා සඤ්ජාතපීතිසොමනස්සො පරිපක්කඤාණත්තා පීතිං වික්ඛම්භෙත්වා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. එවරූපස්ස ධුතඞ්ගවසෙන වික්ඛම්භිතො කිලෙසො තථා වික්ඛම්භිතොව හොති.

එකච්චස්ස වුත්තනයෙනෙව පඨමජ්ඣානාදිසමාපජ්ජනබහුලතාය කිලෙසො ඔකාසං න ලභති, සමාපත්තිවසෙන වික්ඛම්භිතොව හොති. සො තං තථා වික්ඛම්භිතමෙව කත්වා විවට්ටෙත්වා අරහත්තං ගණ්හාති මහාතිස්සත්ථෙරො විය. ථෙරො කිර අවස්සිකකාලතො පට්ඨාය අට්ඨසමාපත්තිලාභී. සො සමාපත්තිවික්ඛම්භිතානං කිලෙසානං අසමුදාචාරෙන උග්ගහපරිපුච්ඡාවසෙනෙව අරියමග්ගසාමන්තං කථෙති, සට්ඨිවස්සකාලෙපි අත්තනො පුථුජ්ජනභාවං න ජානාති. අථෙකදිවසං මහාගාමෙ තිස්සමහාවිහාරතො භික්ඛුසඞ්ඝො තලඞ්ගරවාසිධම්මදින්නත්ථෙරස්ස සාසනං පෙසෙසි ‘‘ථෙරො ආගන්ත්වා අම්හාකං ධම්මකථං කථෙතූ’’ති. ථෙරො අධිවාසෙත්වා ‘‘මම සන්තිකෙ මහල්ලකතරො භික්ඛු නත්ථි, මහාතිස්සත්ථෙරො ඛො පන මෙ කම්මට්ඨානාචරියො, තං සඞ්ඝත්ථෙරං කත්වා ගමිස්සාමී’’ති චින්තෙන්තො භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො ථෙරස්ස විහාරං ගන්ත්වා දිවාට්ඨානෙ ථෙරස්ස වත්තං දස්සෙත්වා එකමන්තං නිසීදි.

ථෙරො ආහ – ‘‘කිං, ධම්මදින්න, චිරස්සං ආගතොසී’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, තිස්සමහාවිහාරතො මෙ භික්ඛුසඞ්ඝො සාසනං පෙසෙසි, අහං එකකො න ගමිස්සාමි, තුම්හෙහි පන සද්ධිං ගන්තුකාමො හුත්වා ආගතොම්හී’’ති සාරණීයකථං කථෙන්තොව පපඤ්චෙත්වා ‘‘කදා, භන්තෙ, තුම්හෙහි අයං ධම්මො අධිගතො’’ති පුච්ඡි. සට්ඨිමත්තානි, ආවුසො ධම්මදින්න, වස්සානි හොන්තීති . සමාපත්තිං පන, භන්තෙ, වළඤ්ජෙථාති. ආම, ආවුසොති. එකං පොක්ඛරණිං මාපෙතුං සක්කුණෙය්යාථ, භන්තෙති? ‘‘න, ආවුසො, එතං භාරිය’’න්ති වත්වා සම්මුඛට්ඨානෙ පොක්ඛරණිං මාපෙසි. ‘‘එත්ථ, භන්තෙ, එකං පදුමගච්ඡං මාපෙථා’’ති ච වුත්තො තම්පි මාපෙසි. ඉදානෙත්ථ මහන්තං පුප්ඵං දස්සෙථාති. ථෙරො තම්පි දස්සෙසි. එත්ථ සොළසවස්සුද්දෙසිකං ඉත්ථිරූපං දස්සෙථාති . ථෙරො සොළසවස්සුද්දෙසිකං ඉත්ථිරූපං දස්සෙසි. තතො නං ආහ – ‘‘ඉදං, භන්තෙ, පුනප්පුනං සුභතො මනසි කරොථා’’ති. ථෙරො අත්තනාව මාපිතං ඉත්ථිරූපං ඔලොකෙන්තො ලොභං උප්පාදෙසි. තදා අත්තනො පුථුජ්ජනභාවං ඤත්වා ‘‘අවස්සයො මෙ සප්පුරිස හොහී’’ති අන්තෙවාසිකස්ස සන්තිකෙ උක්කුටිකං නිසීදි. ‘‘එතදත්ථමෙවාහං, භන්තෙ, ආගතො’’ති ථෙරස්ස අසුභවසෙන සල්ලහුකං කත්වා කම්මට්ඨානං කථෙත්වා ථෙරස්ස ඔකාසං කාතුං බහි නික්ඛන්තො. සුපරිමද්දිතසඞ්ඛාරො ථෙරො තස්මිං දිවාට්ඨානතො නික්ඛන්තමත්තෙයෙව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. අථ නං සඞ්ඝත්ථෙරං කත්වා ධම්මදින්නත්ථෙරො තිස්සමහාවිහාරං ගන්ත්වා සඞ්ඝස්ස ධම්මකථං කථෙසි. එවරූපස්ස සමාපත්තිවසෙන වික්ඛම්භිතො කිලෙසො තථා වික්ඛම්භිතොව හොති.

