තීකා > සුත්තපිටක (ටීකා) > අඞ්ගුත්තරනිකාය (ටීකා) > එකකනිපාත-ටීකා

188. එතදග්ගෙසු ¶ පඨමවග්ගස්ස පඨමෙ ආදිම්හි දිස්සතීති එත්ථ අග්ගසද්දොති ආනෙත්වා යොජෙතබ්බං. අජ්ජතග්ගෙති අජ්ජදිවසං ආදිං කත්වාති අත්ථො. අඞ්ගුලග්ගෙනාති අඞ්ගුලිකොටියා. අම්බිලග්ගන්ති අම්බිලකොට්ඨාසො. කොටිභූතාති පරමකොටිභූතා තස්මිං ඨානෙ තාදිසානං අඤ්ඤෙසං අභාවතො. තතො එව සෙට්ඨභූතාතිපි අග්ගා. එතදග්ගසන්නික්ඛෙපොති එතදග්ගෙ ඨපනං අට්ඨුප්පත්තිආදීහි චතූහිපි කාරණෙහි. මහාපඤ්ඤතාය ථෙරෙන එතදග්ගට්ඨානස්ස ලද්ධභාවං විත්ථාරතො දස්සෙතුං – ‘‘කථ’’න්තිආදිමාහ. ද්වෙ පදන්තරානීති කණ්ඩම්බමූලෙ යුගන්ධරපබ්බතෙති ද්වීසු ඨානෙසු ද්වෙ පදානි දස්සෙත්වා. මුණ්ඩපීඨකන්ති යං සත්තඞ්ගං පඤ්චඞ්ගං වා න හොති, කෙවලං මුණ්ඩකපීඨං, තං සන්ධායෙතං වුත්තං. අවත්ථරිත්වා නිසීදීති බුද්ධානුභාවෙන අජ්ඣොත්ථරිත්වා නිසීදි. තෙනාහ – ‘‘එවං නිසීදන්තො’’තිආදි. කායසක්ඛිං කත්වාති නාමකායෙන දෙසනාය සම්පටිච්ඡනවසෙන සක්ඛිභූතං කත්වා. කුසලා ධම්මා අකුසලා ධම්මා අබ්යාකතා ධම්මාති ඉති-සද්දො ආද්යත්ථො, තෙන සබ්බං අභිධම්මදෙසනං සඞ්ගණ්හාති.

පාටිහාරියට්ඨානෙති යමකපාටිහාරියස්ස කතට්ඨානෙ. පස්සථාති තෙසං බහුභාවං සන්ධාය වුත්තං. අස්සාති මනුස්සසමූහස්ස එකභාවං. ආකප්පන්ති ¶ ආකාරං. මහාජනොති සදෙවකෙ ලොකෙ සබ්බො මහාජනො. යථා නිරයදස්සනං සංවෙගජනනත්ථං, එවං දෙවලොකදස්සනම්පි සංවෙගජනනත්ථමෙව ‘‘අනුපුබ්බිකථායං සග්ගකථා විය එවං සබ්බසම්පත්තිසමුපෙතොපි සග්ගො අනිච්චො අද්ධුවො චවනධම්මො’’ති. සජ්ජෙත්වාති සමපණ්ණාසාය මුච්ඡනාහි යථා කාමෙන නිවාදෙතුං සක්කා, එවං සජ්ජෙත්වා.

පුථුජ්ජනපඤ්චකං පඤ්හන්ති පුථුජ්ජනපඤ්හං ආදිං කත්වා පවත්තිතං ඛීණාසවපඤ්හපරියන්තං පඤ්හපඤ්චකං. පඨමං…පෙ… පුච්ඡීති පුථුජ්ජනවිසයෙ පඤ්හං පුච්ඡි. පටිසම්භිදා යථාභිනීහාරං ¶ යථාසකං විපස්සනාභිනීහාරෙන පඨමභූමියාදයො විය පවත්තිතවිසයාති වුත්තං – ‘‘තෙ අත්තනො අත්තනො පටිසම්භිදාවිසයෙ ඨත්වා කථයිංසූ’’ති. බුද්ධවිසයෙ පඤ්හං පුච්ඡීති –

‘‘යෙ ච සඞ්ඛාතධම්මාසෙ, යෙ ච සෙඛා පුථූ ඉධ;

තෙසං මෙ නිපකො ඉරියං, පුට්ඨො පබ්රූහි මාරිසා’’ති. (සු. නි. 1044) –

ඉදං පඤ්හං පුච්ඡි. තත්ථ සඞ්ඛාතධම්මාති සඞ්ඛාතා ඤාතා චතුසච්චධම්මා, යෙ ච සඞ්ඛාතධම්මා චතූහි මග්ගෙහි පටිවිද්ධචතුසච්චධම්මාති අත්ථො. ඉමිනා අසෙක්ඛා කථිතා. පුථු-සද්දො උභයත්ථපි යොජෙතබ්බො ‘‘යෙ පුථූ සඞ්ඛාතධම්මා, යෙ ච පුථූ සෙඛා’’ති. තෙසන්ති තෙසං ද්වින්නං සෙක්ඛාසෙක්ඛපුග්ගලානං මෙ පුට්ඨොති යොජෙතබ්බං, මයා පුට්ඨොති අත්ථො. ඉරියන්ති සෙක්ඛාසෙක්ඛභූමියා ආගමනප්පටිපදං. ඉරියති ගච්ඡති සෙක්ඛභූමිං අසෙක්ඛභූමිඤ්ච එතායාති ඉරියා, තං තෙසං ඉරියං ආගමනප්පටිපදං මයා පුට්ඨො පබ්රූහි කථෙහීති අත්ථො. එවං භගවා බුද්ධවිසයෙ පඤ්හං පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමස්ස නු ඛො, සාරිපුත්ත, සංඛිත්තෙන භාසිතස්ස කථං විත්ථාරෙන අත්ථො දට්ඨබ්බො’’ති ආහ. ථෙරො පඤ්හං ඔලොකෙත්වා ‘‘සත්ථා මං සෙක්ඛාසෙක්ඛානං භික්ඛූනං ආගමනප්පටිපදං පුච්ඡතී’’ති පඤ්හෙ නික්කඞ්ඛො හුත්වා ‘‘ආගමනප්පටිපදා නාම ඛන්ධාදිවසෙන බහූහිපි මුඛෙහි සක්කා කථෙතුං, කතරාකාරෙන නු ඛො කථෙන්තො සත්ථු අජ්ඣාසයං ගණ්හිතුං සක්ඛිස්සාමී’’ති අජ්ඣාසයෙ කඞ්ඛි, තං සන්ධායෙතං වුත්තං – ‘‘ධම්මසෙනාපති…පෙ… න සක්කොතී’’ති. පුච්ඡිතපඤ්හං විස්සජ්ජෙතුං පටිභානෙ අසති දිසාවිලොකනං සත්තානං සභාවොති දස්සෙන්තො, ‘‘පුරත්ථිම…පෙ... නාසක්ඛී’’ති ආහ. තත්ථ පඤ්හුප්පත්තිට්ඨානන්ති පඤ්හුප්පත්තිකාරණං.

ථෙරස්ස ¶ කිලමනභාවං ජානිත්වාති ‘‘සාරිපුත්තො පඤ්හෙ නික්කඞ්ඛො, අජ්ඣාසයෙ මෙ කඞ්ඛමානො කිලමතී’’ති ථෙරස්ස කිලමනභාවං ඤත්වා. චතුමහාභූතිකකායපරිග්ගහන්ති එතෙන ඛන්ධමුඛෙන නාමරූපපරිග්ගහො වුත්තො. ‘‘භූතමිදන්ති, සාරිපුත්ත, සමනුපස්සසී’’ති හි වදන්තෙන භගවතා ඛන්ධවසෙන නාමරූපපරිග්ගහො දස්සිතො. එවං කිරස්ස භගවතො අහොසි ‘‘සාරිපුත්තො මයා නයෙ අදින්නෙ කථෙතුං න සක්ඛිස්සති, දින්නෙ පන නයෙ මමජ්ඣාසයං ගහෙත්වා ඛන්ධවසෙන කථෙස්සතී’’ති. ථෙරස්ස සහ නයදානෙන සො පඤ්හො නයසතෙන නයසහස්සෙන උපට්ඨාසි. තෙනාහ – ‘‘අඤ්ඤාතං භගවා, අඤ්ඤාතං සුගතා’’ති.

අරූපාවචරෙ පටිසන්ධි නාම න හොතීති බොධිසම්භාරසම්භරණස්ස අනොකාසභාවතො වුත්තං. තෙනාහ – ‘‘අභබ්බට්ඨානත්තා’’ති, ලද්ධබ්යාකරණානං බොධිසත්තානං උප්පත්තියා අභබ්බදෙසත්තාති අත්ථො ¶ . රූපාවචරෙ නිබ්බත්තීති කම්මවසිතාසම්භවතො අරූපාවචරෙ අනිබ්බත්තිත්වා රූපාවචරෙ නිබ්බත්ති.

පරොසහස්සන්තිආදිනා පරොසහස්සජාතකං දස්සෙති. තත්ථ පරොසහස්සම්පීති අතිරෙකසහස්සම්පි. සමාගතානන්ති සන්නිපතිතානං භාසිතස්ස අත්ථං ජානිතුං අසක්කොන්තානං බාලානං. කන්දෙය්යුං තෙ වස්සසතං අපඤ්ඤාති තෙ එවං සමාගතා අපඤ්ඤා ඉමෙ බාලත්තා සසා විය වස්සසතම්පි වස්සසහස්සම්පි රොදෙය්යුං පරිදෙවෙය්යුං. රොදමානාපි පන අත්ථං වා කාරණං වා නෙව ජානෙය්යුන්ති දීපෙති. එකොව සෙය්යො පුරිසො සපඤ්ඤොති එවරූපානං බාලානං පරොසහස්සතොපි එකො පණ්ඩිතපුරිසොව සෙය්යො වරතරොති අත්ථො. කීදිසො සපඤ්ඤොති ආහ – ‘‘යො භාසිතස්ස විජානාති අත්ථ’’න්ති, අයං ජෙට්ඨන්තෙවාසිකො විය යො භාසිතස්ස අත්ථං ජානාති, සො තාදිසො සපඤ්ඤො වරතරොති අත්ථො. දුතියෙ පරොසතජාතකෙ ඣායෙය්යුන්ති යාථාවතො අත්ථං ජානිතුං සමාහිතා හුත්වා චින්තෙය්යුං. සෙසමෙත්ථ වුත්තනයමෙව.

තතියජාතකෙ යෙ සඤ්ඤිනොති ඨපෙත්වා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනලාභිනො අවසෙසචිත්තකසත්තෙ දස්සෙති. තෙපි දුග්ගතාති තස්සා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තියා අලාභතො තෙපි දුග්ගතා දුක්ඛං උපගතා සඤ්ඤීභවෙ. ‘‘සඤ්ඤා රොගො සඤ්ඤා ගණ්ඩො සඤ්ඤා සල්ල’’න්ති ¶ (ම. නි. 3.24) හි තෙ සඤ්ඤාය ආදීනවදස්සිනො. යෙපි අසඤ්ඤිනොති අසඤ්ඤීභවෙ නිබ්බත්තෙ අචිත්තකසත්තෙ දස්සෙති. තෙපි ඉමිස්සායෙව සමාපත්තියා අලාභතො දුග්ගතායෙව. ඣානසුඛං අනඞ්ගණං නිද්දොසං යථාවුත්තදොසාභාවතො. බලවචිත්තෙකග්ගතාසභාවෙනපි තං අනඞ්ගණං නාම ජාතං. නෙවසඤ්ඤී නාසඤ්ඤීති ආහාති අතීතෙ කිර බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො අරඤ්ඤායතනෙ කාලං කරොන්තො අන්තෙවාසිකෙහි පුට්ඨො ‘‘නෙවසඤ්ඤී නාසඤ්ඤී’’ති ආහ. පුරිමජාතකෙ වුත්තනයෙනෙව තාපසා ජෙට්ඨන්තෙවාසිකස්ස කථං න ගණ්හිංසු. බොධිසත්තො ආභස්සරතො ආගන්ත්වා ආකාසෙ ඨත්වා ඉමං ගාථමාහ. තෙන වුත්තං – ‘‘සෙසං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බ’’න්ති.

චතුත්ථජාතකෙ (ජා. 1.1.135) චන්දස්ස විය ආභා එතස්සාති චන්දාභං, ඔදාතකසිණං. සූරියාභන්ති සූරියස්ස විය ආභා එතස්සාති සූරියාභං, පීතකසිණං. යොධ පඤ්ඤාය ගාධතීති යො පුග්ගලො ඉධ සත්තලොකෙ ඉදං කසිණද්වයං පඤ්ඤාය ගාධති, ආරම්මණං කත්වා අනුප්පවිසති, තත්ථ වා පතිට්ඨහති. අවිතක්කෙන දුතියජ්ඣානෙන ආභස්සරූපගො හොතීති සො පුග්ගලො තථා කත්වා පටිලද්ධෙන දුතියෙන ඣානෙන ආභස්සරබ්රහ්මලොකූපගො හොති. සෙසං පුරිමනයෙනෙව ¶ වෙදිතබ්බන්ති ඉමිනා ඉමං දස්සෙති (ජා. අට්ඨ. 1.1.135 චන්දාභජාතකවණ්ණනා) – අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො අරඤ්ඤායතනෙ කාලං කරොන්තො අන්තෙවාසිකෙහි පුච්ඡිතො ‘‘චන්දාභං සූරියාභ’’න්ති වත්වා ආභස්සරෙ නිබ්බත්තො. තාපසා ජෙට්ඨන්තෙවාසිකස්ස න සද්දහිංසු. බොධිසත්තො ආගන්ත්වා ආකාසෙ ඨිතො ඉමං ගාථං අභාසි.

පඤ්චමජාතකෙ ආසීසෙථෙවාති ආසාච්ඡෙදං අකත්වා අත්තනො කම්මෙසු ආසං කරෙය්යෙව. න නිබ්බින්දෙය්යාති න නිබ්බෙදං උප්පාදෙය්ය, න උක්කණ්ඨෙය්යාති අත්ථො. වොති නිපාතමත්තං. යථා ඉච්ඡින්ති අහඤ්හි සට්ඨිහත්ථා නරකා උට්ඨානං ඉච්ඡිං, සොම්හි තථෙව ජාතො, තතො උට්ඨිතොයෙවාති දීපෙති.

අතීතෙ (ජා. අට්ඨ. 4.13.සරභමිගජාතකවණ්ණනා) කිර බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො සරභමිගයොනියං නිබ්බත්තිත්වා අරඤ්ඤෙ පටිවසති. රාජා මිගවිත්තකො අහොසි ¶ ථාමසම්පන්නො. එකදිවසං ගන්ත්වා අමච්චෙ ආහ – ‘‘යස්ස පස්සෙන මිගො පලායති, තෙනෙව සො දාතබ්බො’’ති. අථෙකදිවසං සරභමිගො උට්ඨාය රඤ්ඤො ඨිතට්ඨානෙන පලායි. අථ නං අමච්චා උප්පණ්ඩෙසුං. රාජා චින්තෙසි – ‘‘ඉමෙ මං පරිහාසන්ති, මම පමාණං න ජානන්තී’’ති ගාළ්හං නිවාසෙත්වා පත්තිකොව ඛග්ගං ආදාය ‘‘සරභං ගණ්හිස්සාමී’’ති වෙගෙන පක්ඛන්දි. අථ නං දිස්වා තීණි යොජනානි අනුබන්ධි. සරභො අරඤ්ඤං පාවිසි. රාජාපි පාවිසියෙව. තත්ථ සරභමිගස්ස ගමනමග්ගෙ සට්ඨිහත්ථමත්තො මහාපූතිපාතනරකආවාටො අත්ථි, සො තිංසහත්ථමත්තං උදකෙන පුණ්ණො තිණෙහි ච පටිච්ඡන්නො. සරභො උදකගන්ධං ඝායිත්වාව ආවාටභාවං ඤත්වා ථොකං ඔසක්කිත්වා ගතො. රාජා පන උජුකමෙව ආගච්ඡන්තො තස්මිං පති.

සරභො තස්ස පදසද්දං අසුණන්තො නිවත්තිත්වා තං අපස්සන්තො ‘‘නරකආවාටෙ පතිතො භවිස්සතී’’ති ඤත්වා ආගන්ත්වා ඔලොකෙන්තො තං ගම්භීරෙ උදකෙ අප්පතිට්ඨෙ කිලමන්තං දිස්වා තෙන කතාපරාධං හදයෙ අකත්වා සඤ්ජාතකාරුඤ්ඤො ‘‘මා මයි පස්සන්තෙ වරාකො නස්සතු, ඉමම්හා තං දුක්ඛා මොචෙස්සාමී’’ති ආවාටතීරෙ ඨිතො ‘‘මා භායි, මහාරාජ, අහං තං දුක්ඛා මොචෙස්සාමී’’ති වත්වා අත්තනො පියපුත්තං උද්ධරිතුං උස්සාහං කරොන්තො විය තස්සුද්ධරණත්ථාය සිලාය යොග්ගං කත්වා ‘‘විජ්ඣිස්සාමී’’ති ආගතං රාජානං සට්ඨිහත්ථා නරකා උද්ධරිත්වා අස්සාසෙත්වා පිට්ඨිං ආරොපෙත්වා අරඤ්ඤා නීහරිත්වා සෙනාය අවිදූරෙ ඔතාරෙත්වා ඔවාදමස්ස දත්වා ¶ පඤ්චසු සීලෙසු පතිට්ඨාපෙසි. රාජා සෙනඞ්ගපරිවුතො නගරං ගන්ත්වා ‘‘ඉතො පට්ඨාය සකලරට්ඨවාසිනො පඤ්ච සීලානි රක්ඛන්තූ’’ති ධම්මභෙරිං චරාපෙසි. මහාසත්තෙන පන අත්තනො කතගුණං කස්සචි අකථෙත්වා සායං නානග්ගරසභොජනං භුඤ්ජිත්වා අලඞ්කතසයනෙ සයිත්වා පච්චූසකාලෙ මහාසත්තස්ස ගුණං සරිත්වා උට්ඨාය සයනපිට්ඨෙ පල්ලඞ්කෙන නිසීදිත්වා පීතිපුණ්ණෙන හදයෙන උදානං උදානෙන්තො ‘‘ආසීසෙථෙව පුරිසො’’තිආදිනා ඉමා ඡ ගාථා අභාසි.

තත්ථ අහිතා හිතා චාති දුක්ඛඵස්සා සුඛඵස්සා ච, මරණඵස්සා, ජීවිතඵස්සාතිපි අත්ථො. සත්තානඤ්හි මරණඵස්සො අහිතො, ජීවිතඵස්සො හිතො. තෙසං අචින්තිතො මරණඵස්සො ආගච්ඡතීති දස්සෙති ¶ . අචින්තිතම්පීති මයා ‘‘ආවාටෙ පතිස්සාමී’’ති න චින්තිතං, ‘‘සරභං මාරෙස්සාමී’’ති චින්තිතං. ඉදානි පන මෙ චින්තිතං නට්ඨං, අචින්තිතමෙව ජාතන්ති උදානවසෙන වදති. භොගාති යසපරිවාරා, එතෙ චින්තාමයා න හොන්ති. තස්මා ඤාණවතා වීරියමෙව කාතබ්බන්ති වදති. වීරියවතො හි අචින්තිතම්පි හොතියෙව.

තස්සෙතං උදානං උදානෙන්තස්සෙව අරුණං උට්ඨහි. පුරොහිතො පාතොව සුඛසෙය්යපුච්ඡනත්ථං ආගන්ත්වා ද්වාරෙ ඨිතො තස්ස උදානගීතසද්දං සුත්වා චින්තෙසි – ‘‘රාජා හිය්යො මිගවං අගමාසි, තත්ථ සරභමිගං විද්ධො භවිස්සති, තෙන මඤ්ඤෙ උදානං උදානෙතී’’ති. එවං බ්රාහ්මණස්ස රඤ්ඤො පරිපුණ්ණබ්යඤ්ජනං උදානං සුත්වා සුමජ්ජිතෙ ආදාසෙ මුඛං ඔලොකෙන්තස්ස ඡායා විය රඤ්ඤා ච සරභෙන ච කතකාරණං පාකටං අහොසි, සො නඛග්ගෙන ද්වාරං ආකොටෙසි. රාජා ‘‘කො එසො’’ති පුච්ඡි. අහං, දෙව, පුරොහිතොති. අථස්ස ද්වාරං විවරිත්වා ‘‘ඉතො එහාචරියා’’ති ආහ. සො පවිසිත්වා රාජානං ජයාපෙත්වා එකමන්තං ඨිතො ‘‘අහං, මහාරාජ, තයා අරඤ්ඤෙ කතකාරණං ජානාමි, ත්වං එකං සරභමිගං අනුබන්ධන්තො නරකෙ පතිතො, අථ නං සො සරභො සිලාය යොග්ගං කත්වා නරකතො උද්ධරි, සො ත්වං තස්ස ගුණං සරිත්වා උදානං උදානෙසී’’ති වත්වා ‘‘සරභං ගිරිදුග්ගස්මි’’න්තිආදිනා ද්වෙ ගාථා අභාසි.

තත්ථ අනුසරීති අනුබන්ධි. වික්කන්තන්ති උද්ධරණත්ථාය කතපරක්කමං. අනුජීවසීති උපජීවසි, තස්සානුභාවෙන තයා ජීවිතං ලද්ධන්ති අත්ථො. සමුද්ධරීති උද්ධරණං අකාසි. සිලාය යොග්ගං සරභො කරිත්වාති සිලාය සොපානසදිසාය නරකතො උද්ධරණයොග්ගතං කරිත්වා. අලීනචිත්තන්ති සඞ්කොචං අප්පත්තචිත්තං. ත මිගං වදෙසීති සුවණ්ණසරභමිගං ඉධ සිරිසයනෙ නිපන්නො වණ්ණෙසි. තං සුත්වා රාජා, ‘‘අයං මයා සද්ධිං න මිගවං ආගතො, සබ්බඤ්ච පවත්තිං ජානාති, කථං නු ඛො ජානාති, පුච්ඡිස්සාමි න’’න්ති චින්තෙත්වා – ‘‘කිං ත්වං නු තත්ථෙවා’’ති නවමගාථමාහ ¶ . තත්ථ භිංසරූපන්ති කිං නු තෙ ඤාණං බලවජාතිකං, තෙනෙතං ජානාසීති වදති. බ්රාහ්මණො ‘‘නාහං සබ්බඤ්ඤුබුද්ධො, බ්යඤ්ජනං අමක්ඛෙත්වා තයා කථිතගාථාය පන මය්හං අත්ථො උපට්ඨාතී’’ති දීපෙන්තො ‘‘න චෙවහ’’න්ති දසමගාථමාහ ¶ . තත්ථ සුභාසිතානන්ති බ්යඤ්ජනං අමක්ඛෙත්වා සුට්ඨු භාසිතානං. අත්ථං තදානෙන්තීති යො තෙසං අත්ථො, තං ආනෙන්ති උපධාරෙන්තීති අත්ථො. තදා පුරොහිතො ධම්මසෙනාපති අහොසි. තෙනෙවාහ – ‘‘අතීතෙපී’’තිආදි. සෙසං උත්තානත්ථමෙව.

අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරාදයොතිආදීසු පන යාථාවසරසගුණවසෙනාති යථාසභාවගුණවසෙන. පබ්බජ්ජාවසෙන පටිවෙධවසෙන සුචිරං සුනිපුණං රත්තින්දිවපරිච්ඡෙදජානනවසෙන ච රත්තඤ්ඤුතා වෙදිතබ්බාති තං දස්සෙන්තො ‘‘ඨපෙත්වා හි සම්මාසම්බුද්ධ’’න්තිආදිමාහ. පාකටොව හොතීති සතිපඤ්ඤාවෙපුල්ලප්පත්තිකො පාකටො විභූතො හොති. අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤොති සාවකෙසු සබ්බපඨමං චත්තාරි අරියසච්චානි ඤාතකොණ්ඩඤ්ඤො. සබ්බෙසුපි එතදග්ගෙසූති සබ්බෙසුපි එතදග්ගසුත්තෙසු, සබ්බෙසු වා එතදග්ගට්ඨපනෙසු.

