📜

1. රූපාදිවග්ගවණ්ණනා

නිදානවණ්ණනා

විභාගවන්තානං ¶ සභාවවිභාවනං විභාගදස්සනවසෙනෙව හොතීති පඨමං තාව නිපාතසුත්තවසෙන විභාගං දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ අඞ්ගුත්තරාගමො නාමා’’තිආදිමාහ. තත්ථ තත්ථාති ‘‘අඞ්ගුත්තරාගමස්ස අත්ථං පකාසයිස්සාමී’’ති යදිදං වුත්තං, තස්මිං වචනෙ, ‘‘යස්ස අත්ථං පකාසයිස්සාමී’’ති පටිඤ්ඤාතං, සො අඞ්ගුත්තරාගමො නාම නිපාතසුත්තවසෙන එවං විභාගොති අත්ථො. අථ වා තත්ථාති ‘‘අඞ්ගුත්තරනිස්සිතං අත්ථ’’න්ති එතස්මිං වචනෙ යො අඞ්ගුත්තරාගමො වුත්තො, සො නිපාතසුත්තාදිවසෙන එදිසොති අත්ථො.

ඉදානි තං ආදිතො පට්ඨාය සංවණ්ණිතුකාමො අත්තනො සංවණ්ණනාය පඨමමහාසඞ්ගීතියං නික්ඛිත්තානුක්කමෙන පවත්තභාවදස්සනත්ථං ‘‘තස්ස නිපාතෙසු…පෙ… වුත්තං නිදානමාදී’’තිආදිමාහ. තත්ථ යථාපච්චයං තත්ථ තත්ථ දෙසිතත්තා පඤ්ඤත්තත්තා ච විප්පකිණ්ණානං ධම්මවිනයානං සඞ්ගහෙත්වා ගායනං කථනං සඞ්ගීති. එතෙන තංතංසික්ඛාපදානං සුත්තානඤ්ච ආදිපරියොසානෙසු ¶ අන්තරන්තරා ච සම්බන්ධවසෙන ඨපිතං සඞ්ගීතිකාරවචනං සඞ්ගහිතං හොති. සඞ්ගීයමානස්ස අත්ථස්ස මහන්තතාය පූජනීයතාය ච මහතී සඞ්ගීති මහාසඞ්ගීති, පඨමා මහාසඞ්ගීති පඨමමහාසඞ්ගීති, තස්සා පවත්තිකාලො පඨමමහාසඞ්ගීතිකාලො, තස්මිං පඨමමහාසඞ්ගීතිකාලෙ. නිදදාති දෙසනං දෙසකාලාදිවසෙන අවිදිතං විදිතං කත්වා නිදස්සෙතීති නිදානං. යො ලොකියෙහි උපොග්ඝාතොති වුච්චති, ස්වායමෙත්ථ ‘‘එවං මෙ සුත’’න්තිආදිකො ගන්ථො වෙදිතබ්බො. න ‘‘සනිදානාහං, භික්ඛවෙ, ධම්මං දෙසෙමී’’තිආදීසු (අ. නි. 3.126) විය අජ්ඣාසයාදිදෙසනුප්පත්තිහෙතු. තෙනෙවාහ – ‘‘එවං මෙ සුතන්තිආදිකං ආයස්මතා ආනන්දෙන පඨමමහාසඞ්ගීතිකාලෙ වුත්තං නිදානමාදී’’ති.

1. ‘‘සා පනෙසා’’තිආදිනා බාහිරනිදානෙ වත්තබ්බං අතිදිසිත්වා ඉදානි අබ්භන්තරනිදානං ආදිතො පට්ඨාය සංවණ්ණිතුං ‘‘යං පනෙත’’න්ති වුත්තං. තත්ථ යස්මා සංවණ්ණනං කරොන්තෙන සංවණ්ණෙතබ්බෙ ධම්මෙ පදානි පදවිභාගං තදත්ථඤ්ච දස්සෙත්වා තතො පරං පිණ්ඩත්ථාදිනිදස්සනවසෙන ච සංවණ්ණනා කාතබ්බා, තස්මා පදානි තාව දස්සෙන්තො ‘‘එවන්ති නිපාතපද’’න්තිආදිමාහ ¶ . තත්ථ පදවිභාගොති පදානං විසෙසො, න පදවිග්ගහො. අථ වා පදානි ච පදවිභාගො ච පදවිභාගො, පදවිග්ගහො ච පදවිභාගො ච පදවිභාගොති වා එකසෙසවසෙන පදපදවිග්ගහා පදවිභාගසද්දෙන වුත්තාති වෙදිතබ්බං. තත්ථ පදවිග්ගහො ‘‘ජෙතස්ස වනං ජෙතවන’’න්තිආදිනා සමාසපදෙසු දට්ඨබ්බො.

අත්ථතොති පදත්ථතො. තං පන පදත්ථං අත්ථුද්ධාරක්කමෙන පඨමං එවං-සද්දස්ස දස්සෙන්තො ‘‘එවං-සද්දො තාවා’’තිආදිමාහ. අවධාරණාදීති එත්ථ ආදි-සද්දෙන ඉදමත්ථපුච්ඡාපරිමාණාදිඅත්ථානං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. තථා හි ‘‘එවංගතානි පුථුසිප්පායතනානි, එවමාදීනී’’තිආදීසු ඉදං-සද්දස්ස අත්ථෙ එවං-සද්දො. ගත-සද්දො හි පකාරපරියායො, තථා විධාකාර-සද්දා ච. තථා හි විධයුත්තගතසද්දෙ ලොකියා පකාරත්ථෙ වදන්ති. ‘‘එවං සු තෙ සුන්හාතා සුවිලිත්තා කප්පිතකෙසමස්සූ ආමුක්කමණිකුණ්ඩලාභරණා ඔදාතවත්ථවසනා පඤ්චහි කාමගුණෙහි සමප්පිතා සමඞ්ගීභූතා පරිචාරෙන්ති සෙය්යථාපි ත්වං එතරහි ¶ සාචරියකොති. නො හිදං, භො ගොතමා’’තිආදීසු (දී. නි. 1.286) පුච්ඡායං. ‘‘එවං ලහුපරිවත්තං (අ. නි. 1.48), එවමායුපරියන්තො’’ති (දී. නි. 1.244; පාරා. 12) ච ආදීසු පරිමාණෙ.

නනු ච ‘‘එවං සු තෙ සුන්හාතා සුවිලිත්තා එවමායුපරියන්තො’’ති එත්ථ එවං-සද්දෙන පුච්ඡනාකාරපරිමාණාකාරානං වුත්තත්තා ආකාරත්ථො එව එවං-සද්දොති? න, විසෙසසබ්භාවතො. ආකාරමත්තවාචකො හි එවං-සද්දො ආකාරත්ථොති අධිප්පෙතො යථා ‘‘එවං බ්යාඛො’’තිආදීසු (ම. නි. 1.234; පාචි. 417; චූළව. 65), න පන ආකාරවිසෙසවාචකො. එවඤ්ච කත්වා ‘‘එවං ජාතෙන මච්චෙනා’’තිආදීනි (ධ. ප. 53) උපමාදිඋදාහරණානි උපපන්නානි හොන්ති. තථා හි ‘‘යථා හි…පෙ… බහු’’න්ති (ධ. ප. 53) එත්ථ පුප්ඵරාසිට්ඨානියතො මනුස්සූපපත්තිසප්පුරිසූපනිස්සයසද්ධම්මස්සවනයොනිසොමනසිකාරභොගසම්පත්ති- ආදිදානාදිපුඤ්ඤකිරියාහෙතුසමුදායතො සොභාසුගන්ධතාදිගුණයොගතො මාලාගුණසදිසියො පහූතා පුඤ්ඤකිරියා මරිතබ්බසභාවතාය මච්චෙන සත්තෙන කත්තබ්බාති ජොතිතත්තා පුප්ඵරාසිමාලාගුණාව උපමා. තෙසං උපමාකාරො යථා-සද්දෙන අනියමතො වුත්තොති ‘‘එවං-සද්දො උපමාකාරනිගමනත්ථො’’ති වත්තුං යුත්තං, සො පන උපමාකාරො නියමියමානො අත්ථතො උපමාව හොතීති ආහ – ‘‘උපමායං ආගතො’’ති. තථා ‘‘එවං ඉමිනා ආකාරෙන අභික්කමිතබ්බ’’න්තිආදිනා උපදිසියමානාය සමණසාරුප්පාය ආකප්පසම්පත්තියා යො තත්ථ උපදිසනාකාරො, සො අත්ථතො උපදෙසො එවාති වුත්තං – ‘‘එවං තෙ…පෙ… උපදෙසෙ’’ති. තථා එවමෙතං ¶ භගවා, එවමෙතං සුගතාති එත්ථ භගවතා යථාවුත්තමත්ථං අවිපරීතතො ජානන්තෙහි කතං තත්ථ සංවිජ්ජමානගුණානං පකාරෙහි හංසනං උදග්ගතාකරණං සම්පහංසනං, යො තත්ථ සම්පහංසනාකාරොති යොජෙතබ්බං.

එවමෙවං පනායන්ති එත්ථ ගරහණාකාරොති යොජෙතබ්බං, සො ච ගරහණාකාරො ‘‘වසලී’’තිආදිඛුංසනසද්දසන්නිධානතො ඉධ එවං-සද්දෙන පකාසිතොති විඤ්ඤායති. යථා චෙත්ථ, එවං උපමාකාරාදයොපි උපමාදිවසෙන වුත්තානං පුප්ඵරාසිආදිසද්දානං සන්නිධානතොති දට්ඨබ්බං. එවං, භන්තෙති ඛොතිආදීසු පන ධම්මස්ස සාධුකං සවනමනසිකාරෙන නියොජිතෙහි භික්ඛූහි අත්තනො තත්ථ ඨිතභාවස්ස පටිජානනවසෙන වුත්තත්තා ¶ එත්ථ එවං-සද්දො වචනසම්පටිච්ඡනත්ථො වුත්තො, තෙන ‘‘එවං, භන්තෙ, සාධු භන්තෙ, සුට්ඨු භන්තෙ’’ති වුත්තං හොති. එවඤ්ච වදෙහීති ‘‘යථාහං වදාමි, එවං සමණං ආනන්දං වදෙහී’’ති වදනාකාරො ඉදානි වත්තබ්බො එවං-සද්දෙන නිදස්සීයතීති නිදස්සනත්ථො වුත්තො. එවං නොති එත්ථාපි තෙසං යථාවුත්තධම්මානං අහිතදුක්ඛාවහභාවෙ සන්නිට්ඨානජනනත්ථං අනුමතිග්ගහණවසෙන ‘‘නො වා, කථං වො එත්ථ හොතී’’ති පුච්ඡාය කතාය ‘‘එවං නො එත්ථ හොතී’’ති වුත්තත්තා තදාකාරසන්නිට්ඨානං එවං-සද්දෙන විභාවිතන්ති විඤ්ඤායති. සො පන තෙසං ධම්මානං අහිතාය දුක්ඛාය සංවත්තනාකාරො නියමියමානො අවධාරණත්ථො හොතීති ආහ – ‘‘එවං නො එත්ථ හොතීතිආදීසු අවධාරණෙ’’ති.

නානානයනිපුණන්ති එකත්තනානත්තඅබ්යාපාරඑවංධම්මතාසඞ්ඛාතා, නන්දියාවට්ටතිපුක්ඛලසීහවික්කීළිතඅඞ්කුසදිසාලොචනසඞ්ඛාතා වා ආධාරාදිභෙදවසෙන නානාවිධා නයා නානානයා. නයා වා පාළිගතියො, තා ච පඤ්ඤත්තිආදිවසෙන සංකිලෙසභාගියාදිලොකියාදිතදුභයවොමිස්සකතාදිවසෙන කුසලාදිවසෙන ඛන්ධාදිවසෙන සඞ්ගහාදිවසෙන සමයවිමුත්තාදිවසෙන පධානාදිවසෙන කුසලමූලාදිවසෙන තිකපට්ඨානාදිවසෙන ච නානප්පකාරාති නානානයා, තෙහි නිපුණං සණ්හං සුඛුමන්ති නානානයනිපුණං. ආසයොව අජ්ඣාසයො, තෙ ච සස්සතාදිභෙදෙන තත්ථ ච අප්පරජක්ඛතාදිභෙදෙන ච අනෙකෙ, අත්තජ්ඣාසයාදයො එව වා සමුට්ඨානං උප්පත්තිහෙතු එතස්සාති අනෙකජ්ඣාසයසමුට්ඨානං. අත්ථබ්යඤ්ජනසම්පන්නන්ති අත්ථබ්යඤ්ජනපරිපුණ්ණං උපනෙතබ්බාභාවතො. සඞ්කාසනපකාසනවිවරණවිභජනඋත්තානීකරණපඤ්ඤත්තිවසෙන ඡහි අත්ථපදෙහි අක්ඛරපදබ්යඤ්ජනාකාරනිරුත්තිනිද්දෙසවසෙන ඡහි බ්යඤ්ජනපදෙහි ච සමන්නාගතන්ති වා අත්ථො දට්ඨබ්බො.

විවිධපාටිහාරියන්ති එත්ථ පාටිහාරියපදස්ස වචනත්ථං ‘‘පටිපක්ඛහරණතො රාගාදිකිලෙසාපනයනතො ච පාටිහාරිය’’න්ති වදන්ති. භගවතො පන පටිපක්ඛා රාගාදයො න සන්ති ¶ , යෙ හරිතබ්බා. පුථුජ්ජනානම්පි විගතූපක්කිලෙසෙ අට්ඨගුණසමන්නාගතෙ චිත්තෙ හතපටිපක්ඛෙ ඉද්ධිවිධං පවත්තති, තස්මා තත්ථ පවත්තවොහාරෙන ච න සක්කා ඉධ ‘‘පාටිහාරිය’’න්ති වත්ථුං. සචෙ පන මහාකාරුණිකස්ස භගවතො වෙනෙය්යගතා ච කිලෙසා ¶ පටිපක්ඛා, තෙසං හරණතො ‘‘පාටිහාරිය’’න්ති වුත්තං, එවං සති යුත්තමෙතං. අථ වා භගවතො ච සාසනස්ස ච පටිපක්ඛා තිත්ථියා, තෙසං හරණතො පාටිහාරියං. තෙ හි දිට්ඨිහරණවසෙන ච දිට්ඨිප්පකාසනෙ අසමත්ථභාවෙන ච ඉද්ධිආදෙසනානුසාසනීහි හරිතා අපනීතා හොන්තීති. ‘‘පටී’’ති වා අයං සද්දො ‘‘පච්ඡා’’ති එතස්ස අත්ථං බොධෙති ‘‘තස්මිං පටිපවිට්ඨම්හි, අඤ්ඤො ආගඤ්ඡි බ්රාහ්මණො’’තිආදීසු (සු. නි. 985; චූළනි. පාරායනවග්ගො, වත්ථුගාථා 4) විය, තස්මා සමාහිතෙ චිත්තෙ විගතූපක්කිලෙසෙ කතකිච්චෙන පච්ඡා හරිතබ්බං පවත්තෙතබ්බන්ති පටිහාරියං, අත්තනො වා උපක්කිලෙසෙසු චතුත්ථජ්ඣානමග්ගෙහි හරිතෙසු පච්ඡා හරණං පටිහාරියං, ඉද්ධිආදෙසනානුසාසනියො ච විගතූපක්කිලෙසෙන කතකිච්චෙන ච සත්තහිතත්ථං පුන පවත්තෙතබ්බා, හරිතෙසු ච අත්තනො උපක්කිලෙසෙසු පරසත්තානං උපක්කිලෙසහරණානි හොන්තීති පටිහාරියානි භවන්ති. පටිහාරියමෙව පාටිහාරියං, පටිහාරියෙ වා ඉද්ධිආදෙසනානුසාසනිසමුදායෙ භවං එකමෙකං පාටිහාරියන්ති වුච්චති. පටිහාරියං වා චතුත්ථජ්ඣානං මග්ගො ච පටිපක්ඛහරණතො, තත්ථ ජාතං, තස්මිං වා නිමිත්තභූතෙ, තතො වා ආගතන්ති පාටිහාරියං. තස්ස පන ඉද්ධිආදිභෙදෙන විසයභෙදෙන ච බහුවිධස්ස භගවතො දෙසනායං ලබ්භමානත්තා ආහ – ‘‘විවිධපාටිහාරිය’’න්ති.

න අඤ්ඤථාති භගවතො සම්මුඛා සුතාකාරතො න අඤ්ඤථාති අත්ථො, න පන භගවතො දෙසිතාකාරතො. අචින්තෙය්යානුභාවා හි භගවතො දෙසනා. එවඤ්ච කත්වා ‘‘සබ්බප්පකාරෙන කො සමත්ථො විඤ්ඤාතු’’න්ති ඉදං වචනං සමත්ථිතං භවති, ධාරණබලදස්සනඤ්ච න විරුජ්ඣති සුතාකාරාවිරුජ්ඣනස්ස අධිප්පෙතත්තා. න හෙත්ථ අත්ථන්තරතාපරිහාරො ද්වින්නං අත්ථානං එකවිසයත්තා, ඉතරථා ථෙරො භගවතො දෙසනාය සබ්බථා පටිග්ගහණෙ සමත්ථො අසමත්ථො චාති ආපජ්ජෙය්යාති.

‘‘යො පරො න හොති, සො අත්තා’’ති එවං වුත්තාය නියකජ්ඣත්තසඞ්ඛාතාය සසන්තතියං වත්තනතො තිවිධොපි මෙ-සද්දො කිඤ්චාපි එකස්මිංයෙව අත්ථෙ දිස්සති, කරණසම්පදානසාමිනිද්දෙසවසෙන පන විජ්ජමානභෙදං සන්ධායාහ – ‘‘මෙ-සද්දො තීසු අත්ථෙසු දිස්සතී’’ති.

කිඤ්චාපි ¶ උපසග්ගො කිරියං විසෙසෙති, ජොතකභාවතො පන සතිපි තස්මිං සුත-සද්දො එව තං තමත්ථං වදතීති අනුපසග්ගස්ස සුත-සද්දස්ස අත්ථුද්ධාරෙ සඋපසග්ගස්ස ගහණං න විරුජ්ඣතීති ¶ දස්සෙන්තො ‘‘සඋපසග්ගො ච අනුපසග්ගො චා’’ති ආහ. අස්සාති සුතසද්දස්ස. කම්මභාවසාධනානි ඉධ සුතසද්දෙ සම්භවන්තීති වුත්තං – ‘‘උපධාරිතන්ති වා උපධාරණන්ති වා අත්ථො’’ති. මයාති අත්ථෙ සතීති යදා මෙ-සද්දස්ස කත්තුවසෙන කරණනිද්දෙසො, තදාති අත්ථො. මමාති අත්ථෙ සතීති යදා සම්බන්ධවසෙන සාමිනිද්දෙසො, තදා.

සුතසද්දසන්නිට්ඨානෙ පයුත්තෙන එවං-සද්දෙන සවනකිරියාජොතකෙන භවිතබ්බන්ති වුත්තං – ‘‘එවන්ති සොතවිඤ්ඤාණාදිවිඤ්ඤාණකිච්චනිදස්සන’’න්ති. ආදි-සද්දෙන සම්පටිච්ඡනාදීනං සොතද්වාරිකවිඤ්ඤාණානං තදභිනීහටානඤ්ච මනොද්වාරිකවිඤ්ඤාණානං ගහණං වෙදිතබ්බං. සබ්බෙසම්පි වාක්යානං එවකාරත්ථසහිතත්තා ‘‘සුත’’න්ති එතස්ස සුතමෙවාති අයමත්ථො ලබ්භතීති ආහ – ‘‘අස්සවනභාවප්පටික්ඛෙපතො’’ති. එතෙන අවධාරණෙන නියාමතං දස්සෙති. යථා ච සුතං සුතමෙවාති නියාමෙතබ්බං, තං සම්මා සුතං හොතීති ආහ – ‘‘අනූනාධිකාවිපරීතග්ගහණනිදස්සන’’න්ති. අථ වා සද්දන්තරත්ථාපොහනවසෙන සද්දො අත්ථං වදතීති සුතන්ති අස්සුතං න හොතීති අයමෙතස්ස අත්ථොති වුත්තං – ‘‘අස්සවනභාවප්පටික්ඛෙපතො’’ති. ඉමිනා දිට්ඨාදිවිනිවත්තනං කරොති. ඉදං වුත්තං හොති – න ඉදං මයා දිට්ඨං, න සයම්භුඤාණෙන සච්ඡිකතං, අථ ඛො සුතං, තඤ්ච සම්මදෙවාති. තෙනෙවාහ – ‘‘අනූනාධිකාවිපරීතග්ගහණනිදස්සන’’න්ති. අවධාරණත්ථෙ වා එවං-සද්දෙ අයමත්ථයොජනා – ‘‘කරීයතී’’ති තදපෙක්ඛස්ස සුත-සද්දස්ස අයමත්ථො වුත්තො ‘‘අස්සවනභාවප්පටික්ඛෙපතො’’ති. තෙනෙවාහ – ‘‘අනූනාධිකාවිපරීතග්ගහණනිදස්සන’’න්ති. සවන-සද්දො චෙත්ථ කම්මත්ථො වෙදිතබ්බො ‘‘සුය්යතී’’ති.

එවං සවනහෙතුසවනවිසෙසවසෙන පදත්තයස්ස එකෙන පකාරෙන අත්ථයොජනං දස්සෙත්වා ඉදානි පකාරන්තරෙහි තං දස්සෙතුං – ‘‘තථා එව’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ තස්සාති යා සා භගවතො සම්මුඛා ධම්මස්සවනාකාරෙන පවත්තා මනොද්වාරවිඤ්ඤාණවීථි, තස්සා. සා හි නානප්පකාරෙන ආරම්මණෙ පවත්තිතුං සමත්ථා. තථා ච වුත්තං – ‘‘සොතද්වාරානුසාරෙනා’’ති. නානප්පකාරෙනාති වක්ඛමානානං අනෙකවිහිතානං ¶ බ්යඤ්ජනත්ථග්ගහණානං නානාකාරෙන. එතෙන ඉමිස්සා යොජනාය ආකාරත්ථො එවං-සද්දො ගහිතොති දීපෙති. පවත්තිභාවප්පකාසනන්ති පවත්තියා අත්ථිභාවප්පකාසනං. සුතන්ති ධම්මප්පකාසනන්ති යස්මිං ආරම්මණෙ වුත්තප්පකාරා විඤ්ඤාණවීථි නානප්පකාරෙන පවත්තා, තස්ස ධම්මත්තා වුත්තං, න සුතසද්දස්ස ධම්මත්ථත්තා. වුත්තස්සෙවත්ථස්ස පාකටීකරණං ‘‘අයඤ්හෙත්ථා’’තිආදි. තත්ථ විඤ්ඤාණවීථියාති කරණත්ථෙ කරණවචනං, මයාති කත්තුඅත්ථෙ.

එවන්ති නිද්දිසිතබ්බප්පකාසනන්ති නිදස්සනත්ථං එවං-සද්දං ගහෙත්වා වුත්තං නිදස්සෙතබ්බස්ස නිදස්සිතබ්බත්තාභාවාභාවතො ¶ . තෙන එවං-සද්දෙන සකලම්පි සුත්තං පච්චාමට්ඨන්ති දස්සෙති. සුතසද්දස්ස කිරියාසද්දත්තා සවනකිරියාය ච සාධාරණවිඤ්ඤාණප්පබන්ධප්පටිබද්ධත්තා තත්ථ ච පුග්ගලවොහාරොති වුත්තං – ‘‘සුතන්ති පුග්ගලකිච්චප්පකාසන’’න්ති. න හි පුග්ගලවොහාරරහිතෙ ධම්මප්පබන්ධෙ සවනකිරියා ලබ්භතීති.