එකච්චස්ස පන වුත්තනයෙනෙව විපස්සනාය කම්මං කරොන්තස්ස කිලෙසො ඔකාසං න ලභති, විපස්සනාවසෙන වික්ඛම්භිතොව හොති. සො තං තථා වික්ඛම්භිතමෙව කත්වා විවට්ටෙත්වා අරහත්තං ගණ්හාති, බුද්ධකාලෙ සට්ඨිමත්තා ආරද්ධවිපස්සකා භික්ඛූ විය. තෙ කිර සත්ථු සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා විවිත්තං අරඤ්ඤං පවිසිත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තා කිලෙසානං අසමුදාචාරවසෙන ‘‘පටිවිද්ධමග්ගඵලා මය’’න්ති සඤ්ඤාය මග්ගඵලත්ථාය වායාමං අකත්වා ‘‘අම්හෙහි පටිවිද්ධධම්මං දසබලස්ස ආරොචෙස්සාමා’’ති සත්ථු සන්තිකං ආගච්ඡන්ති.

සත්ථා තෙසං පුරෙ ආගමනතොව ආනන්දත්ථෙරං ආහ – ‘‘ආනන්ද, පධානකම්මිකා භික්ඛූ අජ්ජ මං පස්සිතුං ආගමිස්සන්ති, තෙසං මම දස්සනාය ඔකාසං අකත්වා ‘ආමකසුසානං ගන්ත්වා අල්ලඅසුභභාවනං කරොථා’ති පහිණෙය්යාසී’’ති. ථෙරො තෙසං ආගතානං සත්ථාරා කථිතසාසනං ආරොචෙසි. තෙ ‘‘තථාගතො අජානිත්වා න කථෙස්සති, අද්ධා එත්ථ කාරණං භවිස්සතී’’ති ආමකසුසානං ගන්ත්වා අල්ලඅසුභං ඔලොකෙන්තා ලොභං උප්පාදෙත්වා ‘‘ඉදං නූන සම්මාසම්බුද්ධෙන දිට්ඨං භවිස්සතී’’ති ජාතසංවෙගා ලද්ධමග්ගං කම්මට්ඨානං ආදිතො පට්ඨාය ආරභිංසු. සත්ථා තෙසං විපස්සනාය ආරද්ධභාවං ඤත්වා ගන්ධකුටියං නිසින්නොව ඉමං ඔභාසගාථමාහ –

‘‘යානිමානි අපත්තානි, අලාබූනෙව සාරදෙ;

කාපොතකානි අට්ඨීනි, තානි දිස්වාන කා රතී’’ති. (ධ. ප. 149);

ගාථාපරියොසානෙ අරහත්තඵලෙ පතිට්ඨහිංසු. එවරූපානං විපස්සනාවසෙන වික්ඛම්භිතා කිලෙසා තථා වික්ඛම්භිතාව හොන්ති.