ධුරපත්තානීති පත්තානං පමුඛභූතානි බාහිරපත්තානි. නවුතිහත්ථානීති මජ්ඣිමපුරිසස්ස හත්ථෙන නවුතිරතනානි. පදුමෙනෙව තං තං පදෙසං උත්තරති අතික්කමතීති පදුමුත්තරො, භගවා. ගන්ධදාමමාලාදාමාදීහීති ආදිසද්දෙන පත්තදාමාදිං සඞ්ගණ්හාති. තත්ථ ගන්ධදාමෙහි කතමාලා ගන්ධදාමං. ලවඞ්ගතක්කොලජාතිපුප්ඵාදීහි කතමාලා මාලාදාමං. තමාලපත්තාදීහි කතමාලා පත්තදාමං. වඞ්ගපට්ටෙති වඞ්ගදෙසෙ උප්පන්නඝනසුඛුමවත්ථෙ. උත්තමසුඛුමවත්ථන්ති කාසිකවත්ථමාහ.

තෙපරිවට්ටධම්මචක්කප්පවත්තනසුත්තන්තපරියොසානෙති එත්ථ ‘‘ඉදං දුක්ඛං අරියසච්ච’’න්තිආදිනා සච්චවසෙන, ‘‘දුක්ඛං අරියසච්චං පරිඤ්ඤෙය්ය’’න්තිආදිනා කිච්චවසෙන, ‘‘දුක්ඛං අරියසච්චං පරිඤ්ඤාත’’න්තිආදිනා කතවසෙන ච තීහි ආකාරෙහි පරිවට්ටෙත්වා චතුන්නං සච්චානං දෙසිතත්තා තයො පරිවට්ටා එතස්ස අත්ථීති තිපරිවට්ටං, තිපරිවට්ටමෙව තෙපරිවට්ටං, තෙපරිවට්ටඤ්ච තං ධම්මචක්කප්පවත්තනඤ්චාති තෙපරිවට්ටධම්මචක්කප්පවත්තනං, තදෙව සුත්තන්තං, තස්ස පරියොසානෙති අත්ථො.

සාලිගබ්භං ඵාලෙත්වා ආදායාති සාලිගබ්භං ඵාලෙත්වා තත්ථ ලබ්භමානං සාලිඛීරරසං ආදාය. අනුච්ඡවිකන්ති බුද්ධානං අනුච්ඡවිකං ඛීරපායසං පචාපෙම. වෙණියො පුරිසභාවවසෙන බන්ධිත්වා ¶ කලාපකරණෙ ¶ කලාපග්ගං. ඛලෙ කලාපානං ඨපනදිවසෙ ඛලග්ගං. මද්දිත්වා වීහීනං රාසිකරණදිවසෙ ඛලභණ්ඩග්ගං. කොට්ඨෙසු හි ධඤ්ඤස්ස පක්ඛිපනදිවසෙ කොට්ඨග්ගං.

ද්වෙ ගතියොති ද්වෙ එව නිප්ඵත්තියො, ද්වෙ නිට්ඨාති අත්ථො. තස්මිං කුමාරෙ සබ්බඤ්ඤුතං පත්තෙති කොණ්ඩඤ්ඤමාණවස්සෙව ලද්ධියං ඨත්වා ඉතරෙපි ඡ ජනා පුත්තෙ අනුසාසිංසු. බොධිරුක්ඛමූලෙ පාචීනපස්සං අචලට්ඨානං නාම, යං ‘‘වජිරාසන’’න්තිපි වුච්චති. මහතං මහතියො වහතීති ‘‘පාචීනමුඛො’’ති අවත්වා ‘‘පාචීනලොකධාතුඅභිමුඛො’’ති වුත්තං. මංසචක්ඛුපි ලොකනාථස්ස අප්පටිඝාතං මහාවිසයඤ්චාති. චතුරඞ්ගසමන්නාගතන්ති ‘‘කාමං තචො ච න්හාරු ච, අට්ඨි ච අවසිස්සතූ’’තිආදිනා (ම. නි. 2.184; සං. නි. 2.22, 237; අ. නි. 2.5; මහානි. 196) වුත්තචතුරඞ්ගසමන්නාගතං.

ඉදං පන සබ්බමෙවාති ‘‘කස්ස නු ඛො අහං පඨමං ධම්මං දෙසෙස්සාමී’’තිආදිනයප්පවත්තං (ම. නි. 1.284; 2.341; මහාව. 10) සබ්බමෙව. පරිවිතක්කමත්තමෙව තථා අත්ථසිද්ධියා අභාවතො. පුප්ඵිතඵලිතං කත්වාති අභිඤ්ඤාපටිසම්භිදාහි සබ්බපාලිඵුල්ලං, මග්ගඵලෙහි සබ්බසො ඵලභාරභරිතඤ්ච කරොන්තො පුප්ඵිතං ඵලිතං කත්වා. අපක්කමිතුකාමො හුත්වාති ද්වෙපි අග්ගසාවකෙ අත්තනො නිපච්චකාරං කරොන්තෙ දිස්වා තෙසං ගුණාතිරෙකතං බහු මඤ්ඤන්තො බුද්ධානං සන්තිකා අපක්කමිතුකාමො හුත්වා. තත්ථෙවාති ඡද්දන්තදහතීරෙයෙව.

සාරිපුත්ත-මොග්ගල්ලානත්ථෙරවත්ථු

189-190. දුතියතතියෙසු ඉද්ධිමන්තානන්ති එත්ථ මන්ත-සද්දො අතිසයත්ථවිසයොති ථෙරස්ස අතිසයිකඉද්ධිතං දස්සෙතුං – ‘‘ඉද්ධියා සම්පන්නාන’’න්ති වුත්තං. සහ පංසූහි කීළිංසූති සහපංසුකීළිතා. ඉධලොකත්තභාවමෙවාති දිට්ඨධම්මිකඅත්තභාවමෙව. සොළස පඤ්ඤා පටිවිජ්ඣිත්වා ඨිතොති මජ්ඣිමනිකායෙ අනුපදසුත්තන්තදෙසනාය ‘‘මහාපඤ්ඤො, භික්ඛවෙ, සාරිපුත්තො, පුථුපඤ්ඤො, භික්ඛවෙ, සාරිපුත්තො, හාසපඤ්ඤො, භික්ඛවෙ, සාරිපුත්තො, ජවනපඤ්ඤො, භික්ඛවෙ, සාරිපුත්තො, තික්ඛපඤ්ඤො, භික්ඛවෙ, සාරිපුත්තො, නිබ්බෙධිකපඤ්ඤො, භික්ඛවෙ, සාරිපුත්තො’’ති (ම. නි. 3.93) එවමාගතා ¶ මහාපඤ්ඤාදිකා ඡ, තස්මිංයෙව සුත්තෙ ආගතා නවානුපුබ්බවිහාරසමාපත්තිපඤ්ඤා, අරහත්තමග්ගපඤ්ඤාති ඉමා සොළසවිධා පඤ්ඤා පටිවිජ්ඣිත්වා සච්ඡිකත්වා ඨිතො.

පඤ්හසාකච්ඡන්ති ¶ පඤ්හස්ස පුච්ඡනවසෙන විස්සජ්ජනවසෙන ච සාකච්ඡං කරොති. අත්ථිකෙහි උපඤ්ඤාතං මග්ගන්ති එතං අනුබන්ධනස්ස කාරණවචනං. ඉදඤ්හි වුත්තං හොති – යංනූනාහං ඉමං භික්ඛුං පිට්ඨිතො පිට්ඨිතො අනුබන්ධෙය්යං. කස්මා? යස්මා ඉදං පිට්ඨිතො පිට්ඨිතො අනුබන්ධනං නාම අත්ථිකෙහි උපඤ්ඤාතං මග්ගං, ඤාතො චෙව උපගතො ච මග්ගොති අත්ථො. අථ වා අත්ථිකෙහි අම්හෙහි මරණෙ සති අමතෙනපි භවිතබ්බන්ති එවං කෙවලං අත්ථීති උපඤ්ඤාතං, අනුමානඤාණෙන උපගන්ත්වා ඤාතං නිබ්බානං නාම අත්ථි, තං මග්ගන්තො පරියෙසන්තොති එවම්පෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

නෙසං පරිසායාති ද්වින්නං අග්ගසාවකානං පරිවාරභූතපරිසාය. ද්වෙ අග්ගසාවකෙති සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානෙ ද්වෙ මහානුභාවෙ සාවකෙ. ඨානන්තරෙති අග්ගසාවකත්තසඤ්ඤිතෙ ඨානන්තරෙ ඨපෙසි. කස්මා පනෙත්ථ ‘‘අග්ගසාවකෙ’’ති අවත්වා ‘‘මහාසාවකෙ’’ති වුත්තං. යදි අඤ්ඤෙපි මහාථෙරා අභිඤ්ඤාතාදිගුණවිසෙසයොගෙන ‘‘මහාසාවකා’’ති වත්තබ්බතං ලභන්ති, ඉමෙයෙව පන සාවකෙසු අනඤ්ඤසාධාරණභූතා විසෙසතො ‘‘මහාසාවකා’’ති වත්තබ්බාති දස්සනත්ථං ‘‘ද්වෙපි මහාසාවකෙ’’ති වුත්තං.

191. චතුත්ථෙ යස්මා ධුතවාදධුතධම්මධුතඞ්ගානි ධුතමූලකානි, තස්මා ‘‘ධුතො වෙදිතබ්බො’’ති ආරද්ධං, තත්ථ කිලෙසෙ ධුනි ධුතවාති ධුතො, ධුතකිලෙසො පුග්ගලො, කිලෙසධුනනො වා ධම්මො, කිලෙසධුනනො ධම්මොති ච සපුබ්බභාගො අරියමග්ගො දට්ඨබ්බො. තං ධුතසඤ්ඤිතං කිලෙසධුනනධම්මං වදති, පරෙ තත්ථ පතිට්ඨාපෙතීති ධුතවාදො. චතුක්කඤ්චෙත්ථ සම්භවතීති තං දස්සෙතුං – ‘‘එත්ථ පනා’’තිආදි ආරද්ධං. තයිදන්ති නිපාතො, තස්ස සො අයන්ති අත්ථො. ධුතභූතස්ස ධුතභූතා ධම්මා ධුතධම්මා. අප්පිච්ඡතා සන්තුට්ඨිතා හෙට්ඨා වුත්තා එව ¶ . කිලෙසෙ සම්මා ලිඛති තච්ඡතීති සල්ලෙඛො, කිලෙසජෙගුච්ඡී, තස්ස භාවො සල්ලෙඛතා. ද්වීහිපි කාමෙහි විවිච්චතීති පවිවෙකො, යොනිසොමනසිකාරබහුලො පුග්ගලො, තස්ස භාවො පවිවෙකතා. ඉමිනා සරීරට්ඨපනමත්තෙන අත්ථීති ඉදමට්ඨි ත්ථ-කාරස්ස ට්ඨ-කාරං කත්වා, තස්ස භාවො ඉදමට්ඨිතා, ඉමෙහි වා කුසලධම්මෙහි අත්ථි ඉදමට්ඨි, යෙන ඤාණෙන ‘‘පබ්බජිතෙන නාම පංසුකූලිකඞ්ගාදීසු පතිට්ඨිතෙන භවිතබ්බ’’න්ති යථානුසිට්ඨං ධුතගුණෙ සමාදියති චෙව පරිහරති ච, තං ඤාණං ඉදමට්ඨිතා. තෙනාහ – ‘‘ඉදමට්ඨිතා ඤාණමෙවා’’ති. ධුතධම්මා නාමාති ධුතඞ්ගසෙවනාය පටිපක්ඛභූතානං පාපධම්මානං ධුනනවසෙන පවත්තියා ධුතොති ලද්ධනාමාය ධුතඞ්ගචෙතනාය උපකාරකා ධම්මාති කත්වා ධුතධම්මා නාම ¶ . අනුපතන්තීති තදන්තොගධා තප්පරියාපන්නා හොන්ති තදුභයස්සෙව පවත්තිවිසෙසභාවතො. පටික්ඛෙපවත්ථූසූති ධුතඞ්ගසෙවනාය පටික්ඛිපිතබ්බවත්ථූසු පහාතබ්බවත්ථූසු.

පංසුකූලිකඞ්ගං…පෙ… නෙසජ්ජිකඞ්ගන්ති උද්දෙසොපි පෙය්යාලනයෙන දස්සිතො. යදෙත්ථ වත්තබ්බං, තං සබ්බං විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.22 ආදයො) විත්ථාරතො වුත්තං. ධුතවාදග්ගහණෙනෙව ථෙරස්ස ධුතභාවොපි ගහිතො හොතීති ‘‘ධුතවාදාන’’න්තෙව වුත්තං. අයං මහාති අභිනීහාරාදිමහන්තතායපි සාසනස්ස උපකාරිතායපි අයං ථෙරො මහා, ගුණමහන්තතාය පසංසාවචනමෙව වා එතං ථෙරස්ස යදිදං මහාකස්සපොති යථා ‘‘මහාමොග්ගල්ලානො’’ති.

සත්ථු ධම්මදෙසනාය වත්ථුත්තයෙ සඤ්ජාතප්පසාදතාය උපාසකභාවෙ ඨිතත්තා වුත්තං – ‘‘උපොසථඞ්ගානි අධිට්ඨායා’’තිආදි. එතස්ස අග්ගභාවස්සාති යොජෙතබ්බං. සච්චකාරොති සච්චභාවාවහො කාරො, අවිසංවාදනවසෙන වා තදත්ථසාධනොති අත්ථො. කොලාහලන්ති කුතූහලවිප්ඵාරො. සත්ථා සත්තමෙ සත්තමෙ සංවච්ඡරෙ ධම්මං කථෙන්තො සත්තානං සවනයොග්ගං කාලං සල්ලක්ඛෙන්තො දිවා සායන්හසමයං කථෙති, රත්තියං සකලයාමං. තෙනාහ – ‘‘බ්රාහ්මණො බ්රාහ්මණෙ ආහ – ‘භොති කිං රත්තිං ධම්මං සුණිස්සසි දිවා’’’ති. විස්සාසිකොති විස්සාසිකභාවො. ‘‘තතො පට්ඨාය සො’’ති වා පාඨො.

ද්වෙ ¶ අසඞ්ඛ්යෙය්යානි පූරිතපාරමිස්සාති ඉදං සා පරම්පරාය සොතපතිතං අත්ථං ගහෙත්වා ආහ. අදින්නවිපාකස්සාති අවිපක්කවිපාකස්ස. භද්දකෙ කාලෙති යුත්තෙ කාලෙ. නක්ඛත්තන්ති නක්ඛත්තෙන ලක්ඛිතං ඡණං. තස්මිං තස්මිඤ්හි නක්ඛත්තෙ අනුභවිතබ්බඡණානි නක්ඛත්තානි නාම, ඉතරානි පන ඡණානි නාම. සම්මාපතිතදුක්ඛතො විමොචනෙන තතො නිය්යානාවහතාය ඉච්ඡිතත්ථස්ස ලභාපනතො ච නිය්යානිකං. තෙසන්ති සුවණ්ණපදුමානං. ඔලම්බකාති සුවණ්ණරතනවිචිත්තා රතනදාමා. පුඤ්ඤනියාමෙනාති පුඤ්ඤානුභාවසිද්ධෙන නියාමෙන. ස්වස්ස බාරාණසිරජ්ජං දාතුං කතොකාසො. ඵුස්සරථන්ති මඞ්ගලරථං. සෙතච්ඡත්තඋණ්හීසවාලබීජනිඛග්ගමණිපාදුකානි පඤ්චවිධං රාජකකුධභණ්ඩන්ති වදන්ති. ඉධ පන සෙතච්ඡත්තං විසුං ගහිතන්ති සීහාසනං පඤ්චමං කත්වා වදන්ති. පාරුපනකණ්ණන්ති පාරුපනවත්ථස්ස දසන්තං. දිබ්බවත්ථදායිපුඤ්ඤානුභාවචොදිතො ‘‘නනු තාතා ථූල’’න්ති ආහ. අහො තපස්සීති අහො කපණො අහං රාජාති අත්ථො. බුද්ධානං සද්දහිත්වාති බුද්ධානං සාසනං සද්දහිත්වා. චඞ්කමනසතානීති ඉති-සද්දො ආද්යත්ථො. තෙන හි අග්ගිසාලාදීනි පබ්බජිතසාරුප්පානි ඨානානි සඞ්ගණ්හාති.

සාධුකීළිතන්ති ¶ අරියානං පරිනිබ්බුතට්ඨානෙ කාතබ්බසක්කාරං වදති. නප්පමජ්ජි, නිරොගා අය්යාති පුච්ඡිතාකාරදස්සනං. පරිනිබ්බුතා දෙවාති දෙවී පටිවචනං අදාසි. පටියාදෙත්වාති නිය්යාතෙත්වා. සමණකපබ්බජ්ජන්ති සමිතපාපෙහි අරියෙහි අනුට්ඨාතබ්බපබ්බජ්ජං. සො හි රාජා පච්චෙකබුද්ධානං වෙසස්ස දිට්ඨත්තා ‘‘ඉදමෙව භද්දක’’න්ති තාදිසංයෙව ලිඞ්ගං ගණ්හි. තත්ථෙවාති බ්රහ්මලොකෙ එව. වීසතිමෙ වස්සෙ සම්පත්තෙති ආහරිත්වා සම්බන්ධො. බ්රහ්මලොකතො චවිත්වා නිබ්බත්තත්තා, බ්රහ්මචරියාධිකාරස්ස ච චිරකාලසම්භූතත්තා ‘‘එවරූපං කථං මා කථෙථා’’ති ආහ. වීසති ධරණානි නික්ඛන්ති වදන්ති, පඤ්චපලං නික්ඛන්ති අපරෙ. ඉත්ථාකරොති ඉත්ථිරතනස්ස උප්පත්තිට්ඨානං. අය්යධීතාති අම්හාකං අය්යස්ස ධීතා, භද්දකාපිලානීති අත්ථො. සමානපණ්ණන්ති සදිසපණ්ණං සදිසලෙඛං කුමාරස්ස කුමාරිකාය ච යුත්තං පණ්ණලෙඛං. තෙ පුරිසා සමාගතට්ඨානතො මගධරට්ඨෙ මහාතිත්ථගාමං මද්දරට්ඨෙ සාගලනගරඤ්ච උද්දිස්ස අපක්කමන්තා අඤ්ඤමඤ්ඤං විස්සජ්ජන්තා නාම හොන්තීති ‘‘ඉතො ච එත්තො ච පෙසෙසු’’න්ති වුත්තා.

පුප්ඵදාමන්ති හත්ථිහත්ථප්පමාණං පුප්ඵදාමං. තානීති තානි උභොහි ගන්ථාපිතානි ද්වෙ පුප්ඵදාමානි. තෙති උභො භද්දා චෙව පිප්පලිකුමාරො ච ¶ . ලොකාමිසෙනාති කාමස්සාදෙන. අසංසට්ඨාති න සංයුත්තා ඝටෙ ජලන්තෙන විය පදීපෙන අජ්ඣාසයෙ සමුජ්ජලන්තෙන විමොක්ඛබීජෙන සමුස්සාහිතචිත්තත්තා. යන්තබද්ධානීති සස්සසම්පාදනත්ථං තත්ථ තත්ථ ද්වාරකවාටයොජනවසෙන බද්ධානි නික්ඛමනතුම්බානි. කම්මන්තොති කසිකම්මකරණට්ඨානං. දාසිකගාමාති දාසානං වසනගාමා. ඔසාරෙත්වාති පක්ඛිපිත්වා. ආකප්පකුත්තවසෙනාති ආකාරවසෙන කිරියාවසෙන. අනනුච්ඡවිකන්ති පබ්බජිතභාවස්ස අනනුරූපං. තස්ස මත්ථකෙති ද්වෙධාපථස්ස ද්විධාභූතට්ඨානෙ. එතෙසං සඞ්ගහං කාතුං වට්ටතීති නිසීදතීති සම්බන්ධො. සා පන තත්ථ සත්ථු නිසජ්ජා එදිසීති දස්සෙතුං – ‘‘නිසීදන්තො පනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ යා බුද්ධානං අපරිමිතකාලසම්භූතාචින්තෙය්යාපරිඤ්ඤෙය්යපුඤ්ඤසම්භාරූපචයනිබ්බත්තා රූපප්පභාවබුද්ධගුණවිජ්ජොතිතා ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණඅසීතිඅනුබ්යඤ්ජනසමුජ්ජලිතා බ්යාමප්පභාකෙතුමාලාලඞ්කතා සභාවසිද්ධිතාය අකිත්තිමා රූපකායසිරී, තංයෙව මහාකස්සපස්ස අදිට්ඨපුබ්බප්පසාදසංවද්ධනත්ථං අනිග්ගූහිත්වා නිසින්නො භගවා ‘‘බුද්ධවෙසං ගහෙත්වා…පෙ… නිසීදී’’ති වුත්තො. අසීතිහත්ථප්පදෙසං බ්යාපෙත්වා පවත්තියා අසීතිහත්ථාති වුත්තා. සතසාඛොති බහුසාඛො අනෙකසාඛො. සුවණ්ණවණ්ණොව අහොසි නිරන්තරං බුද්ධරස්මීහි සමන්තතො සමොකිණ්ණභාවතො.

තීසු ඨානෙසූති දූරතො නාතිදූරෙ ආසන්නෙති තීසු ඨානෙසු. තීහි ඔවාදෙහීති ‘‘තස්මාතිහ තෙ, කස්සප, එවං සික්ඛිතබ්බං ‘තිබ්බං මෙ හිරොත්තප්පං පච්චුපට්ඨිතං භවිස්සති ථෙරෙසු නවෙසු ¶ මජ්ඣිමෙසූ’ති. එවඤ්හි තෙ, කස්සප, සික්ඛිතබ්බං. තස්මාතිහ තෙ, කස්සප, එවං සික්ඛිතබ්බං ‘යං කිඤ්චි ධම්මං සුණිස්සාමි කුසලූපසංහිතං, සබ්බං තං අට්ඨිං කත්වා මනසි කරිත්වා සබ්බං චෙතසා සමන්නාහරිත්වා ඔහිතසොතො ධම්මං සුණිස්සාමී’ති, එවඤ්හි තෙ, කස්සප, සික්ඛිතබ්බං. තස්මාතිහ තෙ, කස්සප, එවං සික්ඛිතබ්බං ‘සාතසහගතා ච මෙ කායගතාසති න විජහිස්සතී’ති, එවඤ්හි තෙ, කස්සප, සික්ඛිතබ්බ’’න්ති (සං. නි. 2.154) ඉමෙහි තීහි ඔවාදෙහි. එත්ථ හි භගවා පඨමං ඔවාදං ථෙරස්ස බ්රාහ්මණජාතිකත්තා ජාතිමානප්පහානත්ථමභාසි, දුතියං බාහුසච්චං නිස්සාය උප්පජ්ජනකඅහංකාරප්පහානත්ථං, තතියං උපධිසම්පත්තිං නිස්සාය උප්පජ්ජනකඅත්තසිනෙහප්පහානත්ථං ¶ . මුදුකා ඛො ත්යායන්ති මුදුකා ඛො තෙ අයං. කස්මා පන භගවා එවමාහ? ථෙරෙන සහ චීවරං පරිවත්තෙතුකාමතාය. කස්මා පරිවත්තෙතුකාමො ජාතොති? ථෙරං අත්තනො ඨානෙ ඨපෙතුකාමතාය. කිං සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානා නත්ථීති? අත්ථි, එවං පනස්ස අහොසි ‘‘ඉමෙන චිරං ඨස්සන්ති, කස්සපො පන වීසතිවස්සසතායුකො, සො මයි පරිනිබ්බුතෙ සත්තපණ්ණිගුහායං වසිත්වා ධම්මවිනයසඞ්ගහං කත්වා මම සාසනං පඤ්චවස්සසහස්සපරිමාණකාලප්පවත්තනකං කරිස්සතීති අත්තනො ඨානෙ ඨපෙසි. එවං භික්ඛූ කස්සපස්ස සුස්සූසිතබ්බං මඤ්ඤිස්සන්තී’’ති. තස්මා එවමාහ.