යස්ස චිත්තසන්තානස්සාතිආදිපි ආකාරත්ථමෙව එවං-සද්දං ගහෙත්වා පුරිමයොජනාය අඤ්ඤථා අත්ථයොජනං දස්සෙතුං වුත්තං. තත්ථ ආකාරපඤ්ඤත්තීති උපාදාපඤ්ඤත්ති එව ධම්මානං පවත්තිආකාරුපාදානවසෙන තථා වුත්තා. සුතන්ති විසයනිද්දෙසොති සොතබ්බභූතො ධම්මො සවනකිරියාකත්තුපුග්ගලස්ස සවනකිරියාවසෙන පවත්තිට්ඨානන්ති කත්වා වුත්තං. චිත්තසන්තානවිනිමුත්තස්ස පරමත්ථතො කස්සචි කත්තුඅභාවෙපි සද්දවොහාරෙන බුද්ධිපරිකප්පිතභෙදවචනිච්ඡාය චිත්තසන්තානතො අඤ්ඤං විය තංසමඞ්ගිං කත්වා වුත්තං – ‘‘චිත්තසන්තානෙන තංසමඞ්ගීනො’’ති. සවනකිරියාවිසයොපි සොතබ්බධම්මො සවනකිරියාවසෙන පවත්තචිත්තසන්තානස්ස ඉධ පරමත්ථතො කත්තුභාවතො, සවනවසෙන චිත්තපවත්තියා එව වා සවනකිරියාභාවතො තංකිරියාකත්තු ච විසයො හොතීති කත්වා වුත්තං – ‘‘තංසමඞ්ගීනො කත්තුවිසයෙ’’ති. සුතාකාරස්ස ච ථෙරස්ස සම්මානිච්ඡිතභාවතො ආහ – ‘‘ගහණසන්නිට්ඨාන’’න්ති. එතෙන වා අවධාරණත්ථං එවං-සද්දං ගහෙත්වා අයමත්ථයොජනා කතාති දට්ඨබ්බං.

පුබ්බෙ සුතානං නානාවිහිතානං සුත්තසඞ්ඛාතානං අත්ථබ්යඤ්ජනානං උපධාරිතරූපස්ස ආකාරස්ස නිදස්සනස්ස, අවධාරණස්ස වා පකාසනසභාවො ¶ එවං-සද්දොති තදාකාරාදිඋපධාරණස්ස පුග්ගලපඤ්ඤත්තියා උපාදානභූතධම්මප්පබන්ධබ්යාපාරතාය වුත්තං – ‘‘එවන්ති පුග්ගලකිච්චනිද්දෙසො’’ති. සවනකිරියා පන පුග්ගලවාදිනොපි විඤ්ඤාණනිරපෙක්ඛා නත්ථීති විසෙසතො විඤ්ඤාණබ්යාපාරොති ආහ – ‘‘සුතන්ති විඤ්ඤාණකිච්චනිද්දෙසො’’ති. මෙති සද්දප්පවත්තියා එකන්තෙනෙව සත්තවිසයත්තා විඤ්ඤාණකිච්චස්ස ච තත්ථෙව සමොදහිතබ්බතො ‘‘මෙති උභයකිච්චයුත්තපුග්ගලනිද්දෙසො’’ති වුත්තං. අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තිවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තිසභාවා යථාක්කමං එවංසද්දසුතසද්දානං අත්ථාති තෙ තථාරූපපඤ්ඤත්තිඋපාදානබ්යාපාරභාවෙන දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘එවන්ති පුග්ගලකිච්චනිද්දෙසො, සුතන්ති විඤ්ඤාණකිච්චනිද්දෙසො’’ති. එත්ථ ච කරණකිරියාකත්තුකම්මවිසෙසප්පකාසනවසෙන පුග්ගලබ්යාපාරවිසයපුග්ගලබ්යාපාරනිදස්සනවසෙන ගහණාකාරග්ගාහකතබ්බිසයවිසෙසනිද්දෙසවසෙන කත්තුකරණබ්යාපාරකත්තුනිද්දෙසවසෙන ච දුතියාදයො චතස්සො අත්ථයොජනා දස්සිතාති දට්ඨබ්බං.

සබ්බස්සපි සද්දාධිගමනීයස්ස අත්ථස්ස පඤ්ඤත්තිමුඛෙනෙව පටිපජ්ජිතබ්බත්තා සබ්බපඤ්ඤත්තීනඤ්ච ¶ විජ්ජමානාදිවසෙන ඡසු පඤ්ඤත්තිභෙදෙසු අන්තොගධත්තා තෙසු ‘‘එව’’න්තිආදීනං පඤ්ඤත්තීනං සරූපං නිද්ධාරෙන්තො ආහ – ‘‘එවන්ති ච මෙති චා’’තිආදි. තත්ථ එවන්ති ච මෙති ච වුච්චමානස්සත්ථස්ස ආකාරාදිනො ධම්මානං අසල්ලක්ඛණභාවතො අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තිභාවොති ආහ – ‘‘සච්චිකට්ඨපරමත්ථවසෙන අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තී’’ති. තත්ථ සච්චිකට්ඨපරමත්ථවසෙනාති භූතත්ථඋත්තමත්ථවසෙන. ඉදං වුත්තං හොති – යො මායාමරීචිආදයො විය අභූතත්ථො, අනුස්සවාදීහි ගහෙතබ්බො විය අනුත්තමත්ථො ච න හොති, සො රූපසද්දාදිසභාවො, රුප්පනානුභවනාදිසභාවො වා අත්ථො සච්චිකට්ඨො පරමත්ථො චාති වුච්චති, න තථා ‘‘එවං මෙ’’තිපදානං අත්ථොති. එතමෙවත්ථං පාකටතරං කාතුං ‘‘කිඤ්හෙත්ථ ත’’න්තිආදි වුත්තං. සුතන්ති පන සද්දායතනං සන්ධායාහ – ‘‘විජ්ජමානපඤ්ඤත්තී’’ති. තෙනෙව හි ‘‘යඤ්හි තං එත්ථ සොතෙන උපලද්ධ’’න්ති වුත්තං. ‘‘සොතද්වාරානුසාරෙන උපලද්ධ’’න්ති පන වුත්තෙ අත්ථබ්යඤ්ජනාදි සබ්බං ලබ්භති. තං තං උපාදාය වත්තබ්බතොති සොතපථමාගතෙ ධම්මෙ උපාදාය තෙසං උපධාරිතාකාරාදිනො පච්චාමසනවසෙන එවන්ති, සසන්තතිපරියාපන්නෙ ඛන්ධෙ උපාදාය මෙති වත්තබ්බත්තාති අත්ථො. දිට්ඨාදිසභාවරහිතෙ සද්දායතනෙ පවත්තමානොපි ¶ සුතවොහාරො ‘‘දුතියං තතිය’’න්තිආදිකො විය පඨමාදීනි දිට්ඨමුතවිඤ්ඤාතෙ අපෙක්ඛිත්වා පවත්තොති ආහ – ‘‘දිට්ඨාදීනි උපනිධාය වත්තබ්බතො’’ති. අස්සුතං න හොතීති හි සුතන්ති පකාසිතො අයමත්ථොති.

අත්තනා පටිවිද්ධා සුත්තස්ස පකාරවිසෙසා එවන්ති ථෙරෙන පච්චාමට්ඨාති ආහ – ‘‘අසම්මොහං දීපෙතී’’ති. නානප්පකාරප්පටිවෙධසමත්ථො හොතීති එතෙන වක්ඛමානස්ස සුත්තස්ස නානප්පකාරතං දුප්පටිවිජ්ඣතඤ්ච දස්සෙති. සුතස්ස අසම්මොසං දීපෙතීති සුතාකාරස්ස යාථාවතො දස්සියමානත්තා වුත්තං. අසම්මොහෙනාති සම්මොහාභාවෙන, පඤ්ඤාය එව වා සවනකාලසම්භූතාය තදුත්තරිකාලපඤ්ඤාසිද්ධි. එවං අසම්මොසෙනාති එත්ථාපි වත්තබ්බං. බ්යඤ්ජනානං පටිවිජ්ඣිතබ්බො ආකාරො නාතිගම්භීරො, යථාසුතධාරණමෙව තත්ථ කරණීයන්ති සතියා බ්යාපාරො අධිකො, පඤ්ඤා තත්ථ ගුණීභූතාති වුත්තං – ‘‘පඤ්ඤාපුබ්බඞ්ගමායා’’තිආදි ‘‘පඤ්ඤාය පුබ්බඞ්ගමා’’ති කත්වා. පුබ්බඞ්ගමතා චෙත්ථ පධානභාවො ‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා’’තිආදීසු (ධ. ප. 1, 2) විය, පුබ්බඞ්ගමතාය වා චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීසු ආවජ්ජනාදීනං විය අප්පධානත්තෙ පඤ්ඤා පුබ්බඞ්ගමා එතිස්සාති අයම්පි අත්ථො යුජ්ජති, එවං සතිපුබ්බඞ්ගමායාති එත්ථාපි වුත්තනයානුසාරෙන යථාසම්භවමත්ථො වෙදිතබ්බො. අත්ථබ්යඤ්ජනසම්පන්නස්සාති අත්ථබ්යඤ්ජනපරිපුණ්ණස්ස, සඞ්කාසනප්පකාසනවිවරණවිභජනඋත්තානීකරණපඤ්ඤත්තිවසෙන ඡහි අත්ථපදෙහි අක්ඛරපදබ්යඤ්ජනාකාරනිරුත්තිනිද්දෙසවසෙන ඡහි බ්යඤ්ජනපදෙහි ච සමන්නාගතස්සාති වා අත්ථො දට්ඨබ්බො.

යොනිසොමනසිකාරං ¶ දීපෙති එවං-සද්දෙන වුච්චමානානං ආකාරනිදස්සනාවධාරණත්ථානං අවිපරීතසද්ධම්මවිසයත්තාති අධිප්පායො. අවික්ඛෙපං දීපෙතීති ‘‘චිත්තපරියාදානං කත්ථ භාසිත’’න්තිආදිපුච්ඡාවසෙ පකරණප්පත්තස්ස වක්ඛමානස්ස සුත්තස්ස සවනං සමාධානමන්තරෙන න සම්භවතීති කත්වා වුත්තං. වික්ඛිත්තචිත්තස්සාතිආදි තස්සෙවත්ථස්ස සමත්ථනවසෙන වුත්තං. සබ්බසම්පත්තියාති අත්ථබ්යඤ්ජනදෙසකප්පයොජනාදිසම්පත්තියා. අවිපරීතසද්ධම්මවිසයෙහි විය ආකාරනිදස්සනාවධාරණත්ථෙහි යොනිසොමනසිකාරස්ස, සද්ධම්මස්සවනෙන විය ච අවික්ඛෙපස්ස යථා යොනිසොමනසිකාරෙන ඵලභූතෙන අත්තසම්මාපණිධිපුබ්බෙකතපුඤ්ඤතානං සිද්ධි වුත්තා ¶ තදවිනාභාවතො. එවං අවික්ඛෙපෙන ඵලභූතෙන කාරණභූතානං සද්ධම්මස්සවනසප්පුරිසූපනිස්සයානං සිද්ධි දස්සෙතබ්බා සියා අස්සුතවතො සප්පුරිසූපනිස්සයරහිතස්ස ච තදභාවතො. න හි වික්ඛිත්තචිත්තොතිආදිනා සමත්ථනවචනෙන පන අවික්ඛෙපෙන කාරණභූතෙන සප්පුරිසූපනිස්සයෙන ච ඵලභූතස්ස සද්ධම්මස්සවනස්ස සිද්ධි දස්සිතා. අයං පනෙත්ථ අධිප්පායො යුත්තො සියා, සද්ධම්මස්සවනසප්පුරිසූපනිස්සයා න එකන්තෙන අවික්ඛෙපස්ස කාරණං බාහිරඞ්ගත්තා, අවික්ඛෙපො පන සප්පුරිසූපනිස්සයො විය සද්ධම්මස්සවනස්ස එකන්තකාරණන්ති. එවම්පි අවික්ඛෙපෙන සප්පුරිසූපනිස්සයසිද්ධිජොතනා න සමත්ථිතාව. නො න සමත්ථිතා වික්ඛිත්තචිත්තානං සප්පුරිසපයිරුපාසනාභාවස්ස අත්ථසිද්ධත්තා. එත්ථ ච පුරිමං ඵලෙන කාරණස්ස සිද්ධිදස්සනං නදීපූරෙන විය උපරි වුට්ඨිසබ්භාවස්ස, දුතියං කාරණෙන ඵලස්ස සිද්ධිදස්සනං දට්ඨබ්බං එකන්තවස්සිනා විය මෙඝවුට්ඨානෙන වුට්ඨිප්පවත්තියා.

භගවතො වචනස්ස අත්ථබ්යඤ්ජනප්පභෙදපරිච්ඡෙදවසෙන සකලසාසනසම්පත්තිඔගාහනාකාරො නිරවසෙසපරහිතපාරිපූරිතාකාරණන්ති වුත්තං – ‘‘එවං භද්දකො ආකාරො’’ති. යස්මා න හොතීති සම්බන්ධො. පච්ඡිමචක්කද්වයසම්පත්තින්ති අත්තසම්මාපණිධිපුබ්බෙකතපුඤ්ඤතාසඞ්ඛාතගුණද්වයං. අපරාපරං වුත්තියා චෙත්ථ චක්කභාවො, චරන්ති එතෙහි සත්තා සම්පත්තිභවෙසූති වා. යෙ සන්ධාය වුත්තං – ‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, චක්කානි, යෙහි සමන්නාගතානං දෙවමනුස්සානං චතුචක්කං වත්තතී’’තිආදි (අ. නි. 4.31). පුරිමපච්ඡිමභාවො චෙත්ථ දෙසනාක්කමවසෙන දට්ඨබ්බො. පච්ඡිමචක්කද්වයසිද්ධියාති පච්ඡිමචක්කද්වයස්ස අත්ථිතාය. සම්මාපණිහිතත්තො පුබ්බෙ ච කතපුඤ්ඤො සුද්ධාසයො හොති තදසිද්ධිහෙතූනං කිලෙසානං දූරීභාවතොති ආහ – ‘‘ආසයසුද්ධි සිද්ධා හොතී’’ති. තථා හි වුත්තං – ‘‘සම්මාපණිහිතං චිත්තං, සෙය්යසො නං තතො කරෙ’’ති (ධ. ප. 43), ‘‘කතපුඤ්ඤොසි ත්වං, ආනන්ද, පධානමනුයුඤ්ජ, ඛිප්පං හොහිසි අනාසවො’’ති (දී. නි. 2.207) ච. තෙනෙවාහ – ‘‘ආසයසුද්ධියා අධිගමබ්යත්තිසිද්ධී’’ති. පයොගසුද්ධියාති යොනිසොමනසිකාරපුබ්බඞ්ගමස්ස ධම්මස්සවනප්පයොගස්ස විසදභාවෙන. තථා චාහ – ‘‘ආගමබ්යත්තිසිද්ධී’’ති ¶ , සබ්බස්ස වා කායවචීපයොගස්ස නිද්දොසභාවෙන. පරිසුද්ධකායවචීපයොගො හි විප්පටිසාරාභාවතො අවික්ඛිත්තචිත්තො පරියත්තියං විසාරදො හොතීති.

නානප්පකාරපටිවෙධදීපකෙනාතිආදිනා ¶ අත්ථබ්යඤ්ජනෙසු ථෙරස්ස එවං-සද්දසුත-සද්දානං අසම්මොහදීපනතො චතුප්පටිසම්භිදාවසෙන අත්ථයොජනං දස්සෙති. තත්ථ සොතප්පභෙදපටිවෙධදීපකෙනාති එතෙන අයං සුත-සද්දො එවං-සද්දසන්නිධානතො, වක්ඛමානාපෙක්ඛාය වා සාමඤ්ඤෙනෙව සොතබ්බධම්මවිසෙසං ආමසතීති දස්සෙති. මනොදිට්ඨිකරණානං පරියත්තිධම්මානං අනුපෙක්ඛනසුප්පටිවෙධා විසෙසතො මනසිකාරප්පටිබද්ධාති තෙ වුත්තනයෙන යොනිසොමනසිකාරදීපකෙන එවං-සද්දෙන යොජෙත්වා, සවනධාරණවචීපරිචයා පරියත්තිධම්මා විසෙසෙන සොතාවධානප්පටිබද්ධාති තෙ අවික්ඛෙපදීපකෙන සුත-සද්දෙන යොජෙත්වා දස්සෙන්තො සාසනසම්පත්තියා ධම්මස්සවනෙ උස්සාහං ජනෙති. තත්ථ ධම්මාති පරියත්තිධම්මා. මනසා අනුපෙක්ඛිතාති ‘‘ඉධ සීලං කථිතං, ඉධ සමාධි, ඉධ පඤ්ඤා, එත්තකා එත්ථ අනුසන්ධයො’’තිආදිනා නයෙන මනසා අනු අනු පෙක්ඛිතා. දිට්ඨියා සුප්පටිවිද්ධාති නිජ්ඣානක්ඛන්ති භූතාය, ඤාතපරිඤ්ඤාසඞ්ඛාතාය වා දිට්ඨියා තත්ථ තත්ථ වුත්තරූපාරූපධම්මෙ ‘‘ඉති රූපං, එත්තකං රූප’’න්තිආදිනා සුට්ඨු වවත්ථපෙත්වා පටිවිද්ධා.

සකලෙන වචනෙනාති පුබ්බෙ තීහි පදෙහි විසුං විසුං යොජිතත්තා වුත්තං. අසප්පුරිසභූමින්ති අකතඤ්ඤුතං, ‘‘ඉධෙකච්චො පාපභික්ඛු තථාගතප්පවෙදිතං ධම්මවිනයං පරියාපුණිත්වා අත්තනො දහතී’’ති (පාරා. 195) එවං වුත්තං අනරියවොහාරාවත්ථං. සා එව අනරියවොහාරාවත්ථා අසද්ධම්මො. නනු ච ආනන්දත්ථෙරස්ස ‘‘මමෙදං වචන’’න්ති අධිමානස්ස, මහාකස්සපත්ථෙරාදීනඤ්ච තදාසඞ්කාය අභාවතො අසප්පුරිසභූමිසමතික්කමාදිවචනං නිරත්ථකන්ති? නයිදමෙවං, ‘‘එවං මෙ සුත’’න්ති වදන්තෙන අයම්පි අත්ථො විභාවිතොති දස්සනතො. කෙචි පන ‘‘දෙවතානං පරිවිතක්කාපෙක්ඛං තථාවචනන්ති එදිසී චොදනා අනවකාසා’’ති වදන්ති. තස්මිං කිර ඛණෙ එකච්චානං දෙවතානං එවං චෙතසො පරිවිතක්කො උදපාදි ‘‘භගවා පරිනිබ්බුතො, අයඤ්ච ආයස්මා දෙසනාකුසලො ඉදානි ධම්මං දෙසෙති, සක්යකුලප්පසුතො තථාගතස්ස භාතා චූළපිතුපුත්තො, කිං නු ඛො සයං සච්ඡිකතං ධම්මං දෙසෙති, උදාහු භගවතො එව වචනං යථාසුත’’න්ති, එවං තදාසඞ්කිතප්පකාරතො අසප්පුරිසභූමිසමොක්කමාදිතො අතික්කමාදි විභාවිතන්ති. අත්තනො අදහන්තොති ‘‘මමෙද’’න්ති අත්තනි අට්ඨපෙන්තො. අප්පෙතීති ¶ නිදස්සෙති. දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථෙසු යථාරහං සත්තෙ නෙතීති නෙත්ති, ධම්මොයෙව නෙත්ති ධම්මනෙත්ති.

දළ්හතරනිවිට්ඨා ¶ විචිකිච්ඡා කඞ්ඛා. නාතිසංසප්පනං මතිභෙදමත්තං විමති. අස්සද්ධියං විනාසෙති භගවතා භාසිතත්තා සම්මුඛා චස්ස පටිග්ගහිතත්තා ඛලිතදුරුත්තාදිග්ගහණදොසාභාවතො ච. එත්ථ ච පඤ්චමාදයො තිස්සො අත්ථයොජනා ආකාරාදිඅත්ථෙසු අග්ගහිතවිසෙසමෙව එවං-සද්දං ගහෙත්වා දස්සිතා, තතො පරා චතස්සො ආකාරත්ථමෙව එවං-සද්දං ගහෙත්වා විභාවිතා, පච්ඡිමා පන තිස්සො යථාක්කමං ආකාරත්ථං නිදස්සනත්ථං අවධාරණත්ථඤ්ච එවං-සද්දං ගහෙත්වා යොජිතාති දට්ඨබ්බං.

එක-සද්දො අඤ්ඤසෙට්ඨඅසහායසඞ්ඛාදීසු දිස්සති. තථා හෙස ‘‘සස්සතො අත්තා ච ලොකො ච, ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤන්ති ඉත්ථෙකෙ අභිවදන්තී’’තිආදීසු (ම. නි. 3.27) අඤ්ඤත්ථෙ දිස්සති, ‘‘චෙතසො එකොදිභාව’’න්තිආදීසු (දී. නි. 1.228; පාරා. 11) සෙට්ඨෙ, ‘‘එකො වූපකට්ඨො’’තිආදීසු (දී. නි. 1.405; 2.215; ම. නි. 1.80; සං. නි. 3.63; චූළව. 445) අසහායෙ ‘‘එකොව ඛො, භික්ඛවෙ, ඛණො ච සමයො ච බ්රහ්මචරියවාසායා’’තිආදීසු (අ. නි. 8.29) සඞ්ඛායං. ඉධාපි සඞ්ඛායන්ති දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘එකන්ති ගණනපරිච්ඡෙදනිද්දෙසො’’ති. කාලඤ්ච සමයඤ්චාති යුත්තකාලඤ්ච පච්චයසාමග්ගිඤ්ච. ඛණොති ඔකාසො. තථාගතුප්පාදාදිකො හි මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස ඔකාසො තප්පච්චයප්පටිලාභහෙතුත්තා. ඛණො එව ච සමයො. යො ඛණොති ච සමයොති ච වුච්චති, සො එකො එවාති හි අත්ථො. මහාසමයොති මහාසමූහො. සමයොපි ඛොති සික්ඛාපදපූරණස්ස හෙතුපි. සමයප්පවාදකෙති දිට්ඨිප්පවාදකෙ. තත්ථ හි නිසින්නා තිත්ථියා අත්තනො අත්තනො සමයං පවදන්තීති. අත්ථාභිසමයාති හිතප්පටිලාභා. අභිසමෙතබ්බොති අභිසමයො, අභිසමයො අත්ථො අභිසමයට්ඨොති පීළනාදීනි අභිසමෙතබ්බභාවෙන එකීභාවං උපනෙත්වා වුත්තානි. අභිසමයස්ස වා පටිවෙධස්ස විසයභූතො අත්ථො අභිසමයට්ඨොති තානෙව තථා එකත්තෙන වුත්තානි. තත්ථ ¶ පීළනං දුක්ඛසච්චස්ස තංසමඞ්ගිනො හිංසනං අවිප්ඵාරිකතාකරණං. සන්තාපො දුක්ඛදුක්ඛතාදිවසෙන සන්තපනං පරිදහනං.

තත්ථ සහකාරිකාරණෙ සනිජ්ඣං සමෙති සමවෙතීති සමයො, සමවායො. සමෙති සමාගච්ඡති එත්ථ මග්ගබ්රහ්මචරියං තදාධාරපුග්ගලෙහීති සමයො, ඛණො. සමෙති එත්ථ, එතෙන වා සංගච්ඡති සත්තො, සභාවධම්මො වා සහජාතාදීහි, උප්පාදාදීහි වාති සමයො, කාලො. ධම්මප්පවත්තිමත්තතාය අත්ථතො අභූතොපි හි කාලො ධම්මප්පවත්තියා අධිකරණං කරණං විය ච කප්පනාමත්තසිද්ධෙන රූපෙන වොහරීයතීති. සමං, සහ වා අවයවානං අයනං පවත්ති අවට්ඨානන්ති සමයො, සමූහො යථා ‘‘සමුදායො’’ති. අවයවසහාවට්ඨානමෙව හි සමූහොති. අවසෙසපච්චයානං ¶ සමාගමෙ එති ඵලං එතස්මා උප්පජ්ජති පවත්තති චාති සමයො, හෙතු යථා ‘‘සමුදයො’’ති. සමෙති සංයොජනභාවතො සම්බද්ධො එති අත්තනො විසයෙ පවත්තති, දළ්හග්ගහණභාවතො වා සංයුත්තා අයන්ති පවත්තන්ති සත්තා යථාභිනිවෙසං එතෙනාති සමයො, දිට්ඨි. දිට්ඨිසංයොජනෙන හි සත්තා අතිවිය බජ්ඣන්තීති. සමිති සඞ්ගති සමොධානන්ති සමයො, පටිලාභො. සමස්ස යානං, සම්මා වා යානං අපගමොති සමයො, පහානං. අභිමුඛං ඤාණෙන සම්මා එතබ්බො අභිසමෙතබ්බොති අභිසමයො, ධම්මානං අවිපරීතො සභාවො. අභිමුඛභාවෙන සම්මා එති ගච්ඡති බුජ්ඣතීති අභිසමයො, ධම්මානං අවිපරීතසභාවාවබොධො. එවං තස්මිං තස්මිං අත්ථෙ සමයසද්දස්ස පවත්ති වෙදිතබ්බා. සමයසද්දස්ස අත්ථුද්ධාරෙ අභිසමයසද්දස්ස උදාහරණං වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං. අස්සාති සමයසද්දස්ස. කාලො අත්ථො සමවායාදීනං අත්ථානං ඉධ අසම්භවතො, දෙසදෙසකපරිසානං විය සුත්තස්ස නිදානභාවෙන කාලස්ස අපදිසිතබ්බතො ච.

