📜

13. එකපුග්ගලවග්ගවණ්ණනා

170. එකපුග්ගලස්සාති එකපුග්ගලවග්ගස්ස. තෙනාහ – ‘‘පඨමෙ’’ති. එකොති ගණනපරිච්ඡෙදො, තතො එව දුතියාදිපටික්ඛෙපත්ථො. පධානාසහායත්ථොපි එකසද්දො හොතීති තන්නිවත්තනත්ථං ‘‘ගණනපරිච්ඡෙදො’’ති ආහ. සම්මුතියා දෙසනා සම්මුතිදෙසනා. පරමත්ථස්ස දෙසනා පරමත්ථදෙසනා. තත්ථාති සම්මුතිපරමත්ථදෙසනාසු, න සම්මුතිපරමත්ථෙසු. තෙනාහ – ‘‘එවරූපා සම්මුතිදෙසනා, එවරූපා පරමත්ථදෙසනා’’ති. තත්රිදං සම්මුතිපරමත්ථානං ලක්ඛණං – යස්මිං භින්නෙ, බුද්ධියා වා අවයවවිනිබ්භොගෙ කතෙ න තංසමඤ්ඤා, සා ඝටපටාදිප්පභෙදා සම්මුති, තබ්බිපරියායෙන පරමත්ථා. න හි කක්ඛළඵුසනාදිසභාවෙ සො නයො ලබ්භති. තත්ථ රූපාදිධම්මසමූහං සන්තානවසෙන පවත්තමානං උපාදාය පුග්ගලවොහාරොති පුග්ගලොති සම්මුතිදෙසනා. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. උප්පාදවයවන්තො සභාවධම්මා න නිච්චාති අනිච්චාති ආහ – ‘‘අනිච්චන්ති පරමත්ථදෙසනා’’ති. එස නයො සෙසපදෙසුපි. නනු ඛන්ධදෙසනාපි සම්මුතිදෙසනාව. රාසට්ඨො වා හි ඛන්ධට්ඨො කොට්ඨාසට්ඨො වාති? සච්චමෙතං, අයං පන ඛන්ධසමඤ්ඤා ඵස්සාදීසු පවත්තතජ්ජාපඤ්ඤත්ති විය පරමත්ථසන්නිස්සයා තස්ස ආසන්නතරා, පුග්ගලසමඤ්ඤාදයො විය න දූරෙති පරමත්ථසඞ්ගහා වුත්තා. ඛන්ධසීසෙන වා තදුපාදානසභාවධම්මා එව ගහිතා. නනු ච සභාවධම්මා සබ්බෙපි සම්මුතිමුඛෙනෙව දෙසනං ආරොහන්ති, න සමුඛෙනාති සබ්බාපි දෙසනා සම්මුතිදෙසනාව සියාති? නයිදමෙවං, දෙසෙතබ්බධම්මවිභාගෙන දෙසනාවිභාගස්ස අධිප්පෙතත්තා. න හි සද්දො කෙනචි පවත්තිනිමිත්තෙන විනා අත්ථං පකාසෙතීති.

සම්මුතිවසෙනදෙසනං සුත්වාති ‘‘ඉධෙකච්චො පුග්ගලො අත්තන්තපො හොති අත්තපරිතාපානුයොගමනුයුත්තො’’තිආදිනා (පු. ප. 174) සම්මුතිමුඛෙන පවත්තිතදෙසනං සුතමයඤාණුප්පාදවසෙන සුත්වා. අත්ථං පටිවිජ්ඣිත්වාති තදනුසාරෙන චතුසච්චසඞ්ඛාතං අත්ථං සහ විපස්සනාය මග්ගපඤ්ඤාය පටිවිජ්ඣිත්වා. මොහං පහායාති තදෙකට්ඨකිලෙසෙහි සද්ධිං අනවසෙසං මොහං පජහිත්වා. විසෙසන්ති අග්ගඵලනිබ්බානසඞ්ඛාතං විසෙසං. තෙසන්ති තාදිසානං වෙනෙය්යානං. පරමත්ථවසෙනාති ‘‘පඤ්චිමානි, භික්ඛවෙ, ඉන්ද්රියානී’’තිආදිනා (සං. නි. 5.471-476 ආදයො) පරමත්ථධම්මවසෙන. සෙසං අනන්තරනයෙ වුත්තසදිසමෙව.

තත්රාති තස්සං සම්මුතිවසෙන පරමත්ථවසෙන ච දෙසනායං. දෙසභාසාකුසලොති නානාදෙසභාසාසු කුසලො. තිණ්ණං වෙදානන්ති නිදස්සනමත්තං, තිණ්ණං වෙදානං සිප්පුග්ගහණට්ඨානානම්පීති අධිප්පායො. තෙනෙව සිප්පුග්ගහණං පරතො වක්ඛති. සිප්පානි වා විජ්ජාට්ඨානභාවෙන වෙදන්තොගධානි කත්වා ‘‘තිණ්ණං වෙදාන’’න්ති වුත්තං. කථෙතබ්බභාවෙන ඨිතානි, න කත්ථචි සන්නිචිතභාවෙනාති වෙදානම්පි කථෙතබ්බභාවෙනෙව ඨානං දීපෙන්තො ‘‘ගුහා තීණි නිහිතා න ගය්හන්තී’’තිආදිමිච්ඡාවාදං පටික්ඛිපති. නානාවිධා දෙසභාසා එතෙසන්ති නානාදෙසභාසා.

පරමො උත්තමො අත්ථො පරමත්ථො, ධම්මානං යථාභූතසභාවො. ලොකසඞ්කෙතමත්තසිද්ධා සම්මුති. යදි එවං කථං සම්මුතිකථාය සච්චතාති ආහ – ‘‘ලොකසම්මුතිකාරණා’’ති, ලොකසමඤ්ඤං නිස්සාය පවත්තනතොති අත්ථො. ලොකසමඤ්ඤා හි අභිනිවෙසෙන විඤ්ඤෙය්යා, නාඤ්ඤාපනා එකච්චස්ස සුතස්ස සාවනා විය න මුසා අනතිධාවිතබ්බතො තස්සා. තෙනාහ භගවා – ‘‘ජනපදනිරුත්තිං නාභිනිවෙසෙය්ය, සමඤ්ඤං නාතිධාවයෙ’’ති. ධම්මානන්ති සභාවධම්මානං. භූතකාරණාති යථාභූතකාරණා යථාභූතං නිස්සාය පවත්තනතො. සම්මුතිං වොහරන්තස්සාති ‘‘පුග්ගලො, සත්තො’’තිආදිනා ලොකසමඤ්ඤං කථෙන්තස්ස.

හිරොත්තප්පදීපනත්ථන්ති ලොකපාලනකිච්චෙ හිරොත්තප්පධම්මෙ කිච්චතො පකාසෙතුං. තෙසඤ්හි කිච්චං සත්තසන්තානෙ එව පාකටං හොතීති පුග්ගලාධිට්ඨානාය කථාය තං වත්තබ්බං. එස නයො සෙසෙසුපි. යස්මිඤ්හි චිත්තුප්පාදෙ කම්මං උප්පන්නං, තංසන්තානෙ එව තස්ස ඵලස්ස උප්පත්ති කම්මස්සකතා. එවඤ්හි කතවිඤ්ඤාණනාසො අකතාගමො ච නත්ථීති සා පුග්ගලාධිට්ඨානාය එව දෙසනාය දීපෙතබ්බා. තෙහි සත්තෙහි කාතබ්බපුඤ්ඤකිරියා පච්චත්තපුරිසකාරො. සොපි සන්තානවසෙන නිට්ඨපෙතබ්බතො පුග්ගලාධිට්ඨානාය එව කථාය දීපෙතබ්බො. ආනන්තරියදීපනත්ථන්ති චුතිඅනන්තරං ඵලං අනන්තරං නාම, තස්මිං අනන්තරෙ නියුත්තානි තංනිබ්බත්තනෙන අනන්තරකරණසීලානි, අනන්තරකරණපයොජනානි වාති ආනන්තරියානි, මාතුඝාතාදීනි, තෙසං දීපනත්ථං. තානිපි හි සන්තානවසෙන නිට්ඨපෙතබ්බතො ‘‘මාතරං ජීවිතා වොරොපෙතී’’තිආදිනා (පට්ඨා. 1.1.423) පුග්ගලාධිට්ඨානාය එව කථාය දීපෙතබ්බානි, තථා ‘‘සො මෙත්තාසහගතෙන චෙතසා එකං දිසං ඵරිත්වා විහරතී’’තිආදිනා (දී. නි. 1.556; 3.308; ම. නි. 1.77; 2.309; 3.230; විභ. 642-643) ‘‘සො අනෙකවිහිතං පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරති එකම්පි ජාති’’න්තිආදිනා (දී. නි. 1.244-245; ම. නි. 1.148, 384, 431; පාරා. 12), ‘‘අත්ථි දක්ඛිණා දායකතො විසුජ්ඣති, නො පටිග්ගාහකතො’’තිආදිනා (ම. නි. 3.381) ච පවත්තා බ්රහ්මවිහාරපුබ්බෙනිවාසදක්ඛිණාවිසුද්ධිකථා පුග්ගලාධිට්ඨානා එව කත්වා දීපෙතබ්බා සත්තසන්තානවිසයත්තා. ‘‘අට්ඨ පුරිසපුග්ගලා (සං. නි. 1.249) න සමයවිමුත්තො පුග්ගලො’’තිආදිනා (පු. ප. 2) ච පරමත්ථකථං කථෙන්තොපි ලොකසම්මුතියා අප්පහානත්ථං පුග්ගලකථං කථෙති. එතෙන වුත්තාවසෙසාය කථාය පුග්ගලාධිට්ඨානභාවෙ පයොජනං සාමඤ්ඤවසෙන සඞ්ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. කාමඤ්චෙතං සබ්බං අපරිඤ්ඤාතවත්ථුකානං වසෙන වුත්තං, පරිඤ්ඤාතවත්ථුකානම්පි පන එවං දෙසනා සුඛාවහා හොති.

එකපුග්ගලොති විසිට්ඨසමාචාරාපස්සයවිරහිතො එකපුග්ගලො. බුද්ධානඤ්හි සීලාදිගුණෙන සදෙවකෙ ලොකෙ විසිට්ඨො නාම කොචි නත්ථි, තථා සදිසොපි සමානකාලෙ. තෙනාහ – ‘‘න ඉමස්මිං ලොකෙ පරස්මිං වා පන බුද්ධෙන සෙට්ඨො සදිසො ච විජ්ජතී’’ති (වි. ව. 1047; කථා. 799), තස්මා සදිසොපි කොචි නත්ථි. හීනොපි අපස්සයභූතො නත්ථෙව. තෙන වුත්තං – ‘‘විසිට්ඨසමාචාරාපස්සයවිරහිතො එකපුග්ගලො’’ති. යෙ ච සීලාදිගුණෙහි නත්ථි එතෙසං සමාති අසමා, පුරිමකා සම්මාසම්බුද්ධා. තෙහි සමො මජ්ඣෙ භින්නසුවණ්ණනෙක්ඛං විය නිබ්බිසිට්ඨොති අසමසමට්ඨෙනපි එකපුග්ගලො අඤ්ඤස්ස තාදිසස්ස අභාවා. තෙන වුත්තං – ‘‘අසදිසට්ඨෙනා’’තිආදි.