චන්දූපමොති චන්දසදිසො හුත්වා. කිං පරිමණ්ඩලතාය? නො, අපිච ඛො යථා චන්දො ගගනතලං පක්ඛන්දමානො න කෙනචි සද්ධිං සන්ථවං වා සිනෙහං වා ආලයං වා කරොති, න ච න හොති මහාජනස්ස පියො මනාපො, අයම්පි එවං කෙනචි සද්ධිං සන්ථවාදීනං අකරණෙන බහුජනස්ස පියො මනාපො චන්දූපමො හුත්වා ඛත්තියකුලාදීනි චත්තාරි කුලානි උපසඞ්කමතීති අත්ථො. අපකස්සෙව කායං අපකස්ස චිත්තන්ති තෙනෙව සන්ථවාදීනං අකරණෙන කායඤ්ච චිත්තඤ්ච අපකඩ්ඪිත්වා, අපනෙත්වාති අත්ථො. නිච්චං නවොති නිච්චනවකොව, ආගන්තුකසදිසො හුත්වාති අත්ථො. ආගන්තුකො හි පටිපාටියා සම්පත්තගෙහං පවිසිත්වා සචෙ නං ඝරසාමිකා දිස්වා ‘‘අම්හාකම්පි පුත්තභාතරො විප්පවාසං ගන්ත්වා එවං විචරිංසූ’’ති අනුකම්පමානා නිසීදාපෙත්වා භොජෙන්ති, භුත්තමත්තොයෙව ‘‘තුම්හාකං භාජනං ගණ්හථා’’ති උට්ඨාය පක්කමති, න තෙහි සද්ධිං සන්ථවං වා කරොති, කිච්චකරණීයානි වා සංවිදහති, එවමයම්පි පටිපාටියා සම්පත්තං ඝරං පවිසිත්වා යං ඉරියාපථෙ පසන්නා මනුස්සා දෙන්ති, තං ගහෙත්වා ඡින්නසන්ථවො තෙසං කිච්චකරණීයෙ අබ්යාවටො හුත්වා නික්ඛමතීති දීපෙති.

අප්පගබ්භොති නප්පගබ්භො, අට්ඨට්ඨානෙන කායපාගබ්භියෙන, චතුට්ඨානෙන වචීපාගබ්භියෙන, අනෙකට්ඨානෙන මනොපාගබ්භියෙන ච විරහිතොති අත්ථො. අට්ඨට්ඨානං කායපාගබ්භියං නාම සඞ්ඝගණපුග්ගලභොජනසාලජන්තාඝරනහානතිත්ථභික්ඛාචාරමග්ගෙසු ¶ අන්තරඝරපවෙසනෙ ච කායෙන අප්පතිරූපකරණං. චතුට්ඨානං වචීපාගබ්භියං නාම සඞ්ඝගණපුග්ගලඅන්තරඝරෙසු අප්පතිරූපවාචානිච්ඡාරණං. අනෙකට්ඨානං මනොපාගබ්භියං නාම තෙසු තෙසු ¶ ඨානෙසු කායවාචාහි අජ්ඣාචාරං අනාපජ්ජිත්වාපි මනසා කාමවිතක්කාදීනං විතක්කනං. සබ්බෙසම්පි ඉමෙසං පාගබ්භියානං අභාවෙන අප්පගබ්භො හුත්වා කුලානි උපසඞ්කමතීති අත්ථො. කස්සපසංයුත්තෙන ච චන්දූපමප්පටිපදාදිථෙරස්ස ධුතවාදෙසු අග්ගභාවස්ස බොධිතත්තා වුත්තං ‘‘එතදෙව කස්සපසංයුත්තං අට්ඨුප්පත්තිං කත්වා’’ති.

192. පඤ්චමෙ භොජනපපඤ්චමත්තන්ති ගොචරගාමෙ පිණ්ඩාය චරණාහාරපරිභොගසඤ්ඤිතං භොජනපපඤ්චමත්තං. දීපරුක්ඛානන්ති ලොහදන්තකට්ඨමයානං මහන්තානං දීපරුක්ඛානං. ලොහමයෙසුපි හි තෙසු දීපාධාරෙසු දීපරුක්ඛකාති රුළ්හිරෙසා දට්ඨබ්බා. ඔලම්බකදීපමණ්ඩලදීපසඤ්චරණදීපාදිකා සෙසදීපා.

අනුපරියායි පදක්ඛිණකරණවසෙන. අහං තෙනාති යෙන තුය්හං අත්ථො, අහං තෙන පවාරෙමි, තස්මා තං ආහරාපෙත්වා ගණ්හාති අත්ථො. සුවණ්ණපාතියංයෙවස්ස භත්තං උප්පජ්ජීති දෙවතානුභාවෙන උප්පජ්ජි, න කිඤ්චි පචනකිච්චං අත්ථි. සත්ත මහාපුරිසවිතක්කෙ විතක්කෙසීති ‘‘අප්පිච්ඡස්සායං ධම්මො, නායං ධම්මො මහිච්ඡස්සා’’තිආදිකෙ සත්ත මහාපුරිසවිතක්කෙ විතක්කෙසි. අට්ඨමෙති ‘‘නිප්පපඤ්චාරාමස්සායං ධම්මො, නායං ධම්මො පපඤ්චාරාමස්සා’’ති එතස්මිං පුරිසවිතක්කෙ.

මම සඞ්කප්පමඤ්ඤායාති ‘‘අප්පිච්ඡස්සායං ධම්මො, නායං ධම්මො මහිච්ඡස්සා’’තිආදිනා (දී. නි. 3.358; අ. නි. 8.30) මහාපුරිසවිතක්කවසෙන ආරද්ධමත්තං මත්ථකං පාපෙතුං අසමත්ථභාවෙන ඨිතං මම සඞ්කප්පං ජානිත්වා. මනොමයෙනාති මනොමයෙන විය මනසා නිම්මිතසදිසෙන, පරිණාමිතෙනාති අත්ථො. ඉද්ධියාති ‘‘අයං කායො ඉදං චිත්තං විය හොතූ’’ති එවං පවත්තාය අධිට්ඨානිද්ධියා.

යදා මෙ අහු සඞ්කප්පොති යස්මිං කාලෙ මය්හං ‘‘කීදිසො නු ඛො අට්ඨමො මහාපුරිසවිතක්කො’’ති පරිවිතක්කො අහොසි, යදා මෙ අහු සඞ්කප්පො, තතො මම සඞ්කප්පමඤ්ඤාය ¶ ඉද්ධියා උපසඞ්කමි, උත්තරි දෙසයීති යොජනා. උත්තරි දෙසයීති ‘‘නිප්පපඤ්චාරාමස්සායං ධම්මො නිප්පපඤ්චරතිනො ¶ , නායං ධම්මො පපඤ්චාරාමස්ස පපඤ්චරතිනො’’ති (දී. නි. 3.358; අ. නි. 8.30) ඉමං අට්ඨමං මහාපුරිසවිතක්කං පූරෙන්තො උපරි දෙසයි. තං පන දෙසිතං දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘නිප්පපඤ්චරතො බුද්ධො, නිප්පපඤ්චමදෙසයී’’ති, පපඤ්චා නාම රාගාදයො කිලෙසා, තෙසං වූපසමනතාය තදභාවතො ච ලොකුත්තරධම්මා නිප්පපඤ්චා නාම. යථා තං පාපුණාති, තථා ධම්මං දෙසෙසි, සාමුක්කංසිකං චතුසච්චදෙසනං අදෙසයීති අත්ථො.

තස්සාහං ධම්මමඤ්ඤායාති තස්ස සත්ථු දෙසනාධම්මං ජානිත්වා. විහාසින්ති යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජන්තො විහරිං. සාසනෙ රතොති සික්ඛත්තයසඞ්ගහෙ සාසනෙ අභිරතො. තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තාති පුබ්බෙනිවාසඤාණං, දිබ්බචක්ඛුඤාණං, ආසවක්ඛයඤාණන්ති ඉමා තිස්සො විජ්ජා මයා අනුප්පත්තා සච්ඡිකතා. තතො එව කතං බුද්ධස්ස සාසනං, අනුසිට්ඨි ඔවාදො අනුට්ඨිතොති අත්ථො.

193. ඡට්ඨෙ උච්ච-සද්දෙන සමානත්ථො උච්චා-සද්දොති ආහ – ‘‘උච්චාකුලිකානන්ති උච්චෙ කුලෙ ජාතාන’’න්ති. කාළී සා දෙවීති කාළවණ්ණතාය කාළී සා දෙවී. කුලානුක්කමෙන රජ්ජානුප්පත්ති මහාකුලිනස්සෙවාති වුත්තං – ‘‘සොයෙව චා’’තිආදි.

194. සත්තමෙ රිත්තකොති දෙය්යවත්ථුරහිතො. ගුණෙ ආවජ්ජෙත්වාති භගවතො රූපගුණෙ චෙව ආකප්පසම්පදාදිගුණෙ ච අත්තනො අධිප්පායං ඤත්වා අම්බපක්කස්ස පටිග්ගහණං පරිභුඤ්ජනන්ති එවමාදිකෙ යථාඋපට්ඨිතෙ ගුණෙ ආවජ්ජෙත්වා.

195. අට්ඨමෙ අභීතනාදභාවෙන සීහස්ස විය නාදො සීහනාදො, සො එතෙසං අත්ථීති සීහනාදිකා, තෙසං සීහනාදිකානං. ගරහිතබ්බපසංසිතබ්බධම්මෙ යාථාවතො ජානන්තස්සෙව ගරහා පසංසා ¶ ¶ ච යුත්තරූපාති ආහ – ‘‘බුද්ධා ච නාමා’’තිආදි. ඛීණා ජාතීතිආදීහි පච්චවෙක්ඛණඤාණස්ස භූමිං දස්සෙති. තෙන හි ඤාණෙන අරියසාවකො පච්චවෙක්ඛන්තො ‘‘ඛීණා ජාතී’’තිආදිං පජානාති. කතමා පනස්ස ජාති ඛීණා, කථඤ්ච පජානාතීති? න තාවස්ස අතීතා ඛීණා පුබ්බෙව ඛීණත්තා, න අනාගතා අනාගතෙ වායාමාභාවතො, න පච්චුප්පන්නා විජ්ජමානත්තා. යා පන මග්ගස්ස අභාවිතත්තා උප්පජ්ජෙය්ය එකචතුපඤ්චවොකාරභවෙසු එකචතුපඤ්චක්ඛන්ධප්පභෙදා ජාති, සා මග්ගස්ස භාවිතත්තා අනුප්පාදධම්මතං ආපජ්ජනෙන ඛීණා. තං සො මග්ගභාවනාය පහීනකිලෙසෙ පච්චවෙක්ඛිත්වා ‘‘කිලෙසාභාවෙ විජ්ජමානම්පි කම්මං ආයතිං අප්පටිසන්ධිකං හොතී’’ති ජානන්තො පජානාති.

වුසිතන්ති වුට්ඨං පරිවුට්ඨං, කතං චරිතං නිට්ඨිතන්ති අත්ථො. බ්රහ්මචරියන්ති මග්ගබ්රහ්මචරියං. පුථුජ්ජනකල්යාණකෙන හි සද්ධිං සත්ත සෙක්ඛා මග්ගබ්රහ්මචරියං වසන්ති නාම, ඛීණාසවො වුට්ඨවාසො. තස්මා අරියසාවකො අත්තනො බ්රහ්මචරියවාසං පච්චවෙක්ඛන්තො ‘‘වුසිතං බ්රහ්මචරිය’’න්ති පජානාති. කතං කරණීයන්ති චතූසු සච්චෙසු චතූහි මග්ගෙහි පරිඤ්ඤාපහානසච්ඡිකිරියාභාවනාභිසමයවසෙන සොළසවිධං කිච්චං නිට්ඨාපිතන්ති අත්ථො. පුථුජ්ජනකල්යාණකාදයො හි තං කිච්චං කරොන්ති, ඛීණාසවො කතකරණීයො. තස්මා අරියසාවකො අත්තනො කරණීයං පච්චවෙක්ඛන්තො ‘‘කතං කරණීය’’න්ති පජානාති. නාපරං ඉත්ථත්තායාති ඉදානි පුන ඉත්ථභාවාය එවං සොළසවිධකිච්චභාවාය, කිලෙසක්ඛයාය වා මග්ගභාවනාය කිච්චං මෙ නත්ථීති පජානාති. අථ වා ඉත්ථත්තායාති ඉත්ථභාවතො ඉමස්මා එවංපකාරා ඉදානි වත්තමානක්ඛන්ධසන්තානා අපරං ඛන්ධසන්තානං මය්හං නත්ථි, ඉමෙ පන පඤ්චක්ඛන්ධා පරිඤ්ඤාතා තිට්ඨන්ති ඡින්නමූලකා රුක්ඛා විය, තෙ චරිමකවිඤ්ඤාණනිරොධෙන අනුපාදානො විය ජාතවෙදො නිබ්බායිස්සන්තීති පජානාති.

මන්තාණිපුත්තපුණ්ණත්ථෙරවත්ථු

196. නවමෙ අට්ඨාරසසුපි විජ්ජාට්ඨානෙසු නිප්ඵත්තිං ගතත්තා ‘‘සබ්බසිප්පෙසු කොවිදො හුත්වා’’ති වුත්තං. අභිදයාඅබ්භඤ්ඤාවහස්සෙව ධම්මස්ස තත්ථ උපලබ්භනතො ‘‘මොක්ඛධම්මං අදිස්වා’’ති වුත්තං. තෙනාහ – ‘‘ඉදං වෙදත්තයං නාමා’’තිආදි ¶ . තථා හි අනෙන දුග්ගතිපරිමුච්චනම්පි දුල්ලභං, අභිඤ්ඤාපරිවාරානං අට්ඨන්නං සමාපත්තීනං ලාභිතාය සයං එකදෙසෙන උපසන්තො පරමුක්කංසගතං උත්තමදමථසමථං අනඤ්ඤසාධාරණං භගවන්තං සම්භාවෙන්තො ‘‘අයං පුරිසො’’තිආදිමාහ. පිටකානි ගහෙත්වා ආගච්ඡන්තීති ඵලභාජනානි ගහෙත්වා අස්සාමිකාය ¶ ආගච්ඡන්ති. බුද්ධානන්ති ගාරවවසෙන බහුවචනනිද්දෙසො කතො. පරිභුඤ්ජීති දෙවතාහි පක්ඛිත්තදිබ්බොජං වනමූලඵලාඵලං පරිභුඤ්ජි. පත්තෙ පතිට්ඨාපිතසමනන්තරමෙව හි දෙවතා තත්ථ දිබ්බොජං පක්ඛිපිංසු. සම්මසිත්වාති පච්චවෙක්ඛිත්වා, පරිවත්තෙත්වාති ච වදන්ති. අරහත්තං පාපුණිංසූති මහාදෙවත්ථෙරස්ස අනුමොදනකථාය අනුපුබ්බිකථාසක්ඛිකාය සුවිසොධිතචිත්තසන්තානා අරහත්තං පාපුණිංසු.

දසහි කථාවත්ථූහීති අප්පිච්ඡකථා සන්තුට්ඨිකථා පවිවෙකකථා අසංසග්ගකථා වීරියාරම්භකථා සීලසම්පදාකථා සමාධිසම්පදාකථා පඤ්ඤාසම්පදාකථා විමුත්තිසම්පදාකථා විමුත්තිඤාණදස්සනසම්පදාකථාති ඉමෙහි දසහි කථාවත්ථූහි. ජාතිභූමිරට්ඨවාසිනොති ජාතිභූමිවන්තදෙසවාසිනො, සත්ථු ජාතදෙසවාසිනොති අත්ථො. සීසානුලොකිකොති පුරතො ගච්ඡන්තස්ස සීසං අනු අනු පස්සන්තො. ඔකාසං සල්ලක්ඛෙත්වාති සාකච්ඡාය අවසරං සල්ලක්ඛෙත්වා. සත්තවිසුද්ධික්කමං පුච්ඡීති ‘‘කිං නු ඛො, ආවුසො, සීලවිසුද්ධත්ථං භගවති බ්රහ්මචරියං වුස්සතී’’තිආදිනා (ම. නි. 1.257) සත්ත විසුද්ධියො පුච්ඡි. ධම්මකථිකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි සවිසෙසෙන දසකථාවත්ථුලාභිතාය.

197. දසමෙ සංඛිත්තෙන කථිතධම්මස්සාති මධුපිණ්ඩිකසුත්තන්තදෙසනාසු විය සඞ්ඛෙපෙන දෙසිතධම්මස්ස. තං දෙසනං විත්ථාරෙත්වාති තං සඞ්ඛෙපදෙසනං ආයතනාදිවසෙන විත්ථාරෙත්වා. අත්ථං විභජමානානන්ති තස්සා සඞ්ඛෙපදෙසනාය අත්ථං විභජිත්වා කථෙන්තානං. අත්ථවසෙන වාති ‘‘එත්තකා එතස්ස අත්ථා’’ති අත්ථවසෙන වා දෙසනං පූරෙතුං සක්කොන්ති. බ්යඤ්ජනවසෙන වාති ‘‘එත්තකානි එත්ථ බ්යඤ්ජනානි දෙසනාවසෙන වත්තබ්බානී’’ති බ්යඤ්ජනවසෙන වා පූරෙතුං සක්කොන්ති. අයං පන මහාකච්චානත්ථෙරො උභයවසෙනපි සක්කොති තස්ස සඞ්ඛෙපෙන උද්දිට්ඨස්ස විත්ථාරෙන සත්ථු අජ්ඣාසයානුරූපං ¶ දෙසනතො, තස්මා තත්ථ අග්ගොති වුත්තො. වුත්තනයෙනෙවාති ‘‘පාතොව සුභොජනං භුඤ්ජිත්වා උපොසථඞ්ගානි අධිට්ඨායා’’තිආදිනා හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව. අඤ්ඤෙහීති අඤ්ඤාසං ඉත්ථීනං කෙසෙහි අතිවිය දීඝා. න කෙවලඤ්ච දීඝා එව, අථ ඛො සිනිද්ධනීලමුදුකඤ්චිකා ච. නික්කෙසීති අප්පකෙසී යථා ‘‘අනුදරා කඤ්ඤා’’ති.

පණියන්ති වික්කෙතබ්බභණ්ඩං. ආවජ්ජෙත්වාති උපනිස්සයං කෙසානං පකතිභාවාපත්තිඤ්ච ආවජ්ජෙත්වා. ගාරවෙනාති මුණ්ඩසීසාපි ථෙරෙ ගාරවෙන එකවචනෙනෙව ආගන්ත්වා. නිමන්තෙත්වාති ස්වාතනාය ¶ නිමන්තෙත්වා. ඉමිස්සා ඉත්ථියාති යථාවුත්තසෙට්ඨිධීතරමාහ. දිට්ඨධම්මිකොවාති අවධාරණං අට්ඨානපයුත්තං, දිට්ඨධම්මිකො යසපටිලාභොව අහොසීති අත්ථො. යසපටිලාභොති ච භවසම්පත්තිපටිලාභො. සත්තසු හි ජවනචෙතනාසු පඨමා දිට්ඨධම්මවෙදනීයඵලා, පච්ඡිමා උපපජ්ජවෙදනීයඵලා, මජ්ඣෙ පඤ්ච අපරාපරියවෙදනීයඵලා, තස්මා පඨමං එකං චෙතනං ඨපෙත්වා සෙසා යථාසකං පරිපුණ්ණඵලදායිනො හොන්ති, පඨමචෙතනාය පන දිට්ඨධම්මිකො යසපටිලාභොව අහොසි.

පඨමඑතදග්ගවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

198-200. දුතියස්ස ¶ පඨමෙ මනෙන නිබ්බත්තිතන්ති අභිඤ්ඤාමනෙන උප්පාදිතං. මනෙන කතකායොති අභිඤ්ඤාචිත්තෙන දෙසන්තරං පත්තකායො. මනෙන නිබ්බත්තිතකායොති අභිඤ්ඤාමනසා නිම්මිතකායො ‘‘අඤ්ඤං කායං අභිනිම්මිනාතී’’තිආදීසු (දී. නි. 1.236-237; පටි. ම. 3.14) විය. එකසදිසෙයෙවාති අත්තසදිසෙයෙව. එකවිධමෙවාති අත්තනා කතප්පකාරමෙව. එතප්පරමො හි යෙභුය්යෙන සාවකානං ඉද්ධිනිම්මානවිධි. අග්ගො නාම ජාතො එකදෙසෙන සත්ථු ඉද්ධිනිම්මානානුවිධානතො.

ලාභිතායාති ¶ එත්ථ ලාභීති ඊකාරො අතිසයත්ථො. තෙන ථෙරස්ස චතුන්නං රූපාවචරජ්ඣානානං අතිසයෙන සවිසෙසලාභිතං දස්සෙති. අරූපාවචරජ්ඣානානං ලාභිතායාති එත්ථාපි එසෙව නයො. න කෙවලඤ්චෙතා චෙතොසඤ්ඤාවිවට්ටකුසලතා රූපාරූපජ්ඣානලාභිතාය එව, අථ ඛො ඉමෙහිපි කාරණෙහීති දස්සෙතුං – ‘‘චූළපන්ථකො චා’’තිආදි වුත්තං. චෙතොති චෙත්ථ චිත්තසීසෙන සමාධි වුත්තො, තස්මා චෙතසො සමාධිස්ස විවට්ටනං චෙතොවිවට්ටො, එකස්මිංයෙවාරම්මණෙ සමාධිචිත්තං විවට්ටෙත්වා හෙට්ඨිමස්ස හෙට්ඨිමස්ස උපරූපරි හාපනතො රූපාවචරජ්ඣානලාභී චෙතොවිවට්ටකුසලො නාම. ‘‘සබ්බසො රූපසඤ්ඤාන’’න්තිආදිනා (ධ. ස. 265) වුත්තසඤ්ඤා අතික්කමිත්වා ‘‘ආකාසානඤ්චායතනසඤ්ඤාසහගතං…පෙ… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසඤ්ඤාසහගත’’න්ති (ධ. ස. 265-268) සඤ්ඤාසීසෙන වුත්තජ්ඣානානං විවට්ටකුසලො, තථා ඉත්ථිපුරිසාදිසඤ්ඤා නිච්චසඤ්ඤාදිතො චිත්තං විවට්ටෙත්වා කෙවලෙ රූපාරූපධම්මමත්තෙ අසඞ්ඛතෙ නිබ්බානෙ ච විසෙසතො වට්ටනතො ච සුඤ්ඤතානුපස්සනාබහුලො සඤ්ඤාවිවට්ටකුසලො. සමාධිකුසලතාය චෙතොවිවට්ටකුසලතා තබ්බහුලවිහාරිතාය. තථා විපස්සනාකුසලතාය සඤ්ඤාවිවට්ටකුසලතා. එකොති චූළපන්ථකත්ථෙරං වදති. සමාධිලක්ඛණෙති සවිතක්කසවිචාරාදිසමාධිසභාවෙ. පුන එකොති මහාපන්ථකත්ථෙරමාහ. විපස්සනාලක්ඛණෙති සත්තඅනුපස්සනා අට්ඨාරසමහාවිපස්සනාදිවිපස්සනාසභාවෙ. සමාධිගාළ්හොති සමාධිස්මිං ඔගාළ්හචිත්තො සුභාවිතභාවනතා. අඞ්ගසංඛිත්තෙති ¶ චතුරඞ්ගිකතිවඞ්ගිකාදිවසෙන ඣානඞ්ගානං සඞ්ඛිපනෙ. ආරම්මණසංඛිත්තෙති කසිණුග්ඝාටිමාකාසාදිනිබ්බත්තනෙන කසිණාදිආරම්මණානං සංඛිපනෙ. අඞ්ගවවත්ථාපනෙති විතක්කාදීනං ඣානඞ්ගානං වවත්ථාපනෙ. ආරම්මණවවත්ථාපනෙති පථවීකසිණාදිජ්ඣානාරම්මණානං වවත්ථාපනෙ.

ඣානඞ්ගෙහීති රූපාවචරජ්ඣානඞ්ගෙහි, ඣානඞ්ගානෙව ඣානං. පුන ඣානඞ්ගෙහීති අරූපාවචරජ්ඣානඞ්ගෙහි. භාතාති ජෙට්ඨභාතා. අස්සාති කුටුම්බියස්ස. සුවණ්ණපූජන්ති සොවණ්ණමයං පුප්ඵපූජං කත්වා. දෙවපුරෙති තාවතිංසභවනෙ සුදස්සනමහානගරෙ. අග්ගද්වාරෙනාති තස්මිං දිවසෙ අග්ගං සබ්බපඨමං විවටෙන නගරද්වාරෙන නික්ඛමිත්වා.

කොකනදන්ති ¶ පදුමවිසෙසනං යථා ‘‘කොකාසක’’න්ති. තං කිර බහුපත්තං වණ්ණසම්පන්නං අතිසුගන්ධඤ්ච හොති. ‘‘කොකනදං නාම සෙතපදුම’’න්තිපි වදන්ති. පාතොති පගෙව. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – යථා කොකනදසඞ්ඛාතං පදුමං පාතො සූරියුග්ගමනවෙලායං ඵුල්ලං විකසිතං අවීතගන්ධං සියා විරොචමානං, එවං සරීරගන්ධෙන ගුණගන්ධෙන ච සුගන්ධං සරදකාලෙ අන්තලික්ඛෙ ආදිච්චමිව අත්තනො තෙජසා තපන්තං අඞ්ගෙහි නිච්ඡරණකජුතියා අඞ්ගීරසං සම්මාසම්බුද්ධං පස්සාති.