කස්මා පනෙත්ථ අනියමිතවසෙනෙව කාලො නිද්දිට්ඨො, න උතුසංවච්ඡරාදිවසෙන නියමෙත්වාති ආහ – ‘‘තත්ථ කිඤ්චාපී’’තිආදි. උතුසංවච්ඡරාදිවසෙන නියමං අකත්වා සමයසද්දස්ස වචනෙ අයම්පි ගුණො ලද්ධො හොතීති දස්සෙන්තො ‘‘යෙ වා ඉමෙ’’තිආදිමාහ. සාමඤ්ඤජොතනා හි විසෙසෙ අවතිට්ඨතීති. තත්ථ දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරසමයො දෙවසිකං ඣානසමාපත්තීහි වීතිනාමනකාලො, විසෙසතො සත්තසත්තාහානි. සුප්පකාසාති දසසහස්සිලොකධාතුයා පකම්පනඔභාසපාතුභාවාදීහි ¶ පාකටා. යථාවුත්තභෙදෙසු එව සමයෙසු එකදෙසං පකාරන්තරෙහි සඞ්ගහෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘යො චාය’’න්තිආදිමාහ. තථා හි ඤාණකිච්චසමයො අත්තහිතප්පටිපත්තිසමයො ච අභිසම්බොධිසමයො, අරියතුණ්හීභාවසමයො දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරසමයො, කරුණාකිච්චපරහිතප්පටිපත්තිධම්මිකථාසමයො දෙසනාසමයොයෙව.

කරණවචනෙන නිද්දෙසො කතොති සම්බන්ධො. තත්ථාති අභිධම්මවිනයෙසු. තථාති භුම්මකරණෙහි. අධිකරණත්ථො ආධාරත්ථො. භාවො නාම කිරියා, කිරියාය කිරියන්තරලක්ඛණං භාවෙනභාවලක්ඛණං. තත්ථ යථා කාලො සභාවධම්මපරිච්ඡින්නො සයං පරමත්ථතො අවිජ්ජමානොපි ආධාරභාවෙන පඤ්ඤාතො තඞ්ඛණප්පවත්තානං තතො පුබ්බෙ පරතො ච අභාවතො ‘‘පුබ්බණ්හෙ ජාතො, සායන්හෙ ගච්ඡතී’’ති ච ආදීසු, සමූහො ච අවයවවිනිමුත්තො අවිජ්ජමානොපි කප්පනාමත්තසිද්ධො අවයවානං ආධාරභාවෙන පඤ්ඤාපීයති ‘‘රුක්ඛෙ සාඛා, යවරාසියං සම්භූතො’’තිආදීසු, එවං ඉධාපීති දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘අධිකරණං…පෙ… ධම්මාන’’න්ති. යස්මිං කාලෙ, ධම්මපුඤ්ජෙ වා කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොති, තස්මිං එව කාලෙ, ධම්මපුඤ්ජෙ ¶ ච ඵස්සාදයොපි හොන්තීති අයඤ්හි තත්ථ අත්ථො. යථා ‘‘ගාවීසු දුය්හමානාසු ගතො, දුද්ධාසු ආගතො’’ති දොහනකිරියාය ගමනකිරියා ලක්ඛීයති, එවං ඉධාපි ‘‘යස්මිං සමයෙ, තස්මිං සමයෙ’’ති ච වුත්තෙ ‘‘සතී’’ති අයමත්ථො විඤ්ඤායමානො එව හොති පදත්ථස්ස සත්තාවිරහාභාවතොති සමයස්ස සත්තාකිරියාය චිත්තස්ස උප්පාදකිරියා, ඵස්සාදීනං භවනකිරියා ච ලක්ඛීයතීති. යස්මිං සමයෙති යස්මිං නවමෙ ඛණෙ, යස්මිං යොනිසොමනසිකාරාදිහෙතුම්හි, පච්චයසමවායෙ වා සති කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොති, තස්මිංයෙව ඛණෙ හෙතුම්හි පච්චයසමවායෙ ච ඵස්සාදයොපි හොන්තීති උභයත්ථ සමයසද්දෙ භුම්මනිද්දෙසො කතො ලක්ඛණභූතභාවයුත්තොති දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘ඛණ…පෙ… ලක්ඛීයතී’’ති.

හෙතුඅත්ථො කරණත්ථො ච සම්භවති ‘‘අන්නෙන වසති, අජ්ඣෙනෙන වසති, ඵරසුනා ඡින්දති, කුදාලෙන ඛණතී’’තිආදීසු විය. වීතික්කමඤ්හි සුත්වා භික්ඛුසඞ්ඝං සන්නිපාතාපෙත්වා ඔතිණ්ණෙ වත්ථුස්මිං තං පුග්ගලං පටිපුච්ඡිත්වා ¶ විගරහිත්වා ච තං තං වත්ථුං ඔතිණ්ණකාලං අනතික්කමිත්වා තෙනෙව කාලෙන සික්ඛාපදානි පඤ්ඤාපෙන්තො භගවා විහරති සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිහෙතුඤ්ච අපෙක්ඛමානො තතියපාරාජිකාදීසු විය.

අච්චන්තමෙව ආරම්භතො පට්ඨාය යාව දෙසනානිට්ඨානං පරහිතප්පටිපත්තිසඞ්ඛාතෙන කරුණාවිහාරෙන. තදත්ථජොතනත්ථන්ති අච්චන්තසංයොගත්ථජොතනත්ථං. උපයොගවචනනිද්දෙසො කතො යථා ‘‘මාසං අජ්ඣෙතී’’ති. පොරාණාති අට්ඨකථාචරියා. අභිලාපමත්තභෙදොති වචනමත්තෙන විසෙසො. තෙන සුත්තවිනයෙසු විභත්තිබ්යත්තයො කතොති දස්සෙති.

ඉදානි ‘‘භගවා’’ති ඉමස්ස අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘භගවාති ගරූ’’තිආදි. භගවාති වචනං සෙට්ඨන්ති සෙට්ඨවාචකං වචනං, සෙට්ඨගුණසහචරණං සෙට්ඨන්ති වුත්තං. අථ වා වුච්චතීති වචනං, අත්ථො. යස්මා යො ‘‘භගවා’’ති වචනෙන වචනීයො අත්ථො, සො සෙට්ඨොති අත්ථො. භගවාති වචනමුත්තමන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. ගාරවයුත්තොති ගරුභාවයුත්තො ගරුගුණයොගතො. ගරුකරණං වා සාතිසයං අරහතීති ගාරවයුත්තො, ගාරවාරහොති අත්ථො. සිප්පාදිසික්ඛාපකා ගරූ හොන්ති, න ච ගාරවයුත්තා, අයං පන තාදිසො න හොති, තස්මා ගරූති වත්වා ගාරවයුත්තොති වුත්තන්ති කෙචි. වුත්තොයෙව, න ඉධ වත්තබ්බො විසුද්ධිමග්ගස්ස ඉමිස්සා අට්ඨකථාය එකදෙසභාවතොති අධිප්පායො.

ධම්මසරීරං පච්චක්ඛං කරොතීති ‘‘යො වො, ආනන්ද, මයා ධම්මො ච විනයො ච දෙසිතො පඤ්ඤත්තො ¶ , සො වො මමච්චයෙන සත්ථා’’ති (දී. නි. 2.216) වචනතො ධම්මස්ස සත්ථුභාවපරියායො විජ්ජතීති කත්වා වුත්තං. වජිරසඞ්ඝාතසමානකායො පරෙහි අභෙජ්ජසරීරත්තා. න හි භගවතො රූපකායෙ කෙනචි සක්කා අන්තරායො කාතුන්ති. දෙසනාසම්පත්තිං නිද්දිසති වක්ඛමානස්ස සකලසුත්තස්ස එවන්ති නිද්දිසනතො. සාවකසම්පත්තිං නිද්දිසති පටිසම්භිදාපත්තෙන පඤ්චසු ඨානෙසු භගවතා එතදග්ගෙ ඨපිතෙන මයා මහාසාවකෙන සුතං, තඤ්ච ඛො මයා සුතං, න අනුස්සුතිකං, න පරම්පරාභතන්ති ඉමස්ස අත්ථස්ස දීපනතො. කාලසම්පත්තිං නිද්දිසති ‘‘භගවා’’ති පදස්ස සන්නිධානෙ පයුත්තස්ස සමයසද්දස්ස කාලස්ස බුද්ධුප්පාදප්පටිමණ්ඩිතභාවදීපනතො ¶ . බුද්ධුප්පාදපරමා හි කාලසම්පදා. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘කප්පකසායෙ කලියුගෙ, බුද්ධුප්පාදො අහො මහච්ඡරියං;

හුතාවහමජ්ඣෙ ජාතං, සමුදිතමකරන්දමරවින්ද’’න්ති. (දී. නි. ටී. 1.1; සං. නි. ටී. 1.1.1 දෙවතාසංයුත්ත);

භගවාති දෙසකසම්පත්තිං නිද්දිසති ගුණවිසිට්ඨසත්තුත්තමගරුගාරවාධිවචනභාවතො.

එවංනාමකෙ නගරෙති කථං පනෙතං නගරං එවංනාමකං ජාතන්ති? වුච්චතෙ, යථා කාකන්දස්ස ඉසිනො නිවාසට්ඨානෙ මාපිතා නගරී කාකන්දී, මාකන්දස්ස නිවාසට්ඨානෙ මාපිතා මාකන්දී, කුසම්බස්ස නිවාසට්ඨානෙ මාපිතා කොසම්බීති වුච්චති, එවං සවත්ථස්ස ඉසිනො නිවාසට්ඨානෙ මාපිතා නගරී සාවත්ථීති වුච්චති. එවං තාව අක්ඛරචින්තකා වදන්ති. අට්ඨකථාචරියා පන භණන්ති – ‘‘යං කිඤ්චි මනුස්සානං උපභොගපරිභොගං, සබ්බමෙත්ථ අත්ථී’’ති සාවත්ථි. සත්ථසමායොගෙ ච ‘කිං භණ්ඩමත්ථී’ති පුච්ඡිතෙ ‘සබ්බමත්ථී’ති වචනමුපාදාය සාවත්ථි.

‘‘සබ්බදා සබ්බූපකරණං, සාවත්ථියං සමොහිතං;

තස්මා සබ්බමුපාදාය, සාවත්ථීති පවුච්චති. (ම. නි. අට්ඨ. 1.14; ඛු. පා. අට්ඨ. 5.මඞ්ගලසුත්තවණ්ණනා; උදා. අට්ඨ. 5; පටි. ම. 2.1.184);

‘‘කොසලානං පුරං රම්මං, දස්සනෙය්යං මනොරමං;

දසහි සද්දෙහි අවිවිත්තං, අන්නපානසමායුතං.

‘‘වුද්ධිං ¶ වෙපුල්ලතං පත්තං, ඉද්ධං ඵීතං මනොරමං;

ආළකමන්දාව දෙවානං, සාවත්ථිපුරමුත්තම’’න්ති. (ම. නි. අට්ඨ. 1.14; ඛු. පා. අට්ඨ. 5.මඞ්ගලසුත්තවණ්ණනා);

අවිසෙසෙනාති න විසෙසෙන, විහාරභාවසාමඤ්ඤෙනාති අත්ථො. ඉරියාපථවිහාරො…පෙ… විහාරෙසූති ඉරියාපථවිහාරො දිබ්බවිහාරො බ්රහ්මවිහාරො අරියවිහාරොති එතෙසු චතූසු විහාරෙසු. සමඞ්ගිපරිදීපනන්ති සමඞ්ගිභාවපරිදීපනං. එතන්ති විහරතීති එතං පදං. තථා හි තං ‘‘ඉධෙකච්චො ගිහිසංසට්ඨො විහරති සහනන්දී සහසොකී’’තිආදීසු (සං. නි. 4.241) ඉරියාපථවිහාරෙ ආගතං, ‘‘යස්මිං සමයෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු විවිච්චෙව කාමෙහි ¶ … පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරතී’’තිආදීසු (ධ. ස. 499; විභ. 624) දිබ්බවිහාරෙ, ‘‘සො මෙත්තාසහගතෙන චෙතසා එකං දිසං ඵරිත්වා විහරතී’’තිආදීසු (දී. නි. 1.556; 3.308; ම. නි. 1.77, 459, 509; 2.309, 315, 451, 471; 3.230, විභ. 642, 643) බ්රහ්මවිහාරෙ, ‘‘සො ඛොහං, අග්ගිවෙස්සන, තස්සායෙව කථාය පරියොසානෙ තස්මිංයෙව පුරිමස්මිං සමාධිනිමිත්තෙ අජ්ඣත්තමෙව චිත්තං සණ්ඨපෙමි සන්නිසාදෙමි එකොදිං කරොමි, සමාදහාමි, යෙන සුදං නිච්චකප්පං විහරාමී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.387) අරියවිහාරෙ.

තත්ථ ඉරියනං පවත්තනං ඉරියා, කායප්පයොගො. තස්සා පවත්තනූපායභාවතො ඨානාදි ඉරියාපථො. ඨානසමඞ්ගී වා හි කායෙන කිඤ්චි කරෙය්ය ගමනාදීසු අඤ්ඤතරසමඞ්ගී වා. අථ වා ඉරියති පවත්තති එතෙන අත්තභාවො, කායකිච්චං වාති ඉරියා, තස්සා පවත්තියා උපායභාවතො පථොති ඉරියාපථො, ඨානාදි එව. සො ච අත්ථතො ගතිනිවත්තිආදිආකාරෙන පවත්තො චතුසන්තතිරූපප්පබන්ධො එව. විහරණං, විහරති එතෙනාති වා විහාරො. දිවි භවො දිබ්බො, තත්ථ බහුලප්පවත්තියා බ්රහ්මපාරිසජ්ජාදිදෙවලොකෙ භවොති අත්ථො. තත්ථ යො දිබ්බානුභාවො, තදත්ථාය සංවත්තතීති වා දිබ්බො, අභිඤ්ඤාභිනීහාරවසෙන මහාගතිකත්තා වා දිබ්බො, දිබ්බො ච සො විහාරො චාති දිබ්බවිහාරො, චතස්සො රූපාවචරසමාපත්තියො. අරූපසමාපත්තියොපි එත්ථෙව සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. බ්රහ්මානං, බ්රහ්මානො වා විහාරා බ්රහ්මවිහාරා, චතස්සො අප්පමඤ්ඤායො. අරියො, අරියානං වා විහාරො අරියවිහාරො, චත්තාරි සාමඤ්ඤඵලානි. සො හි එකං ඉරියාපථබාධනන්තිආදි යදිපි භගවා එකෙනපි ඉරියාපථෙන චිරතරං කාලං අත්තභාවං පවත්තෙතුං සක්කොති, තථාපි උපාදින්නකසරීරස්ස අයං සභාවොති දස්සෙතුං වුත්තං. යස්මා වා භගවා යත්ථ කත්ථචි වසන්තො වෙනෙය්යානං ධම්මං දෙසෙන්තො නානාසමාපත්තීහි ¶ ච කාලං වීතිනාමෙන්තො වසතීති සත්තානං අත්තනො ච විවිධහිතසුඛං හරති උපනෙති උප්පාදෙති, තස්මා විවිධං හරතීති විහරතීති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

ජෙතස්ස ¶ රාජකුමාරස්සාති එත්ථ අත්තනො පච්චත්ථිකජනං ජිනාතීති ජෙතො. සොතසද්දො විය හි කත්තුසාධනො ජෙතසද්දො. අථ වා රඤ්ඤා පසෙනදිකොසලෙන අත්තනො පච්චත්ථිකජනෙ ජිතෙ ජාතොති ජෙතො. රඤ්ඤො හි ජයං ආරොපෙත්වා කුමාරො ජිතවාති ජෙතොති වුත්තො. මඞ්ගලකාමතාය වා තස්ස එවංනාමමෙව කතන්ති ජෙතො. මඞ්ගලකාමතාය හි ජෙය්යොති එතස්මිං අත්ථෙ ජෙතොති වුත්තං. විත්ථාරො පනාතිආදිනා ‘‘අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ’’ති එත්ථ සුදත්තො නාම සො, ගහපති, මාතාපිතූහි කතනාමවසෙන, සබ්බකාමසමිද්ධතාය පන විගතමච්ඡෙරතාය කරුණාදිගුණසමඞ්ගිතාය ච නිච්චකාලං අනාථානං පිණ්ඩමදාසි. තෙන අනාථපිණ්ඩිකොති සඞ්ඛං ගතො. ආරමන්ති එත්ථ පාණිනො, විසෙසෙන වා පබ්බජිතාති ආරාමො, තස්ස පුප්ඵඵලාදිසොභාය නාතිදූරනච්චාසන්නතාදිපඤ්චවිධසෙනාසනඞ්ගසම්පත්තියා ච තතො තතො ආගම්ම රමන්ති අභිරමන්ති, අනුක්කණ්ඨිතා හුත්වා නිවසන්තීති අත්ථො. වුත්තප්පකාරාය වා සම්පත්තියා තත්ථ තත්ථ ගතෙපි අත්තනො අබ්භන්තරංයෙව ආනෙත්වා රමෙතීති ආරාමො. සො හි අනාථපිණ්ඩිකෙන ගහපතිනා ජෙතස්ස රාජකුමාරස්ස හත්ථතො අට්ඨාරසහිරඤ්ඤකොටීහි සන්ථාරෙන කිණිත්වා අට්ඨාරසහිරඤ්ඤකොටීහි සෙනාසනානි කාරාපෙත්වා අට්ඨාරසහිරඤ්ඤකොටීහි විහාරමහං නිට්ඨාපෙත්වා එවං චතුපඤ්ඤාසහිරඤ්ඤකොටිපරිච්චාගෙන බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස නිය්යාතිතො, තස්මා ‘‘අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමො’’ති වුච්චතීති ඉමමත්ථං නිදස්සෙති.

තත්ථාති ‘‘එකං සමයං භගවා සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ’’ති යං වුත්තං වාක්යං, තත්ථ. සියාති කස්සචි එවං පරිවිතක්කො සියා, වක්ඛමානාකාරෙන කදාචි චොදෙය්ය වාති අත්ථො. අථ තත්ථ විහරතීති යදි ජෙතවනෙ අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ විහරති. න වත්තබ්බන්ති නානාඨානභූතත්තා සාවත්ථිජෙතවනානං, ‘‘එකං සමය’’න්ති ච වුත්තත්තාති අධිප්පායො. ඉදානි චොදකො තමෙව අත්තනො අධිප්පායං ‘‘න හි සක්කා’’තිආදිනා විවරති. ඉතරො සබ්බමෙතං අවිපරීතං අත්ථං අජානන්තෙන තයා වුත්තන්ති දස්සෙන්තො ‘‘න ඛො පනෙතං එවං දට්ඨබ්බ’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ එතන්ති ‘‘සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ’’ති එතං වචනං. එවන්ති ‘‘යදි තාව භගවා’’තිආදිනා ¶ යං තං භවතා චොදිතං, තං අත්ථතො එවං න ඛො පන දට්ඨබ්බං, න උභයත්ථ අපුබ්බං අචරිමං විහාරදස්සනත්ථන්ති අත්ථො. ඉදානි අත්තනා යථාධිප්පෙතං අවිපරීතමත්ථං, තස්ස ච පටිකච්චෙව වුත්තභාවං, තෙන ච අප්පටිවිද්ධතං පකාසෙන්තො ‘‘නනු අවොචුම්හ…පෙ… ජෙතවනෙ’’ති ආහ. එවම්පි ¶ ‘‘ජෙතවනෙ අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ විහරති’’ච්චෙව වත්තබ්බං, න ‘‘සාවත්ථිය’’න්ති චොදනං මනසි කත්වා වුත්තං – ‘‘ගොචරගාමනිදස්සනත්ථ’’න්තිආදි.

අවස්සඤ්චෙත්ථ ගොචරගාමකිත්තනං කත්තබ්බං. තථා හි තං යථා ජෙතවනාදිකිත්තනං පබ්බජිතානුග්ගහකරණාදිඅනෙකප්පයොජනං, එවං ගොචරගාමකිත්තනම්පි ගහට්ඨානුග්ගහකරණාදිවිවිධපයොජනන්ති දස්සෙන්තො ‘‘සාවත්ථිවචනෙනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ පච්චයග්ගහණෙන උපසඞ්කමපයිරුපාසනානං ඔකාසදානෙන ධම්මදෙසනාය සරණෙසු සීලෙසු ච පතිට්ඨාපනෙන යථූපනිස්සයං උපරිවිසෙසාධිගමාවහනෙන ච ගහට්ඨානුග්ගහකරණං, උග්ගහපරිපුච්ඡානං කම්මට්ඨානානුයොගස්ස ච අනුරූපවසනට්ඨානපරිග්ගහෙනෙත්ථ පබ්බජිතානුග්ගහකරණං වෙදිතබ්බං. කරුණාය උපගමනං, න ලාභාදිනිමිත්තං. පඤ්ඤාය අපගමනං, න විරොධාදිනිමිත්තන්ති උපගමනාපගමනානං නිරුපක්කිලෙසතං විභාවෙති. ධම්මිකසුඛං නාම අනවජ්ජසුඛං. දෙවතානං උපකාරබහුලතා ජනවිවිත්තතාය. පචුරජනවිවිත්තඤ්හි ඨානං දෙවා උපසඞ්කමිතබ්බං මඤ්ඤන්ති. තදත්ථපරිනිප්ඵාදනන්ති ලොකත්ථනිප්ඵාදනං, බුද්ධකිච්චසම්පාදනන්ති අත්ථො. එවමාදිනාති ආදි-සද්දෙන සාවත්ථිකිත්තනෙන රූපකායස්ස අනුග්ගණ්හනං දස්සෙති, ජෙතවනාදිකිත්තනෙන ධම්මකායස්ස. තථා පුරිමෙන පරාධීනකිරියාකරණං, දුතියෙන අත්තාධීනකිරියාකරණං. පුරිමෙන වා කරුණාකිච්චං, ඉතරෙන පඤ්ඤාකිච්චං. පුරිමෙන චස්ස පරමාය අනුකම්පාය සමන්නාගමං, පච්ඡිමෙන පරමාය උපෙක්ඛාය සමන්නාගමං දීපෙති. භගවා හි සබ්බසත්තෙ පරමාය අනුකම්පාය අනුකම්පති, න ච තත්ථ සිනෙහදොසානුපතිතො පරමුපෙක්ඛකභාවතො. උපෙක්ඛකො ච න පරහිතසුඛකරණෙ අප්පොස්සුක්කො මහාකාරුණිකභාවතො. තස්ස මහාකාරුණිකතාය ලොකනාථතා, උපෙක්ඛකතාය අත්තනාථතා.

තථා හෙස බොධිසත්තභූතො මහාකරුණාය සඤ්චොදිතමානසො සකලලොකහිතාය උස්සුක්කමාපන්නො මහාභිනීහාරතො පට්ඨාය ¶ තදත්ථනිප්ඵාදනත්ථං පුඤ්ඤඤාණසම්භාරෙ සම්පාදෙන්තො අපරිමිතං කාලං අනප්පකං දුක්ඛමනුභොසි, උපෙක්ඛකතාය සම්මා පතිතෙහි දුක්ඛෙහි න විකම්පිතතා. මහාකාරුණිකතාය සංසාරාභිමුඛතා, උපෙක්ඛකතාය තතො නිබ්බින්දනා. තථා උපෙක්ඛකතාය නිබ්බානාභිමුඛතා, මහාකාරුණිකතාය තදධිගමො. තථා මහාකාරුණිකතාය පරෙසං අහිංසාපනං, උපෙක්ඛකතාය සයං පරෙහි අභායනං. මහාකාරුණිකතාය පරං රක්ඛතො අත්තනො රක්ඛණං, උපෙක්ඛකතාය අත්තානං රක්ඛතො පරෙසං රක්ඛණං. තෙනස්ස අත්තහිතාය පටිපන්නාදීසු චතුත්ථපුග්ගලභාවො සිද්ධො හොති. තථා මහාකාරුණිකතාය සච්චාධිට්ඨානස්ස ච චාගාධිට්ඨානස්ස ච පාරිපූරී, උපෙක්ඛකතාය උපසමාධිට්ඨානස්ස ච පඤ්ඤාධිට්ඨානස්ස ච පාරිපූරී ¶ . එවං පුරිසුද්ධාසයප්පයොගස්ස මහාකාරුණිකතාය ලොකහිතත්ථමෙව රජ්ජසම්පදාදිභවසම්පත්තියා උපගමනං, උපෙක්ඛකතාය තිණායපි අමඤ්ඤමානස්ස තතො අපගමනං. ඉති සුවිසුද්ධඋපගමාපගමස්ස මහාකාරුණිකතාය ලොකහිතත්ථමෙව දානවසෙන සම්පත්තීනං පරිච්චජනා, උපෙක්ඛකතාය චස්ස ඵලස්ස අත්තනො අපච්චාසීසනා. එවං සමුදාගමනතො පට්ඨාය අච්ඡරියබ්භුතගුණසමන්නාගතස්ස මහාකාරුණිකතාය පරෙසං හිතසුඛත්ථං අතිදුක්කරකාරිතා, උපෙක්ඛකතාය කායම්පි අනලඞ්කාරිතා.