සත්තලොකො අධිප්පෙතො සත්තනිකායෙ උප්පජ්ජනතො. මනුස්සලොකෙ එව උප්පජ්ජති දෙවබ්රහ්මලොකානං බුද්ධානං උප්පත්තියා අනොකාසභාවතො. කාමදෙවලොකෙ තාව නුප්පජ්ජති බ්රහ්මචරියවාසස්ස අට්ඨානභාවතො තථා අනච්ඡරියභාවතො. අච්ඡරියධම්මා හි බුද්ධා භගවන්තො. තෙසං සා අච්ඡරියධම්මතා දෙවත්තභාවෙ ඨිතානං ලොකෙ න පාකටා හොති යථා මනුස්සභූතානං. දෙවභූතෙ හි සම්මාසම්බුද්ධෙ දිස්සමානං බුද්ධානුභාවං දෙවානුභාවතොව ලොකෙ දහති, න බුද්ධානුභාවතො. තථා සති ‘‘අයං සම්මාසම්බුද්ධො’’ති නාධිමුච්චති න සම්පසීදති, ඉස්සරකුත්තග්ගාහං න විස්සජ්ජෙති, දෙවත්තභාවස්ස ච චිරකාලාවට්ඨානතො එකච්චසස්සතවාදතො න පරිමුච්චති. බ්රහ්මලොකෙ නුප්පජ්ජතීති එත්ථාපි එසෙව නයො. සත්තානං තාදිසග්ගාහවිනිමොචනත්ථඤ්හි බුද්ධා භගවන්තො මනුස්සසුගතියංයෙව උප්පජ්ජන්ති, න දෙවසුගතියං. යස්මා ඉමං චක්කවාළං මජ්ඣෙ කත්වා ඉමිනා සද්ධිං චක්කවාළානං දසසහස්සස්සෙව ජාතික්ඛෙත්තභාවො දීපිතො ඉතො අඤ්ඤස්ස බුද්ධානං උප්පත්තිට්ඨානස්ස තෙපිටකෙ බුද්ධවචනෙ ආගතට්ඨානස්ස අභාවතො. තස්මා වුත්තං – ‘‘ඉමස්මිංයෙව චක්කවාළෙ උප්පජ්ජතී’’ති.

ඉධ උප්පජ්ජන්තොපි කස්මා ජම්බුදීපෙ එව උප්පජ්ජති, න සෙසදීපෙසූති? කෙචි තාව ආහු – ‘‘යස්මා පථවියා නාභිභූතා බුද්ධභාවසහා අචලට්ඨානභූතා බොධිමණ්ඩභූමි ජම්බුදීපෙ එව , තස්මා ජම්බුදීපෙ එව උප්පජ්ජතී’’ති. එතෙනෙව ‘‘තත්ථ මජ්ඣිමදෙසෙ එව උප්පජ්ජතී’’ති එතම්පි සංවණ්ණිතන්ති දට්ඨබ්බං තථා ඉතරෙසම්පි අවිජහිතට්ඨානානං තත්ථෙව ලබ්භනතො. යස්මා පුරිමබුද්ධානං මහාබොධිසත්තානං පච්චෙකබුද්ධානඤ්ච නිබ්බත්තියා සාවකබොධිසත්තානං සාවකබොධියා අභිනීහාරො සාවකපාරමියා සම්භරණපරිපාචනඤ්ච බුද්ධක්ඛෙත්තභූතෙ ඉමස්මිංයෙව චක්කවාළෙ ජම්බුදීපෙ එව ඉජ්ඣති, න අඤ්ඤත්ථ. වෙනෙය්යජනවිනයනත්ථො ච බුද්ධුප්පාදො, තස්මා අග්ගසාවකමහාසාවකාදිවෙනෙය්යවිසෙසාපෙක්ඛාය ඉමස්මිං ජම්බුදීපෙ එව බුද්ධා නිබ්බත්තන්ති, න සෙසදීපෙසු. අයඤ්ච නයො සබ්බබුද්ධානං ආචිණ්ණසමාචිණ්ණොති තෙසං උත්තමපුරිසානං තත්ථෙව උප්පත්ති සම්පත්තිචක්කානං විය අඤ්ඤමඤ්ඤූපනිස්සයතාය දට්ඨබ්බා. තෙන වුත්තං – අට්ඨකථායං ‘‘තීසු දීපෙසු බුද්ධා න නිබ්බත්තන්ති, ජම්බුදීපෙ එව නිබ්බත්තන්තීති දීපං පස්සී’’ති (දී. නි. අට්ඨ. 2.17; බු. වං. අට්ඨ. 27 අවිදූරෙනිදානකථා).

උභයම්පිදං විප්පකතවචනමෙව උප්පාදකිරියාය වත්තමානකාලිකත්තා. උප්පජ්ජමානොති වා උප්පජ්ජිතුං සමත්ථො. සත්තිඅත්ථො චායං මාන-සද්දො. යාවතා හි සාමත්ථියෙන මහාබොධිසත්තානං චරිමභවෙ උප්පත්ති ඉච්ඡිතබ්බා, තත්ථකෙන බොධිසම්භාරසම්භූතෙන පරිපුණ්ණෙන සමන්නාගතොති අත්ථො. භෙදොති විසෙසො. තමෙව හි තිවිධං විසෙසං දස්සෙතුං – ‘‘එස හී’’තිආදි වුත්තං. අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතස්ස මහාභිනීහාරස්ස සිද්ධකාලතො පට්ඨාය මහාබොධිසත්තො බුද්ධභාවාය නියතභාවප්පත්තතාය බොධිසම්භාරපටිපදං පටිපජ්ජමානො යථාවුත්තසාමත්ථියයොගෙන උප්පජ්ජමානො නාමාති අත්ථො උප්පාදස්ස එකන්තිකත්තා. පරියෙසන්තොති විචිනන්තො. පරිපක්කගතෙ ඤාණෙති ඉමිනා තතො පුබ්බෙ ඤාණස්ස අපරිපක්කතාය එව ලද්ධාවසරාය කම්මපිලොතියා වසෙන බොධිසත්තො තථා මහාපධානං පදහීති දස්සෙති. අරහත්තඵලක්ඛණෙ උප්පන්නො නාම ‘‘උප්පන්නො හොතී’’ති වත්තබ්බත්තා. ආගතොව නාම හෙතුසම්පදාය සම්මදෙව නිප්ඵන්නත්තා.

හිතත්ථායාති ලොකියලොකුත්තරස්ස හිතස්ස සිද්ධියා. සුඛත්ථායාති එත්ථාපි එසෙව නයො. තස්සාති තස්ස සත්තලොකස්ස. සො පනායං සත්තලොකො යෙන අනුක්කමෙන ධම්මාභිසමයං පාපුණි, තං තෙනෙව අනුක්කමෙන දස්සෙන්තො ‘‘මහාබොධිමණ්ඩෙ’’තිආදිමාහ. යාවජ්ජදිවසාති එත්ථ අජ්ජ-සද්දෙන සාසනස්ස අවට්ඨානකාලං වදති. දෙවමනුස්සානන්ති උක්කට්ඨනිද්දෙසොති දස්සෙතුං – ‘‘න කෙවල’’න්තිආදි වුත්තං. එතෙසම්පීති නාගසුපණ්ණාදීනම්පි.

අයං පුච්ඡාති ඉමිනා ‘‘කතමො’’ති පදස්ස සාමඤ්ඤතො පුච්ඡාභාවො දස්සිතො, න විසෙසතොති තස්ස පුච්ඡාවිසෙසභාවඤාපනත්ථං මහානිද්දෙසෙ (මහානි. 150) ආගතා සබ්බාපි පුච්ඡා අත්ථුද්ධාරනයෙන දස්සෙති ‘‘පුච්ඡා ච නාමෙසා’’තිආදිනා. අදිට්ඨං ජොතීයති එතායාති අදිට්ඨජොතනා. දිට්ඨං සංසන්දීයති එතායාති දිට්ඨසංසන්දනා. සංසන්දනඤ්ච සාකච්ඡාවසෙන විනිච්ඡයකරණං. විමතිං ඡින්දති එතායාති විමතිච්ඡෙදනා. අනුමතියා පුච්ඡා අනුමතිපුච්ඡා. ‘‘තං කිං මඤ්ඤථ, භික්ඛවෙ’’තිආදි පුච්ඡාය ‘‘කා තුම්හාකං අනුමතී’’ති අනුමති පුච්ඡිතා හොති. කථෙතුකම්යතාපුච්ඡාති කථෙතුකම්යතාය පුච්ඡා. ලක්ඛණන්ති ඤාතුං ඉච්ඡිතො යො කොචි සභාවො. අඤ්ඤාතන්ති යෙන කෙනචි ඤාණෙන අඤ්ඤාතභාවමාහ. අදිට්ඨන්ති දස්සනභූතෙන ඤාණෙන පච්චක්ඛං විය අදිට්ඨතං. අතුලිතන්ති ‘‘එත්තකං එත’’න්ති තුලාභූතෙන අතුලිතතං. අතීරිතන්ති තීරණභූතෙන අකතඤාණකිරියාසමාපනතං. අවිභූතන්ති ඤාණස්ස අපාකටභාවං. අවිභාවිතන්ති ඤාණෙන අපාකටකතභාවං.