චූළපන්ථකො කිර කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ පබ්බජිත්වා පඤ්ඤවා හුත්වා අඤ්ඤතරස්ස දන්ධභික්ඛුනො උද්දෙසගහණකාලෙ පරිහාසකෙළිං අකාසි. සො භික්ඛු තෙන පරිහාසෙන ලජ්ජිතො නෙව උද්දෙසං ගණ්හි, න සජ්ඣායමකාසි. තෙන කම්මෙනායං පබ්බජිත්වාව දන්ධො ජාතො, තස්මා ගහිතගහිතපදං උපරිඋපරිපදං ගණ්හන්තස්ස නස්සති. ඉද්ධියා අභිසඞ්ඛරිත්වා සුද්ධං චොළඛණ්ඩං අදාසීති තස්ස පුබ්බහෙතුං දිස්වා තදනුරූපෙ කම්මට්ඨානෙ නියොජෙන්තො සුද්ධං චොළඛණ්ඩං අදාසි. සො කිර පුබ්බෙ රාජා හුත්වා නගරං පදක්ඛිණං කරොන්තො නලාටතො සෙදෙ මුච්චන්තෙ පරිසුද්ධෙන සාටකෙන නලාටං පුඤ්ඡි, සාටකො කිලිට්ඨො අහොසි. සො ‘‘ඉමං සරීරං නිස්සාය එවරූපො පරිසුද්ධසාටකො පකතිං ජහිත්වා කිලිට්ඨො ජාතො, අනිච්චා වත සඞ්ඛාරා’’ති අනිච්චසඤ්ඤං පටිලභි. තෙන කාරණෙනස්ස රජොහරණමෙව පච්චයො ජාතො.

ලොමානීති චොළඛණ්ඩතන්තගතඅංසුකෙ වදති. ‘‘කිලිට්ඨධාතුකානී’’ති කිලිට්ඨසභාවානි. එවංගතිකමෙවාති ඉදං චිත්තම්පි භවඞ්ගවසෙන පකතියා පණ්ඩරං පරිසුද්ධං රාගාදිසම්පයුත්තධම්මවසෙන සංකිලිට්ඨං ජාතන්ති දස්සෙති. නක්ඛත්තං සමානෙත්වාති නක්ඛත්තං සමන්නාහරිත්වා, ආවජ්ජෙත්වාති අත්ථො ¶ . බිළාරස්සත්ථායාති බිළාරස්ස ගොචරත්ථාය. ජලපථකම්මිකෙනාති සමුද්දකම්මිකෙන. චාරින්ති ඛාදිතබ්බතිණං. සච්චකාරන්ති සච්චභාවාවහං කාරං, ‘‘අත්තනා ගහිතෙ භණ්ඩෙ අඤ්ඤෙසං න දාතබ්බ’’න්ති වත්වා දාතබ්බලඤ්ජන්ති වුත්තං හොති. තතියෙන පටිහාරෙනාති තතියෙන සාසනෙන. පත්තිකා හුත්වාති සාමිනො හුත්වා.

අප්පකෙනපීති ථොකෙනපි පරිත්තෙනපි. මෙධාවීති පඤ්ඤවා. පාභතෙනාති භණ්ඩමූලෙන. විචක්ඛණොති වොහාරකුසලො. සමුට්ඨාපෙති අත්තානන්ති මහන්තං ධනං යසඤ්ච උප්පාදෙත්වා තත්ථ අත්තානං සණ්ඨපෙති පතිට්ඨාපෙති ¶ . යථා කිං? අණුං අග්ගිංව සන්ධමං, යථා පණ්ඩිතො පුරිසො පරිත්තකං අග්ගිං අනුක්කමෙන ගොමයචුණ්ණාදීනි පක්ඛිපිත්වා මුඛවාතෙන ධමෙන්තො සමුට්ඨාපෙති වඩ්ඪෙති, මහන්තං අග්ගික්ඛන්ධං කරොති, එවමෙව පණ්ඩිතො ථොකම්පි පාභතං ලභිත්වා නානාඋපායෙහි පයොජෙත්වා ධනඤ්ච යසඤ්ච වඩ්ඪෙති, වඩ්ඪෙත්වා පුන තත්ථ අත්තානං පතිට්ඨාපෙති. තාය එව වා පන ධනස්ස මහන්තතාය අත්තානං සමුට්ඨාපෙති, අභිඤ්ඤාතං පාකටං කරොතීති අත්ථො.

201-202. තතියෙ රණාති හි රාගාදයො කිලෙසා වුච්චන්තීති ‘‘සරණා ධම්මා’’තිආදීසු (ධ. ස. 100 දුකමාතිකා) රාගාදයො කිලෙසා ‘‘රණා’’ති වුච්චන්ති. රණන්ති එතෙහීති රණා. යෙහි අභිභූතා සත්තා නානප්පකාරෙන කන්දන්ති පරිදෙවන්ති, තස්මා තෙ රාගාදයො ‘‘රණා’’ති වුත්තා. දෙසිතනියාමතො අනොක්කමිත්වාති දෙසිතානොක්කමනතො අනුපගන්ත්වා දෙසෙති, සත්ථාරා දෙසිතනියාමෙනෙව අනොදිස්සකං කත්වා ධම්මං දෙසෙතීති වුත්තං හොති. එවන්ති එවං මෙත්තාඣානතො වුට්ඨාය භික්ඛාගහණෙ සති. භික්ඛාදායකානං මහප්ඵලං භවිස්සතීති ඉදං චූළච්ඡරාසඞ්ඝාතසුත්තෙන (අ. නි. 1.51 ආදයො) දීපෙතබ්බං. අච්ඡරාසඞ්ඝාතමත්තම්පි හි කාලං මෙත්තචිත්තං ආසෙවන්තස්ස භික්ඛුනො දින්නදානං මහප්ඵලං හොති මහානිසංසං, තෙන ච සො අමොඝං රට්ඨපිණ්ඩං භුඤ්ජතීති අයමත්ථො තත්ථ ආගතොයෙව. නිමිත්තං ගණ්හිත්වාති ආකාරං සල්ලක්ඛෙත්වා.

203. පඤ්චමෙ වනසභාගන්ති සභාගං වනං, සභාගන්ති ච සප්පායන්ති අත්ථො. යඤ්හි පකතිවිරුද්ධං ¶ බ්යාධිවිරුද්ධඤ්ච න හොති, තං ‘‘සභාග’’න්ති වුච්චති. උදකසභාගන්තිආදීසුපි ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. කල්යාණකම්මායූහනක්ඛණොති කල්යාණකම්මූපචයස්ස ඔකාසො. තිණ්ණං භාතිකානන්ති උපතිස්සො, චුන්දො, උපසෙනොති ඉමෙසං තිණ්ණං ජෙට්ඨභාතිකානං. තිස්සන්නඤ්ච භගිනීනන්ති චාලා, උපචාලා, සීසුපචාලාති ඉමෙසං තිස්සන්නං ජෙට්ඨභගිනීනං. එත්ථ ච සාරිපුත්තත්ථෙරො සයං පබ්බජිත්වා ¶ චාලා, උපචාලා, සීසුපචාලාති තිස්සො භගිනියො, චුන්දො උපසෙනොති ඉමෙ භාතරො පබ්බාජෙසි, රෙවතකුමාරො එකොව ගෙහෙ අවසිස්සති. තෙන වුත්තං – ‘‘අම්හාකං…පෙ… පබ්බාජෙන්තී’’ති. මහල්ලකතරාති වුද්ධතරා. ඉදඤ්ච කුමාරිකාය චිරජීවිතං අභිකඞ්ඛමානා ආහංසු. සා කිර තස්ස අය්යිකා වීසතිවස්සසතිකා ඛණ්ඩදන්තා පලිතකෙසා වලිත්තචා තිලකාහතගත්තා ගොපානසිවඞ්කා අහොසි. විධාවනිකන්ති විධාවනකීළිකං. තිස්සන්නං සම්පත්තීනන්ති අනුස්සවවසෙන මනුස්සදෙවමොක්ඛසම්පත්තියො සන්ධාය වදති, මනුස්සදෙවබ්රහ්මසම්පත්තියො වා. සීවලිස්ස පුඤ්ඤං වීමංසිස්සාමාති ‘‘සීවලිනා කතපුඤ්ඤස්ස විපාකදානට්ඨානමිද’’න්ති ඤත්වා එවමාහ. සභාගට්ඨානන්ති සමං දෙසං.

තං භූමිරාමණෙය්යකන්ති කිඤ්චාපි අරහන්තො ගාමන්තෙ කායවිවෙකං න ලභන්ති, චිත්තවිවෙකං පන ලභන්තෙව. තෙසඤ්හි දිබ්බප්පටිභාගානිපි ආරම්මණානි චිත්තං චාලෙතුං න සක්කොන්ති, තස්මා ගාමො වා හොතු අරඤ්ඤාදීනං වා අඤ්ඤතරං, ‘යත්ථ අරහන්තො විහරන්ති, තං භූමිරාමණෙය්යකං’, සො භූමිප්පදෙසො රමණීයො එවාති අත්ථො.

204. ඡට්ඨෙ අකප්පියො, ආවුසො, ගුළොති එකදිවසං ථෙරො අන්තරාමග්ගෙ ගුළකරණං ඔක්කමිත්වා ගුළෙ පිට්ඨම්පි ඡාරිකම්පි පක්ඛිත්තෙ දිස්වාන ‘‘අකප්පියො ගුළො, සාමිසො න කප්පති ගුළො විකාලෙ පරිභුඤ්ජිතු’’න්ති කුක්කුච්චායන්තො එවමාහ. අකප්පියා මුග්ගාති එකදිවසං අන්තරාමග්ගෙ වච්චෙ මුග්ගං ජාතං දිස්වා ‘‘අකප්පියා මුග්ගා, පක්කාපි මුග්ගා ජායන්තී’’ති කුක්කුච්චායන්තො එවමාහ. සෙසමෙත්ථ සබ්බං උත්තානමෙව.

205. සත්තමෙ හාපෙතබ්බමෙව අහොසි අච්චාරද්ධවීරියත්තා. උදකෙන සමුපබ්යූළ්හෙති උදකෙන ථලං උස්සාරෙත්වා තත්ථ තත්ථ රාසිකතෙ. හරිතූපලිත්තායාති ගොමයපරිභණ්ඩකතාය. තිවිධෙන උදකෙන ¶ පොසෙන්තීති ඛීරොදකං ගන්ධොදකං කෙවලොදකන්ති එවං තිවිධෙන උදකෙන පොසෙන්ති පරිපාලෙන්ති. පරිස්සාවෙත්වාති පරිසොධෙත්වා ගහිතෙ තණ්ඩුලෙති යොජෙතබ්බං. දෙවො මඤ්ඤෙති දෙවො විය ¶ . වීණොවාදෙනාති ‘‘තං කිං මඤ්ඤසි, සොණ, යදා තෙ වීණාය තන්තියො අච්චායතා හොන්ති, අපි නු තෙ වීණා තස්මිං සමයෙ සරවතී වා හොති කම්මඤ්ඤා වාති? නො හෙතං, භන්තෙති. එවමෙව ඛො, සොණ, අච්චාරද්ධවීරියං උද්ධච්චාය සංවත්තති, අතිසිථිලවීරියං කොසජ්ජාය සංවත්තති. තස්මාතිහ ත්වං, සොණ, වීරියසමතං අධිට්ඨහ, ඉන්ද්රියානඤ්ච සමතං පටිවිජ්ඣා’’ති (මහාව. 243) එවං වීණං උපමං කත්වා පවත්තිතෙන වීණොපමොවාදෙන. වීරියසමථයොජනත්ථායාති වීරියස්ස සමථෙන යොජනත්ථාය.

206. අට්ඨමෙ කුටිකණ්ණොති වුච්චතීති ‘‘කොටිකණ්ණො’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘කුටිකණ්ණො’’ති වොහරීයති. කුලඝරෙ භවා කුලඝරිකා. සා කිර අවන්තිරට්ඨෙ කුලඝරෙ මහාවිභවස්ස සෙට්ඨිස්ස භරියා. දසබලස්ස ධම්මකථං සුත්වා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාය චින්තෙසීති ඉදං අඞ්ගුත්තරභාණකානං මතෙන වුත්තං. සුත්තනිපාතට්ඨකථායං පන ‘‘සපරිසො භගවන්තං උපසඞ්කම්ම ධම්මදෙසනං අස්සොසි, න ච කඤ්චි විසෙසං අධිගඤ්ඡි. කස්මා? සො හි ධම්මං සුණන්තො හෙමවතං අනුස්සරිත්වා ‘ආගතො නු ඛො මෙ සහායකො, නො’ති දිසාදිසං ඔලොකෙත්වා තං අපස්සන්තො ‘වඤ්චිතො මෙ සහායො, යො එවං විචිත්තප්පටිභානං භගවතො දෙසනං න සුණාතී’ති වික්ඛිත්තචිත්තො අහොසී’’ති වුත්තං.

යස්මා පටිසන්ධිජාතිඅභිනික්ඛමනබොධිපරිනිබ්බානෙස්වෙව ද්වත්තිංස පුබ්බනිමිත්තානි හුත්වාව පටිවිගච්ඡන්ති, න චිරට්ඨිතිකානි හොන්ති, ධම්මචක්කප්පවත්තනෙ (සං. නි. 5.1081; පටි. ම. 2.30) පන තානි සවිසෙසානි හුත්වා චිරතරං ඨත්වා නිරුජ්ඣන්ති, තස්මා වුත්තං – ‘‘තියොජනසහස්සං හිමවන්තං අකාලපුප්ඵිතං දිස්වා’’තිආදි. අග්ගබලකායාති සබ්බපුරතො ගච්ඡන්තා බලකායා. කෙන පුප්ඵිතභාවං ජානාසීති කෙන කාරණෙන හිමවන්තස්ස පුප්ඵිතභාවං ජානාසීති, යෙන කාරණෙන ඉමං අකාලපුප්ඵපාටිහාරියං ජාතං, තං ජානාසීති වුත්තං හොති. තස්ස පවත්තිතභාවන්ති තස්ස ධම්මචක්කස්ස භගවතා පවත්තිතභාවං. සද්දෙ නිමිත්තං ගණ්හීති සද්දෙ ආකාරං සල්ලක්ඛෙසි. තතොති ‘‘අහං ‘එතං අමතධම්මං තම්පි ¶ ජානාපෙස්සාමී’ති තව සන්තිකං ආගතොස්මී’’ති යං වුත්තං, තදනන්තරන්ති අත්ථො.

සාතාගිරො ¶ හෙමවතස්ස බුද්ධුප්පාදං කථෙත්වා තං භගවතො සන්තිකං ආනෙතුකාමො ‘‘අජ්ජ පන්නරසො’’තිආදිගාථමාහ. තත්ථ (සු. නි. අට්ඨ. 1.153) අජ්ජාති අයං රත්තින්දිවො පක්ඛගණනතො පන්නරසො, උපවසිතබ්බතො උපොසථො. තීසු වා උපොසථෙසු අජ්ජ පන්නරසො උපොසථො, න චාතුද්දසිඋපොසථො, න සාමග්ගීඋපොසථො. දිවි භවානි දිබ්බානි, දිබ්බානි එත්ථ අත්ථීති දිබ්බානි. කානි තානි? රූපානි. තඤ්හි රත්තිං දෙවානං දසසහස්සිලොකධාතුතො සන්නිපතිතානං සරීරවත්ථාභරණවිමානප්පභාහි අබ්භාදිඋපක්කිලෙසවිරහිතාය චන්දප්පභාය ච සකලජම්බුදීපො අලඞ්කතො අහොසීති අතිවිය අලඞ්කතො ච පරිවිසුද්ධිදෙවස්ස භගවතො සරීරප්පභාය. තෙනාහ – ‘‘දිබ්බා රත්ති උපට්ඨිතා’’ති.

එවං රත්තිගුණවණ්ණනාපදෙසෙනපි සහායස්ස චිත්තං පසාදං ජනෙන්තො බුද්ධුප්පාදං කථෙත්වා ආහ – ‘‘අනොමනාමං සත්ථාරං, හන්ද පස්සාම ගොතම’’න්ති. තත්ථ අනොමෙහි අලාමකෙහි සබ්බාකාරපරිපූරෙහි ගුණෙහි නාමං අස්සාති අනොමනාමො. තථා හිස්ස ‘‘බුජ්ඣිතා සච්චානීති බුද්ධො, බොධෙතා පජායාති බුද්ධො’’තිආදිනා (මහානි. 192; චූළනි. පාරායනත්ථුතිගාථානිද්දෙසො 97; පටි. ම. 1.162) නයෙන බුද්ධොති අනොමෙහි ගුණෙහි නාමං. ‘‘භග්ගරාගොති භගවා, භග්ගදොසොති භගවා’’තිආදිනා (මහානි. 84) නයෙන භගවාති අනොමෙහි ගුණෙහි නාමං. එස නයො ‘‘අරහං සම්මාසම්බුද්ධො විජ්ජාචරණසම්පන්නො’’තිආදීසු. දිට්ඨධම්මිකාදිඅත්ථෙහි දෙවමනුස්සෙ අනුසාසති ‘‘ඉමං පජහථ, ඉමං සමාදාය වත්තථා’’ති සත්ථා. තං අනොමනාමං සත්ථාරං. හන්දාති වචසායත්ථෙ නිපාතො. පස්සාමාති තෙන අත්තානං සහ සඞ්ගහෙත්වා පච්චුප්පන්නබහුවචනං. ගොතමන්ති ගොතමගොත්තං. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘සත්ථා, න සත්ථා’’ති මා විමතිං අකාසි, එකන්තබ්යවසිතො හුත්වාව එහි පස්සාම ගොතමන්ති.

එවං වුත්තෙ හෙමවතො ‘‘අයං සාතාගිරො ‘අනොමනාමං සත්ථාර’න්ති භණන්තො තස්ස සබ්බඤ්ඤුතං පකාසෙති, සබ්බඤ්ඤුනො ච දුල්ලභා ලොකෙ, සබ්බඤ්ඤුපටිඤ්ඤෙහි පූරණාදිසදිසෙහෙව ලොකො උපද්දුතො. සො පන යදි සබ්බඤ්ඤූ, අද්ධා තාදිලක්ඛණං පත්තො භවිස්සති, තෙන එවං ගහෙස්සාමී’’ති ¶ චින්තෙත්වා තාදිලක්ඛණං පුච්ඡන්තො ආහ – ‘‘කච්චි මනො’’තිආදි. තත්ථ කච්චීති පුච්ඡා. මනොති චිත්තං. සුපණිහිතොති සුට්ඨු ඨපිතො අචලො අසම්පවෙධී. සබ්බෙසු භූතෙසු සබ්බභූතෙසු. තාදිනොති තාදිලක්ඛණං පත්තස්සෙව සතො. පුච්ඡා එව වා අයං ‘‘සො තව සත්ථා සබ්බභූතෙසු තාදී, උදාහු නො’’ති. ඉට්ඨෙ අනිට්ඨෙචාති එවරූපෙ ආරම්මණෙ. සඞ්කප්පාති විතක්කා. වසීකතාති වසං ගමිතා. ඉදං වුත්තං හොති – යං තං සත්ථාරං වදසි, තස්ස තෙ සත්ථුනො ¶ කච්චි තාදිලක්ඛණං සම්පත්තස්ස සතො සබ්බභූතෙසු මනො සුපණිහිතො, උදාහු යාව පච්චයං න ලභති, තාව සුපණිහිතො විය ඛායති. සො වා තෙ සත්ථා කච්චි සබ්බභූතෙසු සත්තෙසු තාදී, උදාහු නො, යෙ ච ඉට්ඨානිට්ඨෙසු ආරම්මණෙසු රාගදොසවසෙන සඞ්කප්පා උප්පජ්ජෙය්යුං, ත්යාස්ස කච්චි වසීකතා, උදාහු කදාචි තෙසම්පි වසෙන වත්තතීති.

තීණි වස්සානීති සොණස්ස පබ්බජිතදිවසතො පට්ඨාය තීණි වස්සානි. තදා කිර භික්ඛූ යෙභුය්යෙන මජ්ඣිමදෙසෙයෙව වසිංසු, තස්මා තත්ථ කතිපයා එව අහෙසුං. තෙ ච එකස්මිං නිගමෙ එකො ද්වෙති එවං විසුං විසුං වසිංසු, ථෙරානඤ්ච කතිපයෙ භික්ඛූ ආනෙත්වා අඤ්ඤෙසු ආනීයමානෙසු පුබ්බං ආනීතා කෙනචිදෙව කරණීයෙන පක්කමිංසු, කඤ්චි කාලං ආගමෙත්වා පුන තෙසු ආනීයමානෙසු ඉතරෙ පක්කමිංසු, එවං පුනප්පුනං ආනයනෙන සන්නිපාතො චිරෙනෙව අහොසි, ථෙරො ච තදා එකවිහාරී අහොසි. තෙන වුත්තං – ‘‘තීණි වස්සානි ගණං පරියෙසිත්වා’’ති. තීණි වස්සානීති ච අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං. සත්ථු අධිප්පායං ඤත්වාති අත්තනො ආණාපනෙනෙව ‘‘ඉමිනා සද්ධිං එකගන්ධකුටියං වසිතුකාමො භගවා’’ති සත්ථු අධිප්පායං ජානිත්වා. භගවා කිර යෙන සද්ධිං එකගන්ධකුටියං වසිතුකාමො, තස්ස සෙනාසනපඤ්ඤත්තියං ආනන්දත්ථෙරං ආණාපෙති.

අජ්ඣොකාසෙ වීතිනාමෙත්වාති අජ්ඣොකාසෙ නිසජ්ජාය වීතිනාමෙත්වා. යස්මා භගවා ආයස්මතො සොණස්ස සමාපත්තිසමාපජ්ජනෙන පටිසන්ථාරං කරොන්තො සාවකසාධාරණා සබ්බා සමාපත්තියො අනුලොමප්පටිලොමං සමාපජ්ජන්තො බහුදෙව රත්තිං අජ්ඣොකාසෙ නිසජ්ජාය වීතිනාමෙත්වා පාදෙ පක්ඛාලෙත්වා විහාරං පාවිසි, තස්මා ආයස්මාපි සොණො භගවතො අධිප්පායං ඤත්වා තදනුරූපං සබ්බා තා සමාපත්තියො ¶ සමාපජ්ජන්තො බහුදෙව රත්තිං අජ්ඣොකාසෙ නිසජ්ජාය වීතිනාමෙත්වා පාදෙ පක්ඛාලෙත්වා විහාරං පාවිසීති වදන්ති. පවිසිත්වා ච භගවතා අනුඤ්ඤාතො චීවරතිරොකරණියං කත්වා භගවතො පාදපස්සෙ නිසජ්ජාය වීතිනාමෙසි. අජ්ඣෙසීති ආණාපෙසි. පටිභාතු තං භික්ඛු ධම්මො භාසිතුන්ති භික්ඛු තුය්හං ධම්මො භාසිතුං උපට්ඨාතු, ඤාණමුඛං ආගච්ඡතු, යථාසුතං යථාපරියත්තං ධම්මං භණාහීති අත්ථො. අට්ඨකවග්ගියානීති අට්ඨකවග්ගභූතානි කාමසුත්තාදිසොළසසුත්තානි (මහානි. 1). සුග්ගහිතොති සම්මා උග්ගහිතො. සබ්බෙ වරෙ යාචීති විනයධරපඤ්චමෙන ගණෙන උපසම්පදා ධුවන්හානං චම්මත්ථරණං ගණඞ්ගණූපාහනං චීවරවිප්පවාසොති ඉමෙ පඤ්ච වරෙ යාචි. සුත්තෙ ආගතමෙවාති උදානපාළියං ආගතසුත්තං සන්ධාය වදති.