තථා මහාකාරුණිකතාය චරිමත්තභාවෙ ජිණ්ණාතුරමතදස්සනෙන සඤ්ජාතසංවෙගො, උපෙක්ඛකතාය උළාරෙසු දෙවභොගසදිසෙසු භොගෙසු නිරපෙක්ඛො මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමි. තථා මහාකාරුණිකතාය ‘‘කිච්ඡං වතායං ලොකො ආපන්නො’’තිආදිනා (දී. නි. 2.57; සං. නි. 2.4, 10) කරුණාමුඛෙනෙව විපස්සනාරම්භො, උපෙක්ඛකතාය බුද්ධභූතස්ස සත්ත සත්තාහානි විවෙකසුඛෙනෙව වීතිනාමනං. මහාකාරුණිකතාය ධම්මගම්භීරතං පච්චවෙක්ඛිත්වා ධම්මදෙසනාය අප්පොස්සුක්කනං ආපජ්ජිත්වාපි මහාබ්රහ්මුනො අජ්ඣෙසනාපදෙසෙන ඔකාසකරණං, උපෙක්ඛකතාය පඤ්චවග්ගියාදිවෙනෙය්යානං අනනුරූපසමුදාචාරෙපි අනඤ්ඤථාභාවො. මහාකාරුණිකතාය කත්ථචි පටිඝාතාභාවෙනස්ස සබ්බත්ථ අමිත්තසඤ්ඤාභාවො, උපෙක්ඛකතාය කත්ථචිපි අනුරොධාභාවෙන සබ්බත්ථ සිනෙහසන්ථවාභාවො. මහාකාරුණිකතාය පරෙසං පසාදනා, උපෙක්ඛකතාය ¶ පසන්නාකාරෙහි න විකම්පනා. මහාකාරුණිකතාය ධම්මානුරාගාභාවෙන තත්ථ ආචරියමුට්ඨිඅභාවො, උපෙක්ඛකතාය සාවකානුරාගාභාවෙන පරිවාරපරිකම්මතාභාවො. මහාකාරුණිකතාය ධම්මං දෙසෙතුං පරෙහි සංසග්ගමුපගච්ඡතොපි උපෙක්ඛකතාය න තත්ථ අභිරති. මහාකාරුණිකතාය ගාමාදීනං ආසන්නට්ඨානෙ වසතොපි උපෙක්ඛකතාය අරඤ්ඤට්ඨානෙ එව විහරණං. තෙන වුත්තං – ‘‘පුරිමෙනස්ස පරමාය අනුකම්පාය සමන්නාගමං දීපෙතී’’ති.

තන්ති තත්රාති පදං. ‘‘දෙසකාලපරිදීපන’’න්ති යෙ දෙසකාලා ඉධ විහරණකිරියාවිසෙසනභාවෙන වුත්තා, තෙසං පරිදීපනන්ති දස්සෙන්තො ‘‘යං සමයං…පෙ… දීපෙතී’’ති ආහ. තං-සද්දො හි වුත්තස්ස අත්ථස්ස පටිනිද්දෙසො, තස්මා ඉධ කාලස්ස දෙසස්ස වා පටිනිද්දෙසො භවිතුමරහති, න අඤ්ඤස්ස. අයං තාව තත්ර-සද්දස්ස පටිනිද්දෙසභාවෙ අත්ථවිභාවනා. යස්මා පන ඊදිසෙසු ඨානෙසු තත්ර-සද්දො ධම්මදෙසනාවිසිට්ඨං දෙසකාලඤ්ච විභාවෙති, තස්මා වුත්තං – ‘‘භාසිතබ්බයුත්තෙ වා දෙසකාලෙ දීපෙතී’’ති. තෙන තත්රාති යත්ර භගවා ධම්මදෙසනත්ථං භික්ඛූ ආලපති භාසති, තාදිසෙ දෙසෙ, කාලෙ වාති අත්ථො. න හීතිආදිනා තමෙවත්ථං සමත්ථෙති. නනු ච යත්ථ ඨිතො භගවා ‘‘අකාලො ඛො තාවා’’තිආදිනා ¶ බාහියස්ස ධම්මදෙසනං පටික්ඛිපි, තත්ථෙව අන්තරවීථියං ඨිතො තස්ස ධම්මං දෙසෙසීති? සච්චමෙතං, අදෙසෙතබ්බකාලෙ අදෙසනාය ඉදං උදාහරණං. තෙනෙවාහ – ‘‘අකාලො ඛො තාවා’’ති.

යං පන තත්ථ වුත්තං – ‘‘අන්තරඝරං පවිට්ඨම්හා’’ති, තම්පි තස්ස අකාලභාවස්සෙව පරියායෙන දස්සනත්ථං වුත්තං. තස්ස හි තදා අද්ධානපරිස්සමෙන රූපකායෙ අකම්මඤ්ඤතා අහොසි, බලවපීතිවෙගෙන නාමකායෙ. තදුභයස්ස වූපසමං ආගමෙන්තො පපඤ්චපරිහාරත්ථං භගවා ‘‘අකාලො ඛො’’ති පරියායෙන පටික්ඛිපි. අදෙසෙතබ්බදෙසෙ අදෙසනාය පන උදාහරණං ‘‘අථ ඛො භගවා මග්ගා ඔක්කම්ම අඤ්ඤතරස්මිං රුක්ඛමූලෙ නිසීදි (සං. නි. 2.154), විහාරපච්ඡායායං පඤ්ඤත්තෙ ආසනෙ නිසීදී’’ති (දී. නි. 1.363) ච එවමාදිකං ඉධ ආදිසද්දෙන සඞ්ගහිතං. ‘‘අථ ඛො සො, භික්ඛවෙ, බාලො ඉධ පුබ්බෙ නෙසාදො ඉධ පාපානි කම්මානි කරිත්වා’’තිආදීසු (ම. නි. 3.251) පදපූරණමත්තෙ ඛො-සද්දො, ‘‘දුක්ඛං ඛො අගාරවො විහරති ¶ අප්පතිස්සො’’තිආදීසු (අ. නි. 4.21) අවධාරණෙ, ‘‘කිත්තාවතා නු ඛො, ආවුසො, සත්ථු පවිවිත්තස්ස විහරතො සාවකා විවෙකං නානුසික්ඛන්තී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.31) ආදිකාලත්ථෙ, වාක්යාරම්භෙති අත්ථො. තත්ථ පදපූරණෙන වචනාලඞ්කාරමත්තං කතං හොති, ආදිකාලත්ථෙන වාක්යස්ස උපඤ්ඤාසමත්තං. අවධාරණත්ථෙන පන නියමදස්සනං, තස්මා ආමන්තෙසි එවාති ආමන්තනෙ නියමො දස්සිතො හොති.

භගවාති ලොකගරුදීපනන්ති කස්මා වුත්තං, නනු පුබ්බෙපි භගවාසද්දස්ස අත්ථො වුත්තොති? යදිපි වුත්තො, තං පනස්ස යථාවුත්තෙ ඨානෙ විහරණකිරියාය කත්තු විසෙසදස්සනත්ථං කතං, න ආමන්තනකිරියාය, ඉධ පන ආමන්තනකිරියාය, තස්මා තදත්ථං පුන ‘‘භගවා’’ති පාළියං වුත්තන්ති තස්සත්ථං දස්සෙතුං ‘‘භගවාති ලොකගරුදීපන’’න්ති ආහ. තෙන ලොකගරුභාවතො තදනුරූපං පටිපත්තිං පත්ථෙන්තො අත්තනො සන්තිකං උපගතානං භික්ඛූනං අජ්ඣාසයානුරූපං ධම්මං දෙසෙතුං තෙ ආමන්තෙසීති දස්සෙති. කථාසවනයුත්තපුග්ගලවචනන්ති වක්ඛමානාය චිත්තපරියාදානදෙසනාය සවනයොග්ගපුග්ගලවචනං. චතූසුපි පරිසාසු භික්ඛූ එව එදිසානං දෙසනානං විසෙසෙන භාජනභූතාති සාතිසයං සාසනසම්පටිග්ගාහකභාවදස්සනත්ථං ඉධ භික්ඛුග්ගහණන්ති දස්සෙත්වා ඉදානි සද්දත්ථං දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදිමාහ. තත්ථ භික්ඛකොති භික්ඛූති භික්ඛනධම්මතාය භික්ඛූති අත්ථො. භික්ඛාචරියං අජ්ඣුපගතොති බුද්ධාදීහි අජ්ඣුපගතං භික්ඛාචරියං, උඤ්ඡාචරියං, අජ්ඣුපගතත්තා අනුට්ඨිතත්තා භික්ඛු. යො හි අප්පං වා මහන්තං වා භොගක්ඛන්ධං පහාය අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජිතො, සො කසිගොරක්ඛාදිජීවිකාකප්පනං හිත්වා ලිඞ්ගසම්පටිච්ඡනෙනෙව ¶ භික්ඛාචරියං අජ්ඣුපගතත්තා භික්ඛු, පරප්පටිබද්ධජීවිකත්තා වා විහාරමජ්ඣෙ කාජභත්තං භුඤ්ජමානොපි භික්ඛාචරියං අජ්ඣුපගතොති භික්ඛු, පිණ්ඩියාලොපභොජනං නිස්සාය පබ්බජ්ජාය උස්සාහජාතත්තා වා භික්ඛාචරියං අජ්ඣුපගතොති භික්ඛූති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. ආදිනා නයෙනාති ‘‘ඡින්නභින්නපටධරොති භික්ඛු, භින්දති පාපකෙ අකුසලෙ ධම්මෙති භික්ඛු, භින්නත්තා පාපකානං අකුසලානං ධම්මානං භික්ඛූ’’තිආදිනා (විභ. 510) විභඞ්ගෙ ආගතනයෙන. ඤාපනෙති අවබොධනෙ, පටිවෙදනෙති අත්ථො.

භික්ඛනසීලතාති ¶ භික්ඛනෙන ජීවනසීලතා, න කසිවාණිජ්ජාදිනා ජීවනසීලතා. භික්ඛනධම්මතාති ‘‘උද්දිස්ස අරියා තිට්ඨන්තී’’ති (ජා. 1.7.59) එවං වුත්තා භික්ඛනසභාවතා, න යාචනකොහඤ්ඤසභාවතා. භික්ඛනෙ සාධුකාරිතාති ‘‘උත්තිට්ඨෙ නප්පමජ්ජෙය්යා’’ති (ධ. ප. 168) වචනං අනුස්සරිත්වා තත්ථ අප්පමජ්ජනා. අථ වා සීලං නාම පකතිසභාවො, ඉධ පන තදධිට්ඨානං. ධම්මොති වතං. සාධුකාරිතාති සක්කච්චකාරිතා ආදරකිරියා. හීනාධිකජනසෙවිතන්ති යෙ භික්ඛුභාවෙ ඨිතාපි ජාතිමදාදිවසෙන උද්ධතා උන්නළා, යෙ ච ගිහිභාවෙ පරෙසං අධිකභාවම්පි අනුපගතත්තා භික්ඛාචරියං පරමකාරුඤ්ඤතං මඤ්ඤන්ති, තෙසං උභයෙසම්පි යථාක්කමං ‘‘භික්ඛවො’’ති වචනෙන හීනජනෙහි දලිද්දෙහි පරමකාරුඤ්ඤතං පත්තෙහි පරකුලෙසු භික්ඛාචරියාය ජීවිකං කප්පෙන්තෙහි සෙවිතං වුත්තිං පකාසෙන්තො උද්ධතභාවනිග්ගහං කරොති. අධිකජනෙහි උළාරභොගඛත්තියකුලාදිතො පබ්බජිතෙහි බුද්ධාදීහි ආජීවවිසොධනත්ථං සෙවිතං වුත්තිං පකාසෙන්තො දීනභාවනිග්ගහං කරොතීති යොජෙතබ්බං. යස්මා ‘‘භික්ඛවො’’ති වචනං ආමන්තනභාවතො අභිමුඛීකරණං, පකරණතො සාමත්ථියතො ච සුස්සුසාජනනං සක්කච්චසවනමනසිකාරනියොජනඤ්ච හොති, තස්මා තමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘භික්ඛවොති ඉමිනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සාධුකං සවනමනසිකාරෙති සාධුකසවනෙ සාධුකමනසිකාරෙ ච. කථං පන පවත්තිතා සවනාදයො සාධුකං පවත්තිතා හොන්තීති? ‘‘අද්ධා ඉමාය සම්මාපටිපත්තියා සකලසාසනසම්පත්ති හත්ථගතා භවිස්සතී’’ති ආදරගාරවයොගෙන කථාදීසු අපරිභවාදිනා ච. වුත්තඤ්හි ‘‘පඤ්චහි, භික්ඛවෙ, ධම්මෙහි සමන්නාගතො සුණන්තො සද්ධම්මං භබ්බො නියාමං ඔක්කමිතුං කුසලෙසු ධම්මෙසු සම්මත්තං. කතමෙහි පඤ්චහි? කථං න පරිභොති, කථිතං න පරිභොති, න අත්තානං පරිභොති, අවික්ඛිත්තචිත්තො ධම්මං සුණාති එකග්ගචිත්තො, යොනිසො ච මනසිකරොති. ඉමෙහි ඛො, භික්ඛවෙ, පඤ්චහි ධම්මෙහි සමන්නාගතො සුණන්තො සද්ධම්මං භබ්බො නියාමං ඔක්කමිතුං කුසලෙසු ධම්මෙසු සම්මත්ත’’න්ති (අ. නි. 5.151). තෙනෙවාහ – ‘‘සාධුකං සවනමනසිකාරායත්තා හි සාසනසම්පත්තී’’ති.

පුබ්බෙ ¶ සබ්බපරිසාසාධාරණත්තෙපි භගවතො ධම්මදෙසනාය ‘‘ජෙට්ඨසෙට්ඨා’’තිආදිනා භික්ඛූනං එව ආමන්තනෙ කාරණං දස්සෙත්වා ඉදානි භික්ඛූ ¶ ආමන්තෙත්වාව ධම්මදෙසනාය පයොජනං දස්සෙතුං ‘‘කිමත්ථං පන භගවා’’ති චොදනං සමුට්ඨාපෙති. තත්ථ අඤ්ඤං චින්තෙන්තාති අඤ්ඤවිහිතා. වික්ඛිත්තචිත්තාති අසමාහිතචිත්තා. ධම්මං පච්චවෙක්ඛන්තාති හිය්යො තතො පරං දිවසෙසු වා සුතධම්මං පති පති මනසා අවෙක්ඛන්තා. භික්ඛූ ආමන්තෙත්වා ධම්මෙ දෙසියමානෙ ආදිතො පට්ඨාය දෙසනං සල්ලක්ඛෙතුං සක්කොන්තීති ඉමමත්ථං බ්යතිරෙකමුඛෙන දස්සෙතුං ‘‘තෙ අනාමන්තෙත්වා’’තිආදි වුත්තං.

භික්ඛවොති චෙත්ථ සන්ධිවසෙන ඉ-කාරලොපො දට්ඨබ්බො. භික්ඛවො ඉතීති අයං ඉති-සද්දො හෙතුපරිසමාපනාදිඅත්ථපදත්ථවිපරියායපකාරාවධාරණනිදස්සනාදිඅනෙකත්ථප්පභෙදො. තථා හෙස ‘‘රුප්පතීති ඛො, භික්ඛවෙ, තස්මා රූපන්ති වුච්චතී’’තිආදීසු (සං. නි. 3.79) හෙත්වත්ථෙ දිස්සති. ‘‘තස්මාතිහ මෙ, භික්ඛවෙ, ධම්මදායාදා භවථ, මා ආමිසදායාදා. අත්ථි මෙ තුම්හෙසු අනුකම්පා. කින්ති මෙ සාවකා ධම්මදායාදා භවෙය්යුං, නො ආමිසදායාදා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.19) පරිසමාපනෙ. ‘‘ඉති වා ඉති එවරූපා නච්චගීතවාදිතවිසූකදස්සනා පටිවිරතො’’තිආදීසු (දී. නි. 1.13) ආදිඅත්ථෙ. ‘‘මාගණ්ඩියොති තස්ස බ්රාහ්මණස්ස සඞ්ඛා සමඤ්ඤා පඤ්ඤත්ති වොහාරො නාමං නාමකම්මං නාමධෙය්යං නිරුත්ති බ්යඤ්ජනමභිලාපො’’තිආදීසු (මහානි. 73, 75) පදත්ථවිපරියායෙ. ‘‘ඉති ඛො, භික්ඛවෙ, සප්පටිභයො බාලො, අප්පටිභයො පණ්ඩිතො, සඋපද්දවො බාලො, අනුපද්දවො පණ්ඩිතො, සඋපසග්ගො බාලො, අනුපසග්ගො පණ්ඩිතො’’තිආදීසු (ම. නි. 3.124) පකාරෙ. ‘‘අත්ථි ඉදප්පච්චයා ජරාමරණන්ති පුට්ඨෙන සතා, ‘ආනන්ද, අත්ථී’තිස්ස වචනීයං. ‘කිං පච්චයා ජරාමරණ’න්ති ඉති චෙ වදෙය්ය. ජාතිපච්චයා ජරාමරණං ඉච්චස්ස වචනීය’’න්තිආදීසු (දී. නි. 2.96) අවධාරණෙ. ‘‘අත්ථීති ඛො, කච්චාන, අයමෙකො අන්තො, නත්ථීති ඛො, කච්චාන, අයං දුතියො අන්තො’’තිආදීසු (සං. නි. 2.15; සං. නි. 3.90) නිදස්සනෙ. ඉධාපි නිදස්සනෙ එව දට්ඨබ්බො. භික්ඛවොති හි ආමන්තනාකාරො. තමෙස ඉති-සද්දො නිදස්සෙති ‘‘භික්ඛවොති ආමන්තෙසී’’ති. ඉමිනා නයෙන ‘‘භද්දන්තෙ’’තිආදීසුපි යථාරහං ඉති-සද්දස්ස අත්ථො වෙදිතබ්බො. පුබ්බෙ ‘‘භගවා ආමන්තෙසී’’ති වුත්තත්තා ‘‘භගවතො පච්චස්සොසු’’න්ති ¶ ඉධ ‘‘භගවතො’’ති සාමිවචනං ආමන්තනමෙව සම්බන්ධිඅන්තරං අපෙක්ඛතීති ඉමිනා අධිප්පායෙන ‘‘භගවතො ආමන්තනං පටිඅස්සොසු’’න්ති වුත්තං. ‘‘භගවතො’’ති පන ඉදං පටිස්සවසම්බන්ධෙන සම්පදානවචනං යථා ‘‘දෙවදත්තාය පටිස්සුණොතී’’ති. යං නිදානං භාසිතන්ති සම්බන්ධො. ඉමස්ස සුත්තස්ස සුඛාවගාහණත්ථන්ති කමලකුවලයුජ්ජලවිමලසාදුරසසලිලාය පොක්ඛරණියා ¶ සුඛාවතරණත්ථං නිම්මලසිලාතලරචනාවිලාසසොභිතරතනසොපානං විප්පකිණ්ණමුත්තාතලසදිසවාලුකාචුණ්ණපණ්ඩරභූමිභාගං තිත්ථං විය සුවිභත්තභිත්තිවිචිත්රවෙදිකාපරික්ඛිත්තස්ස නක්ඛත්තපථං ඵුසිතුකාමතාය විය පටිවිජම්භිතසමුස්සයස්ස පාසාදවරස්ස සුඛාරොහනත්ථං දන්තමයසණ්හමුදුඵලකඤ්චනලතාවිනද්ධමණිගණප්පභාසමුදයුජ්ජලසොභං සොපානං විය සුවණ්ණවලයනූපුරාදිසඞ්ඝට්ටනසද්දසම්මිස්සිතස්ස කථිතහසිතමධුරස්සරගෙහජනවිජම්භිතවිචරිතස්ස උළාරඉස්සරියවිභවසොභිතස්ස මහාඝරස්ස සුඛප්පවෙසනත්ථං සුවණ්ණරජතමණිමුත්තාපවාළාදිජුතිවිස්සරවිජ්ජොතිතසුප්පතිට්ඨිතවිසාලද්වාරබාහං මහාද්වාරං විය ච අත්ථබ්යඤ්ජනසම්පන්නස්ස බුද්ධානං දෙසනාඤාණගම්භීරභාවසංසූචකස්ස ඉමස්ස සුත්තස්ස සුඛාවගාහත්ථං.

එත්ථාහ – ‘‘කිමත්ථං පන ධම්මවිනයසඞ්ගහෙ කයිරමානෙ නිදානවචනං, නනු භගවතා භාසිතවචනස්සෙව සඞ්ගහො කාතබ්බො’’ති? වුච්චතෙ, දෙසනාය ඨිතිඅසම්මොසසද්ධෙය්යභාවසම්පාදනත්ථං. කාලදෙසදෙසකනිමිත්තපරිසාපදෙසෙහි උපනිබන්ධිත්වා ඨපිතා හි දෙසනා චිරට්ඨිතිකා හොති අසම්මොසධම්මා සද්ධෙය්යා ච. දෙසකාලකත්තුහෙතුනිමිත්තෙහි උපනිබද්ධො විය වොහාරවිනිච්ඡයො. තෙනෙව ච ආයස්මතා මහාකස්සපෙන ‘‘චිත්තපරියාදානසුත්තං, ආවුසො ආනන්ද, කත්ථ භාසිත’’න්තිආදිනා දෙසාදිපුච්ඡාසු කතාසු තාසං විස්සජ්ජනං කරොන්තෙන ධම්මභණ්ඩාගාරිකෙන ‘‘එවං මෙ සුත’’න්තිආදිනා ඉමස්ස සුත්තස්ස නිදානං භාසිතං. අපිච සත්ථුසම්පත්තිප්පකාසනත්ථං නිදානවචනං. තථාගතස්ස හි භගවතො පුබ්බචරණානුමානාගමතක්කාභාවතො සම්මාසම්බුද්ධභාවසිද්ධි. න හි සම්මාසම්බුස්ස පුබ්බචරණාදීහි අත්ථො අත්ථි සබ්බත්ථ අප්පටිහතඤාණචාරතාය එකප්පමාණත්තා ච ඤෙය්යධම්මෙසු. තථා ආචරියමුට්ඨිධම්මමච්ඡරියසාසනසාවකානානුරාගාභාවතො ඛීණාසවභාවසිද්ධි. න හි සබ්බසො ඛීණාසවස්ස තෙ සම්භවන්තීති සුවිසුද්ධස්ස පරානුග්ගහප්පවත්ති. එවං ¶ දෙසකසංකිලෙසභූතානං දිට්ඨිසීලසම්පදාදූසකානං අවිජ්ජාතණ්හානං අච්චන්තාභාවසංසූචකෙහි ඤාණප්පහානසම්පදාභිබ්යඤ්ජනකෙහි ච සම්බුද්ධවිසුද්ධභාවෙහි පුරිමවෙසාරජ්ජද්වයසිද්ධි, තතො ච අන්තරායිකනිය්යානිකධම්මෙසු සම්මොහාභාවසිද්ධිතො පච්ඡිමවෙසාරජ්ජද්වයසිද්ධීති භගවතො චතුවෙසාරජ්ජසමන්නාගමො අත්තහිතපරහිතප්පටිපත්ති ච නිදානවචනෙන පකාසිතා හොති. තත්ථ තත්ථ සම්පත්තපරිසාය අජ්ඣාසයානුරූපං ඨානුප්පත්තිකප්පටිභානෙන ධම්මදෙසනාදීපනතො, ඉධ පන රූපගරුකානං පුග්ගලානං අජ්ඣාසයානුරූපං ඨානුප්පත්තිකප්පටිභානෙන ධම්මදෙසනාදීපනතොති යොජෙතබ්බං. තෙන වුත්තං – ‘‘සත්ථුසම්පත්තිප්පකාසනත්ථං නිදානවචන’’න්ති.