යෙහි ගුණවිසෙසෙහි නිමිත්තභූතෙහි භගවති ‘‘තථාගතො’’ති අයං සමඤ්ඤා පවත්තා, තංදස්සනත්ථං ‘‘අට්ඨහි කාරණෙහි භගවා තථාගතො’’තිආදි වුත්තං. ගුණවිසෙසනෙමිත්තිකානෙව හි භගවතො සබ්බානි නාමානි. යථාහ –

‘‘අසඞ්ඛ්යෙය්යානි නාමානි, සගුණෙන මහෙසිනො;

ගුණෙන නාමමුද්ධෙය්යං, අපි නාමසහස්සතො’’ති. (ධ. ස. අට්ඨ. 1313; උදා. අට්ඨ. 53; පටි. ම. අට්ඨ. 1.1.76);

තථා ආගතොති එත්ථ ආකාරනියමනවසෙන ඔපම්මසම්පටිපාදනත්ථො තථා-සද්දො. සාමඤ්ඤජොතනාපි හි විසෙසෙ අවතිට්ඨතීති. පටිපදාගමනත්ථො ආගත-සද්දො, න ඤාණගමනත්ථො ‘‘තථලක්ඛණං ආගතො’’තිආදීසු (දී. නි. අට්ඨ. 1.7; ම. නි. අට්ඨ. 1.12; සං. නි. අට්ඨ. 2.3.78; අ. නි. අට්ඨ. 1.1.170; උදා. අට්ඨ. 18) විය, නාපි කායගමනත්ථො ‘‘ආගතො ඛො මහාසමණො, මගධානං ගිරිබ්බජ’’න්තිආදීසු (මහාව. 63) විය. තත්ථ යදාකාරනියමනවසෙන ඔපම්මසම්පටිපාදනත්ථො තථා-සද්දො, තංකරුණාපධානත්තා මහාකරුණාමුඛෙන පුරිමබුද්ධානං ආගමනප්පටිපදං උදාහරණවසෙන සාමඤ්ඤතො දස්සෙන්තො යං-තං-සද්දානං එකන්තසම්බන්ධභාවතො ‘‘යථා සබ්බලොක…පෙ… ආගතා’’ති සාධාරණතො වත්වා පුන තං පටිපදං මහාපධානසුත්තාදීසු (දී. නි. 2.1 ආදයො) සම්බහුලනිද්දෙසෙන සුපාකටානං ආසන්නානඤ්ච විපස්සිආදීනං ඡන්නං සම්මාසම්බුද්ධානං වසෙන නිදස්සෙන්තො ‘‘යථා විපස්සී භගවා’’තිආදිමාහ. තත්ථ යෙන අභිනීහාරෙනාති මනුස්සත්තලිඞ්ගසම්පත්තිහෙතුසත්ථුදස්සනපබ්බජ්ජාඅභිඤ්ඤාදිගුණසම්පත්තිඅධිකාරච්ඡන්දානං වසෙන අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතෙන මහාපණිධානෙන. සබ්බෙසඤ්හි බුද්ධානං කායප්පණිධානං ඉමිනාව අභිනීහාරෙන සමිජ්ඣතීති. එවං මහාභිනීහාරවිසෙසෙන ‘‘තථාගතො’’ති පදස්ස අත්ථං දස්සෙත්වා ඉදානි පාරමිපූරණවසෙන දස්සෙතුං – ‘‘යථා විපස්සී භගවා…පෙ… කස්සපො භගවා දානපාරමිං පූරෙත්වා’’තිආදිමාහ.

එත්ථ ච සුත්තන්තිකානං මහාබොධිප්පටිපදාය කොසල්ලජනනත්ථං කා පනෙතා පාරමියො, කෙනට්ඨෙන පාරමියො, කතිවිධා චෙතා, කො තාසං කමො, කානි ලක්ඛණරසපච්චුපට්ඨානපදට්ඨානානි, කො පච්චයො, කො සංකිලෙසො, කිං වොදානං, කො පටිපක්ඛො, කා පටිපත්ති, කො විභාගො, කො සඞ්ගහො, කො සම්පාදනූපායො, කිත්තකෙන කාලෙන සම්පාදනං, කො ආනිසංසො, කිඤ්චෙතාසං ඵලන්ති පාරමීසු අයං විත්ථාරකථා වෙදිතබ්බා. සා පනෙසා ඉච්ඡන්තෙන දීඝාගමටීකායං (දී. නි. ටී. 1.7) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා, න ඉධ දස්සිතා. යථාවුත්තාය පටිපදාය යථාවුත්තවිභාගානං පාරමීනං පූරිතභාවං සන්ධායාහ – ‘‘සමතිංස පාරමියො පූරෙත්වා’’ති.

සතිපි මහාපරිච්චාගානං දානපාරමිභාවෙ පරිච්චාගවිසෙසභාවදස්සනත්ථඤ්චෙව සුදුක්කරභාවදස්සනත්ථඤ්ච මහාපරිච්චාගෙහි විසුං ගහණං. තතොයෙව ච අඞ්ගපරිච්චාගතො විසුං නයනපරිච්චාගග්ගහණං, පරිච්චාගභාවසාමඤ්ඤෙපි ධනරජ්ජපරිච්චාගතො පුත්තදාරපරිච්චාගග්ගහණඤ්ච කතං. ගතපච්චාගතිකවත්තසඞ්ඛාතාය පුබ්බභාගප්පටිපදාය සද්ධිං අභිඤ්ඤාසමාපත්තිනිප්ඵාදනං පුබ්බයොගො. දානාදීසුයෙව සාතිසයප්පටිපත්තිනිප්ඵාදනං පුබ්බචරියා, යා වා චරියාපිටකසඞ්ගහිතා. ‘‘අභිනීහාරො පුබ්බයොගො, දානාදිප්පටිපත්ති වා කායවිවෙකවසෙන එකචරියා වා පුබ්බචරියා’’ති කෙචි. දානාදීනඤ්චෙව අප්පිච්ඡතාදීනඤ්ච සංසාරනිබ්බානෙසු ආදීනවානිසංසානඤ්ච විභාවනවසෙන සත්තානං බොධිත්තයෙ පතිට්ඨාපනපරිපාචනවසෙන ච පවත්තා කථා ධම්මක්ඛානං. ඤාතීනං අත්ථචරියා ඤාතත්ථචරියා. සාපි කරුණායනවසෙනෙව. ආදි-සද්දෙන ලොකත්ථචරියාදයො සඞ්ගණ්හාති. කම්මස්සකතඤාණවසෙන අනවජ්ජකම්මායතනසිප්පායතනවිජ්ජාට්ඨානපරිචයවසෙන ඛන්ධායතනාදිපරිචයවසෙන ලක්ඛණත්තයතීරණවසෙන ච ඤාණචාරො බුද්ධිචරියා. සා පන අත්ථතො පඤ්ඤාපාරමීයෙව, ඤාණසම්භාරදස්සනත්ථං විසුං ගහණං. කොටීති පරියන්තො, උක්කංසොති අත්ථො. චත්තාරො සතිපට්ඨානෙ භාවෙත්වාති සම්බන්ධො. තත්ථ භාවෙත්වාති උප්පාදෙත්වා. බ්රූහෙත්වාති වඩ්ඪෙත්වා. සතිපට්ඨානාදිග්ගහණෙන ආගමනප්පටිපදං මත්ථකං පාපෙත්වා දස්සෙති. විපස්සනාසහගතා එව වා සතිපට්ඨානාදයො දට්ඨබ්බා. එත්ථ ච ‘‘යෙන අභිනීහාරෙනා’’තිආදිනා ආගමනප්පටිපදාය ආදිං දස්සෙති, ‘‘දානපාරමි’’න්තිආදිනා මජ්ඣං, ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානෙ’’තිආදිනා පරියොසානන්ති වෙදිතබ්බං.

සම්පතිජාතොති මුහුත්තජාතො නික්ඛන්තමත්තො. නික්ඛන්තමත්තඤ්හි මහාසත්තං පඨමං බ්රහ්මානො සුවණ්ණජාලෙන පටිග්ගණ්හිංසු, තෙසං හත්ථතො චත්තාරො මහාරාජානො අජිනප්පවෙණියා, තෙසං හත්ථතො මනුස්සා දුකූලචුම්බටකෙන පටිග්ගණ්හිංසු, මනුස්සානං හත්ථතො මුච්චිත්වා පථවියං පතිට්ඨිතො. යථාහාතිආදිනා මහාපදානදෙසනාය වුත්තවචනං නිදස්සෙති. සෙතම්හි ඡත්තෙති දිබ්බසෙතච්ඡත්තෙ. අනුධාරියමානෙති ධාරියමානෙ. එත්ථ ච ඡත්තග්ගහණෙනෙව ඛග්ගාදීනි පඤ්ච කකුධභණ්ඩානි වුත්තානෙවාති දට්ඨබ්බං. ඛග්ගතාලවණ්ටමොරහත්ථකවාලබීජනිඋණ්හීසපට්ටාපි හි ඡත්තෙන සහ තදා උපට්ඨිතා අහෙසුං. ඡත්තාදීනියෙව ච තදා පඤ්ඤායිංසු, න ඡත්තාදිග්ගාහකා. සබ්බා ච දිසාති දස දිසා, නයිදං සබ්බදිසාවිලොකනං සත්තපදවීතිහාරුත්තරකාලං. මහාසත්තො හි මනුස්සානං හත්ථතො මුච්චිත්වා පුරත්ථිමං දිසං ඔලොකෙසි, තත්ථ දෙවමනුස්සා ගන්ධමාලාදීහි පූජයමානා, ‘‘මහාපුරිස, ඉධ තුම්හෙහි සදිසොපි නත්ථි, කුතො උත්තරිතරො’’ති ආහංසු. එවං චතස්සො දිසා චතස්සො අනුදිසා හෙට්ඨා උපරීති සබ්බා දිසා අනුවිලොකෙත්වා සබ්බත්ථ අත්තනා සදිසං අදිස්වා ‘‘අයං උත්තරා දිසා’’ති සත්තපදවීතිහාරෙන අගමාසි. ආසභින්ති උත්තමං. අග්ගොති සබ්බපඨමො. ජෙට්ඨොති සෙට්ඨොති ච තස්සෙව වෙවචනං. අයමන්තිමා ජාති, නත්ථි දානි පුනබ්භවොති ඉමස්මිං අත්තභාවෙ පත්තබ්බං අරහත්තං බ්යාකාසි. ‘‘අනෙකෙසං විසෙසාධිගමානං පුබ්බනිමිත්තභාවෙනා’’ති සංඛිත්තෙන වුත්තමත්ථං ‘‘යඤ්හී’’තිආදිනා විත්ථාරතො දස්සෙති. තත්ථ එත්ථාති –

‘‘අනෙකසාඛඤ්ච සහස්සමණ්ඩලං,

ඡත්තං මරූ ධාරයුමන්තලික්ඛෙ;

සුවණ්ණදණ්ඩා වීතිපතන්ති චාමරා,

න දිස්සරෙ චාමරඡත්තගාහකා’’ති. (සු. නි. 693) –

ඉමිස්සා ගාථාය. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණමෙව සබ්බත්ථ අප්පටිහතචාරතාය අනාවරණඤාණන්ති ආහ – ‘‘සබ්බඤ්ඤුතානාවරණඤාණපටිලාභස්සා’’ති. තථා අයං භගවාපි ගතො…පෙ… පුබ්බනිමිත්තභාවෙනාති එතෙන අභිජාතියං ධම්මතාවසෙන උප්පජ්ජනකවිසෙසා සබ්බබොධිසත්තානං සාධාරණාති දස්සෙති. පාරමිතානිස්සන්දා හි තෙති.