එකච්චස්ස වුත්තනයෙනෙව නවකම්මං කරොන්තස්ස කිලෙසො ඔකාසං න ලභති, නවකම්මවසෙන වික්ඛම්භිතොව හොති. සො තං තථා වික්ඛම්භිතමෙව කත්වා විවට්ටෙත්වා අරහත්තං ගණ්හාති චිත්තලපබ්බතෙ තිස්සත්ථෙරො විය. තස්ස කිර අට්ඨවස්සිකකාලෙ අනභිරති උප්පජ්ජි, සො තං විනොදෙතුං අසක්කොන්තො අත්තනො චීවරං ධොවිත්වා රජිත්වා පත්තං පචිත්වා කෙසෙ ඔහාරෙත්වා උපජ්ඣායං වන්දිත්වා අට්ඨාසි. අථ නං ථෙරො ආහ – ‘‘කිං, ආවුසො මහාතිස්ස, අතුට්ඨස්ස විය තෙ ආකාරො’’ති? ආම, භන්තෙ, අනභිරති මෙ උප්පන්නා, තං විනොදෙතුං න සක්කොමීති. ථෙරො තස්සාසයං ඔලොකෙන්තො අරහත්තස්ස උපනිස්සයං දිස්වා අනුකම්පාවසෙන ආහ – ‘‘ආවුසො තිස්ස, මයං මහල්ලකා, එකං නො වසනට්ඨානං කරොහී’’ති . දුතියකථං අකථිතපුබ්බො භික්ඛු ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති සම්පටිච්ඡි.

අථ නං ථෙරො ආහ – ‘‘ආවුසො, නවකම්මං කරොන්තො උද්දෙසමග්ගඤ්ච මා විස්සජ්ජි, කම්මට්ඨානඤ්ච මනසි කරොහි, කාලෙන ච කාලං කසිණපරිකම්මං කරොහී’’ති. ‘‘එවං කරිස්සාමි, භන්තෙ’’ති ථෙරං වන්දිත්වා තථාරූපං සප්පායට්ඨානං ඔලොකෙත්වා ‘‘එත්ථ කාතුං සක්කා’’ති දාරූහි පූරෙත්වා ඣාපෙත්වා සොධෙත්වා ඉට්ඨකාහි පරික්ඛිපිත්වා ද්වාරවාතපානාදීනි යොජෙත්වා සද්ධිං චඞ්කමනභූමිභිත්තිපරිකම්මාදීහි ලෙණං නිට්ඨාපෙත්වා මඤ්චපීඨං සන්ථරිත්වා ථෙරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, නිට්ඨිතං ලෙණෙ පරිකම්මං, වසථා’’ති ආහ. ආවුසො, දුක්ඛෙන තයා එතං කම්මං කතං, අජ්ජ එකදිවසං ත්වඤ්ඤෙවෙත්ථ වසාහීති. සො ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති වන්දිත්වා පාදෙ ධොවිත්වා ලෙණං පවිසිත්වා පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිසින්නො අත්තනා කතකම්මං ආවජ්ජි. තස්ස ‘‘මනාපං මයා උපජ්ඣායස්ස කායවෙය්යාවච්චං කත’’න්ති චින්තෙන්තස්ස අබ්භන්තරෙ පීති උප්පන්නා. සො තං වික්ඛම්භෙත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අග්ගඵලං අරහත්තං පාපුණි. එවරූපස්ස නවකම්මවසෙන වික්ඛම්භිතො කිලෙසො තථා වික්ඛම්භිතොව හොති.

එකච්චො පන බ්රහ්මලොකතො ආගතො සුද්ධසත්තො හොති. තස්ස අනාසෙවනතාය කිලෙසො න සමුදාචරති, භවවසෙන වික්ඛම්භිතො හොති. සො තං තථා වික්ඛම්භිතමෙව කත්වා විවට්ටෙත්වා අරහත්තං ගණ්හාති ආයස්මා මහාකස්සපො විය. සො හි ආයස්මා අගාරමජ්ඣෙපි කාමෙ අපරිභුඤ්ජිත්වා මහාසම්පත්තිං පහාය පබ්බජිත්වා නික්ඛන්තො අන්තරාමග්ගෙ පච්චුග්ගමනත්ථාය ආගතං සත්ථාරං දිස්වා වන්දිත්වා තීහි ඔවාදෙහි උපසම්පදං ලභිත්වා අට්ඨමෙ අරුණෙ සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. එවරූපස්ස භවවසෙන වික්ඛම්භිතො කිලෙසො තථා වික්ඛම්භිතොව හොති.