තථා සාසනසම්පත්තිප්පකාසනත්ථං නිදානවචනං. ඤාණකරුණාපරිග්ගහිතසබ්බකිරියස්ස හි භගවතො ¶ නත්ථි නිරත්ථකා පටිපත්ති, අත්තහිතත්ථා වා. තස්මා පරෙසං එව අත්ථාය පවත්තසබ්බකිරියස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස සකලම්පි කායවචීමනොකම්මං යථාපවත්තං වුච්චමානං දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථෙහි යථාරහං සත්තානං අනුසාසනට්ඨෙන සාසනං, න කප්පරචනා. තයිදං සත්ථුචරිතං කාලදෙසදෙසකපරිසාපදෙසෙහි සද්ධිං තත්ථ තත්ථ නිදානවචනෙහි යථාරහං පකාසීයති. ‘‘ඉධ පන රූපගරුකානං පුග්ගලාන’’න්තිආදි සබ්බං පුරිමසදිසමෙව. තෙන වුත්තං – ‘‘සාසනසම්පත්තිප්පකාසනත්ථං නිදානවචන’’න්ති. අපිච සත්ථුනො පමාණභාවප්පකාසනෙන වචනෙන සාසනස්ස පමාණභාවදස්සනත්ථං නිදානවචනං, තඤ්ච දෙසකප්පමාණභාවදස්සනං හෙට්ඨා වුත්තනයානුසාරෙන ‘‘භගවා’’ති ච ඉමිනා පදෙන විභාවිතන්ති වෙදිතබ්බං. භගවාති හි තථාගතස්ස රාගදොසමොහාදිසබ්බකිලෙසමලදුච්චරිතදොසප්පහානදීපනෙන වචනෙන අනඤ්ඤසාධාරණසුපරිසුද්ධඤාණකරුණාදිගුණවිසෙසයොගපරිදීපනෙන තතො එව සබ්බසත්තුත්තමභාවදීපනෙන අයමත්ථො සබ්බථා පකාසිතො හොතීති. ඉදමෙත්ථ නිදානවචනප්පයොජනස්ස මුඛමත්තනිදස්සනං.

නික්ඛිත්තස්සාති දෙසිතස්ස. දෙසනා හි දෙසෙතබ්බස්ස සීලාදිඅත්ථස්ස වෙනෙය්යසන්තානෙසු නික්ඛිපනතො ‘‘නික්ඛෙපො’’ති වුච්චති. සුත්තනික්ඛෙපං විචාරෙත්වාව වුච්චමානා පාකටා හොතීති සාමඤ්ඤතො භගවතො දෙසනාය සමුට්ඨානස්ස විභාගං දස්සෙත්වා ‘‘එත්ථායං දෙසනා එවංසමුට්ඨානා’’ති දෙසනාය සමුට්ඨානෙ දස්සිතෙ සුත්තස්ස සම්මදෙව නිදානපරිජානනෙන වණ්ණනාය සුවිඤ්ඤෙය්යත්තා වුත්තං. තත්ථ යථා ¶ අනෙකසතඅනෙකසහස්සභෙදානිපි සුත්තන්තානි සංකිලෙසභාගියාදිපට්ඨානනයවසෙන සොළසවිධතං නාතිවත්තන්ති, එවං අත්තජ්ඣාසයාදිසුත්තනික්ඛෙපවසෙන චතුබ්බිධභාවන්ති ආහ – ‘‘චත්තාරො හි සුත්තනික්ඛෙපා’’ති. එත්ථ ච යථා අත්තජ්ඣාසයස්ස අට්ඨුප්පත්තියා ච පරජ්ඣාසයපුච්ඡාහි සද්ධිං සංසග්ගභෙදො සම්භවති ‘‘අත්තජ්ඣාසයො ච පරජ්ඣාසයො ච, අත්තජ්ඣාසයො ච පුච්ඡාවසිකො ච, අට්ඨුප්පත්තිකො ච පරජ්ඣාසයො ච, අට්ඨුප්පත්තිකො ච පුච්ඡාවසිකො චා’’ති අජ්ඣාසයපුච්ඡානුසන්ධිසබ්භාවතො, එවං යදිපි අට්ඨුප්පත්තියා අත්තජ්ඣාසයෙනපි සංසග්ගභෙදො සම්භවති, අත්තජ්ඣාසයාදීහි පන පුරතො ඨිතෙහි අට්ඨුප්පත්තියා සංසග්ගො නත්ථීති න ඉධ නිරවසෙසො විත්ථාරනයො සම්භවතීති ‘‘චත්තාරො සුත්තනික්ඛෙපා’’ති වුත්තං. තදන්තොගධත්තා වා සෙසනික්ඛෙපානං මූලනික්ඛෙපවසෙන චත්තාරොව දස්සිතා. යථාදස්සනඤ්හෙත්ථ අයං සංසග්ගභෙදො ගහෙතබ්බොති.

තත්රායං වචනත්ථො – නික්ඛිපීයතීති නික්ඛෙපො, සුත්තං එව නික්ඛෙපො සුත්තනික්ඛෙපො. අථ වා නික්ඛිපනං නික්ඛෙපො, සුත්තස්ස නික්ඛෙපො සුත්තනික්ඛෙපො, සුත්තදෙසනාති අත්ථො. අත්තනො අජ්ඣාසයො අත්තජ්ඣාසයො, සො අස්ස අත්ථි කාරණභූතොති අත්තජ්ඣාසයො. අත්තනො අජ්ඣාසයො එතස්සාති ¶ වා අත්තජ්ඣාසයො. පරජ්ඣාසයෙපි එසෙව නයො. පුච්ඡාය වසො පුච්ඡාවසො, සො එතස්ස අත්ථීති පුච්ඡාවසිකො. සුත්තදෙසනාවත්ථුභූතස්ස අත්ථස්ස උප්පත්ති අත්ථුප්පත්ති, අත්ථුප්පත්තියෙව අට්ඨුප්පත්ති ත්ථ-කාරස්ස ට්ඨ-කාරං කත්වා. සා එතස්ස අත්ථීති අට්ඨුප්පත්තිකො. අථ වා නික්ඛිපීයති සුත්තං එතෙනාති සුත්තනික්ඛෙපො, අත්තජ්ඣාසයාදි එව. එතස්මිං අත්ථවිකප්පෙ අත්තනො අජ්ඣාසයො අත්තජ්ඣාසයො. පරෙසං අජ්ඣාසයො පරජ්ඣාසයො. පුච්ඡීයතීති පුච්ඡා, පුච්ඡිතබ්බො අත්ථො. පුච්ඡාවසෙන පවත්තං ධම්මප්පටිග්ගාහකානං වචනං පුච්ඡාවසිකං, තදෙව නික්ඛෙපසද්දාපෙක්ඛාය පුල්ලිඞ්ගවසෙන වුත්තං – ‘‘පුච්ඡාවසිකො’’ති. තථා අට්ඨුප්පත්ති එව අට්ඨුප්පත්තිකොති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

අපිචෙත්ථ පරෙසං ඉන්ද්රියපරිපාකාදිකාරණනිරපෙක්ඛත්තා අත්තජ්ඣාසයස්ස විසුං සුත්තනික්ඛෙපභාවො යුත්තො කෙවලං අත්තනො අජ්ඣාසයෙනෙව ධම්මතන්තිට්ඨපනත්ථං පවත්තිතදෙසනත්තා. පරජ්ඣාසයපුච්ඡාවසිකානං පන පරෙසං අජ්ඣාසයපුච්ඡානං දෙසනාපවත්තිහෙතුභූතානං උප්පත්තියං පවත්තිතානං ¶ කථමට්ඨුප්පත්තියා අනවරොධො, පුච්ඡාවසිකඅට්ඨුප්පත්තිකානං වා පරජ්ඣාසයානුරොධෙන පවත්තිතානං කථං පරජ්ඣාසයෙ අනවරොධොති? න චොදෙතබ්බමෙතං. පරෙසඤ්හි අභිනීහාරපරිපුච්ඡාදිවිනිමුත්තස්සෙව සුත්තදෙසනාකාරණුප්පාදස්ස අට්ඨුප්පත්තිභාවෙන ගහිතත්තා පරජ්ඣාසයපුච්ඡාවසිකානං විසුං ගහණං. තථා හි බ්රහ්මජාලධම්මදායාදසුත්තාදීනං වණ්ණාවණ්ණආමිසුප්පාදාදිදෙසනානිමිත්තං ‘‘අට්ඨුප්පත්තී’’ති වුච්චති. පරෙසං පුච්ඡං විනා අජ්ඣාසයං එව නිමිත්තං කත්වා දෙසිතො පරජ්ඣාසයො, පුච්ඡාවසෙන දෙසිතො පුච්ඡාවසිකොති පාකටොයමත්ථොති. අත්තනො අජ්ඣාසයෙනෙව කථෙසීති ධම්මතන්තිට්ඨපනත්ථං කථෙසි. විමුත්තිපරිපාචනීයා ධම්මා සද්ධින්ද්රියාදයො. අජ්ඣාසයන්ති අධිමුත්තිං. ඛන්තින්ති දිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්තිං. මනන්ති පඤ්ඤත්තිචිත්තං. අභිනීහාරන්ති පණිධානං. බුජ්ඣනභාවන්ති බුජ්ඣනසභාවං, පටිවිජ්ඣනාකාරං වා. රූපගරුකානන්ති පඤ්චසු ආරම්මණෙසු රූපාරම්මණගරුකා රූපගරුකා. චිත්තෙන රූපනින්නා රූපපොණා රූපපබ්භාරා රූපදස්සනප්පසුතා රූපෙන ආකඩ්ඪිතහදයා, තෙසං රූපගරුකානං.

පටිසෙධත්ථොති පටික්ඛෙපත්ථො. කස්ස පන පටික්ඛෙපත්ථොති? කිරියාපධානඤ්හි වාක්යං, තස්මා ‘‘න සමනුපස්සාමී’’ති සමනුපස්සනාකිරියාපටිසෙධත්ථො. තෙනාහ – ‘‘ඉමස්ස පන පදස්සා’’තිආදි. යො පරො න හොති, සො අත්තාති ලොකසමඤ්ඤාමත්තසිද්ධං සත්තසන්තානං සන්ධාය – ‘‘අහ’’න්ති සත්ථා වදති, න බාහිරකපරිකප්පිතං අහංකාරවිසයං අහංකාරස්ස බොධිමූලෙයෙව සමුච්ඡින්නත්තා. ලොකසමඤ්ඤානතික්කමන්තා එව හි බුද්ධානං ලොකියෙ විසයෙ දෙසනාපවත්ති. භික්ඛවෙති ආලපනෙ කාරණං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. අඤ්ඤන්ති අපෙක්ඛාසිද්ධත්තා අඤ්ඤත්ථස්ස ¶ ‘‘ඉදානි වත්තබ්බඉත්ථිරූපතො අඤ්ඤ’’න්ති ආහ. එකම්පි රූපන්ති එකං වණ්ණායතනං. සමං විසමං සම්මා යාථාවතො අනු අනු පස්සතීති සමනුපස්සනා, ඤාණං. සංකිලිස්සනවසෙන අනු අනු පස්සතීති සමනුපස්සනා, දිට්ඨි. නො නිච්චතොති එත්ථ ඉති-සද්දො ආදිඅත්ථො, එවමාදිකොති අත්ථො. තෙන ‘‘දුක්ඛතො සමනුපස්සතී’’ති එවමාදීනි සඞ්ගණ්හාති. ඔලොකෙන්තොපීති දෙවමනුස්සවිමානකප්පරුක්ඛමණිකනකාදිගතානි රූපානි අනවසෙසං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන ඔලොකෙන්තොපි. සාමඤ්ඤවචනොපි යං-සද්දො ‘‘එකරූපම්පී’’ති රූපස්ස ¶ අධිගතත්තා රූපවිසයො ඉච්ඡිතොති ‘‘යං රූප’’න්ති වුත්තං. තථා පුරිසසද්දො පරියාදියිතබ්බචිත්තපුග්ගලවිසයොති රූපගරුකස්සාති විසෙසිතං. ගහණං ‘‘ඛෙපන’’න්ති ච අධිප්පෙතං, පරියාදානඤ්ච උප්පත්තිනිවාරණන්ති ආහ – ‘‘චතුභූමකකුසලචිත්ත’’න්ති. තඤ්හි රූපං තාදිසස්ස පරිත්තකුසලස්සපි උප්පත්තිං නිවාරෙති, කිමඞ්ගං පන මහග්ගතානුත්තරචිත්තස්සාති ලොකුත්තරකුසලචිත්තස්සපි උප්පත්තියා නිවාරණං හොතුං සමත්ථං, ලොකියකුසලුප්පත්තියා නිවාරකත්තෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථීති ‘‘චතුභූමකකුසලචිත්තං පරියාදියිත්වා’’ති වුත්තං. න හි කාමගුණස්සාදප්පසුතස්ස පුරිසස්ස දානාදිවසෙන සවිප්ඵාරිකා කුසලුප්පත්ති සම්භවති. ගණ්හිත්වා ඛෙපෙත්වාති අත්තානං අස්සාදෙත්වා පවත්තමානස්ස අකුසලචිත්තස්ස පච්චයො හොන්තං පවත්තිනිවාරණෙන මුට්ඨිගතං විය ගහෙත්වා අනුප්පාදනිරොධෙන ඛෙපෙත්වා විය තිට්ඨති. තාව මහති ලොකසන්නිවාසෙ තස්ස පරියාදියට්ඨානං අවිච්ඡෙදතො ලබ්භතීති ආහ – ‘‘තිට්ඨතී’’ති යථා ‘‘පබ්බතා තිට්ඨන්ති, නජ්ජො සන්දන්තී’’ති. තෙනාහ – ‘‘ඉධ උභයම්පි වට්ටතී’’තිආදි.

යථයිදන්ති සන්ධිවසෙන ආකාරස්ස රස්සත්තං යකාරාගමො චාති ආහ – ‘‘යථා ඉද’’න්ති. ඉත්ථියා රූපන්ති ඉත්ථිසරීරගතං තප්පටිබද්ධඤ්ච රූපායතනං. පරමත්ථස්ස නිරුළ්හො, පඨමං සාධාරණතො සද්දසත්ථලක්ඛණානි විභාවෙතබ්බානි, පච්ඡා අසාධාරණතොති තානි පාළිවසෙන විභාවෙතුං – ‘‘රුප්පතීති ඛො…පෙ… වෙදිතබ්බ’’න්ති ආහ. තත්ථ රුප්පතීති සීතාදිවිරොධිපච්චයෙහි විකාරං ආපාදීයති, ආපජ්ජතීති වා අත්ථො. විකාරුප්පත්ති ච විරොධිපච්චයසන්නිපාතෙ විසදිසුප්පත්ති විභූතතරා, කුතො පනායං විසෙසොති චෙ? ‘‘සීතෙනා’’තිආදිවචනතො. එවඤ්ච කත්වා වෙදනාදීසු අනවසෙසරූපසමඤ්ඤා සාමඤ්ඤලක්ඛණන්ති සබ්බරූපධම්මසාධාරණං රූප්පනං. ඉදානි අත්ථුද්ධාරනයෙන රූපසද්දං සංවණ්ණෙන්තො ‘‘අයං පනා’’තිආදිමාහ. රූපක්ඛන්ධෙ වත්තතීති ‘‘ඔළාරිකං වා සුඛුමං වා’’තිආදිවචනතො (ම. නි. 1.361; 2.113; 3.86, 89; විභ. 2). රූපූපපත්තියාති එත්ථ රූපභවො රූපං උත්තරපදලොපෙන. රූපභවූපපත්තියාති අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො. කසිණනිමිත්තෙති පථවීකසිණාදිසඤ්ඤිතෙ පටිභාගනිමිත්තෙ. රූප්පති අත්තනො ඵලස්ස සභාවං කරොතීති රූපං, සභාවහෙතූති ¶ ¶ ආහ – ‘‘සරූපා…පෙ… එත්ථ පච්චයෙ’’ති. කරචරණාදිඅවයවසඞ්ඝාතභාවෙන රූපීයති නිරූපීයතීති රූපං, රූපකායොති ආහ – ‘‘ආකාසො…පෙ… එත්ථ සරීරෙ’’ති.

රූපයති වණ්ණවිකාරං ආපජ්ජමානං හදයඞ්ගතභාවං පකාසෙතීති රූපං, වණ්ණායතනං. ආරොහපරිණාහාදිභෙදරූපගතං සණ්ඨානසම්පත්තිං නිස්සාය පසාදං ආපජ්ජමානො රූපප්පමාණොති වුත්තොති ආහ – ‘‘එත්ථ සණ්ඨානෙ’’ති. පියරූපන්තිආදීසු සභාවත්ථො රූපසද්දො. ආදිසද්දෙන රූපජ්ඣානාදීනං සඞ්ගහො. ‘‘රූපී රූපානි පස්සතී’’ති එත්ථ අජ්ඣත්තං කෙසාදීසු පරිකම්මසඤ්ඤාවසෙන පටිලද්ධරූපජ්ඣානං රූපං, තං අස්ස අත්ථීති රූපීති වුත්තො. ඉත්ථියා චතුසමුට්ඨානෙ වණ්ණෙති ඉත්ථිසරීරපරියාපන්නමෙව රූපං ගහිතං, තප්පටිබද්ධවත්ථාලඞ්කාරාදිරූපම්පි පන පුරිසචිත්තස්ස පරියාදායකං හොතීති දස්සෙතුං – ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්තං. ගන්ධවණ්ණග්ගහණෙන විලෙපනං වුත්තං. කාමං ‘‘අසුකාය ඉත්ථියා පසාධන’’න්ති සල්ලක්ඛිතස්ස අකායප්පටිබද්ධස්සපි වණ්ණො පටිබද්ධචිත්තස්ස පුරිසස්ස චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨෙය්ය, තං පන න එකන්තිකන්ති එකන්තිකං දස්සෙන්තො ‘‘කායප්පටිබද්ධො’’තිආහ. උපකප්පතීති චිත්තස්ස පරියාදානාය උපකප්පති. පුරිමස්සෙවාති පුබ්බෙ වුත්තඅත්ථස්සෙව දළ්හීකරණත්ථං වුත්තං යථා ‘‘ද්වික්ඛත්තුං බන්ධං සුබන්ධ’’න්ති. නිගමනවසෙන වා එතං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. ඔපම්මවසෙන වුත්තන්ති ‘‘යං එවං පුරිසස්ස චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨතී’’ති සකලමෙවිදං පුරිමවචනං උපමාවසෙන වුත්තං, තත්ථ පන උපමාභූතං අත්ථං දස්සෙතුං – ‘‘යථයිදං…පෙ… ඉත්ථිරූප’’න්ති වුත්තං. පරියාදානෙ ආනුභාවො සම්භවො පරියාදානානුභාවො, තස්ස දස්සනවසෙන වුත්තං.

ඉදං පන ‘‘ඉත්ථිරූප’’න්තිආදිවචනං පරියාදානානුභාවෙ සාධෙතබ්බෙ දීපෙතබ්බෙ වත්ථු කාරණං. නාගො නාම සො රාජා, දීඝදාඨිකත්තා පන ‘‘මහාදාඨිකනාගරාජා’’ති වුත්තො. අසංවරනියාමෙනාති චක්ඛුද්වාරිකෙන අසංවරනීහාරෙන. නිමිත්තං ගහෙත්වාති රාගුප්පත්තිහෙතුභූතං රූපං සුභනිමිත්තං ගහෙත්වා. විසිකාදස්සනං ගන්ත්වාති සිවථිකදස්සනං ගන්ත්වා. තත්ථ හි ආදීනවානුපස්සනා ඉජ්ඣති. වත්ථුලොභෙන කුතො තාදිසාය මරණන්ති අසද්දහන්තො ‘‘මුඛං තුම්හාකං ධූමවණ්ණ’’න්ති තෙ දහරසාමණෙරෙ උප්පණ්ඩෙන්තො වදති.

රතනත්තයෙ සුප්පසන්නත්තා කාකවණ්ණතිස්සාදීහි විසෙසනත්ථඤ්ච සො තිස්සමහාරාජා සද්ධාසද්දෙන විසෙසෙත්වා වුච්චති. දහරස්ස චිත්තං පරියාදාය ¶ තිට්ඨතීති අධිකාරවසෙන වුත්තං. නිට්ඨිතුද්දෙසකිච්චොති ගාමෙ අසප්පායරූපදස්සනං ඉමස්ස අනත්ථාය සියාති ආචරියෙන නිවාරිතගාමප්පවෙසො පච්ඡා නිට්ඨිතුද්දෙසකිච්චො හුත්වා ඨිතො. තෙන වුත්තං – ‘‘අත්ථකාමානං වචනං අග්ගහෙත්වා’’ති ¶ . නිවත්ථවත්ථං සඤ්ජානිත්වාති අත්තනා දිට්ඨදිවසෙ නිවත්ථවත්ථං තස්සා මතදිවසෙ සිවථිකදස්සනත්ථං ගතෙන ලද්ධං සඤ්ජානිත්වා. එවම්පීති එවං මරණසම්පාපනවසෙනපි. අයං තාවෙත්ථ අට්ඨකථාය අනුත්තානත්ථදීපනා.

නෙත්තිනයවණ්ණනා

ඉදානි පකරණනයෙන පාළියා අත්ථවණ්ණනං කරිස්සාම. සා පන අත්ථසංවණ්ණනා යස්මා දෙසනාය සමුට්ඨානප්පයොජනභාජනෙසු පිණ්ඩත්ථෙසු ච නිද්ධාරිතෙසු සුකරා හොති සුවිඤ්ඤෙය්යා ච, තස්මා සුත්තදෙසනාය සමුට්ඨානාදීනි පඨමං නිද්ධාරයිස්සාම. තත්ථ සමුට්ඨානං නාම දෙසනානිදානං, තං සාධාරණමසාධාරණන්ති දුවිධං. තත්ථ සාධාරණම්පි අජ්ඣත්තිකබාහිරභෙදතො දුවිධං. තත්ථ සාධාරණං අජ්ඣත්තිකසමුට්ඨානං නාම ලොකනාථස්ස මහාකරුණා. තාය හි සමුස්සාහිතස්ස භගවතො වෙනෙය්යානං ධම්මදෙසනාය චිත්තං උදපාදි, යං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘සත්තෙසු ච කාරුඤ්ඤතං පටිච්ච බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං වොලොකෙසී’’තිආදි (ම. නි. 1.283; මහාව. 9; සං. නි. 1.173). එත්ථ ච හෙතාවත්ථායපි මහාකරුණාය සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො යාවදෙව සංසාරමහොඝතො සද්ධම්මදෙසනාහත්ථදානෙහි සත්තසන්තාරණත්ථං තදුප්පත්තිතො. යථා ච මහාකරුණා, එවං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං දසබලඤාණාදයො ච දෙසනාය අබ්භන්තරසමුට්ඨානභාවෙන වත්තබ්බා. සබ්බඤ්හි ඤෙය්යධම්මං තෙසං දෙසෙතබ්බාකාරං සත්තානඤ්ච ආසයානුසයාදිං යාථාවතො ජානන්තො භගවා ඨානාට්ඨානාදීසු කොසල්ලෙන වෙනෙය්යජ්ඣාසයානුරූපං විචිත්තනයදෙසනං පවත්තෙසීති. බාහිරං පන සාධාරණං සමුට්ඨානං දසසහස්සමහාබ්රහ්මපරිවාරස්ස සහම්පතිබ්රහ්මුනො අජ්ඣෙසනං. තදජ්ඣෙසනුත්තරකාලඤ්හි ධම්මගම්භීරතාපච්චවෙක්ඛණාජනිතං අප්පොස්සුක්කතං පටිප්පස්සම්භෙත්වා ධම්මස්සාමී ධම්මදෙසනාය උස්සාහජාතො අහොසි. අසාධාරණම්පි අබ්භන්තරබාහිරභෙදතො දුවිධමෙව. තත්ථ අබ්භන්තරං යාය මහාකරුණාය යෙන ච දෙසනාඤාණෙන ¶ ඉදං සුත්තං පවත්තිතං, තදුභයං වෙදිතබ්බං. බාහිරං පන රූපගරුකානං පුග්ගලානං අජ්ඣාසයො. ස්වායමත්ථො අට්ඨකථායං වුත්තො එව.