වික්කමීති අගමාසි. මරූති දෙවා. සමාති විලොකනසමතාය සමා සදිසියො. මහාපුරිසො හි යථා එකං දිසං විලොකෙසි, එවං සෙසදිසාපි, න කත්ථචි විලොකනෙ විබන්ධො තස්ස අහොසීති. සමාති වා විලොකෙතුං යුත්තාති අත්ථො. න හි තදා බොධිසත්තස්ස විරූපබීභච්ඡවිසමරූපානි විලොකෙතුං අයුත්තානි දිසාසු උපට්ඨහන්තීති.

‘‘එවං තථා ගතො’’ති කායගමනට්ඨෙන ගතසද්දෙන තථාගතසද්දං නිද්දිසිත්වා ඉදානි ඤාණගමනට්ඨෙන තං දස්සෙතුං – ‘‘අථ වා’’තිආදිමාහ. තත්ථ නෙක්ඛම්මෙනාති අලොභප්පධානෙන කුසලචිත්තුප්පාදෙන. කුසලා හි ධම්මා ඉධ නෙක්ඛම්මං, න පබ්බජ්ජාදයො. ‘‘පඨමජ්ඣානෙනා’’ති ච වදන්ති. පහායාති පජහිත්වා. ගතො අධිගතො, පටිපන්නො උත්තරිවිසෙසන්ති අත්ථො. පහායාති වා පහානහෙතු, පහානලක්ඛණං වා. හෙතුලක්ඛණත්ථො හි අයං පහායසද්දො. කාමච්ඡන්දාදිප්පහානහෙතුකඤ්හි ‘‘ගතො’’ති එත්ථ වුත්තං ගමනං අවබොධො, පටිපත්ති එව වා කාමච්ඡන්දාදිප්පහානෙන ච ලක්ඛීයති. එස නයො පදාලෙත්වාතිආදීසුපි. අබ්යාපාදෙනාති මෙත්තාය. ආලොකසඤ්ඤායාති විභූතං කත්වා මනසිකරණෙන උපට්ඨිතආලොකසඤ්ජානනෙන. අවික්ඛෙපෙනාති සමාධිනා. ධම්මවවත්ථානෙනාති කුසලාදිධම්මානං යාථාවනිච්ඡයෙන. ‘‘සප්පච්චයනාමරූපවවත්ථානෙනා’’තිපි වදන්ති. එවං කාමච්ඡන්දාදිනීවරණප්පහානෙන ‘‘අභිජ්ඣං ලොකෙ පහායා’’තිආදිනා (විභ. 508) වුත්තාය පඨමජ්ඣානස්ස පුබ්බභාගප්පටිපදාය භගවතො තථාගතභාවං දස්සෙත්වා ඉදානි සහ උපායෙන අට්ඨහි සමාපත්තීහි අට්ඨාරසහි ච මහාවිපස්සනාහි තං දස්සෙතුං – ‘‘ඤාණෙනා’’තිආදිමාහ. නාමරූපපරිග්ගහකඞ්ඛාවිතරණානඤ්හි විබන්ධභූතස්ස මොහස්ස දූරීකරණෙන ඤාතපරිඤ්ඤායං ඨිතස්ස අනිච්චසඤ්ඤාදයො සිජ්ඣන්ති, තථා ඣානසමාපත්තීසු අභිරතිනිමිත්තෙන පාමොජ්ජෙන තත්ථ අනභිරතියා විනොදිතාය ඣානාදීනං සමධිගමොති සමාපත්තිවිපස්සනානං අරතිවිනොදනඅවිජ්ජාපදාලනාදිඋපායො, උප්පටිපාටිනිද්දෙසො පන නීවරණසභාවාය අවිජ්ජාය හෙට්ඨා නීවරණෙසුපි සඞ්ගහදස්සනත්ථන්ති දට්ඨබ්බො. සමාපත්තිවිහාරප්පවෙසවිබන්ධනෙන නීවරණානි කවාටසදිසානීති ආහ – ‘‘නීවරණකවාටං උග්ඝාටෙත්වා’’ති.

‘‘රත්තිං විතක්කෙත්වා විචාරෙත්වා දිවා කම්මන්තෙ පයොජෙතී’’ති (ම. නි. 1.251) වුත්තට්ඨානෙ විතක්කවිචාරා ධූමායනා අධිප්පෙතාති ආහ – ‘‘විතක්කවිචාරධූම’’න්ති. කිඤ්චාපි පඨමජ්ඣානූපචාරෙයෙව දුක්ඛං, චතුත්ථජ්ඣානොපචාරෙයෙව ච සුඛං පහීයති, අතිසයප්පහානං පන සන්ධායාහ – ‘‘චතුත්ථජ්ඣානෙන සුඛදුක්ඛං පහායා’’ති. රූපසඤ්ඤාති සඤ්ඤාසීසෙන රූපාවචරජ්ඣානානි චෙව තදාරම්මණානි ච වුත්තානි. රූපාවචරජ්ඣානම්පි හි ‘‘රූප’’න්ති වුච්චති උත්තරපදලොපෙන ‘‘රූපී රූපානි පස්සතී’’තිආදීසු (ම. නි. 2.248; 3.312; ධ. ස. 248; පටි. ම. 1.209). තස්ස ආරම්මණම්පි කසිණරූපං ‘‘රූප’’න්ති වුච්චති පුරිමපදලොපෙන ‘‘බහිද්ධා රූපානි පස්සති සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානී’’තිආදීසු (දී. නි. 2.173-174; ම. නි. 2.249; ධ. ස. 244-245). තස්මා ඉධ රූපෙ රූපජ්ඣානෙ තංසහගතසඤ්ඤා රූපසඤ්ඤාති එවං සඤ්ඤාසීසෙන රූපාවචරජ්ඣානානි වුත්තානි. රූපං සඤ්ඤා අස්සාති රූපසඤ්ඤං, රූපස්ස නාමන්ති වුත්තං හොති. එවං පථවීකසිණාදිභෙදස්ස තදාරම්මණස්ස චෙතං අධිවචනන්ති වෙදිතබ්බං. පටිඝසඤ්ඤාති චක්ඛාදීනං වත්ථූනං රූපාදීනං ආරම්මණානඤ්ච පටිඝාතෙන පටිහනනෙන විසයිවිසයසමොධානෙ සමුප්පන්නා ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණසහගතා සඤ්ඤා පටිඝසඤ්ඤා. නානත්තසඤ්ඤායොති නානත්තෙ ගොචරෙ පවත්තා සඤ්ඤා, නානත්තා වා සඤ්ඤා නානත්තසඤ්ඤා, අට්ඨ කාමාවචරකුසලසඤ්ඤා, ද්වාදස අකුසලසඤ්ඤා, එකාදස කාමාවචරකුසලවිපාකසඤ්ඤා, ද්වෙ අකුසලවිපාකසඤ්ඤා, එකාදස කාමාවචරකිරියසඤ්ඤාති එතාසං චතුචත්තාලීසසඤ්ඤානමෙතං අධිවචනං. එතා හි යස්මා රූපසඤ්ඤාදිභෙදෙ නානත්තෙ නානාසභාවෙ ගොචරෙ පවත්තන්ති, යස්මා ච නානත්තා නානාසභාවා අඤ්ඤමඤ්ඤං අසදිසා, තස්මා ‘‘නානත්තසඤ්ඤා’’ති වුච්චන්ති.

අනිච්චස්ස, අනිච්චන්ති වා අනුපස්සනා අනිච්චානුපස්සනා, තෙභූමකධම්මානං අනිච්චතං ගහෙත්වා පවත්තාය අනුපස්සනායෙතං නාමං. නිච්චසඤ්ඤන්ති සඞ්ඛතධම්මෙ ‘‘නිච්චා සස්සතා’’ති පවත්තං මිච්ඡාසඤ්ඤං. සඤ්ඤාසීසෙන දිට්ඨිචිත්තානම්පි ගහණං දට්ඨබ්බං. එස නයො ඉතො පරෙසුපි. නිබ්බිදානුපස්සනායාති සඞ්ඛාරෙසු නිබ්බිජ්ජනාකාරෙන පවත්තාය අනුපස්සනාය. නන්දින්ති සප්පීතිකතණ්හං. විරාගානුපස්සනායාති සඞ්ඛාරෙසු විරජ්ජනාකාරෙන පවත්තාය අනුපස්සනාය. නිරොධානුපස්සනායාති සඞ්ඛාරානං නිරොධස්ස අනුපස්සනාය. ‘‘තෙ සඞ්ඛාරා නිරුජ්ඣන්තියෙව, ආයතිං සමුදයවසෙන න උප්පජ්ජන්තී’’ති එවං වා අනුපස්සනා නිරොධානුපස්සනා. තෙනෙවාහ – ‘‘නිරොධානුපස්සනාය නිරොධෙති, නො සමුදෙතී’’ති. මුච්චිතුකම්යතා හි අයං බලප්පත්තාති. පටිනිස්සජ්ජනාකාරෙන පවත්තා අනුපස්සනා පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා. පටිසඞ්ඛා සන්තිට්ඨනා හි අයං. ආදානන්ති නිච්චාදිවසෙන ගහණං. සන්තතිසමූහකිච්චාරම්මණානං වසෙන එකත්තග්ගහණං ඝනසඤ්ඤා. ආයූහනං අභිසඞ්ඛරණං. අවත්ථාවිසෙසාපත්ති විපරිණාමො. ධුවසඤ්ඤන්ති ථිරභාවග්ගහණං. නිමිත්තන්ති සමූහාදිඝනවසෙන සකිච්චපරිච්ඡෙදතාය ච සඞ්ඛාරානං සවිග්ගහග්ගහණං. පණිධින්ති රාගාදිපණිධිං. සා පනත්ථතො තණ්හාවසෙන සඞ්ඛාරෙසු නන්දිතා. අභිනිවෙසන්ති අත්තානුදිට්ඨිං.