යො පන අනනුභූතපුබ්බං රූපාදිආරම්මණං ලභිත්වා තත්ථෙව විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා විවට්ටෙත්වා අරහත්තං ගණ්හාති, එවරූපස්ස අනනුභූතාරම්මණවසෙන කාමච්ඡන්දො අනුප්පන්නොව නුප්පජ්ජති නාම.

උප්පන්නො වා කාමච්ඡන්දො පහීයතීති එත්ථ උප්පන්නොති ජාතො භූතො සමුදාගතො. පහීයතීති තදඞ්ගප්පහානං, වික්ඛම්භනප්පහානං, සමුච්ඡෙදප්පහානං, පටිපස්සද්ධිප්පහානං, නිස්සරණප්පහානන්ති ඉමෙහි පඤ්චහි පහානෙහි පහීයති, න පුන උප්පජ්ජතීති අත්ථො. තත්ථ විපස්සනාය කිලෙසා තදඞ්ගවසෙන පහීයන්තීති විපස්සනා තදඞ්ගප්පහානන්ති වෙදිතබ්බා. සමාපත්ති පන කිලෙසෙ වික්ඛම්භෙතීති සා වික්ඛම්භනප්පහානන්ති වෙදිතබ්බා. මග්ගො සමුච්ඡින්දන්තො උප්පජ්ජති, ඵලං පටිප්පස්සම්භයමානං, නිබ්බානං සබ්බකිලෙසෙහි නිස්සටන්ති ඉමානි තීණි සමුච්ඡෙදපටිපස්සද්ධිනිස්සරණප්පහානානීති වුච්චන්ති. ඉමෙහි ලොකියලොකුත්තරෙහි පඤ්චහි පහානෙහි පහීයතීති අත්ථො.

අසුභනිමිත්තන්ති දසසු අසුභෙසු උප්පන්නං සාරම්මණං පඨමජ්ඣානං. තෙනාහු පොරාණා – ‘‘අසුභම්පි අසුභනිමිත්තං, අසුභාරම්මණා ධම්මාපි අසුභනිමිත්ත’’න්ති. යොනිසොමනසිකරොතොති. ‘‘තත්ථ කතමො යොනිසොමනසිකාරො? අනිච්චෙ අනිච්ච’’න්තිආදිනා නයෙන වුත්තස්ස උපායමනසිකාරස්ස වසෙන මනසිකරොතො. අනුප්පන්නො චෙව කාමච්ඡන්දො නුප්පජ්ජතීති අසමුදාගතො න සමුදාගච්ඡති. උප්පන්නො ච කාමච්ඡන්දො පහීයතීති සමුදාගතො ච කාමච්ඡන්දො පඤ්චවිධෙන පහානෙන පහීයති.

අපිච ඡ ධම්මා කාමච්ඡන්දස්ස පහානාය සංවත්තන්ති – අසුභනිමිත්තස්ස උග්ගහො, අසුභභාවනානුයොගො, ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරතා, භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතා, කල්යාණමිත්තතා සප්පායකථාති. දසවිධඤ්හි අසුභනිමිත්තං උග්ගණ්හන්තස්සාපි කාමච්ඡන්දො පහීයති, භාවෙන්තස්සාපි, ඉන්ද්රියෙසු පිහිතද්වාරස්සාපි, චතුන්නං පඤ්චන්නං ආලොපානං ඔකාසෙ සති උදකං පිවිත්වා යාපනසීලතාය භොජනෙ මත්තඤ්ඤුනොපි. තෙනෙතං වුත්තං –

‘‘චත්තාරො පඤ්ච ආලොපෙ, අභුත්වා උදකං පිවෙ;

අලං ඵාසුවිහාරාය, පහිතත්තස්ස භික්ඛුනො’’ති. (ථෙරගා. 983);

අසුභකම්මිකතිස්සත්ථෙරසදිසෙ අසුභභාවනාරතෙ කල්යාණමිත්තෙ සෙවන්තස්සාපි කාමච්ඡන්දො පහීයති, ඨානනිසජ්ජාදීසු දසඅසුභනිස්සිතසප්පායකථායපි පහීයති. තෙන වුත්තං – ‘‘ඡ ධම්මා කාමච්ඡන්දස්ස පහානාය සංවත්තන්තී’’ති.