පයොජනම්පි සාධාරණාසාධාරණතො දුවිධං. තත්ථ සාධාරණං යාව අනුපාදාපරිනිබ්බානං විමුත්තිරසත්තා භගවතො දෙසනාය. තෙනෙවාහ – ‘‘එතදත්ථා කථා, එතදත්ථා මන්තනා’’තිආදි. අසාධාරණං පන තෙසං රූපගරුකානං පුග්ගලානං රූපෙ ඡන්දරාගස්ස ජහාපනං, උභයම්පෙතං බාහිරමෙව. සචෙ පන වෙනෙය්යසන්තානගතම්පි දෙසනාබලසිද්ධිසඞ්ඛාතං පයොජනං අධිප්පායසමිජ්ඣනභාවතො යථාධිප්පෙතත්ථසිද්ධියා මහාකාරුණිකස්ස භගවතොපි පයොජනමෙවාති ගණ්හෙය්ය, ඉමිනා පරියායෙනස්ස අබ්භන්තරතාපි සියා.

අපිච ¶ තෙසං රූපගරුකානං පුග්ගලානං රූපස්මිං විජ්ජමානස්ස ආදීනවස්ස යාථාවතො අනවබොධො ඉමිස්සා දෙසනාය සමුට්ඨානං, තදවබොධො පයොජනං. සො හි ඉමාය දෙසනාය භගවන්තං පයොජෙති තන්නිප්ඵාදනපරායං දෙසනාති කත්වා. යඤ්හි දෙසනාය සාධෙතබ්බං ඵලං, තං ආකඞ්ඛිතබ්බත්තා දෙසකං දෙසනාය පයොජෙතීති පයොජනන්ති වුච්චති. තථා තෙසං පුග්ගලානං තදඤ්ඤෙසඤ්ච වෙනෙය්යානං රූපමුඛෙන පඤ්චසු උපාදානක්ඛන්ධෙසු ආදීනවදස්සනඤ්චෙත්ථ පයොජනං. තථා සංසාරචක්කනිවත්තිසද්ධම්මචක්කප්පවත්තිසස්සතාදිමිච්ඡාවාදනිරාකරණං සම්මාවාදපුරෙක්ඛාරො අකුසලමූලසමූහනනං කුසලමූලසමාරොපනං අපායද්වාරපිදහනං සග්ගමග්ගද්වාරවිවරණං පරියුට්ඨානවූපසමනං අනුසයසමුග්ඝාතනං ‘‘මුත්තො මොචෙස්සාමී’’ති පුරිමපටිඤ්ඤාවිසංවාදනං තප්පටිපක්ඛමාරමනොරථවිසංවාදනං තිත්ථියධම්මනිම්මථනං බුද්ධධම්මපතිට්ඨාපනන්ති එවමාදීනිපි පයොජනානි ඉධ වෙදිතබ්බානි.

යථා තෙ පුග්ගලා රූපගරුකා, එවං තදඤ්ඤෙ ච සක්කායගරුකා සක්කායස්මිං අල්ලීනා සඞ්ඛතධම්මානං සම්මාසම්බුද්ධස්ස ච පටිපත්තිං අජානන්තා අසද්ධම්මස්සවනසාධාරණපරිචරියමනසිකාරපරා සද්ධම්මස්සවනධාරණපරිචයප්පටිවෙධවිමුඛා ච භවවිප්පමොක්ඛෙසිනො වෙනෙය්යා ඉමිස්සා දෙසනාය භාජනං.

පිණ්ඩත්තා ¶ චෙත්ථ රූපග්ගහණෙන රූපධාතුරූපායතනරූපක්ඛන්ධපරිග්ගණ්හනං රූපමුඛෙන චතුධම්මානං වට්ටත්තයවිච්ඡෙදනූපායො ආසවොඝාදිවිවෙචනං අභිනන්දනනිවාරණසඞ්ගතික්කමො විවාදමූලපරිච්චාගො සික්ඛත්තයානුයොගො පහානත්තයදීපනා සමථවිපස්සනානුට්ඨානං භාවනාසච්ඡිකිරියාසිද්ධීති එවමාදයො වෙදිතබ්බා.

ඉතො පරං පන සොළස හාරා දස්සෙතබ්බා. තත්ථ ‘‘රූප’’න්ති සහජාතා තස්ස නිස්සයභූතා තප්පටිබද්ධා ච සබ්බෙ රූපාරූපධම්මා තණ්හාවජ්ජා දුක්ඛසච්චං. තංසමුට්ඨාපිකා තදාරම්මණා ච තණ්හා සමුදයසච්චං. තදුභයෙසං අප්පවත්ති නිරොධසච්චං. නිරොධප්පජානනා පටිපදා මග්ගසච්චං. තත්ථ සමුදයෙන අස්සාදො, දුක්ඛෙන ආදීනවො, මග්ගනිරොධෙහි නිස්සරණං, රූපාරම්මණස්ස අකුසලචිත්තස්ස කුසලචිත්තස්ස ච පරියාදානං ඵලං. යඤ්හි දෙසනාය සාධෙතබ්බං පයොජනං, තං ඵලන්ති වුත්තොවායමත්ථො. තදත්ථං හිදං සුත්තං භගවතා දෙසිතන්ති. යථා තං කුසලචිත්තං න පරියාදියති, එවං පටිසඞ්ඛානභාවනාබලපරිග්ගහිතා ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරතා උපායො. පුරිසස්ස කුසලචිත්තපරියාදානෙනස්ස රූපස්ස අඤ්ඤරූපාසාධාරණතාදස්සනාපදෙසෙන අත්ථකාමෙහි ¶ තතො චිත්තං සාධුකං රක්ඛිතබ්බං. අයමෙත්ථ භගවතො ආණත්තීති අයං දෙසනාහාරො. අස්සාදාදිසන්දස්සනවිභාවනලක්ඛණො හි දෙසනාහාරො. වුත්තඤ්හෙතං නෙත්තිප්පකරණෙ –

‘‘අස්සාදාදීනවතා, නිස්සරණම්පි ච ඵලං උපායො ච;

ආණත්තී ච භගවතො, යොගීනං දෙසනාහාරො’’ති. (නෙත්ති. 4 නිද්දෙසවාර);

දෙසීයති සංවණ්ණීයති එතාය සුත්තත්ථොති දෙසනා, දෙසනාය සහචරණතො වා දෙසනා. නනු ච අඤ්ඤෙපි හාරා දෙසනාසඞ්ඛාතස්ස සුත්තස්ස අත්ථසංවණ්ණනාතො දෙසනාය සහචාරිනො වාති? සච්චමෙතං, අයං පන හාරො යෙභුය්යෙන යථාරුතවසෙනෙව විඤ්ඤායමානො දෙසනාය සහ චරතීති වත්තබ්බතං අරහති, න තථාපරෙ. න හි අස්සාදාදීනවනිස්සරණාදිසන්දස්සනරහිතා සුත්තදෙසනා අත්ථි. කිං පන තෙසං අස්සාදාදීනං අනවසෙසානං වචනං දෙසනාහාරො, උදාහු ¶ එකච්චානන්ති? නිරවසෙසානංයෙව. යස්මිඤ්හි සුත්තෙ අස්සාදාදීනවනිස්සරණානි සරූපතො ආගතානි, තත්ථ වත්තබ්බමෙව නත්ථි. යත්ථ පන එකදෙසෙන ආගතානි, න ච සරූපෙන, තත්ථ අනාගතං අත්ථවසෙන නිද්ධාරෙත්වා හාරො යොජෙතබ්බො.

සයං සමන්තචක්ඛුභාවතො තංදස්සනෙන සභාවතො ච ‘‘අහ’’න්ති වුත්තං. භික්ඛනසීලතාදිගුණයොගතො අභිමුඛීකරණත්ථඤ්ච, ‘‘භික්ඛවෙ’’ති වුත්තං. අත්තාභාවතො අපරතාදස්සනත්ථඤ්ච ‘‘අඤ්ඤ’’න්ති වුත්තං. එකස්ස අනුපලබ්භදස්සනත්ථං අනෙකභාවප්පටිසෙධනත්ථඤ්ච ‘‘එකරූපම්පී’’ති වුත්තං. තාදිසස්ස රූපස්ස අභාවතො අදස්සනතො ච ‘‘න සමනුපස්සාමී’’ති වුත්තං. තස්ස පච්චාමසනතො අනියමතො ච ‘‘ය’’න්ති වුත්තං. ඉදානි වුච්චමානාකාරපරාමසනතො තදඤ්ඤාකාරනිසෙධනතො ච ‘‘එව’’න්ති වුත්තං. විසභාගින්ද්රියවත්ථුතො සභාගවත්ථුස්මිං තදභාවතො ච ‘‘පුරිසස්සා’’ති වුත්තං. නිමිත්තග්ගාහස්ස වත්ථුභාවතො තථා පරිකප්පිතත්තා ච ‘‘චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨතී’’ති වුත්තං. එවන්ති වුත්තාකාරපරාමසනත්ථඤ්චෙව නිදස්සනත්ථඤ්ච ‘‘යථා’’ති වුත්තං. අත්තනො පච්චක්ඛභාවතො භික්ඛූනං පච්චක්ඛකරණත්ථඤ්ච ‘‘ඉද’’න්ති වුත්තං. ඉත්ථිසන්තානපරියාපන්නතො තප්පටිබද්ධභාවතො ච ‘‘ඉත්ථිරූප’’න්ති වුත්තන්ති එවං අනුපදවිචයතො විචයො හාරො. විචීයන්ති එතෙන, එත්ථ වා පදපඤ්හාදයොති විචයො, විචිති එව වා තෙසන්ති විචයො. පදපුච්ඡාවිස්සජ්ජනපුබ්බාපරානුග්ගහනං අස්සාදාදීනඤ්ච විසෙසනිද්ධාරණවසෙන පවිචයලක්ඛණො හි විචයො හාරො. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘යං ¶ පුච්ඡිතඤ්ච විස්සජ්ජිතඤ්ච, සුත්තස්ස යා ච අනුගීති;

සුත්තස්ස යො පවිචයො, හාරො විචයොති නිද්දිට්ඨො’’ති. (නෙත්ති. 4 නිද්දෙසවාර);

අනාදිමති සංසාරෙ ඉත්ථිපුරිසානං අඤ්ඤමඤ්ඤරූපාභිරාමතාය ‘‘ඉත්ථිරූපං පුරිසස්ස චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨතී’’ති යුජ්ජතීති අයං යුත්තිහාරො. බ්යඤ්ජනත්ථානං යුත්තායුත්තවිභාගවිභාවනලක්ඛණො හි යුත්තිහාරො. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘සබ්බෙසං හාරානං, යා භූමී යො ච ගොචරො තෙසං;

යුත්තායුත්තිපරික්ඛා, හාරො යුත්තීති නිද්දිට්ඨො’’ති. (නෙත්ති. 4 නිද්දෙසවාර);

යුත්තීති ¶ ච උපපත්ති සාධනයුත්ති, ඉධ පන යුත්තිවිචාරණා යුත්ති උත්තරපදලොපෙන ‘‘රූපභවො රූප’’න්ති යථා. යුත්තිසහචරණතො වා යුත්ති.

ඉත්ථිරූපං අයොනිසො ඔලොකියමානං ඉන්ද්රියෙසු අගුත්තද්වාරතාය පදට්ඨානං, සා කුසලානං ධම්මානං අභාවනාය පදට්ඨානං, සා සබ්බස්සපි සංකිලෙසපක්ඛස්ස පරිවුද්ධියා පදට්ඨානං. බ්යතිරෙකතො පන ඉත්ථිරූපං යොනිසො ඔලොකියමානං සතිපට්ඨානභාවනාය පදට්ඨානං, සා බොජ්ඣඞ්ගානං භාවනාපාරිපූරියා පදට්ඨානං, සා විජ්ජාවිමුත්තීනං පාරිපූරියා පදට්ඨානං, කුසලස්ස චිත්තස්ස පරියාදානං සම්මොහාභිනිවෙසස්ස පදට්ඨානං, සො සඞ්ඛාරානං පදට්ඨානං, සඞ්ඛාරා විඤ්ඤාණස්සාති සබ්බං ආවත්තති භවචක්කං. බ්යතිරෙකතො පන කුසලස්ස චිත්තස්ස අපරියාදානං තෙසං තෙසං කුසලානං ධම්මානං උප්පාදාය පාරිපූරියා පදට්ඨානන්ති අයං තාව අවිසෙසතො නයො. විසෙසතො පන සීලස්ස අපරියාදානං අවිප්පටිසාරස්ස පදට්ඨානං, අවිප්පටිසාරො පාමොජ්ජස්සාතිආදිනා යාව අනුපාදාපරිනිබ්බානං නෙතබ්බං. අයං පදට්ඨානො හාරො. සුත්තෙ ආගතධම්මානං පදට්ඨානභූතෙ ධම්මෙ තෙසඤ්ච පදට්ඨානභූතෙති සම්භවතො පදට්ඨානභූතධම්මනිද්ධාරණලක්ඛණො හි පදට්ඨානො හාරො. වුත්තඤ්චෙතං –

‘‘ධම්මං දෙසෙති ජිනො, තස්ස ච ධම්මස්ස යං පදට්ඨානං;

ඉති යාව සබ්බධම්මා, එසො හාරො පදට්ඨානො’’ති. (නෙත්ති. 4 නිද්දෙසවාර);

පදට්ඨානන්ති ¶ ආසන්නකාරණං. ඉධ පන පදට්ඨානවිචාරණා පදට්ඨානොතිආදි යුත්තිහාරෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

එකරූපන්ති ච රූපායතනග්ගහණෙන ඡන්නම්පි බාහිරානං ආයතනානං ගහණං බාහිරායතනභාවෙන එකලක්ඛණත්තා. චිත්තන්ති මනායතනග්ගහණෙන ඡන්නම්පි අජ්ඣත්තිකානං ආයතනානං ගහණං අජ්ඣත්තිකායතනභාවෙන එකලක්ඛණත්තා. එවං ඛන්ධධාතාදිවසෙනපි එකලක්ඛණතා වත්තබ්බා. අයං ලක්ඛණො හාරො. ලක්ඛීයන්ති එතෙන, එත්ථ වා එකලක්ඛණධම්මා අවුත්තාපි එකච්චවචනෙනාති ලක්ඛණො. සුත්තෙ අනාගතෙපි ධම්මෙ වුත්තප්පකාරෙ ආගතෙ විය නිද්ධාරෙත්වා යා සංවණ්ණනා, සො ලක්ඛණො හාරො. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘වුත්තම්හි ¶ එකධම්මෙ, යෙ ධම්මා එකලක්ඛණා කෙචි;

වුත්තා භවන්ති සබ්බෙ, සො හාරො ලක්ඛණො නාමා’’ති. (නෙත්ති. 4 නිද්දෙසවාර);

නිදානෙ ඉමිස්සා දෙසනාය රූපගරුකානං පුග්ගලානං රූපස්මිං අනාදීනවදස්සිතා වුත්තා, ‘‘කථං නු ඛො ඉමෙ ඉමං දෙසනං සුත්වා රූපෙ ආදීනවදස්සනමුඛෙන සබ්බස්මිම්පි ඛන්ධපඤ්චකෙ සබ්බසො ඡන්දරාගං පහාය සකලවට්ටදුක්ඛතො මුච්චෙය්යුං, පරෙ ච තත්ථ පතිට්ඨාපෙය්යු’’න්ති අයමෙත්ථ භගවතො අධිප්පායො. පදනිබ්බචනං නිරුත්තං, තං ‘‘එව’’න්තිආදිනිදානපදානං ‘‘නාහ’’න්තිආදිපාළිපදානඤ්ච අට්ඨකථායං තස්සා ලීනත්ථවණ්ණනාය ච වුත්තනයානුසාරෙන සුකරත්තා න විත්ථාරයිම්හ.

පදපදත්ථදෙසනාදෙසනානික්ඛෙපසුත්තසන්ධිවසෙන පඤ්චවිධා සන්ධි. තත්ථ පදස්ස පදන්තරෙන සම්බන්ධො පදසන්ධි. පදත්ථස්ස පදත්ථන්තරෙන සම්බන්ධො පදත්ථසන්ධි, යො ‘‘කිරියාකාරකසම්බන්ධො’’ති වුච්චති. නානානුසන්ධිකස්ස සුත්තස්ස තංතංඅනුසන්ධීහි සම්බන්ධො, එකානුසන්ධිකස්ස ච පුබ්බාපරසම්බන්ධො දෙසනාසන්ධි, යා අට්ඨකථායං ‘‘පුච්ඡානුසන්ධි, අජ්ඣාසයානුසන්ධි, යථානුසන්ධී’’ති තිධා විභත්තා. අජ්ඣාසයො චෙත්ථ අත්තජ්ඣාසයො පරජ්ඣාසයොති ද්විධා වෙදිතබ්බො. දෙසනානික්ඛෙපසන්ධි චතුන්නං සුත්තනික්ඛෙපානං වසෙන වෙදිතබ්බා. සුත්තසන්ධි ඉධ පඨමනික්ඛෙපවසෙනෙව වෙදිතබ්බා. ‘‘කස්මා පනෙත්ථ ඉදමෙව චිත්තපරියාදානසුත්තං පඨමං නික්ඛිත්ත’’න්ති නායමනුයොගො කත්ථචි න පවත්තති. අපිච ඉමෙ සත්තා අනාදිමති සංසාරෙ පරිබ්භමන්තා ඉත්ථිපුරිසා අඤ්ඤමඤ්ඤෙසං පඤ්චකාමගුණසඞ්ඛාතරූපාභිරාමා, තත්ථ ඉත්ථී පුරිසස්ස රූපෙ සත්තා ගිද්ධා ගධිතා ලග්ගා ලග්ගිතා ආසත්තා, සා චස්සා තත්ථ ආසත්ති දුබ්බිවෙචනීයා ¶ . තථා පුරිසො ඉත්ථියා රූපෙ, තත්ථ ච දස්සනසංසග්ගො ගරුතරො ඉතරෙසඤ්ච මූලභූතො. තෙනෙව හි භගවා ‘‘කථං නු ඛො මාතුගාමෙ පටිපජ්ජිතබ්බ’’න්ති (දී. නි. 2.203) පුට්ඨො ‘‘අදස්සනමෙවා’’ති අවොච. තස්මා භගවා පඤ්චසු කාමගුණෙසු රූපෙ ඡන්දරාගහාපනත්ථං ඉදමෙව සුත්තං පඨමං දෙසෙසි. නිබ්බානාධිගමාය පටිපත්තියා ආදි රෙසා පටිපත්තීති. යං පන එකිස්සා දෙසනාය දෙසනන්තරෙන සංසන්දනං, අයම්පි දෙසනාසන්ධි. සා ඉධ එවං වෙදිතබ්බා. ‘‘නාහං, භික්ඛවෙ…පෙ… තිට්ඨතී’’ති අයං දෙසනා. ‘‘යෙ ඛො, භික්ඛවෙ, චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යා රූපා ඉට්ඨා කන්තා මනාපා පියරූපා කාමූපසංහිතා රජනීයා ¶ , තඤ්චෙ භික්ඛු අභිනන්දති අභිවදති අජ්ඣොසාය තිට්ඨති, තස්ස තං අභිනන්දතො අභිවදතො අජ්ඣොසාය තිට්ඨතො උප්පජ්ජන්ති අනෙකෙ පාපකා අකුසලා ධම්මා’’ති (සං. නි. 4.118) ඉමාය දෙසනාය සංසන්දති. තථා ‘‘රූපෙ මඤ්ඤති, රූපෙසු මඤ්ඤති, රූපතො මඤ්ඤති, රූපං ‘මෙ’ති මඤ්ඤති. රූපං, භික්ඛවෙ, අනභිජානං අපරිජානං අවිරාජයං අප්පජහං අභබ්බො දුක්ඛක්ඛයායා’’ති (සං. නි. 4.112) එවමාදීහි දෙසනාහි සංසන්දතීති අයං චතුබ්යූහො හාරො. වියූහීයන්ති විභාගෙන පිණ්ඩීයන්ති එතෙන, එත්ථ වාති බ්යූහො, නිබ්බචනාදීනං චතුන්නං බ්යූහොති චතුබ්යූහො, චතුන්නං වා බ්යූහො එත්ථාති චතුබ්යූහො. නිබ්බචනාධිප්පායාදීනං චතුන්නං විභාගලක්ඛණො හි චතුබ්යූහො හාරො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘නෙරුත්තමධිප්පායො, බ්යඤ්ජනමථ දෙසනානිදානඤ්ච;

පුබ්බාපරානුසන්ධී, එසො හාරො චතුබ්යූහො’’ති. (නෙත්ති. 4 නිද්දෙසවාර);

‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤං…පෙ… ඉත්ථිරූප’’න්ති එතෙන අයොනිසොමනසිකාරො දීපිතො. යං තත්ථ චිත්තං පරියාදියති, තෙන යොනිසොමනසිකාරො. තත්ථ අයොනිසොමනසිකරොතො තණ්හාවිජ්ජා පරිවඩ්ඪන්ති, තාසු තණ්හාගහණෙන නව තණ්හාමූලකා ධම්මා ආවට්ටන්ති, අවිජ්ජාගහණෙන අවිජ්ජාමූලකං සබ්බං භවචක්කං ආවට්ටති, යොනිසොමනසිකාරග්ගහණෙන ච යොනිසොමනසිකාරමූලකා ධම්මා ආවට්ටන්ති, චතුබ්බිධඤ්ච සම්පත්තිචක්කන්ති. අයං ආවට්ටො හාරො. ආවට්ටයන්ති එතෙන, එත්ථ වා සභාගවිසභාගා ච ධම්මා, තෙසං වා ආවට්ටනන්ති ආවට්ටො. දෙසනාය ගහිතධම්මානං සභාගාසභාගධම්මවසෙන ආවට්ටනලක්ඛණො හි ආවට්ටො හාරො. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘එකම්හි පදට්ඨානෙ, පරියෙසති සෙසකං පදට්ඨානං;

ආවට්ටති පටිපක්ඛෙ, ආවට්ටො නාම සො හාරො’’ති. (නෙත්ති. 4 නිද්දෙසවාර);

රූපං ¶ චතුබ්බිධං කම්මසමුට්ඨානං, චිත්තසමුට්ඨානං, උතුසමුට්ඨානං, ආහාරසමුට්ඨානං, තථා ඉට්ඨං ඉට්ඨමජ්ඣත්තං අනිට්ඨං අනිට්ඨමජ්ඣත්තන්ති. ඉධ පන ඉට්ඨං අධිප්පෙතං. චිත්තං කුසලචිත්තමෙත්ථ වෙදිතබ්බං. තං කාමාවචරං, රූපාවචරං, අරූපාවචරං, ලොකුත්තරන්ති චතුබ්බිධං. වෙදනාදිසම්පයුත්තධම්මභෙදතො අනෙකවිධන්ති ¶ අයං විභත්තිහාරො. විභජීයන්ති එතෙන, එත්ථ වා සාධාරණාසාධාරණානං සංකිලෙසවොදානධම්මානං භූමියොති විභත්ති. විභජනං වා එතෙසං භූමියොති විභත්ති. සංකිලෙසධම්මෙ වොදානධම්මෙ ච සාධාරණාසාධාරණතො පදට්ඨානතො භූමිතො විභජනලක්ඛණො හි විභත්තිහාරො. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘ධම්මඤ්ච පදට්ඨානං, භූමිඤ්ච විභජ්ජතෙ අයං හාරො;

සාධාරණෙ අසාධාරණෙ ච නෙය්යො විභත්තී’’ති. (නෙත්ති. 4 නිද්දෙසවාර);

ඉත්ථිරූපං පුරිසස්ස චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨති අයොනිසො මනසිකරොතො, යොනිසො මනසිකරොතො න පරියාදියති සුසංවුතින්ද්රියත්තා සීලෙසු සමාහිතස්සාති අයං පරිවත්තො හාරො. පටිපක්ඛවසෙන පරිවත්තීයන්ති ඉමිනා, එත්ථ වා සුත්තෙ වුත්තධම්මා, පරිවත්තනං වා තෙසන්ති පරිවත්තො. නිද්දිට්ඨානං ධම්මානං පටිපක්ඛතො පරිවත්තනලක්ඛණො හි පරිවත්තො හාරො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘කුසලාකුසලෙ ධම්මෙ, නිද්දිට්ඨෙ භාවිතෙ පහීනෙ ච;