අනිච්චදුක්ඛාදිවසෙන සබ්බධම්මතීරණං අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනා. සාරාදානාභිනිවෙසන්ති අසාරෙ සාරග්ගහණවිපල්ලාසං. ඉස්සරකුත්තාදිවසෙන ලොකො සමුප්පන්නොති අභිනිවෙසො සම්මොහාභිනිවෙසො. කෙචි පන ‘‘අහොසිං නු ඛො අහමතීතමද්ධානන්තිආදිනා පවත්තසංසයාපත්ති සම්මොහාභිනිවෙසො’’ති වදන්ති. සඞ්ඛාරෙසු ලෙණතාණභාවග්ගහණං ආලයාභිනිවෙසො. ‘‘ආලයරතා ආලයසම්මුදිතා’’ති (දී. නි. 2.64; ම. නි. 1.281; 2.337; සං. නි. 1.172; මහාව. 7) වචනතො ආලයො තණ්හා, සායෙව චක්ඛාදීසු රූපාදීසු ච අභිනිවෙසවසෙන පවත්තියා ආලයාභිනිවෙසොති කෙචි. ‘‘එවංවිධා සඞ්ඛාරා පටිනිස්සජ්ජීයන්තී’’ති පවත්තං ඤාණං පටිසඞ්ඛානුපස්සනා. වට්ටතො විගතත්තා විවට්ටං, නිබ්බානං. තත්ථ ආරම්මණකරණසඞ්ඛාතෙන අනුපස්සනෙන පවත්තියා විවට්ටානුපස්සනා, ගොත්රභූ. සංයොගාභිනිවෙසන්ති සංයුජ්ජනවසෙන සඞ්ඛාරෙසු අභිනිවිසනං. දිට්ඨෙකට්ඨෙති දිට්ඨියා සහජාතෙකට්ඨෙ පහානෙකට්ඨෙ ච. ඔළාරිකෙති උපරිමග්ගවජ්ඣෙ කිලෙසෙ අපෙක්ඛිත්වා වුත්තං, අඤ්ඤථා දස්සනපහාතබ්බාපි දුතියමග්ගවජ්ඣෙහි ඔළාරිකාති. අණුසහගතෙති අණුභූතෙ. ඉදං හෙට්ඨිමමග්ගවජ්ඣෙ අපෙක්ඛිත්වා වුත්තං. සබ්බකිලෙසෙති අවසිට්ඨසබ්බකිලෙසෙ. න හි පඨමාදිමග්ගෙහිපි පහීනා කිලෙසා පුන පහීයන්තීති.

කක්ඛළත්තං කථිනභාවො. පග්ඝරණං ද්රවභාවො. ලොකියවායුනා භස්තාය විය යෙන තංතංකලාපස්ස උද්ධුමායනං, ථද්ධභාවො වා, තං විත්ථම්භනං. විජ්ජමානෙපි කලාපන්තරභූතානං කලාපන්තරභූතෙහි ඵුට්ඨභාවෙ තංතංභූතවිවිත්තතා රූපපරියන්තො ආකාසොති යෙසං යො පරිච්ඡෙදො, තෙහි සො අසම්ඵුට්ඨොව, අඤ්ඤථා භූතානං පරිච්ඡෙදභාවො න සියා බ්යාපිතභාවාපත්තිතො. යස්මිං කලාපෙ භූතානං පරිච්ඡෙදො, තෙහි අසම්ඵුට්ඨභාවො අසම්ඵුට්ඨලක්ඛණං. තෙනාහ – භගවා ආකාසධාතුනිද්දෙසෙ (ධ. ස. 637) ‘‘අසම්ඵුට්ඨො චතූහි මහාභූතෙහී’’ති.

විරොධිපච්චයසන්නිපාතෙ විසදිසුප්පත්ති රුප්පනං. චෙතනාපධානත්තා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධධම්මානං චෙතනාවසෙනෙතං වුත්තං – ‘‘සඞ්ඛාරානං අභිසඞ්ඛරණලක්ඛණ’’න්ති. තථා හි සුත්තන්තභාජනීයෙ සඞ්ඛාරක්ඛන්ධවිභඞ්ගෙ (විභ. 92) ‘‘චක්ඛුසම්ඵස්සජා චෙතනා’’තිආදිනා චෙතනාව විභත්තා. අභිසඞ්ඛරලක්ඛණා ච චෙතනා. යථාහ – ‘‘තත්ථ කතමො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො, කුසලා චෙතනා කාමාවචරා’’තිආදි. ඵරණං සවිප්ඵාරිකතා. අස්සද්ධියෙති අස්සද්ධියහෙතු. නිමිත්තත්ථෙ භුම්මං. එස නයො කොසජ්ජෙතිආදීසු. වූපසමලක්ඛණන්ති කායචිත්තපරිළාහූපසමලක්ඛණං. ලීනුද්ධච්චරහිතෙ අධිචිත්තෙ පවත්තමානෙ පග්ගහනිග්ගහසම්පහංසනෙසු අබ්යාවටතාය අජ්ඣුපෙක්ඛනං පටිසඞ්ඛානං පක්ඛපාතුපච්ඡෙදතො.

මුසාවාදාදීනං විසංවාදනාදිකිච්චතාය ලූඛානං අපරිග්ගාහකානං පටිපක්ඛභාවතො පරිග්ගාහකසභාවා සම්මාවාචා, සිනිද්ධභාවතො සම්පයුත්තධම්මෙ සම්මාවාචාපච්චයසුභාසිතානං සොතාරඤ්ච පුග්ගලං පරිග්ගණ්හාතීති සා පරිග්ගහලක්ඛණා. කායිකකිරියා කිඤ්චි කත්තබ්බං සමුට්ඨාපෙති, සයඤ්ච සමුට්ඨහනං ඝටනං හොතීති සම්මාකම්මන්තසඞ්ඛාතා විරතීපි සමුට්ඨානලක්ඛණා දට්ඨබ්බා, සම්පයුත්තධම්මානං වා උක්ඛිපනං සමුට්ඨාපනං කායිකකිරියාය භාරුක්ඛිපනං විය. ජීවමානස්ස සත්තස්ස, සම්පයුත්තධම්මානං වා ජීවිතින්ද්රියපවත්තියා, ආජීවස්සෙව වා සුද්ධි වොදානං. ‘‘සඞ්ඛාරා’’ති ඉධ චෙතනා අධිප්පෙතාති වුත්තං – ‘‘සඞ්ඛාරානං චෙතනාලක්ඛණ’’න්ති. නමනං ආරම්මණාභිමුඛභාවො. ආයතනං පවත්තනං. ආයතනවසෙන හි ආයසඞ්ඛාතානං චිත්තචෙතසිකානං පවත්ති. තණ්හාය හෙතුලක්ඛණන්ති වට්ටස්ස ජනකහෙතුභාවො, මග්ගස්ස පන නිබ්බානසම්පාපකත්තන්ති අයමෙතෙසං විසෙසො.

තථලක්ඛණං අවිපරීතසභාවො. එකරසො අඤ්ඤමඤ්ඤනාතිවත්තනං අනූනාධිකභාවො. යුගනද්ධා සමථවිපස්සනාව. ‘‘සද්ධාපඤ්ඤා පග්ගහාවික්ඛෙපා’’තිපි වදන්ති. ඛයොති කිලෙසක්ඛයො මග්ගො. අනුප්පාදපරියොසානතාය අනුප්පාදො ඵලං. පස්සද්ධි කිලෙසවූපසමො. ඡන්දස්සාති කත්තුකාමතාඡන්දස්ස. මූලලක්ඛණං පතිට්ඨාභාවො. සමුට්ඨානලක්ඛණං ආරම්මණප්පටිපාදකතාය සම්පයුත්තධම්මානං උප්පත්තිහෙතුතා. සමොධානං විසයාදිසන්නිපාතෙන ගහෙතබ්බාකාරො, යා සඞ්ගතීති වුච්චති. සමං, සහ ඔදහන්ති අනෙන සම්පයුත්තධම්මාති වා සමොධානං, ඵස්සො. සමොසරන්ති සන්නිපතන්ති එත්ථාති සමොසරණං. වෙදනාය විනා අප්පවත්තමානා සම්පයුත්තධම්මා වෙදනානුභවනනිමිත්තං සමොසටා විය හොන්තීති එවං වුත්තං. ගොපානසීනං කූටං විය සම්පයුත්තානං පාමොක්ඛභාවො පමුඛලක්ඛණං. තතො, තෙසං වා සම්පයුත්තධම්මානං උත්තරි පධානන්ති තතුත්තරි. පඤ්ඤුත්තරා හි කුසලා ධම්මා. විමුත්තියාති ඵලස්ස. තඤ්හි සීලාදිගුණසාරස්ස පරමුක්කංසභාවෙන සාරං. අයඤ්ච ලක්ඛණවිභාගො ඡධාතුපඤ්චඣානඞ්ගාදිවසෙන තංතංසුත්තපදානුසාරෙන පොරාණට්ඨකථායං ආගතනයෙන ච කතොති දට්ඨබ්බං. තථා හි පුබ්බෙ වුත්තොපි කොචි ධම්මො පරියායන්තරප්පකාසනත්ථං පුන දස්සිතො, තතො එව ච ‘‘ඡන්දමූලකා කුසලා ධම්මා මනසිකාරසමුට්ඨානා ඵස්සසමොධානා වෙදනාසමොසරණා’’ති, ‘‘පඤ්ඤුත්තරා කුසලා ධම්මා’’ති, ‘‘විමුත්තිසාරමිදං බ්රහ්මචරිය’’න්ති, ‘‘නිබ්බානොගධඤ්හි, ආවුසො, බ්රහ්මචරියං නිබ්බානපරියොසාන’’න්ති (සං. නි. 5.512) ච සුත්තපදානං වසෙන ‘‘ඡන්දස්ස මූලලක්ඛණ’’න්තිආදි වුත්තං.

තථධම්මානාම චත්තාරි අරියසච්චානි අවිපරීතසභාවත්තා. තථානි තංසභාවත්තා, අවිතථානි අමුසාසභාවත්තා, අනඤ්ඤථානි අඤ්ඤාකාරරහිතත්තා. ජාතිපච්චයසම්භූතසමුදාගතට්ඨොති ජාතිපච්චයා සම්භූතං හුත්වා සහිතස්ස අත්තනො පච්චයානුරූපස්ස උද්ධං උද්ධං ආගතභාවො, අනුපවත්තත්ථොති අත්ථො. අථ වා සම්භූතට්ඨො ච සමුදාගතට්ඨො ච සම්භූතසමුදාගතට්ඨො, න ජාතිතො ජරාමරණං න හොති, න ච ජාතිං විනා අඤ්ඤතො හොතීති ජාතිපච්චයසම්භූතට්ඨො, ඉත්ථඤ්ච ජාතිතො සමුදාගච්ඡතීති ජාතිපච්චයසමුදාගතට්ඨො. යා යා ජාති යථා යථා පච්චයො හොති, තදනුරූපං පාතුභාවොති අත්ථො. අවිජ්ජාය සඞ්ඛාරානං පච්චයට්ඨොති එත්ථාපි න අවිජ්ජා සඞ්ඛාරානං පච්චයො න හොති, න ච අවිජ්ජං විනා සඞ්ඛාරා උප්පජ්ජන්ති. යා යා අවිජ්ජා යෙසං යෙසං සඞ්ඛාරානං යථා යථා පච්චයො හොති, අයං අවිජ්ජාය සඞ්ඛාරානං පච්චයට්ඨො, පච්චයභාවොති අත්ථො.