17. සත්තමෙ මෙත්තා චෙතොවිමුත්තීති සබ්බසත්තෙසු හිතඵරණකා මෙත්තා. යස්මා පන තංසම්පයුත්තචිත්තං නීවරණාදීහි පච්චනීකධම්මෙහි විමුච්චති, තස්මා සා ‘‘චෙතොවිමුත්තී’’ති වුච්චති. විසෙසතො වා සබ්බබ්යාපාදපරියුට්ඨානෙන විමුත්තත්තා සා චෙතොවිමුත්තීති වෙදිතබ්බා. තත්ථ ‘‘මෙත්තා’’ති එත්තාවතා පුබ්බභාගොපි වට්ටති, ‘‘චෙතොවිමුත්තී’’ති වුත්තත්තා පන ඉධ තිකචතුක්කජ්ඣානවසෙන අප්පනාව අධිප්පෙතා. යොනිසොමනසිකරොතොති තං මෙත්තං චෙතොවිමුත්තිං වුත්තලක්ඛණෙන උපායමනසිකාරෙන මනසිකරොන්තස්ස.

අපිච ඡ ධම්මා බ්යාපාදස්ස පහානාය සංවත්තන්ති – මෙත්තානිමිත්තස්ස උග්ගහො, මෙත්තාභාවනානුයොගො, කම්මස්සකතාපච්චවෙක්ඛණා, පටිසඞ්ඛානබහුලතා, කල්යාණමිත්තතා, සප්පායකථාති. ඔදිස්සකඅනොදිස්සකදිසාඵරණානඤ්හි අඤ්ඤතරවසෙන මෙත්තං උග්ගණ්හන්තස්සාපි බ්යාපාදො පහීයති, ඔධිසො අනොධිසො දිසාඵරණවසෙන මෙත්තං භාවෙන්තස්සාපි. ‘‘ත්වං එතස්ස කුද්ධො කිං කරිස්සසි, කිමස්ස සීලාදීනි නාසෙතුං සක්ඛිස්සසි, නනු ත්වං අත්තනො කම්මෙන ආගන්ත්වා අත්තනො කම්මෙනෙව ගමිස්සසි? පරස්ස කුජ්ඣනං නාම වීතච්චිතඞ්ගාරතත්තඅයසලාකගූථාදීනි ගහෙත්වා පරං පහරිතුකාමතාසදිසං හොති. එසොපි තව කුද්ධො කිං කරිස්සති, කිං තෙ සීලාදීනි නාසෙතුං සක්ඛිස්සති? එස අත්තනො කම්මෙන ආගන්ත්වා අත්තනො කම්මෙනෙව ගමිස්සති, අප්පටිච්ඡිතපහෙණකං විය පටිවාතං ඛිත්තරජොමුට්ඨි විය ච එතස්සෙවෙස කොධො මත්ථකෙ පතිස්සතී’’ති එවං අත්තනො ච පරස්ස ච කම්මස්සකතං පච්චවෙක්ඛතොපි, උභයකම්මස්සකතං පච්චවෙක්ඛිත්වා පටිසඞ්ඛානෙ ඨිතස්සාපි, අස්සගුත්තත්ථෙරසදිසෙ මෙත්තාභාවනාරතෙ කල්යාණමිත්තෙ සෙවන්තස්සාපි බ්යාපාදො පහීයති, ඨානනිසජ්ජාදීසු මෙත්තානිස්සිතසප්පායකථායපි පහීයති. තෙන වුත්තං – ‘‘ඡ ධම්මා බ්යාපාදස්ස පහානාය සංවත්තන්තී’’ති. සෙසමිධ ඉතො පරෙසු ච වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං, විසෙසමත්තමෙව පන වක්ඛාමාති.

18. අට්ඨමෙ ආරම්භධාතූආදීසු ආරම්භධාතු නාම පඨමාරම්භවීරියං. නික්කමධාතු නාම කොසජ්ජතො නික්ඛන්තත්තා තතො බලවතරං. පරක්කමධාතු නාම පරං පරං ඨානං අක්කමනතො තතොපි බලවතරං. අට්ඨකථායං පන ‘‘ආරම්භො චෙතසො කාමානං පනූදනාය, නික්කමො චෙතසො පලිඝුග්ඝාටනාය, පරක්කමො චෙතසො බන්ධනච්ඡෙදනායා’’ති වත්වා ‘‘තීහි පෙතෙහි අධිමත්තවීරියමෙව කථිත’’න්ති වුත්තං.