පරිවත්තති පටිපක්ඛෙ, හාරො පරිවත්තනො නාමා’’ති. (නෙත්ති. 4 නිද්දෙසවාර);

භික්ඛවෙ, සමණා පබ්බජිතාති පරියායවචනං. අඤ්ඤං පරං කිඤ්චීති පරියායවචනං. රූපං වණ්ණං චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යන්ති පරියායවචනං. සමනුපස්සාමි ඔලොකෙස්සාමි ජානාමීති පරියායවචනං. එවං ඉත්ථං ඉමං පකාරන්ති පරියායවචනං. පුරිසස්ස පුග්ගලස්සාති පරියායවචනං. චිත්තං විඤ්ඤාණං මනොති පරියායවචනං. පරියාදාය ගහෙත්වා ඛෙපෙත්වාති පරියායවචනං. තිට්ඨති ධරති ඨාතීති පරියායවචනං. යථා යෙන පකාරෙන යෙනාකාරෙනාති පරියායවචනං. ඉත්ථී නාරී මාතුගාමොති පරියායවචනන්ති අයං වෙවචනො හාරො. විවිධං වචනං එකස්සෙවත්ථස්ස වාචකමෙත්ථාති විවචනං, විවචනමෙව වෙවචනං. විවිධං වුච්චති එතෙන අත්ථොති වා විවචනං, විවචනමෙව වෙවචනං. එකස්මිං අත්ථෙ අනෙකපරියායසද්දප්පයොජනලක්ඛණො හි වෙවචනො හාරො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘වෙවචනානි ¶ බහූනි තු, සුත්තෙ වුත්තානි එකධම්මස්ස;

යො ජානාති සුත්තවිදූ, වෙවචනො නාම සො හාරො’’ති. (නෙත්ති. 4 නිද්දෙසවාර);

රූපං ¶ කාළසාමාදිවසෙන අනෙකධා පඤ්ඤත්තං. පුරිසො ඛත්තියාදිවසෙන අනෙකධා පඤ්ඤත්තො. චිත්තං පරිත්තමහග්ගතාදිවසෙන අනෙකධා පඤ්ඤත්තං. ‘‘පරියාදායා’’ති එත්ථ පරියාදානං පරියාදායකානං පාපධම්මානං වසෙන වීතික්කමපරියුට්ඨානාදිනා ච අනෙකධා පඤ්ඤත්තං. අයං පඤ්ඤත්තිහාරො. පකාරෙහි, පභෙදතො වා ඤාපීයන්ති ඉමිනා, එත්ථ වා අත්ථාති පඤ්ඤත්ති. එකෙකස්ස ධම්මස්ස අනෙකාහි පඤ්ඤත්තීහි පඤ්ඤාපෙතබ්බාකාරවිභාවනලක්ඛණො හි පඤ්ඤත්තිහාරො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘එකං භගවා ධම්මං, පඤ්ඤත්තීහි විවිධාහි දෙසෙති;

සො ආකාරො ඤෙය්යො, පඤ්ඤත්තී නාම සො හාරො’’ති. (නෙත්ති. 4 නිද්දෙසවාර);

විරොධිපච්චයසමවායෙ විසදිසුප්පත්තිරුප්පනවණ්ණවිකාරාපත්තියා තංසමඞ්ගිනො හදයඞ්ගතභාවප්පකාසනං රූපට්ඨොති අනිච්චතාමුඛෙන ඔතරණං, අනිච්චස්ස පන දුක්ඛත්තා දුක්ඛතාමුඛෙන, දුක්ඛස්ස ච අනත්තකත්තා සුඤ්ඤතාමුඛෙන ඔතරණං. චිත්තං මනොවිඤ්ඤාණධාතු, තස්සා පරියාදායිකා තණ්හා තදෙකට්ඨා ච පාපධම්මා ධම්මධාතූති ධාතුමුඛෙන ඔතරණං. එවං ඛන්ධායතනාදිමුඛෙහිපි ඔතරණං වත්තබ්බන්ති අයං ඔතරණො හාරො. ඔතාරීයන්ති අනුප්පවෙසීයන්ති එතෙන, එත්ථ වා සුත්තාගතා ධම්මා පටිච්චසමුප්පාදාදීසූති ඔතරණො. පටිච්චසමුප්පාදාදිමුඛෙන සුත්තත්ථස්ස ඔතරණලක්ඛණො හි ඔතරණො හාරො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘යො ච පටිච්චුප්පාදො, ඉන්ද්රියඛන්ධා ච ධාතුආයතනා;

එතෙහි ඔතරති යො, ඔතරණො නාම සො හාරො’’ති. (නෙත්ති. 4 නිද්දෙසවාර);

නාහං, භික්ඛවෙ…පෙ… සමනුපස්සාමීති ආරම්භො. එවං පුරිසස්ස චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨතීති පදසුද්ධි, න පන ආරම්භසුද්ධි. යථයිදන්තිආදි පදසුද්ධි චෙව ආරම්භසුද්ධි චාති අයං සොධනො හාරො. සොධීයන්ති සමාධීයන්ති එතෙන, එත්ථ වා සුත්තෙ පදපදත්ථපඤ්හාරම්භාති සොධනො. සුත්තෙ පදපදත්ථපඤ්හාරම්භානං සොධනලක්ඛණො හි සොධනො හාරො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘විස්සජ්ජිතම්හි ¶ පඤ්හෙ, ගාථායං පුච්ඡිතායමාරබ්භ;

සුද්ධාසුද්ධපරික්ඛා, හාරො සො සොධනො නාමා’’ති. (නෙත්ති. 4 නිද්දෙසවාර);

අඤ්ඤන්ති ¶ සාමඤ්ඤතො අධිට්ඨානං කස්සචි විසෙසස්ස අනාමට්ඨත්තා. එකරූපම්පීති තං අවිකප්පෙත්වා විසෙසවචනං. යථයිදන්ති සාමඤ්ඤතො අධිට්ඨානං අනියමවචනභාවතො. ඉත්ථිරූපන්ති තං අවිකප්පෙත්වා විසෙසවචනන්ති අයං අධිට්ඨානො හාරො. අධිට්ඨීයන්ති අනුප්පවත්තීයන්ති එතෙන, එත්ථ වා සාමඤ්ඤවිසෙසභූතා ධම්මා විනා විකප්පෙනාති අධිට්ඨානො. සුත්තාගතානං ධම්මානං අවිකප්පනවසෙනෙව සාමඤ්ඤවිසෙසනිද්ධාරණලක්ඛණො හි අධිට්ඨානො හාරො. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘එකත්තතාය ධම්මා, යෙපි ච වෙමත්තතාය නිද්දිට්ඨා;

තෙන විකප්පයිතබ්බා, එසො හාරො අධිට්ඨානො’’ති. (නෙත්ති. 4 නිද්දෙසවාර);

රූපස්ස කම්මාවිජ්ජාදයො කම්මචිත්තාදයො ච හෙතු. සමනුපස්සනාය ආවජ්ජනාදයො. කුසලස්ස චිත්තස්ස යොනිසො මනසිකාරාදයො. පරියාදායාති එත්ථ පරියාදානස්ස අයොනිසොමනසිකාරාදයොති අයං පරික්ඛාරො හාරො. පරිකරොති අභිසඞ්ඛරොති ඵලන්ති පරික්ඛාරො, හෙතු පච්චයො ච. පරික්ඛාරං ආචික්ඛතීති පරික්ඛාරො, හාරො. පරික්ඛාරවිසයත්තා, පරික්ඛාරසහචරණතො වා පරික්ඛාරො. සුත්තෙ ආගතධම්මානං පරික්ඛාරසඞ්ඛාතහෙතුපච්චයෙ නිද්ධාරෙත්වා සංවණ්ණනාලක්ඛණො හි පරික්ඛාරො හාරො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘යෙ ධම්මා යං ධම්මං, ජනයන්තිප්පච්චයා පරම්පරතො;

හෙතුමවකඩ්ඪයිත්වා, එසො හාරො පරික්ඛාරො’’ති. (නෙත්ති. 4 නිද්දෙසවාර);

පුරිසස්ස චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨතීති එත්ථ පරියාදායිකා විසෙසතො තණ්හාවිජ්ජා වෙදිතබ්බා තාසං වසෙන පරියාදානසම්භවතො. තාසු තණ්හාය රූපමධිට්ඨානං, අවිජ්ජාය අරූපං. විසෙසතො තණ්හාය සමථො පටිපක්ඛො, අවිජ්ජාය විපස්සනා. සමථස්ස චෙතොවිමුත්ති, ඵලවිපස්සනාය පඤ්ඤාවිමුත්ති. තථා හි තා රාගවිරාගා අවිජ්ජාවිරාගාති විසෙසෙත්වා වුච්චන්තීති අයං සමාරොපනො හාරො. සමාරොපීයන්ති එතෙන, එත්ථ වා පදට්ඨානාදිමුඛෙන ධම්මාති සමාරොපනො. සුත්තෙ ආගතධම්මානං පදට්ඨානවෙවචනභාවනාපහානසමාරොපනවිචාරණලක්ඛණො හි සමාරොපනො හාරො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘යෙ ¶ ¶ ධම්මා යං මූලා, යෙ චෙකත්ථා පකාසිතා මුනිනා;

තෙ සමාරොපයිතබ්බා, එස සමාරොපනො හාරො’’ති. (නෙත්ති. 4 නිද්දෙසවාර);

එත්තාවතා ච –

‘‘දෙසනා විචයො යුත්ති, පදට්ඨානො ච ලක්ඛණො;

චතුබ්යූහො ච ආවට්ටො, විභත්ති පරිවත්තනො.

වෙවචනො ච පඤ්ඤත්ති, ඔතරණො ච සොධනො;

අධිට්ඨානො පරික්ඛාරො, සමාරොපනො සොළසො’’ති. (නෙත්ති. 1 උද්දෙසවාර) –

එවං වුත්තා සොළස හාරා දස්සිතාති වෙදිතබ්බා. හරීයන්ති එතෙහි, එත්ථ වා සුත්තගෙය්යාදිවිසයා අඤ්ඤාණසංසයවිපල්ලාසාති හාරා. හරන්ති වා සයං තානි, හරණමත්තමෙව වාති හාරා ඵලූපචාරෙන. අථ වා හරීයන්ති වොහරීයන්ති ධම්මසංවණ්ණකධම්මප්පටිග්ගාහකෙහි ධම්මස්ස දානග්ගහණවසෙනාති හාරා. අථ වා හාරා වියාති හාරා. යථා හි අනෙකරතනාවලිසමූහො හාරසඞ්ඛාතො අත්තනො අවයවභූතරතනසම්ඵස්සෙහි සමුපජනියමානහිලාදසුඛො හුත්වා තදුපභොගිජනසරීරසන්තාපං නිදාඝපරිළාහූපජනිතං වූපසමෙති, එවමෙව තෙපි නානාවිධපරමත්ථරතනප්පබන්ධා සංවණ්ණනාවිසෙසා අත්තනො අවයවභූතපරමත්ථරතනාධිගමෙන සමුප්පාදියමානනිබ්බුතිසුඛා ධම්මප්පටිග්ගාහකජනහදයපරිතාපං කාමරාගාදිකිලෙසහෙතුකං වූපසමෙන්තීති. අථ වා හාරයන්ති අඤ්ඤාණාදිනීහාරං අපගමං කරොන්ති ආචික්ඛන්තීති වා හාරා. අථ වා සොතුජනචිත්තස්ස හරණතො රමණතො ච හාරා නිරුත්තිනයෙන යථා ‘‘භවෙසු වන්තගමනො භගවා’’ති (විසුද්ධි. 1.144; පාරා. අට්ඨ. 1.වෙරඤ්ජකණ්ඩවණ්ණනා).

ඉතො පරං පන නන්දියාවට්ටාදිපඤ්චවිධනයා වෙදිතබ්බා – තත්ථ තණ්හාවිජ්ජා සමුදයසච්චං, තාසං අධිට්ඨානාදිභූතා රූපධම්මා දුක්ඛසච්චං, තෙසං අප්පවත්ති නිරොධසච්චං, නිරොධප්පජානනා පටිපදා මග්ගසච්චං. තණ්හාගහණෙන චෙත්ථ මායාසාඨෙය්යමානාතිමානමදප්පමාදපාපිච්ඡතාපාපමිත්තතාඅහිරිකඅනොත්තප්පාදිවසෙන අකුසලපක්ඛො නෙතබ්බො. අවිජ්ජාගහණෙන විපරීතමනසිකාරකොධූපනාහමක්ඛපළාසඉස්සාමච්ඡරිය- සාරම්භදොවචස්සතාභවදිට්ඨිවිභවදිට්ඨිආදිවසෙන අකුසලපක්ඛො නෙතබ්බො. වුත්තවිපරියායතො ¶ කුසලපක්ඛො නෙතබ්බො. කථං? අමායාඅසාඨෙය්යාදිවසෙන අවිපරීතමනසිකාරාදිවසෙන ච. තථා සමථපක්ඛියානං සද්ධින්ද්රියාදීනං ¶ , විපස්සනාපක්ඛියානං අනිච්චසඤ්ඤාදීනඤ්ච වසෙන වොදානපක්ඛො නෙතබ්බොති අයං නන්දියාවට්ටස්ස නයස්ස භූමි. යො හි තණ්හාඅවිජ්ජාහි සංකිලෙසපක්ඛස්ස සුත්තත්ථස්ස සමථවිපස්සනාහි වොදානපක්ඛස්ස ච චතුසච්චයොජනමුඛෙන නයනලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො, අයං නන්දියාවට්ටනයො නාම. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘තණ්හඤ්ච අවිජ්ජම්පි ච, සමථෙන විපස්සනාය යො නෙති;

සච්චෙහි යොජයිත්වා, අයං නයො නන්දියාවට්ටො’’ති. (නෙත්ති. 4 නිද්දෙසවාර);

නන්දියාවට්ටස්ස විය ආවට්ටො එතස්සාති නන්දියාවට්ටො. යථා හි නන්දියාවට්ටො අන්තො ඨිතෙන පධානාවයවෙන බහිද්ධා ආවට්ටති, එවමයම්පි නයොති අත්ථො. අථ වා නන්දියා තණ්හාය පමොදස්ස වා ආවට්ටො එත්ථාති නන්දියාවට්ටො.

හෙට්ඨා වුත්තනයෙන ගහිතෙසු තණ්හාවිජ්ජාතප්පක්ඛියධම්මෙසු තණ්හා ලොභො, අවිජ්ජා මොහො, අවිජ්ජාය සම්පයුත්තො ලොහිතෙ සති පුබ්බො විය තණ්හාය සති සිජ්ඣමානො ආඝාතො දොසො ඉති තීහි අකුසලමූලෙහි ගහිතෙහි, තප්පටිපක්ඛතො කුසලචිත්තග්ගහණෙන ච තීණි කුසලමූලානි ගහිතානි එව හොන්ති. ඉධාපි ලොභො සබ්බානි වා සාසවකුසලමූලානි සමුදයසච්චං, තන්නිබ්බත්තා තෙසං අධිට්ඨානගොචරභූතා උපාදානක්ඛන්ධා දුක්ඛසච්චන්තිආදිනා සච්චයොජනා වෙදිතබ්බා. ඵලං පනෙත්ථ විමොක්ඛත්තයවසෙන නිද්ධාරෙතබ්බං, තීහි අකුසලමූලෙහි තිවිධදුච්චරිතසංකිලෙසමලවිසමඅකුසලසඤ්ඤාවිතක්කාදිවසෙන අකුසලපක්ඛො නෙතබ්බො, තථා තීහි කුසලමූලෙහි තිවිධසුචරිතසමකුසලසඤ්ඤාවිතක්කසද්ධම්මසමාධිවිමොක්ඛමුඛාදිවසෙන වොදානපක්ඛො නෙතබ්බොති අයං තිපුක්ඛලස්ස නයස්ස භූමි. යො හි අකුසලමූලෙහි සංකිලෙසපක්ඛස්ස කුසලමූලෙහි වොදානපක්ඛස්ස සුත්තත්ථස්ස ච චතුසච්චයොජනාමුඛෙන නයනලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො, අයං තිපුක්ඛලනයො නාම. තීහි අවයවෙහි ¶ ලොභාදීහි සංකිලෙසපක්ඛෙ, අලොභාදීහි ච වොදානපක්ඛෙ පුක්ඛලො සොභනොති තිපුක්ඛලො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘යො අකුසලෙ සමූලෙහි,

නෙති කුසලෙ ච කුසලමූලෙහි;

භූතං තථං අවිතථං,

තිපුක්ඛලං තං නයං ආහූ’’ති. (නෙත්ති. 4 නිද්දෙසවාර);

වුත්තනයෙන ¶ ගහිතෙසු තණ්හාවිජ්ජාතප්පක්ඛියධම්මෙසු විසෙසතො තණ්හාදිට්ඨීනං වසෙන අසුභෙ ‘‘සුභ’’න්ති, දුක්ඛෙ ‘‘සුඛ’’න්ති ච විපල්ලාසා, අවිජ්ජාදිට්ඨීනං වසෙන අනිච්චෙ ‘‘නිච්ච’’න්ති, අනත්තනි ‘‘අත්තා’’ති විපල්ලාසා වෙදිතබ්බා. තෙසං පටිපක්ඛතො කුසලචිත්තග්ගහණෙන සිද්ධෙහි සතිවීරියසමාධිපඤ්ඤින්ද්රියෙහි චත්තාරි සතිපට්ඨානානි සිද්ධානියෙව හොන්ති.

තත්ථ චතූහි ඉන්ද්රියෙහි චත්තාරො පුග්ගලා නිද්දිසිතබ්බා. කථං? දුවිධො හි තණ්හාචරිතො මුදින්ද්රියො තික්ඛින්ද්රියොති, තථා දිට්ඨිචරිතො. තෙසු පඨමො අසුභෙ ‘‘සුභ’’න්ති විපරියෙසග්ගාහී සතිබලෙන යථාභූතං කායසභාවං සල්ලක්ඛෙන්තො භාවනාබලෙන තං විපල්ලාසං සමුග්ඝාතෙත්වා සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති. දුතියො අසුඛෙ ‘‘සුඛ’’න්ති විපරියෙසග්ගාහී ‘‘උප්පන්නං කාමවිතක්කං නාධිවාසෙතී’’තිආදිනා (ම. නි. 1.26; අ. නි. 4.14; 6.58) වුත්තෙන වීරියසංවරභූතෙන වීරියබලෙන පටිපක්ඛං විනොදෙන්තො භාවනාබලෙන තං විපල්ලාසං විධමෙත්වා සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති. තතියො අනිච්චෙ ‘‘නිච්ච’’න්ති විපල්ලාසග්ගාහී සමථබලෙන සමාහිතචිත්තො සඞ්ඛාරානං ඛණිකභාවං සල්ලක්ඛෙන්තො භාවනාබලෙන තං විපල්ලාසං සමුග්ඝාතෙත්වා සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති. චතුත්ථො සන්තතිසමූහකිච්චාරම්මණඝනවඤ්චිතතාය ඵස්සාදිධම්මපුඤ්ජමත්තෙ අනත්තනි ‘‘අත්තා’’ති මිච්ඡාභිනිවෙසී චතුකොටිකසුඤ්ඤතාමනසිකාරෙන තං මිච්ඡාභිනිවෙසං විද්ධංසෙන්තො සාමඤ්ඤඵලං සච්ඡිකරොති. සුභසඤ්ඤාදීහි චතූහිපි වා විපල්ලාසෙහි සමුදයසච්චං, තෙසමධිට්ඨානාරම්මණභූතා පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා දුක්ඛසච්චන්තිආදිනා සච්චයොජනා වෙදිතබ්බා. ඵලං පනෙත්ථ චත්තාරි සාමඤ්ඤඵලානි, චතූහි චෙත්ථ විපල්ලාසෙහි චතුරාසවොඝයොගගන්ථඅගතිතණ්හුපාදානසල්ලවිඤ්ඤාණට්ඨිතිඅපරිඤ්ඤාදිවසෙන අකුසලපක්ඛො නෙතබ්බො, තථා චතූහි සතිපට්ඨානෙහි ¶ චතුබ්බිධජ්ඣානවිහාරාධිට්ඨානසුඛභාගියධම්මඅප්පමඤ්ඤාසම්මප්පධානඉද්ධිපාදාදිවසෙන වොදානපක්ඛො නෙතබ්බොති අයං සීහවික්කීළිතස්ස නයස්ස භූමි. යො හි සුභසඤ්ඤාදීහි විපල්ලාසෙහි සකලස්ස සංකිලෙසපක්ඛස්ස සද්ධින්ද්රියාදීහි ච වොදානපක්ඛස්ස චතුසච්චයොජනාවසෙන නයනලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො, අයං සීහවික්කීළිතො නාම. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘යො නෙති විපල්ලාසෙහි,

කිලෙසෙ ඉන්ද්රියෙහි සද්ධම්මෙ;

එතං නයං නයවිදූ,

සීහවික්කීළිතං ආහූ’’ති. (නෙත්ති. 4 නිද්දෙසවාර);

අසන්තාසනජවපරක්කමාදිවිසෙසයොගෙන ¶ සීහො භගවා, තස්ස වික්කීළිතං දෙසනා වචීකම්මභූතො විහාරොති කත්වා විපල්ලාසතප්පටිපක්ඛපරිදීපනතො සීහස්ස වික්කීළිතං එත්ථාති සීහවික්කීළිතො, නයො. බලවිසෙසයොගදීපනතො වා සීහවික්කීළිතසදිසත්තා නයො සීහවික්කීළිතො. බලවිසෙසො චෙත්ථ සද්ධාදිබලං, දසබලානි එව වා.

ඉමෙසං පන තිණ්ණං අත්ථනයානං සිද්ධියා වොහාරනයද්වයං සිද්ධමෙව හොති. තථා හි අත්ථනයත්තයදිසාභාවෙන කුසලාදිධම්මානං ආලොචනං දිසාලොචනං. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘වෙය්යාකරණෙසු හි යෙ,

කුසලාකුසලා තහිං තහිං වුත්තා;

මනසා ඔලොකයතෙ,

තං ඛු දිසාලොචනං ආහූ’’ති. (නෙත්ති. 4 නිද්දෙසවාර);

තථා ආලොචිතානං තෙසං ධම්මානං අත්ථනයත්තයයොජනෙ සමානයනතො අඞ්කුසො විය අඞ්කුසො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘ඔලොකෙත්වා දිසලොචනෙන, උක්ඛිපිය යං සමානෙති;

සබ්බෙ කුසලාකුසලෙ, අයං නයො අඞ්කුසො නාමා’’ති. (නෙත්ති. 4 නිද්දෙසවාර);

තස්මා මනසාව අත්ථනයානං දිසාභූතධම්මානං ලොචනං දිසාලොචනං, තෙසං සමානයනං අඞ්කුසොති පඤ්චපි නයානි යුත්තානි හොන්ති.

එත්තාවතා ¶ ච –

‘‘පඨමො නන්දියාවට්ටො, දුතියො ච තිපුක්ඛලො;

සීහවික්කීළිතො නාම, තතියො නයලඤ්ජකො.

දිසාලොචනමාහංසු, චතුත්ථං නයමුත්තමං;

පඤ්චමො අඞ්කුසො නාම, සබ්බෙ පඤ්ච නයා ගතා’’ති. (නෙත්ති. 1 උද්දෙසවාර) –

එවං ¶ වුත්තපඤ්චනයාපි එත්ථ දස්සිතාති වෙදිතබ්බා. නයති සංකිලෙසං වොදානඤ්ච විභාගතො ඤාපෙතීති නයො, ලඤ්ජෙති පකාසෙති සුත්තත්ථන්ති ලඤ්ජකො, නයො ච සො ලඤ්ජකො චාති නයලඤ්ජකො. ඉදඤ්ච සුත්තං සොළසවිධෙ සුත්තන්තපට්ඨානෙ සංකිලෙසභාගියං බ්යතිරෙකමුඛෙන නිබ්බෙධාසෙක්ඛභාගියන්ති දට්ඨබ්බං. අට්ඨවීසතිවිධෙ පන සුත්තන්තපට්ඨානෙ ලොකියලොකුත්තරං සත්තධම්මාධිට්ඨානං ඤාණඤ්ඤෙය්යං දස්සනභාවනං සකවචනං විස්සජ්ජනීයං කුසලාකුසලං අනුඤ්ඤාතං පටික්ඛිත්තඤ්චාති වෙදිතබ්බං.