භගවා තං ජානාති පස්සතීති සම්බන්ධො. තෙනාති භගවතා. තං විභජ්ජමානන්ති යොජෙතබ්බං. තන්ති රූපායතනං. ඉට්ඨානිට්ඨාදීති ආදි-සද්දෙන මජ්ඣත්තං සඞ්ගණ්හාති, තථා අතීතානාගතපච්චුප්පන්නපරිත්තඅජ්ඣත්තබහිද්ධාතදුභයාදිභෙදං. ලබ්භමානකපදවසෙනාති ‘‘රූපායතනං දිට්ඨං, සද්දායතනං සුතං, ගන්ධායතනං රසායතනං ඵොට්ඨබ්බායතනං මුතං, සබ්බං රූපං මනසා විඤ්ඤාත’’න්ති (ධ. ස. 966) වචනතො දිට්ඨපදඤ්ච විඤ්ඤාතපදඤ්ච රූපාරම්මණෙ ලබ්භති. අනෙකෙහි නාමෙහීති ‘‘රූපාරම්මණං ඉට්ඨං අනිට්ඨං මජ්ඣත්තං පරිත්තං අතීතං අනාගතං පච්චුප්පන්නං අජ්ඣත්තං බහිද්ධා දිට්ඨං විඤ්ඤාතං රූපං රූපායතනං රූපධාතු වණ්ණනිභා සනිදස්සනං සප්පටිඝං නීලං පීතක’’න්ති එවමාදීහි අනෙකෙහි නාමෙහි. තෙරසහි වාරෙහීති රූපකණ්ඩෙ ආගතෙ තෙරස නිද්දෙසවාරෙ සන්ධායාහ. ද්වෙපඤ්ඤාසාය නයෙහීති එකෙකස්මිං වාරෙ චතුන්නං චතුන්නං වවත්ථාපනනයානං වසෙන ද්විපඤ්ඤාසාය නයෙහි. තථමෙවාති අවිපරීතදස්සිතාය අප්පටිවත්තියදෙසනතාය ච තථමෙව හොති. ජානාමි අබ්භඤ්ඤාසින්ති වත්තමානාතීතකාලෙසු ඤාණප්පවත්තිදස්සනෙන අනාගතෙපි ඤාණප්පවත්ති වුත්තායෙවාති දට්ඨබ්බා. විදිත-සද්දො අනාමට්ඨකාලවිසෙසො වෙදිතබ්බො ‘‘දිට්ඨං සුතං මුත’’න්තිආදීසු (දී. නි. 3.188; ම. නි. 1.7-8; සං. නි. 3.208; අ. නි. 4.23) විය. න උපට්ඨාසීති අත්තත්තනියවසෙන න උපගඤ්ඡි . යථා රූපාරම්මණාදයො ධම්මා යංසභාවා යංපකාරා ච, තථා නෙ පස්සති ජානාති ගච්ඡතීති තථාගතොති එවං පදසම්භවො වෙදිතබ්බො. කෙචි පන ‘‘නිරුත්තිනයෙන පිසොදරාදිපක්ඛෙපෙන වා දස්සීසද්දස්ස ලොපං, ආගත-සද්දස්ස චාගමං කත්වා තථාගතො’’ති වණ්ණෙන්ති.

යං රත්තින්ති යස්සං රත්තියං. අච්චන්තසංයොගෙ චෙතං උපයොගවචනං. තිණ්ණං මාරානන්ති කිලෙසාභිසඞ්ඛාරදෙවපුත්තසඞ්ඛාතානං තිණ්ණං මාරානං. අනුපවජ්ජන්ති නිද්දොසතාය න උපවජ්ජං. අනූනන්ති පක්ඛිපිතබ්බාභාවෙන න ඌනං. අනධිකන්ති අපනෙතබ්බාභාවෙන න අධිකං. සබ්බාකාරපරිපුණ්ණන්ති අත්ථබ්යඤ්ජනාදිසම්පත්තියා සබ්බාකාරෙන පරිපුණ්ණං. නො අඤ්ඤථාති ‘‘තථෙවා’’ති වුත්තමෙවත්ථං බ්යතිරෙකෙන සම්පාදෙති. තෙන යදත්ථං භාසිතං, තදත්ථනිප්ඵාදනතො යථා භාසිතං භගවතා, තථෙවාති අවිපරීතදෙසනතං දස්සෙති. ගදත්ථොති එතෙන තථං ගදතීති තථාගතොති ද-කාරස්ස ත-කාරං කත්වා නිරුත්තිනයෙන වුත්තන්ති දස්සෙති. තථා ගතමස්සාති තථාගතො. ගතන්ති ච කායස්ස වාචාය වා පවත්තීති අත්ථො. තථාති ච වුත්තෙ යං-තං-සද්දානං අබ්යභිචාරිතසම්බන්ධතාය යථාති අයමත්ථො උපට්ඨිතොයෙව හොති. කායවාචාකිරියානඤ්ච අඤ්ඤමඤ්ඤානුලොමෙන වචනිච්ඡායං කායස්ස වාචා, වාචාය ච කායො සම්බන්ධභාවෙන උපතිට්ඨතීති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘භගවතො හී’’තිආදි. ඉමස්මිං පන අත්ථෙ තථාවාදිතාය තථාගතොති අයම්පි අත්ථො සිද්ධො හොති. සො පන පුබ්බෙ පකාරන්තරෙන දස්සිතොති ආහ – ‘‘එවං තථාකාරිතාය තථාගතො’’ති.

තිරියං අපරිමාණාසු ලොකධාතූසූති එතෙන යදෙකෙ ‘‘තිරියං විය උපරි අධො ච සන්ති ලොකධාතුයො’’ති වදන්ති, තං පටිසෙධෙති. දෙසනාවිලාසොයෙව දෙසනාවිලාසමයො යථා ‘‘පුඤ්ඤමයං දානමය’’න්තිආදීසු (දී. නි. 3.305; ඉතිවු. 60; නෙත්ති. 33). නිපාතානං වාචකසද්දසන්නිධානෙ තදත්ථජොතනභාවෙන පවත්තනතො ගත-සද්දොයෙව අවගතත්ථං අතීතත්ථඤ්ච වදතීති ආහ – ‘‘ගතොති අවගතො අතීතො’’ති. අථ වා අභිනීහාරතො පට්ඨාය යාව සම්බොධි, එත්ථන්තරෙ මහාබොධියානපටිපත්තියා හානට්ඨානසංකිලෙසනිවත්තීනං අභාවතො යථා පණිධානං, තථා ගතො අභිනීහාරානුරූපං පටිපන්නොති තථාගතො. අථ වා මහිද්ධිකතාය පටිසම්භිදානං උක්කංසාධිගමෙන අනාවරණඤාණතාය ච කත්ථචිපි පටිඝාතාභාවතො යථා රුචි, තථා කායවාචාචිත්තානං ගතානි ගමනානි පවත්තියො එතස්සාති තථාගතො. යස්මා ච ලොකෙ විධයුත්තගතපකාරසද්දා සමානත්ථා දිස්සන්ති, තස්මා යථාවිධා විපස්සිආදයො භගවන්තො, අයම්පි භගවා තථාවිධොති තථාගතො. යථා යුත්තා ච තෙ භගවන්තො, අයම්පි භගවා තථා යුත්තොති තථාගතො. අථ වා යස්මා සච්චං තත්වං තච්ඡං තථන්ති ඤාණස්සෙතං අධිවචනං, තස්මා තථෙන ඤාණෙන ආගතොති තථාගතොති එවම්පි තථාගතසද්දස්ස අත්ථො වෙදිතබ්බො.

‘‘පහාය කාමාදිමලෙ යථා ගතා,

සමාධිඤාණෙහි විපස්සිආදයො;

මහෙසිනො සක්යමුනී ජුතින්ධරො,

තථාගතො තෙන තථාගතො මතො.

‘‘තථඤ්ච ධාතායතනාදිලක්ඛණං,

සභාවසාමඤ්ඤවිභාගභෙදතො;

සයම්භුඤාණෙන ජිනොයමාගතො,

තථාගතො වුච්චති සක්යපුඞ්ගවො.

‘‘තථානි සච්චානි සමන්තචක්ඛුනා,

තථා ඉදප්පච්චයතා ච සබ්බසො;

අනඤ්ඤනෙය්යෙන යතො විභාවිතා,

යාථාවතො තෙන ජිනො තථාගතො.

‘‘අනෙකභෙදාසුපි ලොකධාතුසු,

ජිනස්ස රුපායතනාදිගොචරෙ;

විචිත්තභෙදෙ තථමෙව දස්සනං,

තථාගතො තෙන සමන්තලොචනො.

‘‘යතො ච ධම්මං තථමෙව භාසති,

කරොති වාචායනුලොමමත්තනො;

ගුණෙහි ලොකං අභිභුය්යිරීයති,

තථාගතො තෙනපි ලොකනායකො.

‘‘යථාභිනීහාරමතො යථාරුචි,

පවත්තවාචා තනුචිත්තභාවතො;

යථාවිධා යෙන පුරා මහෙසිනො,

තථාවිධො තෙන ජිනො තථාගතො’’ති. (දී. නි. ටී. 1.7) –

සඞ්ගහගාථා මුඛමත්තමෙව, කස්මා? අප්පමාදපදං විය සකලකුසලධම්මසම්පටිපත්තියා සබ්බබුද්ධගුණානං සඞ්ගාහකත්තා. තෙනෙවාහ – ‘‘සබ්බාකාරෙනා’’තිආදි. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙව.

171. දුතියෙ උප්පත්තීති පඨමාය ජාතියා නිබ්බත්තිං වත්වා අරියාය ජාතියා නිබ්බත්තිං දස්සෙතුං – ‘‘නිප්ඵත්තී’’ති ආහ. තදා හිස්ස බුද්ධභාවනිප්ඵත්තීති. ‘‘දුල්ලභො’’තිආදිං වත්වා කාරණස්ස දූරසම්භාරභාවතො තත්ථ කාරණං දස්සෙන්තො ‘‘එකවාර’’න්තිආදිමාහ. ඉදං වුත්තං හොති – තත්ථ වාරගණනා නාම මාසසංවච්ඡරකප්පගණනාදිකා, කප්පානං එකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං ද්වෙ අසඞ්ඛ්යෙය්යානි තීණි අසඞ්ඛ්යෙය්යානිපි පාරමියො පූරෙත්වාපි බුද්ධෙන භවිතුං න සක්කා, හෙට්ඨිමකොටියා පන චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පසතසහස්සඤ්ච නිරන්තරං දස පාරමියො පූරෙත්වා බුද්ධභාවං පත්තුං සක්කා, න ඉතො අඤ්ඤථාති ඉමිනා කාරණෙන දුල්ලභො පාතුභාවො බුද්ධානන්ති.