ආරද්ධවීරියස්සාති පරිපුණ්ණවීරියස්ස චෙව පග්ගහිතවීරියස්ස ච. තත්ථ චතුදොසාපගතං වීරියං ආරද්ධන්ති වෙදිතබ්බං. න ච අතිලීනං හොති, න ච අතිපග්ගහිතං, න ච අජ්ඣත්තං සංඛිත්තං, න ච බහිද්ධා වික්ඛිත්තං. තදෙතං දුවිධං හොති – කායිකං, චෙතසිකඤ්ච. තත්ථ ‘‘ඉධ භික්ඛු දිවසං චඞ්කමෙන නිසජ්ජාය ආවරණීයෙහි ධම්මෙහි චිත්තං පරිසොධෙතී’’ති (විභ. 519) එවං රත්තිදිවසස්ස පඤ්ච කොට්ඨාසෙ කායෙන ඝටෙන්තස්ස වායමන්තස්ස කායිකවීරියං වෙදිතබ්බං. ‘‘න තාවාහං ඉතො ලෙණා නික්ඛමිස්සාමි, යාව මෙ න අනුපාදාය ආසවෙහි චිත්තං විමුච්චතී’’ති එවං ඔකාසපරිච්ඡෙදෙන වා, ‘‘න තාවාහං ඉමං පල්ලඞ්කං භින්දිස්සාමී’’ති එවං නිසජ්ජාදිපරිච්ඡෙදෙන වා මානසං බන්ධිත්වා ඝටෙන්තස්ස වායමන්තස්ස චෙතසිකවීරියං වෙදිතබ්බං. තදුභයම්පි ඉධ වට්ටති. දුවිධෙනාපි හි ඉමිනා වීරියෙන ආරද්ධවීරියස්ස අනුප්පන්නඤ්චෙව ථිනමිද්ධං නුප්පජ්ජති, උප්පන්නඤ්ච ථිනමිද්ධං පහීයති මිලක්ඛතිස්සත්ථෙරස්ස විය, ගාමන්තපබ්භාරවාසිමහාසීවත්ථෙරස්ස විය, පීතිමල්ලකත්ථෙරස්ස විය, කුටුම්බියපුත්තතිස්සත්ථෙරස්ස විය ච. එතෙසු හි පුරිමා තයො අඤ්ඤෙ ච එවරූපා කායිකවීරියෙන ආරද්ධවීරියා, කුටුම්බියපුත්තතිස්සත්ථෙරො අඤ්ඤෙ ච එවරූපා චෙතසිකවීරියෙන ආරද්ධවීරියා, උච්චාවාලුකවාසී මහානාගත්ථෙරො පන ද්වීහිපි වීරියෙහි ආරද්ධවීරියොව. ථෙරො කිර එකං සත්තාහං චඞ්කමති, එකං තිට්ඨති, එකං නිසීදති, එකං නිපජ්ජති. මහාථෙරස්ස එකඉරියාපථොපි අසප්පායො නාම නත්ථි, චතුත්ථෙ සත්තාහෙ විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තෙ පතිට්ඨාසි.

අපිච ඡ ධම්මා ථිනමිද්ධස්ස පහානාය සංවත්තන්ති – අතිභොජනෙ නිමිත්තග්ගාහො, ඉරියාපථසම්පරිවත්තනතා, ආලොකසඤ්ඤාමනසිකාරො, අබ්භොකාසවාසො, කල්යාණමිත්තතා, සප්පායකථාති. ආහරහත්ථක-භුත්තවමිතක-තත්රවට්ටක-අලංසාටක-කාකමාසක-බ්රාහ්මණාදයො විය භොජනං භුඤ්ජිත්වා රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානෙ නිසින්නස්ස හි සමණධම්මං කරොතො ථිනමිද්ධං මහාහත්ථී විය ඔත්ථරන්තං ආගච්ඡති, චතුපඤ්චආලොපඔකාසං පන ඨපෙත්වා පානීයං පිවිත්වා යාපනසීලස්ස භික්ඛුනො තං න හොතීති එවං අතිභොජනෙ නිමිත්තං ගණ්හන්තස්සාපි ථිනමිද්ධං පහීයති. යස්මිං ඉරියාපථෙ ථිනමිද්ධං ඔක්කමති, තතො අඤ්ඤං පරිවත්තෙන්තස්සාපි, රත්තිං චන්දාලොකදීපාලොකඋක්කාලොකෙ දිවා සූරියාලොකං මනසිකරොන්තස්සාපි , අබ්භොකාසෙ වසන්තස්සාපි, මහාකස්සපත්ථෙරසදිසෙ පහීනථිනමිද්ධෙ කල්යාණමිත්තෙ සෙවන්තස්සාපි ථිනමිද්ධං පහීයති, ඨානනිසජ්ජාදීසු ධුතඞ්ගනිස්සිතසප්පායකථායපි පහීයති. තෙන වුත්තං – ‘‘ඡ ධම්මා ථිනමිද්ධස්ස පහානාය සංවත්තන්තී’’ති.