207. නවමෙ ¶ සාකච්ඡිත්වා සාකච්ඡිත්වාති රඤ්ඤා සද්ධිං පටිවිරුජ්ඣනවසෙන පුනප්පුනං සාකච්ඡං කත්වා. ගුළදධින්ති පත්ථින්නං ගුළසදිසං කඨිනදධිං. අතිඅඤ්ඡිතුන්ති අතිවිය ආකඩ්ඪිතුං. කඤ්ජියං වාහෙත්වාති දධිමත්ථුං පවාහෙත්වා, පරිස්සාවෙත්වාති අත්ථො. ‘‘දධිතො කඤ්ජියං ගහෙත්වා’’තිපි පාඨො. නන්ති සුප්පවාසං. බීජපච්ඡිං ඵුසාපෙන්තීති ඉමිනා සම්බන්ධො. යාව න උක්කඩ්ඪන්තීති යාව දානෙ න උක්කඩ්ඪන්ති, දාතුකාමාව හොන්තීති අධිප්පායො මහාදුක්ඛං අනුභොසීති පසවනිබන්ධනං මහන්තං දුක්ඛං අනුභොසි. සාමිකං ආමන්තෙත්වාති සත්තාහං මූළ්හගබ්භා තිබ්බාහි ඛරාහි දුක්ඛවෙදනාහි ඵුට්ඨා ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො වත සො භගවා, යො ඉමස්ස එවරූපස්ස දුක්ඛස්ස පහානාය ධම්මං දෙසෙති. සුප්පටිපන්නො වත තස්ස භගවතො සාවකසඞ්ඝො, යො ඉමස්ස එවරූපස්ස දුක්ඛස්ස පහානාය පටිපන්නො. සුසුඛං වත නිබ්බානං, යත්ථිදං එවරූපං දුක්ඛං න සංවිජ්ජතී’’ති (උදා. 18) ඉමෙහි තීහි විතක්කෙහි තං දුක්ඛං අධිවාසෙන්තී සත්ථු සන්තිකං පෙසෙතුකාමතාය සාමිකං ආමන්තෙත්වා. පුරෙ මරණාති මරණතො පුරෙතරමෙව. ඉඞ්ගිතන්ති ආකාරං. ජීවිතභත්තන්ති ජීවිතසංසයෙ දාතබ්බභත්තං. සබ්බකම්මක්ඛමො අහොසීති සත්තවස්සිකෙහි දාරකෙහි කාතබ්බං යං කිඤ්චි කම්මං කාතුං සමත්ථතාය සබ්බස්ස කම්මස්ස ඛමො අහොසි. තෙනෙව සො සත්තාහං මහාදානෙ ¶ දීයමානෙ ජාතදිවසතො පට්ඨාය ධම්මකරණං ආදාය සඞ්ඝස්ස උදකං පරිස්සාවෙත්වා අදාසි.

යොමන්තිආදිගාථාය ‘‘යො භික්ඛු ඉමං රාගපලිපථඤ්චෙව කිලෙසදුග්ගඤ්ච සංසාරවට්ටඤ්ච චතුන්නං සච්චානං අප්පටිවිජ්ඣනකමොහඤ්ච අතීතො චත්තාරො ඔඝෙ තිණ්ණො හුත්වා පාරං අනුප්පත්තො, දුවිධෙන ඣානෙන ඣායී, තණ්හාය අභාවෙන අනෙජො, කථංකථාය අභාවෙන අකථංකථී, උපාදානානං අභාවෙන අනුපාදියිත්වා කිලෙසනිබ්බානෙන නිබ්බුතො, තමහං බ්රාහ්මණං වදාමී’’ති අත්ථො.

සබ්බෙසංයෙව පන කෙසානං ඔරොපනඤ්ච අරහත්තසච්ඡිකිරියා ච අපච්ඡාඅපුරිමා අහොසීති ඉමිනා ථෙරස්ස ඛුරග්ගෙයෙව අරහත්තුප්පත්ති දීපිතා. එකච්චෙ පන ආචරියා එවං වදන්ති ‘‘හෙට්ඨා වුත්තනයෙන ධම්මසෙනාපතිනා ඔවාදෙ දින්නෙ ‘යං මයා කාතුං සක්කා, තමහං ජානිස්සාමී’ති පබ්බජිත්වා විපස්සනාකම්මට්ඨානං ගහෙත්වා තං දිවසංයෙව අඤ්ඤතරං විචිත්තං කුටිකං දිස්වා පවිසිත්වා මාතුකුච්ඡියං සත්ත වස්සානි අත්තනා අනුභූතදුක්ඛං අනුස්සරිත්වා තදනුසාරෙන අතීතානාගතෙ ඤාණං නෙන්තස්ස ආදිත්තා විය තයො භවා උපට්ඨහිංසු. ඤාණස්ස පරිපාකං ගතත්තා ¶ විපස්සනාවීථිං ඔතරිත්වා තාවදෙව මග්ගප්පටිපාටියා සබ්බෙපි ආසවෙ ඛෙපෙන්තො අරහත්තං පාපුණී’’ති. උභයථාපි ථෙරස්ස අරහත්තුප්පත්තියෙව පකාසිතා, ථෙරො පන පභින්නප්පටිසම්භිදො ඡළභිඤ්ඤො අහොසි.

208. දසමෙ ආහාරකරණවෙලන්ති භොජනකිච්චවෙලං. අධිගච්ඡෙ පදං සන්තන්ති සඞ්ඛාරූපසමං සුඛන්ති ලද්ධනාමං සන්තං පදං නිබ්බානං අධිගච්ඡෙය්ය. පඨමපාදෙන පබ්බතෙ ඨිතොයෙවාති පඨමෙන පාදෙන ගිජ්ඣකූටෙ පබ්බතෙ ඨිතොයෙව. සෙසමෙත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

දුතියඑතදග්ගවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

209-210. තතියස්ස ¶ ¶ පඨමදුතියෙසු තිස්සො සික්ඛාති අධිසීලඅධිචිත්තඅධිපඤ්ඤාසඞ්ඛාතා තිස්සො සික්ඛා. චුද්දස භත්තච්ඡෙදෙ කත්වාති සත්තාහං නිරාහාරතාය එකෙකස්මිං දිවසෙ ද්වින්නං භත්තච්ඡෙදානං වසෙන චුද්දස භත්තච්ඡෙදෙ කත්වා.

තෙසන්ති තෙසං තාපසානං. ලාබුභාජනාදිපරික්ඛාරං සංවිධායාති ලාබුභාජනාදිතාපසපරික්ඛාරං සංවිදහිත්වා. සපරිළාහකායධාතුකොති උස්සන්නපිත්තතාය සපරිළාහකායසභාවො. සතසහස්සාති සතසහස්සපරිමාණා. සතසහස්සං පරිමාණං එතෙසන්ති සතසහස්සා උත්තරපදලොපෙන යථා ‘‘රූපභවො රූප’’න්ති, අත්ථිඅත්ථෙ වා අකාරපච්චයො දට්ඨබ්බො. පාණාතිපාතාදිඅකුසලධම්මසමුදාචාරසඞ්ඛාතො ආමගන්ධො කුණපගන්ධො නත්ථි එතෙසන්ති නිරාමගන්ධා, යථාවුත්තකිලෙසසමුදාචාරරහිතාති අත්ථො. කිලෙසසමුදාචාරො හෙත්ථ ‘‘ආමගන්ධො’’ති වුත්තො. කිංකාරණා? අමනුඤ්ඤත්තා, කිලෙසඅසුචිමිස්සත්තා, සබ්භි ජිගුච්ඡිතත්තා, පරමදුග්ගන්ධභාවවහත්තා ච. තථා හි යෙ යෙ උස්සන්නකිලෙසා සත්තා, තෙ තෙ අතිදුග්ගන්ධා හොන්ති. තෙනෙව නික්කිලෙසානං මතසරීරම්පි දුග්ගන්ධං න හොති. දානග්ගපරිවහනකෙති දානග්ගධුරවහනකෙ. මාපකොති දිවසෙ දිවසෙ පරිමිතපරිබ්බයදානවසෙන ධඤ්ඤමාපකො.

පාළියන්ති විනයපාළියං. මිගජාතකං ආහරිත්වා කථෙසීති අතීතෙ කිර බොධිසත්තො මිගයොනියං නිබ්බත්තිත්වා මිගගණපරිවුතො අරඤ්ඤෙ වසති. අථස්ස භගිනී අත්තනො පුත්තකං උපනෙත්වා ‘‘භාතික ඉමං භාගිනෙය්යං මිගමායං සික්ඛාපෙහී’’ති ආහ. බොධිසත්තො ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා ‘‘ගච්ඡ තාත, අසුකවෙලායං නාම ආගන්ත්වා සික්ඛෙය්යාසී’’ති ආහ. සො මාතුලෙන වුත්තවෙලං අනතික්කමිත්වා තං උපසඞ්කමිත්වා මිගමායං සික්ඛි. සො එකදිවසං වනෙ විචරන්තො පාසෙන බද්ධො බද්ධරවං විරවි. මිගගණො පලායිත්වා ‘‘පුත්තො තෙ පාසෙන බද්ධො’’ති තස්ස මාතුයා ආරොචෙසි. සා භාතු සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘භාතික භාගිනෙය්යො ¶ තෙ මිගමායං සික්ඛාපිතො’’ති ¶ පුච්ඡි. බොධිසත්තො ‘‘මා ත්වං පුත්තස්ස කිඤ්චි පාපකං ආසඞ්කි, සුග්ගහිතා තෙන මිගමායා, ඉදානි තං හාසයමානො ආගච්ඡිස්සතී’’ති වත්වා ‘‘මිගං තිපල්ලත්ථ’’න්තිආදිමාහ.

තත්ථ මිගන්ති භාගිනෙය්යමිගං. තිපල්ලත්ථං වුච්චති සයනං, උභොහි පස්සෙහි උජුකමෙව ච නිපන්නකවසෙන තීහාකාරෙහි පල්ලත්ථං අස්ස, තීණි වා පල්ලත්ථානි අස්සාති තිපල්ලත්ථො, තං තිපල්ලත්ථං. අනෙකමායන්ති බහුමායං බහුවඤ්චනං. අට්ඨක්ඛුරන්ති එකෙකස්මිං පාදෙ ද්වින්නං ද්වින්නං වසෙන අට්ඨහි ඛුරෙහි සමන්නාගතං. අඩ්ඪරත්තාපපායින්ති පුරිමයාමං අතික්කමිත්වා මජ්ඣිමයාමෙ අරඤ්ඤතො ආගම්ම පානීයස්ස පිවනතො අඩ්ඪරත්තෙ ආපං පිවතීති අඩ්ඪරත්තාපපායී. ‘‘අඩ්ඪරත්තෙ ආපපායි’’න්තිපි පාඨො. මම භාගිනෙය්යං මිගං අහං සාධුකං මිගමායං උග්ගණ්හාපෙසිං. කථං? යථා එකෙන සොතෙන ඡමායං අස්සසන්තො ඡහි කලාහි අතිභොති භාගිනෙය්යො. ඉදං වුත්තං හොති – අයඤ්හි තව පුත්තං තථා උග්ගණ්හාපෙසිං, යථා එකස්මිං උපරිමනාසිකාසොතෙ වාතං සන්නිරුම්භිත්වා පථවියං අල්ලීනෙන එකෙන හෙට්ඨිමනාසිකාසොතෙන තථෙව ඡමායං අස්සසන්තො ඡහි කලාහි ලුද්දකං අතිභොති, ඡහි කොට්ඨාසෙහි අජ්ඣොත්ථරති වඤ්චෙතීති අත්ථො. කතමෙහි ඡහි? චත්තාරො පාදෙ පසාරෙත්වා එකෙන පස්සෙන සෙය්යාය, ඛුරෙහි තිණපංසුඛණනෙන, ජිව්හානින්නාමනෙන, උදරස්ස උද්ධුමාතභාවකරණෙන, උච්චාරපස්සාවවිස්සජ්ජනෙන, වාතස්ස නිරුම්භනෙනාති. අථ වා තථා නං උග්ගණ්හාපෙසිං, යථා එකෙන සොතෙන ඡමායං අස්සසන්තො. ඡහීති හෙට්ඨා වුත්තෙහි ඡහි කාරණෙහි. කලාහීති කලායිස්සති, ලුද්දකං වඤ්චෙස්සතීති අත්ථො. භොතීති භගිනිං ආලපති. භාගිනෙය්යොති එවං ඡහි කාරණෙහි වඤ්චකං භාගිනෙය්යං නිද්දිසති.

එවං බොධිසත්තො භාගිනෙය්යස්ස මිගමායං සාධුකං උග්ගහිතභාවං වදන්තො භගිනිං සමස්සාසෙසි. සොපි මිගපොතකො පාසෙ බද්ධො අනිබන්ධිත්වායෙව භූමියං මහාඵාසුකපස්සෙන පාදෙ පසාරෙත්වා නිපන්නො පාදානං ආසන්නට්ඨානෙ ඛුරෙහි එව පහරිත්වා පංසුඤ්ච තිණානි ච උප්පාටෙත්වා උච්චාරපස්සාවං විස්සජ්ජෙත්වා සීසං පාතෙත්වා ජිව්හං නින්නාමෙත්වා සරීරං ඛෙළකිලින්නං කත්වා වාතග්ගහණෙන උදරං උද්ධුමාතකං කත්වා අක්ඛීනි පරිවත්තෙත්වා හෙට්ඨානාසිකාසොතෙන වාතං සඤ්චරාපෙන්තො උපරිමනාසිකාසොතෙන ¶ වාතං සන්නිරුම්භිත්වා සකලසරීරං ථද්ධභාවං ගාහාපෙත්වා මතකාකාරං දස්සෙසි, නීලමක්ඛිකාපි නං සම්පරිවාරෙසුං, තස්මිං තස්මිං ඨානෙ කාකා නිලීයිංසු. ලුද්දො ආගන්ත්වා උදරෙ හත්ථෙන පහරිත්වා ‘‘පාතොව බද්ධො භවිස්සති, පූතිකො ජාතො’’ති තස්ස බන්ධනරජ්ජුං මොචෙත්වා ‘‘එත්ථෙව දානි නං උක්කන්තිත්වා මංසං ආදාය ගමිස්සාමී’’ති ¶ නිරාසඞ්කො හුත්වා සාඛාපලාසං ගහෙතුං ආරද්ධො. මිගපොතකොපි උට්ඨාය චතූහි පාදෙහි ඨත්වා කායං විධුනිත්වා ගීවං පසාරෙත්වා මහාවාතෙන ඡින්නවලාහකො විය වෙගෙන මාතු සන්තිකං අගමාසි. සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, රාහුලො ඉදානෙව සික්ඛාකාමො, පුබ්බෙපි සික්ඛාකාමොයෙවා’’ති එවං මිගජාතකං ආහරිත්වා කථෙසි.

අම්බලට්ඨියරාහුලොවාදං දෙසෙසීති ‘‘පස්සසි නො ත්වං, රාහුල, ඉමං පරිත්තං උදකාවසෙසං උදකාදානෙ ඨපිතන්ති? එවං, භන්තෙ. එවං පරිත්තකං ඛො, රාහුල, තෙසං සාමඤ්ඤං, යෙසං නත්ථි සම්පජානමුසාවාදෙ ලජ්ජා’’ති එවමාදිනා අම්බලට්ඨියරාහුලොවාදං (ම. නි. 2.107 ආදයො) කථෙසි. ගෙහසිතං විතක්කං විතක්කෙන්තස්සාති ආයස්මා කිර රාහුලො භගවතො පිට්ඨිතො පිට්ඨිතො ගච්ඡන්තොව පාදතලතො යාව උපරි කෙසන්තා තථාගතං ඔලොකෙසි, සො භගවතො බුද්ධවෙසවිලාසං දිස්වා ‘‘සොභති භගවා ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණවිචිත්තසරීරො බ්යාමප්පභාපරික්ඛිත්තතාය විප්පකිණ්ණසුවණ්ණචුණ්ණමජ්ඣගතො විය විජ්ජුලතාපරික්ඛිත්තො කනකපබ්බතො විය යන්තසමාකඩ්ඪිතරතනවිචිත්තසුවණ්ණඅග්ඝිකං විය පංසුකූලචීවරප්පටිච්ඡන්නොපි රත්තකම්බලපරික්ඛිත්තකනකපබ්බතො විය පවාළලතාපටිමණ්ඩිතසුවණ්ණඝටිකං විය චීනපිට්ඨචුණ්ණපූජිතසුවණ්ණචෙතියං විය ලාඛාරසානුලිත්තො කනකථූපො විය රත්තවලාහකන්තරගතො තඞ්ඛණමුග්ගතපුණ්ණචන්දො විය අහො සමතිංසපාරමිතානුභාවෙන සජ්ජිතස්ස අත්තභාවස්ස සිරිසම්පත්තී’’ති චින්තෙසි. තතො අත්තානම්පි ඔලොකෙත්වා ‘‘අහම්පි සොභාමි, සචෙ භගවා චතූසු මහාදීපෙසු චක්කවත්තිරජ්ජං අකරිස්ස, මය්හං පරිණායකට්ඨානන්තරමදස්ස, එවං සන්තෙ අතිවිය ජම්බුදීපතලං අතිසොභිස්සා’’ති අත්තභාවං නිස්සාය ගෙහසිතං ඡන්දරාගං උප්පාදෙසි. තං සන්ධායෙතං වුත්තං – ‘‘සත්ථු චෙව අත්තනො ච රූපසම්පත්තිං දිස්වා ගෙහසිතං විතක්කං විතක්කෙන්තස්සා’’ති.

භගවාපි ¶ පුරතො ගච්ඡන්තොව චින්තෙසි – ‘‘පරිපුණ්ණච්ඡවිමංසලොහිතො දානි රාහුලස්ස අත්තභාවො, රජනීයෙසු රූපාරම්මණාදීසු චිත්තස්ස පක්ඛන්දනකාලො ජාතො, නිප්ඵලතාය නු ඛො රාහුලො වීතිනාමෙතී’’ති. අථ සහාවජ්ජනෙනෙව පසන්නෙ උදකෙ මච්ඡං විය පරිසුද්ධෙ ආදාසමණ්ඩලෙ මුඛනිමිත්තං විය ච තස්ස තං චිත්තුප්පාදං අද්දස, දිස්වා ච ‘‘අයං රාහුලො මය්හං අත්රජො හුත්වා මම පච්ඡතො ආගච්ඡන්තො ‘අහං සොභාමි, මය්හං වණ්ණායතනං පසන්න’න්ති අත්තභාවං නිස්සාය ගෙහසිතං ඡන්දරාගං උප්පාදෙති, අතිත්ථෙ පක්ඛන්දො, උප්පථං පටිපන්නො, අගොචරෙ චරති, දිසාමූළ්හඅද්ධිකො විය අගන්තබ්බං දිසං ගච්ඡති, අයං ඛො පනස්ස කිලෙසො අබ්භන්තරෙ වඩ්ඪන්තො අත්තත්ථම්පි යථාභූතං පස්සිතුං න දස්සිස්සති පරත්ථම්පි උභයත්ථම්පි, තතො ¶ නිරයෙපි පටිසන්ධිං ගණ්හාපෙස්සති, තිරච්ඡානයොනියම්පි පෙත්තිවිසයෙපි අසුරකායෙපි සම්බාධෙපි මාතුකුච්ඡිස්මින්ති අනමතග්ගෙ සංසාරවට්ටෙ පරිපාතෙස්සති. යථා ඛො පන අනෙකරතනපූරා මහානාවා භින්නඵලකන්තරෙන උදකං ආදියමානා මුහුත්තම්පි න අජ්ඣුපෙක්ඛිතබ්බා හොති, වෙගෙන වෙගෙනස්සා විවරං පිදහිතුං වට්ටති, එවමෙව අයම්පි න අජ්ඣුපෙක්ඛිතබ්බො. යාවස්ස අයං කිලෙසො අබ්භන්තරෙ සීලරතනාදීනි න විනාසෙති, තාවදෙව නං නිග්ගණ්හිස්සාමී’’ති අජ්ඣාසයං අකාසි. තතො රාහුලං ආමන්තෙත්වා ‘‘යං කිඤ්චි, රාහුල, රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අජ්ඣත්තං වා බහිද්ධා වා ඔළාරිකං වා සුඛුමං වා හීනං වා පණීතං වා යං දූරෙ සන්තිකෙ වා, සබ්බං රූපං ‘නෙතං මම, නෙසොහමස්මි, න මෙසො අත්තා’ති එවමෙතං යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය දට්ඨබ්බන්ති. රූපමෙව නු ඛො භගවා රූපමෙව නු ඛො සුගතාති. රූපම්පි රාහුල, වෙදනාපි රාහුල, සඤ්ඤාපි රාහුල, සඞ්ඛාරාපි රාහුල, විඤ්ඤාණම්පි රාහුලා’’ති මහාරාහුලොවාදසුත්තං (ම. නි. 2.113 ආදයො) අභාසි. තං දස්සෙතුං – ‘‘යං කිඤ්චි රාහුල…පෙ… කථෙසී’’ති වුත්තං.

සංයුත්තකෙ පන රාහුලොවාදොති රාහුලසංයුත්තෙ වුත්තරාහුලොවාදං සන්ධාය වදන්ති. තත්ථ ‘‘සාධු මෙ, භන්තෙ, භගවා සංඛිත්තෙන ධම්මං දෙසෙතු, යමහං, භන්තෙ, භගවතො ධම්මං සුත්වා එකො වූපකට්ඨො අප්පමත්තො ආතාපී පහිතත්තො විහරෙය්ය’’න්ති ථෙරෙන යාචිතො ‘‘තං කිං මඤ්ඤසි, රාහුල, චක්ඛු නිච්චං වා අනිච්චං වාති? අනිච්චං, භන්තෙ. යං පනානිච්චං ¶ , දුක්ඛං වා තං සුඛං වාති? දුක්ඛං, භන්තෙ. යං පනානිච්චං දුක්ඛං විපරිණාමධම්මං, කල්ලං නු තං සමනුපස්සිතුං ‘එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තා’’’තිආදිනා රාහුලොවාදං (සං. නි. 2.188 ආදයො) ආරභි. ථෙරස්ස විපස්සනාචාරොයෙව, න පන මහාරාහුලොවාදො විය විතක්කූපච්ඡෙදාය වුත්තොති අධිප්පායො.

අථස්ස සත්ථා ඤාණපරිපාකං ඤත්වාතිආදීසු භගවතො කිර රහොගතස්ස පටිසල්ලීනස්ස එවං චෙතසො පරිවිතක්කො උදපාදි ‘‘පරිපක්කා ඛො රාහුලස්ස විමුත්තිපරිපාචනීයා ධම්මා, යන්නූනාහං රාහුලං උත්තරි ආසවානං ඛයෙ විනෙය්ය’’න්ති? අථස්ස භගවා පුබ්බණ්හසමයං නිවාසෙත්වා පත්තචීවරමාදාය සාවත්ථියං පිණ්ඩාය චරිත්වා පච්ඡාභත්තං පිණ්ඩපාතපටික්කන්තො ආයස්මන්තං රාහුලං ආමන්තෙසි – ‘‘ගණ්හාහි, රාහුල, නිසීදනං, යෙන අන්ධවනං තෙනුපසඞ්කමිස්සාම දිවාවිහාරායා’’ති. ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති ඛො ආයස්මා රාහුලො භගවතො පටිස්සුත්වා නිසීදනං ආදාය භගවතො පිට්ඨිතො පිට්ඨිතො අනුබන්ධි. තෙන ඛො පන සමයෙන අනෙකානි දෙවතාසහස්සානි භගවන්තං අභිවන්දිත්වා අනුබන්ධිතා හොන්ති ‘‘අජ්ජ භගවා ආයස්මන්තං රාහුලං ¶ උත්තරි ආසවානං ඛයෙ විනෙස්සතී’’ති. අථ ඛො භගවා අන්ධවනං අජ්ඣොගාහෙත්වා අඤ්ඤතරස්මිං රුක්ඛමූලෙ පඤ්ඤත්තෙ ආසනෙ නිසීදි. ආයස්මාපි රාහුලො භගවන්තං අභිවාදෙත්වා එකමන්තං නිසීදි. අථ ආයස්මන්තං රාහුලං ආමන්තෙත්වා ‘‘තං කිං මඤ්ඤසි, රාහුල, චක්ඛු නිච්චං වා අනිච්චං වාති? අනිච්චං, භන්තෙ. යං පනානිච්චං, දුක්ඛං වා තං සුඛං වාති? දුක්ඛං, භන්තෙ. යං පනානිච්චං දුක්ඛං විපරිණාමධම්මං, කල්ලං නු තං සමනුපස්සිතුං ‘එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තා’’’තිආදිනා රාහුලොවාදං (සං. නි. 4.121) අදාසි. තං සන්ධායෙතං වුත්තං – ‘‘අන්ධවනෙ නිසින්නො චූළරාහුලොවාදං කථෙසී’’ති.