172. තතියෙ නිච්චං න හොතීති අභිණ්හප්පවත්තිකං න හොති කදාචිදෙව සම්භවතො. යෙභුය්යෙන මනුස්සා අච්ඡරියං දිස්වා අච්ඡරං පහරන්ති, තං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘අච්ඡරං පහරිත්වා පස්සිතබ්බො’’ති. සමන්නාගතත්තාති එතෙන අච්ඡරියා ගුණධම්මා එතස්මිං සන්තීති අච්ඡරියොති දස්සෙති. අපිච ආදිතො පභුති අභිනීහාරාවහො, තතො පරම්පි අනඤ්ඤසාධාරණෙ ගුණධම්මෙ ආචිණ්ණවාති අච්ඡරියොති ආහ – ‘‘ආචිණ්ණමනුස්සොතිපි අච්ඡරියමනුස්සො’’තිආදි. මහාබොධිඤාණමෙව මණ්ඩභූතං මහාබොධිමණ්ඩො. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණපදට්ඨානඤ්හි මග්ගඤාණං, මග්ගඤාණපදට්ඨානඤ්ච සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං ‘‘මහාබොධී’’ති වුච්චති. අනිවත්තකෙනාති බොධියා නියතභාවාපත්තියා මහාබොධිසත්තභාවතො අනිවත්තනසභාවෙන. බුද්ධකාරකධම්මානං පූරණම්පි න අඤ්ඤස්ස කස්සචි ආචිණ්ණන්තිආදිනා හෙතුඅවත්ථාය ඵලාවත්ථාය සත්තානං උපකාරාවත්ථාය චාති තීසුපි අවත්ථාසු ලොකනාථො අනඤ්ඤසාධාරණානං ගුණධම්මානං ආචිණ්ණතාය අච්ඡරියමනුස්සො වුත්තොති දස්සෙති.

173. චතුත්ථෙ කාලෙ කිරියාති කාලකිරියා. කතරස්මිං කාලෙ කීදිසී කිරියා. සාමඤ්ඤජොතනා හි විසෙසෙ අවතිට්ඨති, විසෙසත්ථිනා ච විසෙසො අනුප්පයොජිතබ්බොති ආහ – ‘‘එකස්මිං කාලෙ පාකටා කිරියා’’ති. කතරස්මිං පන එකස්මිං කාලෙ, කථඤ්ච පාකටාති? කප්පානං සතසහස්සාධිකානි අනෙකානි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි අභික්කමිත්වා යථාධිප්පෙතමනොරථපාරිපූරිවසෙන සමුපලද්ධෙ එකස්මිං කාලෙ, සදෙවලොකෙ අතිවිය අච්ඡරියමනුස්සස්ස පරිනිබ්බානන්ති අච්චන්තපාකටා. අනුතාපකරාති චෙතොදුක්ඛාවහා. දසසහස්සචක්කවාළෙසූති වුත්තං තස්ස බුද්ධක්ඛෙත්තභාවෙන පරිච්ඡින්නත්තා, තදඤ්ඤෙසඤ්ච අවිසයත්තා.

174. පඤ්චමෙ දුතියස්ස බුද්ධස්සාති දුතියස්ස සබ්බඤ්ඤුබුද්ධස්ස අභාවා. සුතබුද්ධො නාම සුතමයෙන ඤාණෙන බුජ්ඣිතබ්බස්ස බුද්ධත්තා. චතුසච්චබුද්ධො නාම චතුන්නං අරියසච්චානං අනවසෙසතො බුද්ධත්තා. පච්චෙකබුද්ධො නාම පච්චෙකං අත්තනොයෙව යථා චතුසච්චසම්බොධො හොති, එවං බුද්ධත්තා. සම්මාසම්බුද්ධො එව හි යථා සදෙවකස්ස ලොකස්ස චතුසච්චසම්බොධො හොති, එවං සච්චානි අභිසම්බුජ්ඣති. චත්තාරි වා අට්ඨ වා සොළස වාති ඉදං කතමහාභිනීහාරානං මහාබොධිසත්තානං පඤ්ඤාධිකසද්ධාධිකවීරියාධිකවිභාගවසෙන වුත්තං. ‘‘පඤ්ඤාධිකානඤ්හි සද්ධා මන්දා හොති, පඤ්ඤා තික්ඛා. සද්ධාධිකානං පඤ්ඤා මජ්ඣිමා හොති. වීරියාධිකානං පඤ්ඤා මන්දා, පඤ්ඤානුභාවෙන ච සම්මාසම්බොධි අධිගන්තබ්බා’’ති අට්ඨකථායං වුත්තං. අවිසෙසෙන පන විමුත්තිපරිපාචනීයධම්මානං තික්ඛමජ්ඣිමමුදුභාවෙන තයොපෙතෙ භෙදා යුත්තාති වදන්ති. තිවිධා හි බොධිසත්තා අභිනීහාරක්ඛණෙ භවන්ති උග්ඝටිතඤ්ඤුවිපඤ්චිතඤ්ඤුනෙය්යභෙදෙන. තෙසු උග්ඝටිතඤ්ඤූ සම්මාසම්බුද්ධස්ස සම්මුඛා චාතුප්පදිකං ගාථං සුණන්තො තතියපදෙ අපරියොසිතෙයෙව ඡහි අභිඤ්ඤාහි සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පත්තුං සමත්ථූපනිස්සයො හොති. දුතියො සත්ථු සම්මුඛා එකං ගාථං සුණන්තො අපරියොසිතෙයෙව චතුත්ථපදෙ ඡහි අභිඤ්ඤාහි අරහත්තං පත්තුං සමත්ථූපනිස්සයො හොති. ඉතරො භගවතො සම්මුඛා චාතුප්පදිකගාථං සුත්වා පරියොසිතාය ගාථාය ඡහි අභිඤ්ඤාහි අරහත්තං පත්තුං සමත්ථූපනිස්සයො හොති. තයොපෙතෙ විනා කාලභෙදෙන කතාභිනීහාරා ලද්ධබ්යාකරණා පාරමියො පූරෙන්තො යථාක්කමං යථාවුත්තභෙදෙන කාලෙන සම්මාසම්බොධිං පාපුණන්ති, තෙසු තෙසු පන කාලභෙදෙසු අපරිපුණ්ණෙසු තෙ තෙ මහාසත්තා දිවසෙ දිවසෙ වෙස්සන්තරදානසදිසං දානං දෙන්තාපි තදනුරූපං සීලාදිසෙසපාරමිධම්මෙ ආචිනන්තාපි අන්තරා බුද්ධා භවිස්සන්තීති අකාරණමෙතං. කස්මා? ඤාණස්ස අපරිපච්චනතො. පරිච්ඡින්නකාලනිප්ඵාදිතං විය හි සස්සං පරිච්ඡින්නකාලෙ නිප්ඵාදිතා සම්මාසම්බොධි තදන්තරා සබ්බුස්සාහෙන වායමන්තෙනපි න සක්කා පාපුණිතුන්ති පාරමිපූරී යථාවුත්තකාලවිසෙසෙන සම්පජ්ජතීති වෙදිතබ්බං. සද්ධින්ති සමානකාලෙ.

අසහායොති නිප්පරියායතො වුත්තං. සහඅයනට්ඨො හි සහායට්ඨො. පටිපත්තිවසෙන භගවතා සහ සමං අයනං නාම කස්සචිපි නත්ථෙව. හත්ථාදිඅවයවතො පටි පටි මිනිතබ්බතො පටිමා වුච්චති අත්තභාවො. සමත්ථො නාම නත්ථීති දෙවො වා මාරො වා බ්රහ්මා වා කොචි නත්ථි. පටිසමොති පටිනිධිභාවෙන සමො. පටිභාගං දාතුන්ති ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා’’තිආදිනා වුත්තස්ස ධම්මභාගස්ස ධම්මකොට්ඨාසස්ස පටිපක්ඛභූතං කත්වා භාගං කොට්ඨාසං පටිවචනං දාතුං සමත්ථො නාම නත්ථි. නත්ථි එතස්ස සීලාදිගුණෙහි පටිබිම්බභූතො පුග්ගලොති අප්පටිපුග්ගලො. තෙනාහ – ‘‘අඤ්ඤො කොචී’’තිආදි. තිසහස්සිමහාසහස්සීනං විභාගො පරතො ආවි භවිස්සති. සෙසමෙත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

175. ඡට්ඨාදීසු තස්මිං පුග්ගලෙති සම්මාසම්බුද්ධෙ. තන්ති පඤ්ඤාචක්ඛු. පාතුභූතමෙව හොති තස්ස සහස්ස උප්පජ්ජනතො. උප්පත්තීති උප්පජ්ජනං. නිප්ඵත්තීති පරිවුද්ධි. කීවරූපස්සාති කීදිසස්ස. සාවකවිසයෙව හත්ථගතං පඤ්ඤාචක්ඛු නාම ද්වින්නං අග්ගසාවකානංයෙවාති ආහ – ‘‘සාරිපුත්තත්ථෙරස්සා’’තිආදි. සමාධිපඤ්ඤාති සමාධිසහගතා පඤ්ඤා. ‘‘සමාධිසංවත්තනිකා ඛිප්පනිසන්තිආදිවිසෙසාවහා පඤ්ඤා’’ති කෙචි. ආලොකොති පඤ්ඤාආලොකො එව. තථා ඔභාසො. තීණිපීති තීණිපි සුත්තානි. ලොකියලොකුත්තරමිස්සකානීති පුබ්බභාගපඤ්ඤාය අධිප්පෙතත්තා වුත්තං.

උත්තමධම්මානන්ති අත්තනො උත්තරිතරස්ස අභාවෙන සෙට්ඨධම්මානං. දට්ඨබ්බතො දස්සනං, භගවතො රූපකායො. තත්ථපි විසෙසතො රූපායතනං. තෙනාහ – ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන දට්ඨුං ලභතී’’ති. නත්ථි ඉතො උත්තරන්ති අනුත්තරං, තදෙව අනුත්තරියං, දස්සනඤ්ච තං අනුත්තරියඤ්චාති දස්සනානුත්තරියං. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. අයං පන පදවිසෙසො – සුය්යතීති සවනං, භගවතො වචනං. ලබ්භතීති ලාභො, භගවති සද්ධා. සික්ඛිතබ්බතො සික්ඛා. සීලසමාධිපඤ්ඤාපරිචරණං පාරිචරියා, උපට්ඨානං. අනුස්සරණං අනුස්සති, සත්ථු ගුණානුස්සරණං. ඉමෙසන්ති යථාවුත්තානං ඡන්නං අනුත්තරියානං. පාතුභාවො හොතීති තථාගතස්ස පාතුභාවා තප්පටිබද්ධත්තා තබ්බිසයත්තා ච පාතුභාවො හොති. ‘‘දස්සනානුත්තරිය’’න්ති ච සදෙවකෙ ලොකෙ උත්තරිතරස්ස භගවතො රූපස්ස න දස්සනමත්තං අධිප්පෙතං, අථ ඛො තස්ස රූපදස්සනමුඛෙන අවෙච්චප්පසාදෙන බුද්ධගුණෙ ඔකප්පෙත්වා ඔගාහෙත්වා දස්සනං දට්ඨබ්බං. තෙනාහ – ‘‘ආයස්මා හී’’තිආදි. ඉදම්පි දස්සනානුත්තරියන්ති පුබ්බෙ වුත්තතො නිබ්බිසෙසත්තා වුත්තං. දසබලං දස්සනාය ලභිත්වාති ආනන්දත්ථෙරො විය පසාදභත්තිමෙත්තාපුබ්බකං දසබලං දස්සනාය ලභිත්වා. දස්සනං වඩ්ඪෙත්වාති දස්සනමුඛෙන පවත්තං විපස්සනාචාරං වඩ්ඪෙත්වා. දස්සනමුඛෙන යාව අනුලොමඤාණං විපස්සනාචාරං වඩ්ඪෙත්වා තදනන්තරං අට්ඨමකමහාභූමිං ඔක්කමන්තො දස්සනං සොතාපත්තිමග්ගං පාපෙති නාම. ඉධ පරතො පවත්තං දස්සනං දස්සනමෙව නාම, මූලදස්සනං පන සච්චදස්සනස්සපි කාරණභාවතො දස්සනානුත්තරියං නාම. එස නයො සෙසානුත්තරියෙසුපි.