19. නවමෙ වූපසන්තචිත්තස්සාති ඣානෙන වා විපස්සනාය වා වූපසමිතචිත්තස්ස.

අපිච ඡ ධම්මා උද්ධච්චකුක්කුච්චස්ස පහානාය සංවත්තන්ති – බහුස්සුතතා, පරිපුච්ඡකතා, විනයෙ පකතඤ්ඤුතා, වුද්ධසෙවිතා, කල්යාණමිත්තතා, සප්පායකථාති. බාහුසච්චෙනාපි හි එකං වා ද්වෙ වා තයො වා චත්තාරො වා පඤ්ච වා නිකායෙ පාළිවසෙන ච අත්ථවසෙන ච උග්ගණ්හන්තස්සාපි උද්ධච්චකුක්කුච්චං පහීයති, කප්පියාකප්පියපරිපුච්ඡාබහුලස්සාපි, විනයපඤ්ඤත්තියං චිණ්ණවසීභාවතාය පකතඤ්ඤුනොපි, වුඩ්ඪෙ මහල්ලකත්ථෙරෙ උපසඞ්කමන්තස්සාපි, උපාලිත්ථෙරසදිසෙ විනයධරෙ කල්යාණමිත්තෙ සෙවන්තස්සාපි උද්ධච්චකුක්කුච්චං පහීයති, ඨානනිසජ්ජාදීසු කප්පියාකප්පියනිස්සිතසප්පායකථායපි පහීයති. තෙන වුත්තං – ‘‘ඡ ධම්මා උද්ධච්චකුක්කුච්චස්ස පහානාය සංවත්තන්තී’’ති.

20. දසමෙ යොනිසො, භික්ඛවෙ, මනසිකරොතොති වුත්තනයෙනෙව උපායතො මනසිකරොන්තස්ස.

අපිච ඡ ධම්මා විචිකිච්ඡාය පහානාය සංවත්තන්ති – බහුස්සුතතා, පරිපුච්ඡකතා, විනයෙ පකතඤ්ඤුතා, අධිමොක්ඛබහුලතා, කල්යාණමිත්තතා, සප්පායකථාති. බහුසච්චෙනාපි හි එකං වා…පෙ… පඤ්ච වා නිකායෙ පාළිවසෙන ච අත්ථවසෙන ච උග්ගණ්හන්තස්සාපි විචිකිච්ඡා පහීයති, තීණි රතනානි ආරබ්භ පරිපුච්ඡාබහුලස්සාපි, විනයෙ චිණ්ණවසීභාවස්සාපි, තීසු රතනෙසු ඔකප්පනියසද්ධාසඞ්ඛාතඅධිමොක්ඛබහුලස්සාපි, සද්ධාධිමුත්තෙ වක්කලිත්ථෙරසදිසෙ කල්යාණමිත්තෙ සෙවන්තස්සාපි විචිකිච්ඡා පහීයති, ඨානනිසජ්ජාදීසු තිණ්ණං රතනානං ගුණනිස්සිතසප්පායකථායපි පහීයති. තෙන වුත්තං – ‘‘ඡ ධම්මා විචිකිච්ඡාය පහානාය සංවත්තන්තී’’ති. ඉමස්මිං නීවරණප්පහානවග්ගෙ වට්ටවිවට්ටං කථිතන්ති.

නීවරණප්පහානවග්ගවණ්ණනා.