කොටිසතසහස්සදෙවතාහීති ආයස්මතා රාහුලෙන පදුමුත්තරස්ස භගවතො පාදමූලෙ පථවින්ධරරාජකාලෙ පත්ථනං ඨපෙන්තෙන සද්ධිං පත්ථනං ඨපිතදෙවතායෙවෙතා. තාසු පන කාචි භූමට්ඨදෙවතා, කාචි අන්තලික්ඛට්ඨකා, කාචි චාතුමහාරාජිකාදිදෙවලොකෙ, කාචි බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තා, ඉමස්මිං පන දිවසෙ සබ්බා එකට්ඨානෙ අන්ධවනස්මිංයෙව සන්නිපතිතා.

ආභිදොසිකන්ති ¶ පාරිවාසිකං එකරත්තාතික්කන්තං පූතිභූතං. එකරත්තාතික්කන්තස්සෙව හි නාමසඤ්ඤා එසා, යදිදං ආභිදොසිකොති. අයං පනෙත්ථ වචනත්ථො – පූතිභාවදොසෙන අභිභූතොති අභිදොසො, අභිදොසොයෙව ආභිදොසිකො. කුම්මාසන්ති යවකුම්මාසං. අධිවාසෙත්වාති ‘‘තෙන හි, තාත රට්ඨපාල, අධිවාසෙහි ස්වාතනාය භත්ත’’න්ති පිතරා නිමන්තිතො ස්වාතනාය භික්ඛං අධිවාසෙත්වා. එත්ථ ච ථෙරො පකතියා උක්කට්ඨසපදානචාරිකො ස්වාතනාය භික්ඛං නාම නාධිවාසෙති, මාතු අනුග්ගහෙන පන අධිවාසෙති. මාතු කිරස්ස ථෙරං අනුස්සරිත්වා අනුස්සරිත්වා මහාසොකො උප්පජ්ජති, රොදනෙනෙව දුක්ඛී විය ජාතා, තස්මා ථෙරො ‘‘සචාහං තං අපස්සිත්වා ගමිස්සාමි, හදයම්පිස්සා ඵලෙය්යා’’ති අනුග්ගහෙන අධිවාසෙසි. පණ්ඩිතා හි භික්ඛූ මාතාපිතූනං ආචරියුපජ්ඣායානං වා කාතබ්බං අනුග්ගහං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා ධුතඞ්ගසුද්ධිකා න භවන්ති.

අලඞ්කතපටියත්තෙ ඉත්ථිජනෙති පිතරා උය්යොජිතෙ ඉත්ථිජනෙ. පිතා කිරස්ස දුතියදිවසෙ සකනිවෙසනෙ මහන්තං හිරඤ්ඤසුවණ්ණස්ස පුඤ්ජං කාරාපෙත්වා කිලඤ්ජෙහි පටිච්ඡාදාපෙත්වා ආයස්මතො රට්ඨපාලස්ස පුරාණදුතියිකායො ‘‘එථ තුම්හෙ වධූ, යෙන අලඞ්කාරෙන අලඞ්කතා පුබ්බෙ රට්ඨපාලස්ස කුලපුත්තස්ස පියා හොථ මනාපා, තෙන අලඞ්කාරෙන අලඞ්කරොථා’’ති ආණාපෙත්වා පණීතං ඛාදනීයං භොජනීයං පටියාදාපෙත්වා කාලෙ ආරොචිතෙ ආගන්ත්වා පඤ්ඤත්තෙ ආසනෙ නිසින්නං ‘‘ඉදං තෙ, රට්ඨපාල, මත්තිකං ධනං, අඤ්ඤං පෙත්තිකං, අඤ්ඤං පිතාමහං; සක්කා, තාත රට්ඨපාල, භොගෙ ¶ ච භුඤ්ජිතුං, පුඤ්ඤානි ච කාතුං? එහි ත්වං, තාත රට්ඨපාල, සික්ඛං පච්චක්ඛාය හීනායාවත්තිත්වා භොගෙ ච භුඤ්ජස්සු, පුඤ්ඤානි ච කරොහී’’ති යාචිත්වා තෙන පටික්ඛිපිත්වා ධම්මෙ දෙසිතෙ ‘‘අහං ඉමං උප්පබ්බාජෙස්සාමී’’ති ආනයිං, සො ‘‘දානි මෙ ධම්මකථං කාතුං ආරද්ධො, අලං මෙ වචනං න කරිස්සතී’’ති උට්ඨාය ගන්ත්වා තස්ස ඔරොධානං ද්වාරං විවරාපෙත්වා ‘‘අයං වො සාමිකො, ගච්ඡථ, යං කිඤ්චි කත්වාන ගණ්හිතුං වායමථා’’ති උය්යොජෙසි. තීසු වයෙසු ඨිතා නාටකිත්ථියො ථෙරං පරිවාරයිංසු. තාසු අයං අසුභසඤ්ඤං උප්පාදෙසි. තෙන වුත්තං – ‘‘අලඞ්කතපටියත්තෙ ඉත්ථිජනෙ අසුභසඤ්ඤං උප්පාදෙත්වා’’ති.

ඨිතකොව ¶ ධම්මං දෙසෙත්වාති –

‘‘පස්ස චිත්තකතං බිම්බං, අරුකායං සමුස්සිතං;

ආතුරං බහුසඞ්කප්පං, යස්ස නත්ථි ධුවං ඨිති.

‘‘පස්ස චිත්තකතං රූපං, මණිනා කුණ්ඩලෙන ච;

අට්ඨිං තචෙන ඔනද්ධං, සහ වත්ථෙහි සොභති.

‘‘අලත්තකකතා පාදා, මුඛං චුණ්ණකමක්ඛිතං;

අලං බාලස්ස මොහාය, නො ච පාරගවෙසිනො.

‘‘අට්ඨාපදකතා කෙසා, නෙත්තා අඤ්ජනමක්ඛිතා;

අලං බාලස්ස මොහාය, නො ච පාරගවෙසිනො.

‘‘අඤ්ජනීවණ්ණවා චිත්තා, පූතිකායො අලඞ්කතො;

අලං බාලස්ස මොහාය, නො ච පාරගවෙසිනො.

‘‘ඔදහි මිගවො පාසං, නාසදා වාගුරං මිගො;

භුත්වා නිවාපං ගච්ඡාමි, කන්දන්තෙ මිගබන්ධකෙ’’ති. (ම. නි. 2.302; ථෙරගා. 769-774) –

ආකාසං ¶ උප්පතිත්වාති ආකාසං පක්ඛන්දිත්වා. කස්මා පන ථෙරො ආකාසෙන ගතො? පිතා කිරස්ස සෙට්ඨි සත්තසු ද්වාරකොට්ඨකෙසු අග්ගළානි දාපෙත්වා මල්ලෙ ආණාපෙසි ‘‘සචෙ නික්ඛමිත්වා ගච්ඡති, හත්ථපාදෙසු නං ගහෙත්වා කාසායානි හරිත්වා ගිහිවෙසං ගණ්හාපෙථා’’ති. තස්මා ථෙරො ‘‘එතෙ මාදිසං මහාඛීණාසවං හත්ථෙ වා පාදෙ වා ගහෙත්වා අපුඤ්ඤං පසවෙය්යුං, තං නෙසං මා අහොසී’’ති චින්තෙත්වා ආකාසෙන අගමාසි. මිගචීරන්ති එවංනාමකං උය්යානං. චතුපාරිජුඤ්ඤපටිමණ්ඩිතන්ති ජරාපාරිජුඤ්ඤං, බ්යාධිපාරිජුඤ්ඤං, භොගපාරිජුඤ්ඤං, ඤාතිපාරිජුඤ්ඤන්ති ඉමෙහි චතූහි පාරිජුඤ්ඤෙහි පටිමණ්ඩිතං. පාරිජුඤ්ඤන්ති ච පරිහානීති අත්ථො. සෙසමෙත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

211. තතියෙ සලාකං ගණ්හන්තීති සලාකගාහකා. සුනාපරන්තජනපදං ගච්ඡන්තෙපි පඨමමෙව සලාකං ගණ්හීති සම්බන්ධො. ඡබ්බස්සන්තරෙති ඡන්නං ¶ වස්සානං අබ්භන්තරෙ. මෙත්තීති මිත්තභාවො. භෙදකෙ සතීති භෙදකරණෙ සති. ගුම්බසභාගතොති ගුම්බසමීපතො, අයමෙව වා පාඨො. ඉත්ථී හුත්වාති ඉත්ථී විය හුත්වා, මනුස්සිත්ථිවණ්ණං මාපෙත්වාති අත්ථො. දීඝරත්තානුගතොති දීඝකාලං අනුබන්ධො. එත්තකං අද්ධානන්ති එත්තකං කාලං. හන්දාවුසොති ගණ්හාවුසො. අත්ථං ගහෙත්වාති භූතත්ථං ගහෙත්වා, අයමෙව වා පාඨො. කොණ්ඩො ජාතොති ධුත්තො ජාතො.

මාවොච ඵරුසං කඤ්චීති කඤ්චි එකපුග්ගලං ඵරුසං මා අවොච. වුත්තා පටිවදෙය්යු තන්ති තයා පරෙ දුස්සීලාති වුත්තා තම්පි තථෙව පටිවදෙය්යුං. දුක්ඛා හි සාරම්භකථාති එසා කාරණුත්තරා යුගග්ගාහකථා නාම දුක්ඛා. පටිදණ්ඩා ඵුසෙය්යු තන්ති කායදණ්ඩාදීහි පරං පහරන්තස්ස තාදිසාව පටිදණ්ඩා තව මත්ථකෙ පතෙය්යුං.

සචෙ නෙරෙසි අත්තානන්ති සචෙ අත්තානං නිච්චලං කාතුං සක්ඛිස්සසි. කංසො උපහතො යථාති මුඛවට්ටියං ඡින්දිත්වා තලමත්තං කත්වා ඨපිතං කංසතාලං විය. තාදිසඤ්හි හත්ථෙහි පාදෙහි දණ්ඩෙන වා පහතම්පි සද්දං න කරොති. එස පත්තොසි නිබ්බානන්ති සචෙ එවරූපො භවිතුං සක්ඛිස්සසි, ඉමං පටිපදං පූරයමානො එසො ත්වං ඉදානි අප්පත්තොපි නිබ්බානං පත්තොසි නාම. සාරම්භො තෙ න විජ්ජතීති ‘‘එවඤ්ච සති ත්වං දුස්සීලො, අහං සුසීලො’’ති එවමාදිකො උත්තරිකරණවාචාලක්ඛණො සාරම්භො තෙ න විජ්ජති, න භවිස්සතියෙවාති අත්ථො. පරික්කිලෙසෙනාති සංකිලෙසහෙතුනා.

212. චතුත්ථෙ ¶ සම්පන්නපටිභානානන්ති පරිපුණ්ණපටිභානානං. චුතිං යො වෙදි…පෙ… සබ්බසොති යො සත්තානං චුතිඤ්ච පටිසන්ධිඤ්ච සබ්බාකාරෙන පාකටං කත්වා ජානාති, තං අහං අලග්ගනතාය අසත්තං, පටිපත්තියා සුට්ඨු ගතත්තා සුගතං, චතුන්නං සච්චානං සම්බුද්ධත්තා බුද්ධං බ්රාහ්මණං වදාමීති අත්ථො. යස්ස ගතින්ති යස්සෙතෙ දෙවාදයො ගතිං න ජානන්ති, තමහං ආසවානං ඛීණතාය ඛීණාසවං, කිලෙසෙහි ආරකත්තා අරහන්තං බ්රාහ්මණං වදාමීති අත්ථො.

උපසෙනවඞ්ගන්තපුත්තත්ථෙරවත්ථු

213. පඤ්චමෙ ¶ සබ්බපාසාදිකානන්ති සබ්බසො පසාදං ජනෙන්තානං. කින්තායන්ති කිං තෙ අයං. අතිලහුන්ති අතිසීඝං. යස්ස තස්මිං අත්තභාවෙ උප්පජ්ජනාරහානං මග්ගඵලානං උපනිස්සයො නත්ථි, තං බුද්ධා ‘‘මොඝපුරිසො’’ති වදන්ති අරිට්ඨලාළුදායිආදිකෙ විය. උපනිස්සයෙ සතිපි තස්මිං ඛණෙ මග්ගෙ වා ඵලෙ වා අසති ‘‘මොඝපුරිසා’’ති වදන්තියෙව ධනියත්ථෙරාදිකෙ විය. ඉමස්සපි තස්මිං ඛණෙ මග්ගඵලානං අභාවතො ‘‘මොඝපුරිසා’’ති ආහ, තුච්ඡමනුස්සාති අත්ථො. බාහුල්ලායාති පරිසබාහුල්ලාය. අනෙකපරියායෙනාති අනෙකකාරණෙන.

ඉච්ඡාමහං, භික්ඛවෙති භගවා කිර තං අද්ධමාසං න කඤ්චි බොධනෙය්යසත්තං අද්දස, තස්මා එවමාහ, එවං සන්තෙපි තන්තිවසෙන ධම්මදෙසනා කත්තබ්බා සියා. යස්මා පනස්ස එතදහොසි – ‘‘මයි ඔකාසං කාරෙත්වා පටිසල්ලීනෙ භික්ඛූ අධම්මිකං කතිකවත්තං කරිස්සන්ති, තං උපසෙනො භින්දිස්සති, අහං තස්ස පසීදිත්වා භික්ඛූනං දස්සනං අනුජානිස්සාමි. තතො මං පස්සිතුකාමා බහූ භික්ඛූ ධුතඞ්ගානි සමාදියිස්සන්ති, අහඤ්ච තෙහි උජ්ඣිතසන්ථතපච්චයා සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙස්සාමී’’ති, තස්මා එවමාහ. ථෙරස්සාති උපසෙනත්ථෙරස්ස. මනාපානි තෙ භික්ඛු පංසුකූලානීති ‘‘භික්ඛු තව ඉමානි පංසුකූලානි මනාපානි අත්තනො රුචියා ඛන්තියා ගහිතානී’’ති පුච්ඡති. න ඛො මෙ, භන්තෙ, මනාපානි පංසුකූලානීති, භන්තෙ, න මයා අත්තනො රුචියා ඛන්තියා ගහිතානි, ගලග්ගාහෙන විය මත්ථකතාළනෙන විය ච ගාහිතො මයාති දස්සෙති. පාළියං ආගතමෙවාති විනයපාළිං සන්ධාය වදති.

214. ඡට්ඨෙ ¶ අට්ඨාරසසු මහාවිහාරෙසූති රාජගහස්ස සමන්තතො ඨිතෙසු අට්ඨාරසසු මහාවිහාරෙසු. උපවිජඤ්ඤාති ආසන්නපසූතිකාලා. රහොගතොති රහසි ගතො. සඞ්ඝස්ස වෙය්යාවච්චකරණෙ කායං යොජෙතුකාමො චින්තෙසීති ථෙරො කිර අත්තනො කතකිච්චභාවං දිස්වා ‘‘අහං ඉමං සරීරං ධාරෙමි, තඤ්ච ඛො වාතමුඛෙ ඨිතපදීපො විය අනිච්චතාමුඛෙ ඨිතං නචිරස්සෙව නිබ්බායනධම්මං යාව ¶ න නිබ්බායති, තාව කිං නු ඛො අහං සඞ්ඝස්ස වෙය්යාවච්චං කරෙය්ය’’න්ති චින්තෙන්තො ඉති පටිසඤ්චික්ඛති ‘‘තිරොරට්ඨෙසු බහූ කුලපුත්තා භගවන්තං අදිස්වාව පබ්බජන්ති, තෙ ‘භගවන්තං පස්සිස්සාම චෙව වන්දිස්සාමා’ති ච දූරතොපි ආගච්ඡන්ති, තත්ර යෙසං සෙනාසනං නප්පහොති, තෙ සිලාපත්තකෙපි සෙය්යං කප්පෙන්ති. පහොමි ඛො පනාහං අත්තනො ආනුභාවෙන තෙසං තෙසං කුලපුත්තානං ඉච්ඡාවසෙන පාසාදවිහාරඅඩ්ඪයොගාදීනි මඤ්චපීඨත්ථරණානි නිම්මිනිත්වා දාතුං? පුනදිවසෙ චෙත්ථ එකච්චෙ අතිවිය කිලන්තරූපා හොන්ති, තෙ ගාරවෙන භික්ඛූනං පුරතො ඨත්වා භත්තානිපි න උද්දිසාපෙන්ති, අහං ඛො පන තෙසං භත්තානිපි උද්දිසිතුං පහොමී’’ති. ඉති පටිසඤ්චික්ඛන්තො ‘‘යංනූනාහං සඞ්ඝස්ස සෙනාසනඤ්ච පඤ්ඤපෙය්යං, භත්තානි ච උද්දිසෙය්ය’’න්ති චින්තෙසි. සභාගසභාගානන්ති සුත්තන්තිකාදිගුණවසෙන සභාගානං, න මිත්තසන්ථවවසෙන. ථෙරො හි යාවතිකා සුත්තන්තිකා හොන්ති, තෙ උච්චිනිත්වා උච්චිනිත්වා එකතො තෙසං අනුරූපමෙව සෙනාසනං පඤ්ඤපෙති. වෙනයිකාභිධම්මිකකම්මට්ඨානිකකායදළ්හිබහුලෙසුපි එසෙව නයො. තෙනෙව පාළියං (පාරා. 380) වුත්තං – ‘‘යෙතෙ භික්ඛූ සුත්තන්තිකා, තෙසං එකජ්ඣං සෙනාසනං පඤ්ඤපෙතී’’තිආදි.

අඞ්ගුලියා ජලමානායාති තෙජොකසිණචතුත්ථජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය අභිඤ්ඤාඤාණෙන අඞ්ගුලිජලනං අධිට්ඨහිත්වා තෙනෙව තෙජොධාතුසමාපත්තිජනිතෙන අග්ගිජාලෙන අඞ්ගුලියා ජලමානාය. අයං මඤ්චොතිආදීසු පන ථෙරෙ ‘‘අයං මඤ්චො’’තිආදිං වදන්තෙ නිම්මිතාපි අත්තනො අත්තනො ගතට්ඨානෙ ‘‘අයං මඤ්චො’’තිආදිං වදන්ති. අයඤ්හි නිම්මිතානං ධම්මතා.

‘‘එකස්මිං භාසමානස්මිං, සබ්බෙ භාසන්ති නිම්මිතා;

එකස්මිං තුණ්හිමාසිනෙ, සබ්බෙ තුණ්හී භවන්ති තෙ’’ති. (දී. නි. 2.286);

යස්මිං පන විහාරෙ මඤ්චපීඨාදීනි න පරිපූරෙන්ති, තත්ථ අත්තනො ආනුභාවෙන පූරෙන්ති, තෙන නිම්මිතානං අවත්ථුකං වචනං න හොති සබ්බත්ථ මඤ්චපීඨාදීනං සබ්භාවතො. සබ්බවිහාරෙසු ච ¶ ගමනමග්ගෙ සමප්පමාණෙ කත්වා අධිට්ඨාති. කතිකසණ්ඨානාදීනං පන නානප්පකාරත්තා තස්මිං තස්මිං විහාරෙ කතිකවත්තානි විසුං විසුං කථාපෙතීති වෙදිතබ්බං. අනියමෙත්වා ¶ නිම්මිතානඤ්හි ‘‘එකස්මිං භාසමානස්මි’’න්තිආදිධම්මතා වුත්තා. තථා හි යෙ වණ්ණවයසරීරාවයවපරික්ඛාරකිරියාවිසෙසාදීහි නියමං අකත්වා නිම්මිතා හොන්ති, තෙ අනියමෙත්වා නිම්මිතත්තා ඉද්ධිමතා සදිසාව හොන්ති. ඨානනිසජ්ජාදීසු භාසිතතුණ්හීභාවාදීසු වා යං යං ඉද්ධිමා කරොති, තං තදෙව කරොන්ති. සචෙ පන නානප්පකාරෙ කාතුකාමො හොති, කෙචි පඨමවයෙ, කෙචි මජ්ඣිමවයෙ, කෙචි පච්ඡිමවයෙ, තථා දීඝකෙසෙ උපඩ්ඪමුණ්ඩෙ මිස්සකකෙසෙ උපඩ්ඪරත්තචීවරෙ පණ්ඩුකචීවරෙ, පදභාණධම්මකථාසරභඤ්ඤපඤ්හපුච්ඡනපඤ්හවිස්සජ්ජනරජනපචනචීවරසිබ්බනධොවනාදීනි කරොන්තෙ, අපරෙපි වා නානප්පකාරෙ කාතුකාමො හොති, තෙන පාදකජ්ඣානතො වුට්ඨාය ‘‘එත්තකා භික්ඛූ පඨමවයා හොන්තූ’’තිආදිනා නයෙන පරිකම්මං කත්වා පුන සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය අධිට්ඨිතෙ අධිට්ඨානචිත්තෙන සද්ධිං ඉච්ඡිතිච්ඡිතප්පකාරායෙව හොන්ති. පුන අත්තනො වසනට්ඨානමෙව ආගච්ඡතීති තෙහි සද්ධිං ජනපදකථං කථෙන්තො අනිසීදිත්වා අත්තනො වසනට්ඨානං වෙළුවනමෙව පච්චාගච්ඡති. පාළියන්ති විනයපාළියං.

215. සත්තමෙ පියානන්ති පියායිතබ්බානං. මනාපානන්ති මනවඩ්ඪනකානං. පිලින්දොති පනස්ස ගොත්තං, වච්ඡොති නාමන්ති එත්ථ වුත්තවිපරියායෙනපි වදන්ති ‘‘පිලින්දොති නාමං, වච්ඡොති ගොත්ත’’න්ති. තෙනෙව ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙන ථෙරගාථාසංවණ්ණනාය (ථෙරගා. අට්ඨ. 1.8 පිලින්දවච්ඡත්ථෙරගාථාවණ්ණනා) වුත්තං – ‘‘පිලින්දොතිස්ස නාමං අකංසු, වච්ඡොති පන ගොත්තං. තෙන සො අපරභාගෙ පිලින්දවච්ඡොති පඤ්ඤායිත්ථා’’ති. සංසන්දෙත්වාති එකතො කත්වා.

සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වාති ඉදං අඞ්ගුත්තරභාණකානං කථාමග්ගෙන වුත්තං. අපරෙ පන භණන්ති – අනුප්පන්නෙයෙව අම්හාකං භගවති සාවත්ථියං බ්රාහ්මණගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා පිලින්දවච්ඡොති පඤ්ඤාතො සංසාරෙ සංවෙගබහුලතාය පරිබ්බාජකපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා චූළගන්ධාරං නාම විජ්ජං සාධෙත්වා ආකාසචාරී පරචිත්තවිදූ ච හුත්වා රාජගහෙ ලාභග්ගයසග්ගප්පත්තො පටිවසති. අථ යදා අම්හාකං භගවා අභිසම්බුද්ධො හුත්වා අනුක්කමෙන රාජගහං උපගතො, තතො පට්ඨාය බුද්ධානුභාවෙන ¶ තස්ස සා විජ්ජා න සම්පජ්ජති, අත්ථකිච්චං න සාධෙති. සො චින්තෙසි – ‘‘සුතං ඛො පන මෙතං ‘ආචරියපාචරියානං භාසමානානං යත්ථ මහාගන්ධාරවිජ්ජා ධරති, තත්ථ චූළගන්ධාරවිජ්ජා න සම්පජ්ජතී’ති. සමණස්ස පන ගොතමස්ස ආගතකාලතො ¶ පට්ඨාය නායං මම විජ්ජා සම්පජ්ජති, නිස්සංසයං සමණො ගොතමො මහාගන්ධාරවිජ්ජං ජානාති, යන්නූනාහං තං පයිරුපාසිත්වා තස්ස සන්තිකෙ විජ්ජං පරියාපුණෙය්ය’’න්ති. සො භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා එතදවොච – ‘‘අහං, මහාසමණ, තව සන්තිකෙ එකං විජ්ජං පරියාපුණිතුකාමො, ඔකාසං මෙ කරොහී’’ති. භගවා ‘‘තෙන හි පබ්බජා’’ති ආහ. සො ‘‘විජ්ජාය පරිකම්මං පබ්බජ්ජා’’ති මඤ්ඤමානො පබ්බජීති. පරවම්භනවසෙනාති පරෙසං ගරහනවසෙන.

අකක්කසන්ති අඵරුසං. විඤ්ඤාපනින්ති අත්ථවිඤ්ඤාපනිං. සච්චන්ති භූතත්ථං. නාභිසජෙති යාය ගිරාය අඤ්ඤං කුජ්ඣාපනවසෙන න ලගාපෙය්ය, ඛීණාසවො නාම එවරූපමෙව ගිරං න භාසෙය්ය, තස්මා තමහං බ්රූමි බ්රාහ්මණං වදාමීති අත්ථො.