දසබලෙ සද්ධං පටිලභතීති සම්මාසම්බුද්ධෙ භගවති සද්ධං පටිලභති. තිස්සො සික්ඛා සික්ඛිත්වාති තිස්සො පුබ්බභාගසික්ඛා සික්ඛිත්වා. පරිචරතීති උපට්ඨානං කරොති. ‘‘ඉතිපි සො භගවා’’තිආදිනා බුද්ධානුස්සතිවසෙන අනුස්සතිජ්ඣානං උප්පාදෙත්වා තං පදට්ඨානං කත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙන්තො ‘‘අනුස්සතිං වඩ්ඪෙත්වා’’ති වුත්තො.

සච්ඡිකිරියාහොතීති පච්චක්ඛකරණං හොති. මග්ගක්ඛණෙ හි ලබ්භමානා පටිසම්භිදා ඵලක්ඛණෙ සච්ඡිකතා නාම හොති තතො පරං අත්ථාදීසු යථිච්ඡිතං විනියොගක්ඛමභාවතො. චතස්සොති ගණනපරිච්ඡෙදො. පටිසම්භිදාති පභෙදා. කස්ස පන පභෙදාති? ‘‘අත්ථෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා’’තිආදිවචනතො (විභ. 718-721) ඤාණස්සෙතා පභෙදා. තස්මා චතස්සො පටිසම්භිදාති චත්තාරො ඤාණප්පභෙදාති අත්ථො. අත්ථපටිසම්භිදාති අත්ථෙ පටිසම්භිදා, අත්ථපභෙදස්ස සලක්ඛණවිභාවනවවත්ථානකරණසමත්ථං අත්ථෙ පභෙදගතං ඤාණන්ති අත්ථො. තථා ධම්මපභෙදස්ස සලක්ඛණවිභාවනවවත්ථානකරණසමත්ථං ධම්මෙ පභෙදගතං ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා. නිරුත්තිපභෙදස්ස සලක්ඛණවිභාවනවවත්ථානකරණසමත්ථං නිරුත්තාභිලාපෙ පභෙදගතං ඤාණං නිරුත්තිපටිසම්භිදා. පටිභානපභෙදස්ස සලක්ඛණවිභාවනවවත්ථානකරණසමත්ථං පටිභානෙ පභෙදගතං ඤාණං පටිභානපටිසම්භිදා.

අත්ථෙසු ඤාණන්තිආදීසු අත්ථොති සඞ්ඛෙපතො හෙතුඵලං. තඤ්හි හෙතුවසෙන අරණීයං ගන්තබ්බං පත්තබ්බං, තස්මා ‘‘අත්ථො’’ති වුච්චති. පභෙදතො පන යං කිඤ්චි පච්චයුප්පන්නං, නිබ්බානං, භාසිතත්ථො, විපාකො, කිරියාති ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා ‘‘අත්ථො’’ති වෙදිතබ්බා. තං අත්ථං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස තස්මිං පභෙදගතං ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා. ධම්මොති සඞ්ඛෙපතො පච්චයො. සො හි යස්මා තන්ති දහති විදහති පවත්තෙති චෙව පාපෙති ච ඨපෙති ච, තස්මා ‘‘ධම්මො’’ති වුච්චති. පභෙදතො පන යො කොචි ඵලනිබ්බත්තකො හෙතු අරියමග්ගො භාසිතං කුසලං අකුසලන්ති පඤ්චවිධොති වෙදිතබ්බො, තං ධම්මං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස තස්මිං ධම්මෙ පභෙදගතං ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා.

අත්ථධම්මනිරුත්තාභිලාපෙ ඤාණන්ති තස්මිං අත්ථෙ ච ධම්මෙ ච සභාවනිරුත්තිසද්දං ආරම්මණං කත්වා පච්චවෙක්ඛන්තස්ස තස්මිං සභාවනිරුත්තිඅභිලාපෙ පභෙදගතං ඤාණං. එවමයං නිරුත්තිපටිසම්භිදා සද්දාරම්මණා නාම ජාතා, න පඤ්ඤත්තිආරම්මණා. කස්මා? යස්මා සද්දං සුත්වා ‘‘අයං සභාවනිරුත්ති, අයං න සභාවනිරුත්තී’’ති පජානාති. පටිසම්භිදාපත්තො හි ‘‘ඵස්සො’’ති වුත්තෙ ‘‘අයං සභාවනිරුත්තී’’ති ජානාති, ‘‘ඵස්සා’’ති වා ‘‘ඵස්ස’’න්ති වා වුත්තෙ ‘‘අයං න සභාවනිරුත්තී’’ති ජානාති. වෙදනාදීසුපි එසෙව නයො. අයං පනෙස නාමාඛ්යාතොපසග්ගාබ්යයපදම්පි ජානාතියෙව සභාවනිරුත්තියා යාථාවතො ජානනතො. ඤාණෙසු ඤාණන්ති සබ්බත්ථකඤාණං ආරම්මණං කත්වා පච්චවෙක්ඛන්තස්ස පභෙදගතං ඤාණං.

ඉමා පන චතස්සො පටිසම්භිදා සෙක්ඛභූමියං අසෙක්ඛභූමියන්ති ද්වීසු ඨානෙසු පභෙදං ගච්ඡන්ති. අධිගමො පරියත්ති සවනං පරිපුච්ඡා පුබ්බයොගොති ඉමෙහි පඤ්චහි කාරණෙහි විසදා හොන්ති. අධිගමො නාම සච්චප්පටිවෙධො. පරියත්ති නාම බුද්ධවචනං. තඤ්හි ගණ්හන්තස්ස පටිසම්භිදා විසදා හොන්ති. සවනං නාම ධම්මස්සවනං. සක්කච්චං ධම්මං සුණන්තස්සපි හි පටිසම්භිදා විසදා හොන්ති. පරිපුච්ඡා නාම අට්ඨකථා. උග්ගහිතපාළියා අත්ථං කථෙන්තස්සපි හි පටිසම්භිදා විසදා හොන්ති. පුබ්බයොගො නාම පුබ්බයොගාවචරතා. හරණපච්චාහරණනයෙන පටිපාකටකම්මට්ඨානස්සපි පටිසම්භිදා විසදා හොන්තීති. ලොකියලොකුත්තරා වාති එත්ථ තිස්සො පටිසම්භිදා ලොකියා, අත්ථපටිසම්භිදා සියා ලොකියා, සියා ලොකුත්තරාති එවං විභජිත්වා අත්ථො වෙදිතබ්බො.

බුද්ධුප්පාදෙයෙවාති අවධාරණෙන බුද්ධුප්පාදෙ එව ලබ්භනතො, අබුද්ධුප්පාදෙ අලබ්භනතො අනඤ්ඤසාධාරණො පටිවෙධො අධිප්පෙතො. එවඤ්ච කත්වා ‘‘මහතො චක්ඛුස්සා’’තිආදීසු පඤ්ඤාමහත්තාදිකම්පි අනඤ්ඤසාධාරණමෙව අධිප්පෙතන්ති දට්ඨබ්බං. තථා විජ්ජාවිමුත්තිඵලසච්ඡිකිරියාදයොපි පරෙසං තබ්භාවාවහා දට්ඨබ්බා. යා කාචි ධාතුයො ලොකියා ලොකුත්තරා වා, සබ්බා තා ඉමාහෙව සඞ්ගහිතා, එත්ථෙව අන්තොගධාති වුත්තං – ‘‘ඉමාව අට්ඨාරස ධාතුයො නානාසභාවතො නානාධාතුයො’’ති. ස්වායමත්ථො අනෙකධාතුනානාධාතුඤාණවිභඞ්ගෙන (විභ. 751) දීපෙතබ්බො. ‘‘සච්ඡිකිරියා’’ති වුත්තත්තා ‘‘විජ්ජාති ඵලෙ ඤාණ’’න්ති වුත්තං.

187. යස්මා චක්කති අපරාපරං පරිවත්තතීති චක්කං, තස්මා ඉරියාපථාපි අපරාපරං පරිවත්තනට්ඨෙන චක්කසදිසත්තා චක්කන්ති වුත්තා, තථා පතිරූපදෙසවාසාදිසම්පත්තියො. තතො පට්ඨාය ධම්මචක්කං අභිනීහරති නාමාති එත්ථ තදා මහාසත්තො අත්තානං අභිනීහාරයොගං කරොන්තො ‘‘ධම්මචක්කං අභිනීහරති නාමා’’ති වුත්තො තතො පට්ඨාය ධම්මචක්කාභිනීහාරවිබන්ධකරධම්මානුප්පජ්ජනතො. අභිනීහටං නාමාති එත්ථපි අයමෙව නයො. අරහත්තමග්ගං පටිවිජ්ඣන්තොපි ධම්මචක්කං උප්පාදෙතියෙව නාම තදත්ථං ඤාණං පරිපාචෙතීති කත්වා. අරහත්තඵලක්ඛණෙ ධම්මචක්කං උප්පාදිතං නාම තස්මිං ඛණෙ ධම්මචක්කස්ස උප්පාදනාය කාතබ්බකිච්චස්ස කස්සචි අභාවා. පටිවෙධඤාණඤ්හි ඉධ ‘‘ධම්මචක්ක’’න්ති අධිප්පෙතං. ඉදානි දෙසනාඤාණවසෙන ධම්මචක්කං දස්සෙතුං – ‘‘කදා පවත්තෙති නාමා’’තිආදිමාහ. න කෙවලං ථෙරස්සෙව, අථ ඛො සබ්බෙසම්පි සාසනිකානං ධම්මකථා භගවතො ධම්මදෙසනා චතුන්නං අරියසච්චානං චතුන්නඤ්ච එකත්තාදිනයානං අවිරාධනතොති දස්සෙතුං – ‘‘යො හි කොචි භික්ඛු වා’’තිආදි ආරද්ධං. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

එකපුග්ගලවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.