තත්ථ සොළසවිධසුත්තන්තං පට්ඨානං නාම ‘‘සංකිලෙසභාගියං සුත්තං, වාසනාභාගියං සුත්තං, නිබ්බෙධභාගියං සුත්තං, අසෙක්ඛභාගියං සුත්තං, සංකිලෙසභාගියඤ්ච වාසනාභාගියඤ්ච සුත්තං, සංකිලෙසභාගියඤ්ච නිබ්බෙධභාගියඤ්ච සුත්තං, සංකිලෙසභාගියඤ්ච අසෙක්ඛභාගියඤ්ච සුත්තං, වාසනාභාගියඤ්ච නිබ්බෙධභාගියඤ්ච සුත්තං, වාසනාභාගියඤ්ච අසෙක්ඛභාගියඤ්ච සුත්තං, නිබ්බෙධභාගියඤ්ච අසෙක්ඛභාගියඤ්ච සුත්තං, සංකිලෙසභාගියඤ්ච වාසනාභාගියඤ්ච නිබ්බෙධභාගියඤ්ච සුත්තං, සංකිලෙසභාගියඤ්ච වාසනාභාගියඤ්ච අසෙක්ඛභාගියඤ්ච සුත්තං, සංකිලෙසභාගියඤ්ච නිබ්බෙධභාගියඤ්ච අසෙක්ඛභාගියඤ්ච සුත්තං, වාසනාභාගියඤ්ච නිබ්බෙධභාගියඤ්ච අසෙක්ඛභාගියඤ්ච සුත්තං, සංකිලෙසභාගියඤ්ච වාසනාභාගියඤ්ච නිබ්බෙධභාගියඤ්ච අසෙක්ඛභාගියඤ්ච සුත්තං, නෙව සංකිලෙසභාගියං න වාසනාභාගියං න නිබ්බෙධභාගියං න අසෙක්ඛභාගියං සුත්ත’’න්ති (නෙත්ති. 89) එවං වුත්තසොළසසාසනපට්ඨානානි.

තත්ථ සංකිලිස්සන්ති එතෙනාති සංකිලෙසො, සංකිලෙසභාගෙ සංකිලෙසකොට්ඨාසෙ පවත්තං සංකිලෙසභාගියං. වාසනා පුඤ්ඤභාවනා, වාසනාභාගෙ පවත්තං වාසනාභාගියං, වාසනං භජාපෙතීති වා වාසනාභාගියං. නිබ්බිජ්ඣනං ලොභක්ඛන්ධාදීනං පදාලනං නිබ්බෙධො, නිබ්බෙධභාගෙ ¶ පවත්තං, නිබ්බෙධං භජාපෙතීති වා නිබ්බෙධභාගියං. පරිනිට්ඨිතසික්ඛා ධම්මා අසෙක්ඛා, අසෙක්ඛභාගෙ පවත්තං, අසෙක්ඛෙ භජාපෙතීති වා අසෙක්ඛභාගියං. තෙසු යත්ථ තණ්හාදිසංකිලෙසො විභත්තො, ඉදං සංකිලෙසභාගියං. යත්ථ දානාදිපුඤ්ඤකිරියවත්ථු විභත්තං, ඉදං වාසනාභාගියං. යත්ථ සෙක්ඛා සීලක්ඛන්ධාදයො විභත්තා, ඉදං නිබ්බෙධභාගියං. යත්ථ පන අසෙක්ඛා සීලක්ඛන්ධාදයො විභත්තා, ඉදං අසෙක්ඛභාගියං. ඉතරානි තෙසං වොමිස්සකනයවසෙන වුත්තානි. සබ්බාසවසංවරපරියායාදීනං වසෙන සබ්බභාගියං වෙදිතබ්බං. තත්ථ හි සංකිලෙසධම්මා ලොකියසුචරිතධම්මා සෙක්ඛා ධම්මා අසෙක්ඛා ධම්මා ච විභත්තා. සබ්බභාගියං පන ‘‘පස්සං න පස්සතී’’තිආදිකං උදකාදිඅනුවාදවචනං වෙදිතබ්බං.

අට්ඨවීසතිවිධං ¶ සුත්තන්තපට්ඨානං පන ‘‘ලොකියං, ලොකුත්තරං, ලොකියඤ්ච ලොකුත්තරඤ්ච, සත්තාධිට්ඨානං, ධම්මාධිට්ඨානං, සත්තාධිට්ඨානඤ්ච ධම්මාධිට්ඨානඤ්ච, ඤාණං, ඤෙය්යං, ඤාණඤ්ච ඤෙය්යඤ්ච, දස්සනං, භාවනා, දස්සනඤ්ච භාවනා ච, සකවචනං, පරවචනං, සකවචනඤ්ච පරවචනඤ්ච, විස්සජ්ජනීයං, අවිස්සජ්ජනීයං, විස්සජ්ජනීයඤ්ච අවිස්සජ්ජනීයඤ්ච, කම්මං, විපාකො, කම්මඤ්ච විපාකො ච කුසලං, අකුසලං, කුසලඤ්ච අකුසලඤ්ච අනුඤ්ඤාතං, පටික්ඛිත්තං, අනුඤ්ඤාතඤ්ච පටික්ඛිත්තඤ්ච, ථවො’’ති (නෙත්ති. 112) එවමාගතානි අට්ඨවීසති සාසනපට්ඨානානි. තත්ථ ලොකියන්ති ලොකෙ නියුත්තො, ලොකෙ වා විදිතො ලොකියො. ඉධ පන ලොකියො අත්ථො යස්මිං සුත්තෙ වුත්තො, තං සුත්තං ලොකියං. තථා ලොකුත්තරං. යස්මිං පන සුත්තෙ පදෙසෙන ලොකියං, පදෙසෙන ලොකුත්තරං වුත්තං, තං ලොකියඤ්ච ලොකුත්තරඤ්ච. සත්තඅධිප්පායසත්තපඤ්ඤත්තිමුඛෙන දෙසිතං සත්තාධිට්ඨානං. ධම්මවසෙන දෙසිතං ධම්මාධිට්ඨානං. උභයවසෙන දෙසිතං සත්තාධිට්ඨානඤ්ච ධම්මාධිට්ඨානඤ්ච. ඉමිනා නයෙන සබ්බපදෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො. බුද්ධාදීනං පන ගුණාභිත්ථවනවසෙන පවත්තං සුත්තං ථවො නාම –

‘‘මග්ගානට්ඨඞ්ගිකො සෙට්ඨො, සච්චානං චතුරො පදා;

විරාගො සෙට්ඨො ධම්මානං, ද්විපදානඤ්ච චක්ඛුමා’’ති. (ධ. ප. 273; නෙත්ති. 170; පෙටකො. 30) ආදිකං විය –

නෙත්තිනයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. සද්දගරුකාදීනන්ති ¶ ආදිසද්දෙන ගන්ධරසඵොට්ඨබ්බගරුකෙ සඞ්ගණ්හාති. ආසයවසෙනාති අජ්ඣාසයවසෙන. උතුසමුට්ඨානොපි ඉත්ථිසන්තානගතො සද්දො ලබ්භති, සො ඉධ නාධිප්පෙතොති ‘‘චිත්තසමුට්ඨානො’’ති වුත්තං. කථිතසද්දො ආලාපාදිසද්දො. ගීතසද්දො සරෙන ගායනසද්දො. ඉත්ථියා හසනසද්දොපෙත්ථ සඞ්ගහෙතබ්බො තස්සපි පුරිසෙන අස්සාදෙතබ්බතො. තෙනාහ – ‘‘අපිච ඛො මාතුගාමස්ස සද්දං සුණාති තිරොකුට්ටා වා තිරොපාකාරා වා හසන්තියා වා භණන්තියා වා ගායන්තියා වා, සො තදස්සාදෙතී’’තිආදි. නිවත්ථනිවාසනස්සාති ඛලිත්ථද්ධස්ස නිවාසනස්ස. අලඞ්කාරස්සාති නූපුරාදිකස්ස අලඞ්කාරස්ස. ඉත්ථිසද්දොත්වෙව වෙදිතබ්බොති ඉත්ථිපටිබද්ධභාවතො වුත්තං. තෙනාහ – ‘‘සබ්බොපී’’තිආදි. අවිදූරට්ඨානෙති තස්ස හත්ථිකුලස්ස වසනට්ඨානතො අවිදූරට්ඨානෙ. කායූපපන්නොති සම්පන්නකායො ථිරකථිනමහාකායො. මහාහත්ථීති මහානුභාවො හත්ථී. ජෙට්ඨකං කත්වාති යූථපතිං කත්වා.

කථිනතික්ඛභාවෙන ¶ සිඞ්ගසදිසත්තා අළසඞ්ඛාතානි සිඞ්ගානි එතස්ස අත්ථීති සිඞ්ගී, සුවණ්ණවණ්ණතාය මහාබලතාය ච සීහහත්ථිආදිමිගසදිසත්තා මිගො වියාති මිගො. තත්ථ තත්ථ කිච්චං නෙතුභාවෙන චක්ඛුයෙව නෙත්තං, තං උග්ගතට්ඨෙන ආයතං එතස්සාති ආයතචක්ඛුනෙත්තො. අට්ඨි එව තචො එතස්සාති අට්ඨිත්තචො. තෙනාභිභූතොති තෙන මිගෙන අභිභූතො අජ්ඣොත්ථටො නිච්චලග්ගහිතො හුත්වා. කරුණං රුදාමීති කාරුඤ්ඤපත්තො හුත්වා රොදාමි විරවාමි. පච්චත්ථිකභයතො මුත්ති නාම යථා තථා සහායවතො හොති, න එකාකිනොති ආහ – ‘‘මා හෙව මං පාණසමං ජහෙය්යා’’ති. තත්ථ මා හෙව මන්ති මං එවරූපං බ්යසනං පත්තං අත්තනො පාණසමං පියසාමිකං ත්වං මාහෙව ජහි.

කුඤ්චෙ ගිරිකූටෙ රමති අභිරමති, තත්ථ වා විචරති, කොඤ්ජනාදං නදන්තො වා විචරති, කු වා පථවී, තදභිඝාතෙන ජීරතීති කුඤ්ජරො. සට්ඨිහායනන්ති ජාතියා සට්ඨිවස්සකාලස්මිං කුඤ්ජරා ථාමෙන පරිහායන්ති, තං සන්ධාය එවමාහ. පථබ්යා චාතුරන්තායාති චතූසු දිසාසු සමුද්දං පත්වා ඨිතාය චාතුරන්තාය පථවියා. සුප්පියොති සුට්ඨු පියො. තෙසං ත්වං වාරිජො සෙට්ඨොති යෙ සමුද්දෙ වා ගඞ්ගාය වා යමුනාය වා නම්මදානදියා වා කුළීරා, තෙසං සබ්බෙසං වණ්ණසම්පත්තියා මහන්තත්තෙන ච වාරිම්හි ¶ ජාතත්තා වාරිජො ත්වමෙව සෙට්ඨො පසත්ථතරො. මුඤ්ච රොදන්තියා පතින්ති සබ්බෙසං සෙට්ඨත්තා තමෙව යාචාමි, රොදමානාය මය්හං සාමිකං මුඤ්ච. අථාති ගහණස්ස සිථිලකරණසමනන්තරමෙව. එතස්සාති පටිසත්තුමද්දනස්ස.

පබ්බතගහනං නිස්සායාති තිස්සො පබ්බතරාජියො අතික්කමිත්වා චතුත්ථාය පබ්බතරාජියං පබ්බතගහනං උපනිස්සාය. එවං වදතීති ‘‘උදෙතයං චක්ඛුමා’’තිආදිනා (ජා. 1.2.17) ඉමං බුද්ධමන්තං මන්තෙන්තො වදති.

තත්ථ උදෙතීති පාචීනලොකධාතුතො උග්ගච්ඡති. චක්ඛුමාති සකලචක්කවාළවාසීනං අන්ධකාරං විධමිත්වා චක්ඛුප්පටිලාභකරණෙන යන්තෙන තෙසං දින්නං චක්ඛු, තෙන චක්ඛුනා චක්ඛුමා. එකරාජාති සකලචක්කවාළෙ ආලොකකරානං අන්තරෙ සෙට්ඨට්ඨෙන රඤ්ජනට්ඨෙන ච එකරාජා. හරිස්සවණ්ණොති හරිසමානවණ්ණො, සුවණ්ණවණ්ණොති අත්ථො. පථවිං පභාසෙතීති පථවිප්පභාසො. තං තං නමස්සාමීති තස්මා තං එවරූපං භවන්තං නමස්සාමි වන්දාමි. තයාජ්ජ ගුත්තා විහරෙම්හ දිවසන්ති තයා අජ්ජ රක්ඛිතා හුත්වා ඉමං දිවසං චතුඉරියාපථවිහාරෙන සුඛං විහරෙය්යාම.

එවං ¶ බොධිසත්තො ඉමාය ගාථාය සූරියං නමස්සිත්වා දුතියගාථාය අතීතෙ පරිනිබ්බුතෙ බුද්ධෙ චෙව බුද්ධගුණෙ ච නමස්සති ‘‘යෙ බ්රාහ්මණා’’තිආදිනා. තත්ථ යෙ බ්රාහ්මණාති යෙ බාහිතපාපා පරිසුද්ධා බ්රාහ්මණා. වෙදගූති වෙදානං පාරං ගතා, වෙදෙහි පාරං ගතාති වා වෙදගූ. ඉධ පන සබ්බෙ සඞ්ඛතධම්මෙ විදිතෙ පාකටෙ කත්වා කතාති වෙදගූ. තෙනෙවාහ – ‘‘සබ්බධම්මෙ’’ති. සබ්බෙ ඛන්ධායතනධාතුධම්මෙ සලක්ඛණසාමඤ්ඤලක්ඛණවසෙන අත්තනො ඤාණස්ස විදිතෙ පාකටෙ කත්වා තිණ්ණං මාරානං මත්ථකං මද්දිත්වා සම්මාසම්බොධිං පත්තා, සංසාරං වා අතික්කන්තාති අත්ථො. තෙ මෙ නමොති තෙ මම ඉමං නමක්කාරං පටිච්ඡන්තු. තෙ ච මං පාලයන්තූති එවං මයා නමස්සිතා ච තෙ භගවන්තො මං පාලයන්තු රක්ඛන්තු. නමත්තු බුද්ධානං…පෙ… විමුත්තියාති අයං මම නමක්කාරො අතීතානං පරිනිබ්බුතානං බුද්ධානං අත්ථු, තෙසංයෙව චතූසු ඵලෙසු ඤාණසඞ්ඛාතාය බොධියා අත්ථු, තථා තෙසඤ්ඤෙව අරහත්තඵලවිමුත්තියා ¶ විමුත්තානං අත්ථු, යා ච නෙසං තදඞ්ගවික්ඛම්භනසමුච්ඡෙදප්පටිප්පස්සද්ධිනිස්සරණසඞ්ඛාතා පඤ්චවිධා විමුත්ති, තාය විමුත්තියාපි අයං මය්හං නමක්කාරො අත්ථූති අත්ථො. ඉමං සො පරිත්තං කත්වා, මොරො චරති එසනාති ඉදං පන පදද්වයං සත්ථා අභිසම්බුද්ධො හුත්වා ආහ. තස්සත්ථො – භික්ඛවෙ, සො මොරො ඉමං පරිත්තං ඉමං රක්ඛං කත්වා අත්තනො ගොචරභූමියං පුප්ඵඵලාදීනං අත්ථාය නානප්පකාරාය එසනාය චරතීති.

එවං දිවසං චරිත්වා සායං පබ්බතමත්ථකෙ නිසීදිත්වා අත්ථං ගච්ඡන්තං සූරියං ඔලොකෙන්තො බුද්ධගුණෙ ආවජ්ජෙත්වා නිවාසට්ඨානෙ රක්ඛාවරණත්ථාය පුන බ්රහ්මමන්තං වදන්තො ‘‘අපෙතය’’න්තිආදිමාහ. තෙනෙවාහ – ‘‘දිවසං ගොචරං ගහෙත්වා’’තිආදි. තත්ථ අපෙතීති අපයාති අත්ථං ගච්ඡති. ඉමං සො පරිත්තං කත්වා මොරො වාසමකප්පයීති ඉදම්පි අභිසම්බුද්ධො හුත්වා ආහ. තස්සත්ථො – භික්ඛවෙ, සො මොරො ඉමං පරිත්තං ඉමං රක්ඛං කත්වා අත්තනො නිවාසට්ඨානෙ වාසං සංකප්පයිත්ථාති. පරිත්තකම්මතො පුරෙතරමෙවාති පරිත්තකම්මකරණතො පුරෙතරමෙව. මොරකුක්කුටිකායාති කුක්කුටිකාසදිසාය මොරච්ඡාපිකාය.

3. තතියෙ රූපායතනස්ස විය ගන්ධායතනස්සපි සමුට්ඨාපකපච්චයවසෙන විසෙසො නත්ථීති ආහ – ‘‘චතුසමුට්ඨානික’’න්ති. ඉත්ථියා සරීරගන්ධස්ස කායාරුළ්හඅනුලෙපනාදිගන්ධස්ස ච තප්පටිබද්ධභාවතො අවිසෙසෙන ගහණප්පසඞ්ගෙ ඉධාධිප්පෙතගන්ධං නිද්ධාරෙන්තො ‘‘ස්වාය’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ ඉත්ථියාති පාකතිකාය ඉත්ථියා. දුග්ගන්ධොති පාකතිකාය ඉත්ථියා සරීරගන්ධභාවතො දුග්ගන්ධො හොති. ඉධාධිප්පෙතොති ඉට්ඨභාවතො අස්සාදෙතබ්බත්තා වුත්තං. කථං පන ඉත්ථියා සරීරගන්ධස්ස දුග්ගන්ධභාවොති ආහ – ‘‘එකච්චා හී’’තිආදි. තත්ථ අස්සස්ස විය ගන්ධො ¶ අස්සා අත්ථීති අස්සගන්ධිනී. මෙණ්ඩකස්ස විය ගන්ධො අස්සා අත්ථීති මෙණ්ඩකගන්ධිනී. සෙදස්ස විය ගන්ධො අස්සා අත්ථීති සෙදගන්ධිනී. සොණිතස්ස විය ගන්ධො අස්සා අත්ථීති සොණිතගන්ධිනී. රජ්ජතෙවාති අනාදිමති සංසාරෙ අවිජ්ජාදිකිලෙසවාසනාය පරිකඩ්ඪිතහදයත්තා ඵොට්ඨබ්බස්සාදගධිතචිත්තතාය ච අන්ධබාලො එවරූපායපි දුග්ගන්ධසරීරාය ඉත්ථියා රජ්ජතියෙව. පාකතිකාය ඉත්ථියා සරීරගන්ධස්ස දුග්ගන්ධභාවං දස්සෙත්වා ඉදානි විසිට්ඨාය එකච්චාය ඉත්ථියා තදභාවං දස්සෙතුං – ‘‘චක්කවත්තිනො ¶ පනා’’තිආදිමාහ. යදි එවං ඊදිසාය ඉත්ථියා සරීරගන්ධොපි ඉධ කස්මා නාධිප්පෙතොති ආහ – ‘‘අයං න සබ්බාසං හොතී’’තිආදි. තිරච්ඡානගතාය ඉත්ථියා එකච්චාය ච මනුස්සිත්ථියා සරීරගන්ධස්ස අතිවිය අස්සාදෙතබ්බභාවදස්සනතො පුන තම්පි අවිසෙසෙන අනුජානන්තො ‘‘ඉත්ථිකායෙ ගන්ධො වා හොතූ’’තිආදිමාහ. ඉත්ථිගන්ධොත්වෙව වෙදිතබ්බොති තප්පටිබද්ධභාවතො වුත්තං.

4. චතුත්ථාදීසු කිං තෙනාති ජිව්හාවිඤ්ඤෙය්යරසෙ ඉධාධිප්පෙතෙ කිං තෙන අවයවරසාදිනා වුත්තෙන පයොජනං. ඔට්ඨමංසං සම්මක්ඛෙතීති ඔට්ඨමංසසම්මක්ඛනො, ඛෙළාදීනි. ආදිසද්දෙන ඔට්ඨමංසමක්ඛනො තම්බුලමුඛවාසාදිරසො ගය්හති. සබ්බො සො ඉත්ථිරසොති ඉත්ථියාවස්ස ගහෙතබ්බත්තා.

5. ඉත්ථිඵොට්ඨබ්බොති එත්ථාපි එසෙව නයො. යදි පනෙත්ථ ඉත්ථිගතානි රූපාරම්මණාදීනි අවිසෙසතො පුරිසස්ස චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨන්ති, අථ කස්මා භගවතා තානි විසුං විසුං ගහෙත්වා දෙසිතානීති ආහ – ‘‘ඉති සත්ථා’’තිආදි. යථා හීතිආදිනා තමෙවත්ථං සමත්ථෙති. ගමෙතීති වික්ඛෙපං ගමෙති, අයමෙව වා පාඨො. ගමෙතීති ච සඞ්ගමෙති. න තථා සෙසා සද්දාදයො, න තථා රූපාදීනි ආරම්මණානීති එතෙන සත්තෙසු රූපාදිගරුකතා අසංකිණ්ණා විය දස්සිතා, න ඛො පනෙතං එවං දට්ඨබ්බං අනෙකවිධත්තා සත්තානං අජ්ඣාසයස්සාති දස්සෙතුං – ‘‘එකච්චස්ස චා’’තිආදි වුත්තං. පඤ්චගරුකවසෙනාති පඤ්චාරම්මණගරුකවසෙන. එකච්චස්ස හි පුරිසස්ස යථාවුත්තෙසු පඤ්චසුපි ආරම්මණෙසු ගරුකතා හොති, එකච්චස්ස තත්ථ කතිපයෙසු, එකස්මිං එව වා, තෙ සබ්බෙපි පඤ්චගරුකාත්වෙව වෙදිතබ්බා යථා ‘‘සත්තිසයො අට්ඨවිමොක්ඛා’’ති. න පඤ්චගරුකජාතකවසෙන එකෙකාරම්මණෙ ගරුකස්සෙව නාධිප්පෙතත්තා. එකෙකාරම්මණගරුකානඤ්හි පඤ්චන්නං පුග්ගලානං තත්ථ ආගතත්තා තං ජාතකං ‘‘පඤ්චගරුකජාතක’’න්ති වුත්තං. යදි එවං තෙන ඉධ පයොජනං නත්ථීති ආහ – ‘‘සක්ඛිභාවත්ථායා’’ති. ආහරිත්වා කථෙතබ්බන්ති රූපාදිගරුකතාය එතෙ අනයබ්යසනං පත්තාති දස්සෙතුං කථෙතබ්බං.

6-8. තෙසන්ති ¶ ¶ සුත්තානං. උප්පණ්ඩෙත්වා ගණ්හිතුං න ඉච්ඡීති තස්ස ථොකං විරූපධාතුකත්තා න ඉච්ඡි. අනතික්කමන්තොති සංසන්දෙන්තො. ද්වෙ හත්ථං පත්තානීති ද්වෙ උප්පලානි හත්ථං ගතානි. පහට්ඨාකාරං දස්සෙත්වාති අපරාහි ඉත්ථීහි එකෙකං ලද්ධං, මයා ද්වෙ ලද්ධානීති සන්තුට්ඨාකාරං දස්සෙත්වා. පරොදීති තස්සා පුබ්බසාමිකස්ස මුඛගන්ධං සරිත්වා. තස්ස හි මුඛතො උප්පලගන්ධො වායති. හාරෙත්වාති තස්මා ඨානා අපනෙත්වා, ‘‘හරාපෙත්වා’’ති වා පාඨො, අයමෙවත්ථො.

සාධු සාධූති භාසතොති ධම්මකථාය අනුමොදනවසෙන ‘‘සාධු සාධූ’’ති භාසතො. උප්පලංව යථොදකෙති යථා උප්පලං උප්පලගන්ධො මුඛතො නිබ්බත්තොති. වට්ටමෙව කථිතන්ති යථාරුතවසෙන වුත්තං. යදිපි එවං වුත්තං, තථාපි යථාරුතමත්ථෙ අවත්වා විවට්ටං නීහරිත්වා කථෙතබ්බං විමුත්තිරසත්තා භගවතො දෙසනාය.

රූපාදිවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉති මනොරථපූරණියා අඞ්ගුත්තරනිකාය-අට්ඨකථාය

පඨමවග්ගවණ්ණනාය අනුත්තානත්ථදීපනා නිට්ඨිතා.