අනුවිචිනිත්වාති අනුවිචාරෙත්වා. චණ්ඩිකතං ගච්ඡන්තන්ති සීඝගතියා ගච්ඡන්තං.

216. අට්ඨමෙ එකරත්තිවාසෙන ගන්ත්වාති දෙවතානුභාවෙන ගන්ත්වා. ‘‘බුද්ධානුභාවෙනා’’තිපි වදන්ති. එවං ගතො ච විහාරං පවිසිත්වා සම්බහුලෙ භික්ඛූ භුත්තපාතරාසෙ කායාලසියවිමොචනත්ථාය අබ්භොකාසෙ චඞ්කමන්තෙ දිස්වා ‘‘කහං එතරහි සත්ථා’’ති පුච්ඡි. භික්ඛූ ‘‘සාවත්ථියං පිණ්ඩාය පවිට්ඨො’’ති වත්වා තං පුච්ඡිංසු – ‘‘ත්වං පන කුතො ආගතො’’ති? සුප්පාරකා ආගතොම්හීති. කදා නික්ඛන්තොසීති? හිය්යො සායං නික්ඛන්තොම්හීති. දූරතො ආගතො, තව පාදෙ ධොවිත්වා තෙලෙන මක්ඛෙත්වා ථොකං විස්සමාහි, ආගතකාලෙ සත්ථාරං දක්ඛිස්සතීති. අහං, භන්තෙ, සත්ථු වා අත්තනො වා ජීවිතන්තරායං න ජානාමි, එකරත්තෙනෙවම්හි කත්ථචි අට්ඨත්වා අනිසීදිත්වා වීසයොජනසතිකං මග්ගං ආගතො, සත්ථාරං පස්සිත්වාව විස්සමිස්සාමීති. සො එවං වත්වා තරමානරූපො සාවත්ථිං පවිසිත්වා භගවන්තං අනොපමාය බුද්ධසිරියා පිණ්ඩාය චරන්තං දිස්වා ¶ ‘‘චිරස්සං වත මෙ දිට්ඨො සම්මාසම්බුද්ධො’’ති දිට්ඨට්ඨානතො පට්ඨාය ඔණතසරීරො ගන්ත්වා අන්තරවීථියමෙව පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා ගොප්ඵකෙසු දළ්හං ගහෙත්වා එවමාහ – ‘‘දෙසෙතු මෙ, භන්තෙ, භගවා ධම්මං, දෙසෙතු මෙ සුගතො ධම්මං, යං මමස්ස දීඝරත්තං හිතාය සුඛායා’’ති.

අථ නං සත්ථා ‘‘අකාලො ඛො තාව, බාහිය, අන්තරඝරං පවිට්ඨොම්හි පිණ්ඩායා’’ති පටික්ඛිපි ¶ . තං සුත්වා බාහියො, ‘‘භන්තෙ, සංසාරෙ සංසරන්තෙන කබළීකාරාහාරො න නො ලද්ධපුබ්බො, තුම්හාකං වා මය්හං වා ජීවිතන්තරායං න ජානාමි, දෙසෙථ මෙ ධම්ම’’න්ති. සත්ථා දුතියම්පි පටික්ඛිපියෙව. එවං කිරස්ස අහොසි ‘‘ඉමස්ස මං දිට්ඨකාලතො පට්ඨාය සකලසරීරං පීතියා නිරන්තරං අජ්ඣොත්ථටං හොති, බලවපීතිවෙගෙන ධම්මං සුත්වාපි න සක්ඛිස්සති පටිවිජ්ඣිතුං, මජ්ඣත්තුපෙක්ඛා තාව තිට්ඨතු, එකරත්තෙනෙව වීසයොජනසතං මග්ගං ආගතත්තා දරථොපිස්ස බලවා, සොපි තාව පටිප්පස්සම්භතූ’’ති. තස්මා ද්වික්ඛත්තුං පටික්ඛිපිත්වා තතියං යාචිතො අන්තරවීථියං ඨිතොව ‘‘තස්මාතිහ තෙ, බාහිය, එවං සික්ඛිතබ්බං දිට්ඨෙ දිට්ඨමත්තං භවිස්සතී’’තිආදිනා (උදා. 10) නයෙන ධම්මං දෙසෙති. ඉමමත්ථං සංඛිපිත්වා දස්සෙන්තො ‘‘සත්ථාරං පිණ්ඩාය පවිට්ඨ’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ අන්තරඝරෙති අන්තරවීථියං.

අපරිපුණ්ණපත්තචීවරතාය පත්තචීවරං පරියෙසන්තොති සො කිර වීසතිවස්සසහස්සානි සමණධම්මං කරොන්තො ‘‘භික්ඛුනා නාම අත්තනො පච්චයෙ ලභිත්වා අඤ්ඤං අනොලොකෙත්වා සයමෙව භුඤ්ජිතුං වට්ටතී’’ති එකභික්ඛුස්සපි පත්තෙන වා චීවරෙන වා සඞ්ගහං නාකාසි. තෙනස්ස ‘‘ඉද්ධිමයපත්තචීවරං න උප්පජ්ජිස්සතී’’ති ඤත්වා එහිභික්ඛුභාවෙන පබ්බජ්ජං න අදාසි. තාවදෙව ච පබ්බජ්ජං යාචිතො ‘‘පරිපුණ්ණං තෙ පත්තචීවර’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘අපරිපුණ්ණ’’න්ති වුත්තෙ ‘‘තෙන හි පත්තචීවරං පරියෙසාහී’’ති වත්වා පක්කාමි. තස්මා සො පත්තචීවරං පරියෙසන්තො සඞ්කාරට්ඨානතො චොළඛණ්ඩානි සංකඩ්ඪති.

සහස්සමපීති පරිච්ඡෙදවචනං. එකසහස්සං ද්වෙසහස්සානීති එවං සහස්සෙන චෙ පරිච්ඡින්නා ගාථා හොන්ති, තා ච අනත්ථපදසංහිතා ආකාසවණ්ණපබ්බතවණ්ණාදීනි පකාසකෙහි අනිබ්බානදීපකෙහි අනත්ථකෙහි පදෙහි සංහිතා යාව බහුකා හොන්ති, තාව පාපිකා එවාති අත්ථො ¶ . එකං ගාථාපදං සෙය්යොති ‘‘අප්පමාදො අමතපදං…පෙ… යථා මතා’’ති (ධ. ප. 21) එවරූපා එකගාථාපි සෙය්යොති අත්ථො.

217. නවමෙ එකං බුද්ධන්තරං සම්පත්තිං අනුභවමානොති සාවකබොධියා නියතතාය පුඤ්ඤසම්භාරස්ස ච සාතිසයත්තා විනිපාතං අගන්ත්වා එකං බුද්ධන්තරං දෙවෙසු ච මනුස්සෙසු ච සම්පත්තිං අනුභවමානො. ‘‘එකිස්සා කුලදාරිකාය කුච්ඡිම්හි උප්පන්නො’’ති වත්වා තමෙවස්ස උප්පන්නභාවං ¶ මූලතො පට්ඨාය දස්සෙතුං – ‘‘සා චා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සාති කුලදාරිකා. ච-සද්දො බ්යතිරෙකත්ථො. තෙන වුච්චමානං විසෙසං ජොතයති. කුලඝරන්ති පතිකුලගෙහං. ගබ්භනිමිත්තන්ති ගබ්භස්ස සණ්ඨිතභාවවිග්ගහං. සතිපි විසාඛාය සාවත්ථිවාසිකුලපරියාපන්නත්තෙ තස්සා තත්ථ පධානභාවදස්සනත්ථං ‘‘විසාඛඤ්චා’’තිආදි වුත්තං යථා ‘‘බ්රාහ්මණා ආගතා, වාසිට්ඨොපි ආගතො’’ති. භගවතා එවං ගහිතනාමත්තාති යොජනා. යස්මා රාජපුත්තා ලොකෙ ‘‘කුමාරා’’ති වොහරීයන්ති, අයඤ්ච රඤ්ඤො කිත්තිමපුත්තො, තස්මා ආහ – ‘‘රඤ්ඤො…පෙ… සඤ්ජානිංසූ’’ති.

පඤ්චදස පඤ්හෙ අභිසඞ්ඛරිත්වාති ‘‘භික්ඛු, භික්ඛු, අයං වම්මිකො රත්තිං ධූපායති, දිවා පජ්ජලතී’’තිආදිනා වම්මිකසුත්තෙ (ම. නි. 1.249) ආගතනයෙන පඤ්චදස පඤ්හෙ අභිසඞ්ඛරිත්වා. පායාසිරඤ්ඤොති ‘‘නත්ථි පරලොකො, නත්ථි සත්තා ඔපපාතිකා, නත්ථි සුකතදුක්කටානං කම්මානං ඵලං විපාකො’’ති (දී. නි. 2.410, 412) එවංලද්ධිකස්ස පායාසිරාජස්ස. රාජා හි තදා අනභිසිත්තො හුත්වා පසෙනදිනා කොසලෙන දින්නසෙතබ්යනගරං අජ්ඣාවසන්තො ඉමං දිට්ඨිං ගණ්හි. පඤ්චදසහි පඤ්හෙහි පටිමණ්ඩෙත්වාති ‘‘තං කිං මඤ්ඤසි, රාජඤ්ඤ, ඉමෙ චන්දිමසූරියා ඉමස්මිං වා ලොකෙ පරස්මිං වා දෙවා වා තෙ මනුස්සා’’ති එවමාදීහි (දී. නි. 2.411) පඤ්චදසහි පඤ්හෙහි පටිමණ්ඩිතං කත්වා. සුත්තන්තෙති පායාසිසුත්තන්තෙ (දී. නි. 2.406 ආදයො).

තතියඑතදග්ගවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

219-223. චතුත්ථවග්ගස්ස ¶ ¶ පඨමෙ හෙට්ඨා වුත්තප්පමාණන්ති හෙට්ඨා කොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරස්ස වත්ථුම්හි ‘‘තස්ස ධුරපත්තානි නවුතිහත්ථානි හොන්ති, කෙසරං තිංසහත්ථං, කණ්ණිකා ද්වාදසහත්ථා, පාදෙන පතිට්ඨිතට්ඨානං එකාදසහත්ථ’’න්ති එවං වුත්තප්පමාණං. රඤ්ඤො පෙසෙසීති පච්චන්තස්ස කුපිතභාවං ආරොචෙත්වා පෙසෙසි. ථෙරගාථාසංවණ්ණනායං (ථෙරගා. අට්ඨ. 2.1016 ආනන්දත්ථෙරගාථාවණ්ණනා) පන ‘‘පච්චන්තස්ස කුපිතභාවං රඤ්ඤො අනාරොචෙත්වා සයමෙව තං වූපසමෙසි, තං සුත්වා රාජා තුට්ඨමානසො පුත්තං පක්කොසාපෙත්වා ‘වරං තෙ, සුමන, දම්මි, ගණ්හාහී’ති ආහා’’ති වුත්තං. න මෙතං චිත්තං අත්ථීති මම එවරූපං චිත්තං නත්ථි. අවඤ්ඣන්ති අතුච්ඡං. අඤ්ඤං වරෙහීති අඤ්ඤං පත්ථෙහි, අඤ්ඤං ගණ්හාහීති වුත්තං හොති. උදකං අධිට්ඨායාති ‘‘උදකං හොතූ’’ති අධිට්ඨහිත්වා. ගතෙනාති ගමනෙන. න ආමිසචක්ඛුකාති චීවරාදිපච්චයසඞ්ඛාතං ආමිසං න ඔලොකෙන්ති.

වසනට්ඨානසභාගෙයෙවාති වසනට්ඨානසමීපෙයෙව. එකන්තවල්ලභොති උපට්ඨාකට්ඨානෙ එකන්තෙන වල්ලභො. එතස්සෙවාති එතස්සෙව භික්ඛුස්ස. ද්වෙජ්ඣකථා න හොන්තීති ද්විධාභූතකථා න හොන්ති, අනෙකන්තිකකථා න හොන්තීති වුත්තං හොති. අනිබද්ධාති අනියතා. ලොහිතෙන ගලන්තෙනාති ඉත්ථම්භූතක්ඛානෙ කරණවචනං, ගලන්තෙන ලොහිතෙන යුත්තොති අත්ථො. අන්වාසත්තොති අනුගතො. උට්ඨෙහි, ආවුසො ආනන්ද, උට්ඨෙහි, ආවුසො ආනන්දාති තුරිතෙ ඉදමාමෙඩිතවචනං. දුවිධෙන උදකෙනාති සීතුදකෙන උණ්හුදකෙන ච. තිවිධෙන දන්තකට්ඨෙනාති ඛුද්දකං මහන්තං මජ්ඣිමන්ති එවං තිප්පකාරෙන දන්තකට්ඨෙන. නව වාරෙ අනුපරියායතීති සත්ථරි පක්කොසන්තෙ පටිවචනදානාය ථිනමිද්ධවිනොදනත්ථං නවක්ඛත්තුං අනුපරියායති. තෙනෙවාහ – ‘‘එවඤ්හිස්ස අහොසී’’තිආදි. සෙසමෙත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

224. දුතියෙ ¶ යං වත්තබ්බං, තං විත්ථාරතො විනයපාළියං ආගතමෙව.

225. තතියෙ ¶ ගමනාකප්පන්ති ගමනාකාරං. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව.

226. චතුත්ථෙ නිරාබාධානන්ති ආබාධරහිතානං. යථා ‘‘ද්වාවීසති ද්වත්තිංසා’’තිආදිම්හි වත්තබ්බෙ ‘‘බාවීසති බාත්තිංසා’’තිආදීනි වුච්චන්ති, එවමෙවං ද්වෙ කුලානි අස්සාති ද්විකුලො, ද්වෙකුලොති වා වත්තබ්බෙ බාකුලොති වුත්තන්ති ආහ – ‘‘බාකුලොති ද්වීසු කුලෙසු වඩ්ඪිතත්තා එවංලද්ධනාමො’’ති. උපයොගෙනාති ආනුභාවෙන. ඵාසුකකාලෙති අරොගකාලෙ. ගද්දුහනමත්තම්පීති ගොදුහනමත්තම්පි කාලං. ඉධ පන න සකලො ගොදුහනක්ඛණො අධිප්පෙතො, අථ ඛො ගාවිං ථනෙ ගහෙත්වා එකඛීරබින්දුදුහනකාලමත්තං අධිප්පෙතං. ආරොග්යසාලන්ති ආතුරානං අරොගභාවකරණත්ථාය කතසාලං.

නිමුජ්ජනුම්මුජ්ජනවසෙනාති ජාණුප්පමාණෙ උදකෙ ථොකංයෙව නිමුජ්ජනුම්මුජ්ජනවසෙන. ඡඩ්ඩෙත්වා පලායීති මච්ඡස්ස මුඛසමීපෙයෙව ඡඩ්ඩෙත්වා පලායි. දාරකස්ස තෙජෙනාති දාරකස්ස පුඤ්ඤතෙජෙන. මාරියමානාව මරන්තීති දණ්ඩාදීහි පොථෙත්වා මාරියමානාව මරන්ති, න ජාලෙන බද්ධතාමත්තෙන අමාරියමානා. නීහටමත්තොව මතොති නීහටක්ඛණෙයෙව මතො. තෙනස්ස මාරණත්ථං උපක්කමො න කතො, යෙන උපක්කමෙන දාරකස්ස ආබාධො සියා. තන්ති මච්ඡං. සකලමෙවාති අවිකලමෙව පරිපුණ්ණාවයවමෙව. න කෙළායතීති න නන්දති, කිස්මිඤ්චි න මඤ්ඤති. පිට්ඨිතො ඵාලෙන්තීති දාරකස්ස පුඤ්ඤතෙජෙන පිට්ඨිතො ඵාලෙන්තී. භෙරිං චරාපෙත්වාති ‘‘පුත්තං ලභි’’න්ති උග්ඝොසනවසෙන භෙරිං චරාපෙත්වා. පකතිං ආචික්ඛීති අත්තනො පුත්තභාවං කථෙසි. කුච්ඡියා ධාරිතත්තා අමාතා කාතුං න සක්කාති ජනනීභාවතො අමාතා කාතුං න සක්කා. මච්ඡං ගණ්හන්තාපීති මච්ඡං වික්කිණිත්වා ගණ්හන්තාපි. තථා ගණ්හන්තා ච තප්පරියාපන්නං සබ්බං ගණ්හන්ති නාමාති ආහ – ‘‘වක්කයකනාදීනි බහි කත්වා ගණ්හන්තා නාම නත්ථී’’ති. අයම්පි අමාතා කාතුං න සක්කාති දින්නපුත්තභාවතො න සක්කා.

228. ඡට්ඨෙ භාරුකච්ඡකවත්ථුන්ති අඤ්ඤතරො කිර භාරුකච්ඡදෙසවාසී භික්ඛු සුපිනන්තෙ පුරාණදුතියිකාය මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවිත්වා ‘‘අස්සමණො අහං විබ්භමිස්සාමී’’ති භාරුකච්ඡං ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ ආයස්මන්තං උපාලිං පස්සිත්වා එතමත්ථං ආරොචෙසි. ආයස්මා උපාලි, එවමාහ – ‘‘අනාපත්ති, ආවුසො, සුපිනන්තෙනා’’ති. යස්මා සුපිනන්තෙ අවිසයත්තා එවං හොති. තස්මා උපාලිත්ථෙරො භගවතා අවිනිච්ඡිතපුබ්බම්පි ඉමං වත්ථුං නයග්ගාහෙන එවං විනිච්ඡිනි. ගහපතිනො ද්වෙ දාරකා හොන්ති පුත්තො ච භාගිනෙය්යො ච. අථ සො ගහපති ගිලානො හුත්වා ආයස්මන්තං අජ්ජුකං එතදවොච – ‘‘ඉමං, භන්තෙ, ඔකාසං යො ඉමෙසං දාරකානං සද්ධො හොති පසන්නො, තස්ස ආචික්ඛෙය්යාසී’’ති. තෙන ච සමයෙන තස්ස ච ගහපතිනො භාගිනෙය්යො සද්ධො හොති පසන්නො. අථායස්මා අජ්ජුකො තං ඔකාසං තස්ස දාරකස්ස ආචික්ඛි. සො තෙන සාපතෙය්යෙන කුටුම්බඤ්ච සණ්ඨපෙසි, දානඤ්ච පට්ඨපෙසි. අථ තස්ස ගහපතිනො පුත්තො ආයස්මන්තං ආනන්දං එතදවොච – ‘‘කො නු ඛො, භන්තෙ ආනන්ද, පිතුනො දායජ්ජො පුත්තො වා භාගිනෙය්යො වා’’ති. පුත්තො ඛො, ආවුසො, පිතුනො දායජ්ජොති. ආයස්මා, භන්තෙ, අය්යො අජ්ජුකො අම්හාකං සාපතෙය්යං අම්හාකං මෙථුනකස්ස ආචික්ඛීති. අස්සමණො, ආවුසො, සො අජ්ජුකොති. අථායස්මා අජ්ජුකො ආයස්මන්තං ආනන්දං එතදවොච – ‘‘දෙහි මෙ, ආවුසො ආනන්ද, විනිච්ඡය’’න්ති. තෙ උභොපි උපාලිත්ථෙරස්ස සන්තිකං අගමංසු. අථායස්මා උපාලි, ආයස්මන්තං ආනන්දං එතදවොච – ‘‘යො නු ඛො, ආවුසො ආනන්ද, සාමිකෙන ‘ඉමං ඔකාසං ඉත්ථන්නාමස්ස ආචික්ඛා’ති වුත්තො, තස්ස ආචික්ඛති, කිං සො ආපජ්ජතී’’ති? න, භන්තෙ, කිඤ්චි ආපජ්ජති අන්තමසො දුක්කටමත්ථම්පීති. අයං, ආවුසො, ආයස්මා අජ්ජුකො සාමිකෙන ‘‘ඉමං ඔකාසං ඉත්ථන්නාමස්ස ආචික්ඛා’’ති වුත්තො තස්ස ආචික්ඛති, අනාපත්ති, ආවුසො, ආයස්මතො අජ්ජුකස්සාති. භගවා තං සුත්වා ‘‘සුකථිතං, භික්ඛවෙ, උපාලිනා’’ති වත්වා ¶ සාධුකාරමදාසි, තං සන්ධායෙතං වුත්තං. කුමාරකස්සපවත්ථු (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.217) පන හෙට්ඨා ආගතමෙව.

ඡන්නං ඛත්තියානන්ති භද්දියො සක්යරාජා අනුරුද්ධො ආනන්දො භගු කිමිලො දෙවදත්තොති ඉමෙසං ¶ ඡන්නං ඛත්තියානං. පසාධකොති මණ්ඩයිතා. පාළියන්ති සඞ්ඝභෙදක්ඛන්ධකපාළියන්ති (චූළව. 330 ආදයො).

229. සත්තමෙ එකසමොධානෙති එකස්මිං සමොධානෙ, එකස්මිං සන්නිපාතෙති අත්ථො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

230. අට්ඨමෙ න තං චතුසම්පජඤ්ඤවසෙන අපරිච්ඡින්දිත්වා ඔලොකෙතීති සාත්ථකසප්පායගොචරඅසම්මොහසම්පජඤ්ඤසඞ්ඛාතානං චතුන්නං සම්පජඤ්ඤානං වසෙන අපරිච්ඡින්දිත්වා තං දිසං න ඔලොකෙති. සො හි ආයස්මා ‘‘යමෙවාහං ඉන්ද්රියෙසු අගුත්තද්වාරතං නිස්සාය සාසනෙ අනභිරතිආදිවිප්පකාරප්පත්තො, තමෙව සුට්ඨු නිග්ගහෙස්සාමී’’ති උස්සාහජාතො බලවහිරොත්තප්පො, තත්ථ ච කතාධිකාරත්තා ඉන්ද්රියසංවරො උක්කංසපාරමිප්පත්තො චතුසම්පජඤ්ඤං අමුඤ්චිත්වාව සබ්බදිසං ආලොකෙති. වුත්තඤ්චෙතං භගවතා –

‘‘සචෙ, භික්ඛවෙ, නන්දස්ස පුරත්ථිමා දිසා ආලොකෙතබ්බා හොති, සබ්බං චෙතසො සමන්නාහරිත්වා නන්දො පුරත්ථිමං දිසං ආලොකෙති ‘එවං මෙ පුරත්ථිමං දිසං ආලොකයතො නාභිජ්ඣාදොමනස්සා පාපකා අකුසලා ධම්මා අන්වාසවිස්සන්තී’ති. ඉතිහ තත්ථ සම්පජානො හොති. සචෙ, භික්ඛවෙ, නන්දස්ස පච්ඡිමා දිසා, උත්තරා දිසා, දක්ඛිණා දිසා, උද්ධං, අධො, අනුදිසා අනුවිලොකෙතබ්බා හොති, සබ්බං චෙතසො සමන්නාහරිත්වා නන්දො අනුදිසං අනුවිලොකෙති ‘එවං මෙ අනුදිසං අනුවිලොකයතො…පෙ… සම්පජානො හොතී’’’ති (අ. නි. 8.9).

අභිසෙකගෙහපවෙසනආවාහමඞ්ගලෙසු ¶ වත්තමානෙසූති ඉධ තීණි මඞ්ගලානි වුත්තානි, විනයට්ඨකථායං පන ‘‘තං දිවසමෙව නන්දකුමාරස්ස කෙසවිස්සජ්ජනං, පට්ටබන්ධො, ඝරමඞ්ගලං, ඡත්තමඞ්ගලං, ආවාහමඞ්ගලන්ති පඤ්ච මඞ්ගලානි හොන්තී’’ති වුත්තං. තත්ථ කුලමරියාදවසෙන කෙසොරොපනං කෙසවිස්සජ්ජනං. යුවරාජපට්ටබන්ධනං පට්ටබන්ධො. අභිනවඝරප්පවෙසනමහො ඝරමඞ්ගලං. විවාහකරණමහො ආවාහමඞ්ගලං. යුවරාජඡත්තමහො ඡත්තමඞ්ගලං.

නන්දකුමාරං ¶ අභිසෙකමඞ්ගලං න තථා පීළෙසි, යථා ජනපදකල්යාණියා වුත්තවචනන්ති අජ්ඣාහරිතබ්බං. තදෙව පන වචනං සරූපතො දස්සෙතුං – ‘‘පත්තං ආදාය ගමනකාලෙ’’තිආදි වුත්තං. ජනපදකල්යාණීති ජනපදම්හි කල්යාණී උත්තමා ඡ සරීරදොසරහිතා පඤ්ච කල්යාණසමන්නාගතා. සා හි යස්මා නාතිදීඝා නාතිරස්සා නාතිකිසා නාතිථූලා නාතිකාළී නාච්චොදාතාති අතික්කන්තා මානුසවණ්ණං, අසම්පත්තා දිබ්බවණ්ණං, තස්මා ඡ සරීරදොසරහිතා. ඡවිකල්යාණං මංසකල්යාණං න්හාරුකල්යාණං අට්ඨිකල්යාණං වයකල්යාණන්ති ඉමෙහි පන කල්යාණෙහි සමන්නාගතත්තා පඤ්ච කල්යාණසමන්නාගතා නාම. තස්සා හි ආගන්තුකොභාසකිච්චං නත්ථි, අත්තනො සරීරොභාසෙනෙව ද්වාදසහත්ථෙ ඨානෙ ආලොකං කරොති, පියඞ්ගුසාමා වා හොති සුවණ්ණසාමා වා, අයමස්සා ඡවිකල්යාණතා. චත්තාරො පනස්සා හත්ථපාදා මුඛපරියොසානඤ්ච ලාඛාරසපරිකම්මකතං විය රත්තපවාළරත්තකම්බලසදිසං හොති, අයමස්සා මංසකල්යාණතා. වීසති පන නඛපත්තානි මංසතො අමුත්තට්ඨානෙ ලාඛාරසපූරිතානි විය, මුත්තට්ඨානෙ ඛීරධාරාසදිසානි හොන්ති, අයමස්සා න්හාරුකල්යාණතා. ද්වත්තිංස දන්තා සුඵුසිතා සුධොතවජිරපන්ති විය ඛායන්ති, අයමස්සා අට්ඨිකල්යාණතා. වීසංවස්සසතිකාපි සමානා සොළසවස්සුද්දෙසිකා විය හොති නිප්පලිතෙන, අයමස්සා වයකල්යාණතා. ඉති ඉමෙහි පඤ්චහි කල්යාණෙහි සමන්නාගතත්තා ‘‘ජනපදකල්යාණී’’ති වුච්චති. තුවටන්ති සීඝං.

ඉමස්මිං ඨානෙ නිවත්තෙස්සති, ඉමස්මිං ඨානෙ නිවත්තෙස්සතීති චින්තෙන්තමෙවාති සො කිර තථාගතෙ ගාරවවසෙන ‘‘පත්තං වො, භන්තෙ, ගණ්හථා’’ති වත්තුං අවිසහන්තො එවං චින්තෙසි – ‘‘සොපානසීසෙ පත්තං ගණ්හිස්සතී’’ති ¶ . සත්ථා තස්මිම්පි ඨානෙ න ගණ්හි. ඉතරො ‘‘සොපානපාදමූලෙ ගණ්හිස්සතී’’ති චින්තෙසි. සත්ථා තත්ථාපි න ගණ්හි. ඉතරො ‘‘රාජඞ්ගණෙ ගණ්හිස්සතී’’ති චින්තෙසි. සත්ථා තත්ථාපි න ගණ්හි. එවං ‘‘ඉධ ගණ්හිස්සති, එත්ථ ගණ්හිස්සතී’’ති චින්තෙන්තමෙව සත්ථා විහාරං නෙත්වා පබ්බාජෙසි.

231. නවමෙ සුතවිත්තකොති ධම්මස්සවනපියො. පටිහාරකස්සාති දොවාරිකස්ස. සච්චකාරෙනාති සච්චකිරියාය. සත්ථා ‘‘උප්පලවණ්ණා ආගච්ඡතූ’’ති චින්තෙසි. ථෙරී ආගන්ත්වා සබ්බා පබ්බාජෙත්වා භික්ඛුනීඋපස්සයං ගතාති ඉදං අඞ්ගුත්තරභාණකානං කථාමග්ගං දස්සෙන්තෙන වුත්තං. තෙනෙව ධම්මපදට්ඨකථායං (ධ. ප. අට්ඨ. 1.මහාකප්පිනත්ථෙරවත්ථු) වුත්තං –

‘‘තා ¶ සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං ඨිතා පබ්බජ්ජං යාචිංසු. එවං කිර වුත්තෙ සත්ථා උප්පලවණ්ණාය ආගමනං චින්තෙසීති එකච්චෙ වදන්ති. සත්ථා පන තා උපාසිකායො ආහ – ‘සාවත්ථිං ගන්ත්වා භික්ඛුනීඋපස්සයෙ පබ්බාජෙථා’ති. තා අනුපුබ්බෙන ජනපදචාරිකං චරමානා අන්තරාමග්ගෙ මහාජනෙන අභිහටසක්කාරසම්මානා පදසාව වීසයොජනසතිකං මග්ගං ගන්ත්වා භික්ඛුනීඋපස්සයෙ පබ්බජිත්වා අරහත්තං පාපුණිංසූ’’ති.

ධම්මපීතීති ධම්මපායකො, ධම්මං පිවන්තොති අත්ථො. ධම්මො ච නාමෙස න සක්කා භාජනෙන යාගුආදීනි විය පාතුං, නවවිධං පන ලොකුත්තරධම්මං නාමකායෙන ඵුසන්තො ආරම්මණතො සච්ඡිකරොන්තො පරිඤ්ඤාභිසමයාදීහි දුක්ඛාදීනි අරියසච්චානි පටිවිජ්ඣන්තො ධම්මං පිවති නාම. සුඛං සෙතීති දෙසනාමත්තමෙතං, චතූහිපි ඉරියාපථෙහි සුඛං විහරතීති අත්ථො. විප්පසන්නෙනාති අනාවිලෙන නිරුපක්කිලෙසෙන. අරියප්පවෙදිතෙති බුද්ධාදීහි අරියෙහි පවෙදිතෙ සතිපට්ඨානාදිභෙදෙ බොධිපක්ඛියධම්මෙ. සදා රමතීති එවරූපො ධම්මපීති විප්පසන්නෙන චෙතසා විහරන්තො පණ්ඩිච්චෙන සමන්නාගතො සදා රමති අභිරමති. බාහිතපාපත්තා ‘‘බ්රාහ්මණා’’ති ථෙරං ආලපති.

232. දසමෙ ¶ ඡබ්බග්ගියානං වචනෙනාති කොසම්බිකා කිර උපාසකා ආයස්මන්තං සාගතං උපසඞ්කමිත්වා අභිවාදෙත්වා එකමන්තං ඨිතා එවමාහංසු – ‘‘කිං, භන්තෙ, අය්යානං දුල්ලභඤ්ච මනාපඤ්ච, කිං පටියාදෙමා’’ති? එවං වුත්තෙ ඡබ්බග්ගියා භික්ඛූ කොසම්බිකෙ උපාසකෙ එතදවොචුං – ‘‘අත්ථාවුසො කාපොතිකා, නාම පසන්නා භික්ඛූනං දුල්ලභා ච මනාපා ච, තං පටියාදෙථා’’ති. අථ කොසම්බිකා උපාසකා ඝරෙ ඝරෙ කාපොතිකං පසන්නං පටියාදෙත්වා ආයස්මන්තං සාගතං පිණ්ඩාය චරන්තං දිස්වා එතදවොචුං – ‘‘පිවතු, භන්තෙ, අය්යො සාගතො කාපොතිකං පසන්නං, පිවතු, භන්තෙ, අය්යො සාගතො කාපොතිකං පසන්න’’න්ති. අථායස්මා සාගතො ඝරෙ ඝරෙ කාපොතිකං පසන්නං පිවිත්වා නගරම්හා නික්ඛමන්තො නගරද්වාරෙ පති. තෙන වුත්තං – ‘‘ඡබ්බග්ගියානං වචනෙන සබ්බගෙහෙසු කාපොතිකං පසන්නං පටියාදෙත්වා’’තිආදි. තත්ථ කාපොතිකා නාම කපොතපාදසමානවණ්ණා රත්තොභාසා. පසන්නාති සුරාමණ්ඩස්සෙතං අධිවචනං. විනයෙ සමුට්ඨිතන්ති සුරාපානසික්ඛාපදෙ (පාචි. 326 ආදයො) ආගතං.

233. එකාදසමෙ ¶ සත්ථා සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස සඤ්ඤං අදාසීති බ්රාහ්මණං පබ්බාජෙතුං සඤ්ඤං අදාසි, ආණාපෙසීති වුත්තං හොති. භගවා කිර තං බ්රාහ්මණං පබ්බජ්ජං අලභිත්වා කිසං ලූඛං දුබ්බණ්ණං උප්පණ්ඩුප්පණ්ඩුකජාතං දිස්වා භික්ඛූ ආමන්තෙසි – ‘‘කො, භික්ඛවෙ, තස්ස බ්රාහ්මණස්ස අධිකාරං සරතී’’ති. එවං වුත්තෙ ආයස්මා සාරිපුත්තො භගවන්තං එතදවොච – ‘‘අහං ඛො, භන්තෙ, තස්ස බ්රාහ්මණස්ස අධිකාරං සරාමී’’ති. කිං පන ත්වං, සාරිපුත්ත, බ්රාහ්මණස්ස අධිකාරං සරසීති. ඉධ මෙ, භන්තෙ, සො බ්රාහ්මණො රාජගහෙ පිණ්ඩාය චරන්තස්ස කටච්ඡුභික්ඛං දාපෙසි, ඉමං ඛො අහං, භන්තෙ, තස්ස බ්රාහ්මණස්ස අධිකාරං සරාමී’’ති. සාධු සාධු, සාරිපුත්ත. කතඤ්ඤුනො හි, සාරිපුත්ත, සප්පුරිසා කතවෙදිනො, තෙන හි ත්වං, සාරිපුත්ත, තං බ්රාහ්මණං පබ්බාජෙහි උපසම්පාදෙහීති. අට්ඨුප්පත්තියං ආගතොති අලීනචිත්තජාතකස්ස (ජා. 1.2.11-12) අට්ඨුප්පත්තියං (ජා. අට්ඨ. 2.2.අලීනචිත්තජාතකවණ්ණනා) ආගතො.

නිධීනන්ති ¶ තත්ථ තත්ථ නිදහිත්වා ඨපිතානං හිරඤ්ඤසුවණ්ණාදිපූරානං නිධිකුම්භීනං. පවත්තාරන්ති කිච්ඡජීවිකෙ දුග්ගතමනුස්සෙ අනුකම්පං කත්වා ‘‘එහි, තෙ සුඛෙන ජීවනුපායං දස්සෙස්සාමී’’ති නිධිට්ඨානං නෙත්වා හත්ථං පසාරෙත්වා ‘‘ඉමං ගහෙත්වා සුඛං ජීවා’’ති ආචික්ඛිතාරං විය. වජ්ජදස්සිනන්ති ද්වෙ වජ්ජදස්සිනො ‘‘ඉමිනා නං අසාරුප්පෙන වා ඛලිතෙන වා සඞ්ඝමජ්ඣෙ නිග්ගණ්හිස්සාමී’’ති රන්ධගවෙසකො ච, අනඤ්ඤාතං ඤාපනත්ථාය ඤාතං අනුග්ගණ්හනත්ථාය සීලාදීනමස්ස වුද්ධිකාමතාය තං තං වජ්ජං ඔලොකනෙන උල්ලුම්පනසභාවසණ්ඨිතො ච. අයං ඉධ අධිප්පෙතො. යථා හි දුග්ගතමනුස්සො ‘‘ඉමං ගණ්හාහී’’ති තජ්ජෙත්වාපි පොථෙත්වාපි නිධිං දස්සෙන්තෙ කොපං න කරොති, පමුදිතොව හොති, එවමෙවං එවරූපෙ පුග්ගලෙ අසාරුප්පං වා ඛලිතං වා දිස්වා ආචික්ඛන්තෙ කොපො න කාතබ්බො, තුට්ඨෙනෙව භවිතබ්බං. ‘‘භන්තෙ, මහන්තං වො කම්මං කතං මය්හං ආචරියුපජ්ඣායට්ඨානෙ ඨත්වා ඔවදන්තෙහි, පුනපි මං වදෙය්යාථා’’ති පවාරෙතබ්බමෙව.

නිග්ගය්හවාදින්ති එකච්චො හි සද්ධිවිහාරිකාදීනං අසාරුප්පං වා ඛලිතං වා දිස්වා ‘‘අයං මෙ මුඛොදකදානාදීහි සක්කච්චං උපට්ඨහති, සචෙ නං වක්ඛාමි, න මං උපට්ඨහිස්සති, එවං මෙ පරිහානි භවිස්සතී’’ති තං වත්තුං අවිසහන්තො න නිග්ගය්හවාදී නාම හොති, සො ඉමස්මිං සාසනෙ කචවරං ආකිරති. යො පන තථාරූපං වජ්ජං දිස්වා වජ්ජානුරූපං තජ්ජෙන්තො පණාමෙන්තො දණ්ඩකම්මං කරොන්තො විහාරා නීහරන්තො සික්ඛාපෙති, අයං නිග්ගය්හවාදී නාම සෙය්යථාපි, සම්මාසම්බුද්ධො. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘නිග්ගය්හ නිග්ගය්හාහං, ආනන්ද, වක්ඛාමි, පවය්හ පවය්හ ¶ , ආනන්ද, වක්ඛාමි, යො සාරො, සො ඨස්සතී’’ති (ම. නි. 3.196). මෙධාවින්ති ධම්මොජපඤ්ඤාය සමන්නාගතං. තාදිසන්ති එවරූපං පණ්ඩිතං භජෙය්ය පයිරුපාසෙය්ය. තාදිසඤ්හි ආචරියං භජමානස්ස අන්තෙවාසිකස්ස සෙය්යො හොති න පාපියො, වඩ්ඪියෙව හොති, නො පරිහානීති.

234. ද්වාදසමෙ කට්ඨවාහනනගරෙති කට්ඨවාහනෙන ගහිතත්තා එවංලද්ධනාමකෙ නගරෙ. අතීතෙ කිර බාරාණසිවාසී එකො රුක්ඛවඩ්ඪකී සකෙ ආචරියකෙ අදුතියො. තස්ස සොළස සිස්සා එකමෙකස්ස සහස්සං අන්තෙවාසිකා. එවං තෙ සත්තරසාධිකා සොළස සහස්සා ආචරියන්තෙවාසිකා ¶ සබ්බෙපි බාරාණසිං උපනිස්සාය ජීවිකං කප්පෙන්තා පබ්බතසමීපං ගන්ත්වා රුක්ඛෙ ගහෙත්වා තත්ථෙව නානාපාසාදවිකතියො නිට්ඨාපෙත්වා කුල්ලං බන්ධිත්වා ගඞ්ගාය බාරාණසිං ආනෙත්වා සචෙ රාජා අත්ථිකො හොති, රඤ්ඤො එකභූමකං වා සත්තභූමකං වා පාසාදං යොජෙත්වා දෙන්ති. නො චෙ, අඤ්ඤෙසම්පි වික්කිණිත්වා පුත්තදාරං පොසෙන්ති. අථ නෙසං එකදිවසං ආචරියො ‘‘න සක්කා වඩ්ඪකිකම්මෙන නිච්චං ජීවිතුං, දුක්කරඤ්හි ජරාකාලෙ එතං කම්ම’’න්ති චින්තෙත්වා අන්තෙවාසිකෙ ආමන්තෙසි – ‘‘තාතා, උදුම්බරාදයො අප්පසාරරුක්ඛෙ ආනෙථා’’ති. තෙ ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා ආනයිංසු. සො තෙහි කට්ඨසකුණං කත්වා තස්සබ්භන්තරං පවිසිත්වා වාතෙන යන්තං පූරෙසි. කට්ඨසකුණො සුවණ්ණහංසරාජා විය ආකාසෙ ලඞ්ඝිත්වා වනස්ස උපරි චරිත්වා අන්තෙවාසීනං පුරතො ඔරුහි.

අථාචරියො සිස්සෙ ආහ – ‘‘තාතා ඊදිසානි කට්ඨවාහනානි කත්වා සක්කා සකලජම්බුදීපෙ රජ්ජෙ ගහෙතුං, තුම්හෙපි තාතා එතානි කරොථ, රජ්ජං ගහෙත්වා ජීවිස්සාම, දුක්කරං වඩ්ඪකිසිප්පෙන ජීවිතු’’න්ති. තෙ තථා කත්වා ආචරියස්ස පටිවෙදෙසුං. තතො නෙ ආචරියො ආහ – ‘‘කතමං තාතා රජ්ජං ගණ්හාමා’’ති? බාරාණසිරජ්ජං ආචරියාති. අලං තාතා, මා එතං රුචිත්ථ, මයඤ්හි තං ගහෙත්වාපි ‘‘වඩ්ඪකිරාජා, වඩ්ඪකියුවරාජා’’ති වඩ්ඪකිවාදා න මුච්චිස්සාම, මහන්තො ජම්බුදීපො, අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡාමාති. තතො සපුත්තදාරකා කට්ඨවාහනානි අභිරුහිත්වා සජ්ජාවුධා හුත්වා හිමවන්තාභිමුඛා ගන්ත්වා හිමවති අඤ්ඤතරං නගරං පවිසිත්වා රඤ්ඤො නිවෙසනෙයෙව පච්චුට්ඨංසු. තෙ තත්ථ රජ්ජං ගහෙත්වා ආචරියං රජ්ජෙ අභිසිඤ්චිංසු. සො ‘‘කට්ඨවාහනො රාජා’’ති පාකටො අහොසි, තං නගරං තෙන ගහිතත්තා ‘‘කට්ඨවාහනනගර’’න්තෙව නාමං ලභි.

තපචාරන්ති ¶ තපචරණං. පාසාණචෙතියෙ පිට්ඨිපාසාණෙ නිසීදීති පාසාණකචෙතියන්ති ලද්ධවොහාරෙ පිට්ඨිපාසාණෙ සක්කෙන මාපිතෙ මහාමණ්ඩපෙ නිසීදි. තත්ථ කිර මහතො පාසාණස්ස උපරි පුබ්බෙ දෙවට්ඨානං අහොසි, උප්පන්නෙ පන භගවති විහාරො ජාතො, සො තෙනෙව පුරිමවොහාරෙන ‘‘පාසාණචෙතිය’’න්ති වුච්චති.

තෙන ¶ පුච්ඡිතෙ දුතියො හුත්වා සත්ථාරං පඤ්හං පුච්ඡීති –

‘‘මුද්ධං මුද්ධාධිපාතඤ්ච, බාවරී පරිපුච්ඡති;

තං බ්යාකරොහි භගවා, කඞ්ඛං විනය නො ඉසෙ’’ති. (සු. නි. 1031) –

එවං තෙන පඤ්හෙ පුච්ඡිතෙ භගවතා ච –

‘‘අවිජ්ජා මුද්ධාති ජානාහි, විජ්ජා මුද්ධාධිපාතිනී;

සද්ධාසතිසමාධීහි, ඡන්දවීරියෙන සංයුතා’’ති. (සු. නි. 1032) –

පඤ්හෙ විස්සජ්ජිතෙ දුතියො හුත්වා පඤ්හං පුච්ඡි.

‘‘කථං ලොකං අවෙක්ඛන්තං, මච්චුරාජා න පස්සතී’’ති. (සු. නි. 1124) –

‘‘සුඤ්ඤතො ලොකං අවෙක්ඛස්සු, මොඝරාජ සදා සතො;

අත්තානුදිට්ඨිං ඌහච්ච, එවං මච්චුතරො සියා;

එවං ලොකං අවෙක්ඛන්තං, මච්චුරාජා න පස්සතී’’ති. (සු. නි. 1125) –

සෙසජනාති තස්මිං සමාගමෙ සන්නිපතිතා සෙසජනා. න කථීයන්තීති ‘‘එත්තකා සොතාපන්නා’’තිආදිනා ¶ න වුච්චන්ති. එවං පාරායනෙ වත්ථු සමුට්ඨිතන්ති පාරායනවග්ගෙ ඉදං වත්ථු සමුට්ඨිතං.

චතුත්ථඑතදග්ගවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

235. ථෙරිපාළිසංවණ්ණනාය ¶ පඨමෙ යදිදං මහාගොතමීති එත්ථ ‘‘යදිදං මහාපජාපති ගොතමී’’ති ච පඨන්ති. තත්ථ ගොතමීති ගොත්තං. නාමකරණදිවසෙ ¶ පනස්සා ලද්ධසක්කාරා බ්රාහ්මණා ලක්ඛණසම්පත්තිං දිස්වා ‘‘සචෙ අයං ධීතරං ලභිස්සති, චක්කවත්තිරඤ්ඤො මහෙසී භවිස්සති. සචෙ පුත්තං ලභිස්සති, චක්කවත්තිරාජා භවිස්සතී’’ති උභයථාපි ‘‘මහතීයෙවස්සා පජා භවිස්සතී’’ති බ්යාකරිංසු, තස්මා පුත්තපජාය චෙව ධීතුපජාය ච මහන්තතාය ‘‘මහාපජාපතී’’ති වොහරිංසු. තදුභයං පන සංසන්දෙත්වා ‘‘මහාපජාපතිගොතමී’’ති වුත්තං. වාරභික්ඛන්ති වාරෙන දාතබ්බං භික්ඛං. නාමං අකංසූති ගොත්තංයෙව නාමං අකංසු. මාතුච්ඡන්ති චූළමාතරං. මාතුභගිනී හි මාතුච්ඡාති වුච්චති. කලහවිවාදසුත්තපරියොසානෙති ‘‘කුතොපහූතා කලහා විවාදා’’තිආදිනා සුත්තනිපාතෙ ආගතස්ස කලහවිවාදසුත්තස්ස (සු. නි. 868 ආදයො) පරියොසානෙ. ඉදඤ්ච අඞ්ගුත්තරභාණකානං කථාමග්ගානුසාරෙන වුත්තං. අපරෙ පන ‘‘තස්මිංයෙව සුත්තනිපාතෙ ‘අත්තදණ්ඩාභයං ජාත’න්තිආදිනා ආගතස්ස අත්තදණ්ඩසුත්තස්ස (සු. නි. 941 ආදයො) පරියොසානෙ’’ති වදන්ති. නික්ඛමිත්වා පබ්බජිතානන්ති එත්ථ එහිභික්ඛුපබ්බජ්ජාය එතෙ පබ්බජිතාති වදන්ති. තෙනෙව සුත්තනිපාතෙ අත්තදණ්ඩසුත්තසංවණ්ණනාය (සු. නි. අට්ඨ. 2.942 ආදයො) වුත්තං – ‘‘දෙසනාපරියොසානෙ පඤ්චසතා සාකියකුමාරා කොළියකුමාරා ච එහිභික්ඛුපබ්බජ්ජාය පබ්බජිතා. තෙ ගහෙත්වා භගවා මහාවනං පාවිසී’’ති. සෙසමෙත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

236. දුතියෙ පරපරියාපන්නා හුත්වාති පරෙසං දාසී හුත්වා. සුවණ්ණරසපිඤ්ජරො අහොසීති සුවණ්ණරසපිඤ්ජරො විය අහොසි.

මක්කටකොව ¶ ජාලන්ති යථා නාම මක්කටකො සුත්තජාලං කත්වා මජ්ඣට්ඨානෙ නාභිමණ්ඩලෙ නිපන්නො පරියන්තෙ පතිතං පටඞ්ගං වා මක්ඛිකං වා වෙගෙන ගන්ත්වා විජ්ඣිත්වා තස්ස රසං පිවිත්වා පුනාගන්ත්වා තස්මිංයෙව ඨානෙ නිපජ්ජති, එවමෙව යෙ සත්තා රාගරත්තා දොසපදුට්ඨා මොහමූළ්හා සයංකතං තණ්හාසොතං අනුපතන්ති, තෙ තං සමතික්කමිතුං න සක්කොන්ති, එවං දුරතික්කමං. එතම්පි ඡෙත්වාන වජන්ති ධීරාති පණ්ඩිතා එතං බන්ධනං ඡින්දිත්වා අනපෙක්ඛිනො නිරාලයා හුත්වා අරහත්තමග්ගෙන සබ්බං දුක්ඛං පහාය වජන්ති ගච්ඡන්තීති අත්ථො.

238. චතුත්ථෙ පටිහාරසතෙනපීති ද්වාරසතෙනපි. පටිහාරසද්දො හි ද්වාරෙ දොවාරිකෙ ච දිස්සති. කුලසභාගන්ති අත්තනො ගෙහසමීපං.

තාණායාති තාණභාවාය පතිට්ඨානත්ථාය. බන්ධවාති පුත්තෙ ච පිතරො ච ඨපෙත්වා අවසෙසා ඤාතිසුහජ්ජා. අන්තකෙනාධිපන්නස්සාති මරණෙන අභිභූතස්ස. පවත්තියඤ්හි පුත්තාදයො අන්නපානාදිදානෙන චෙව උප්පන්නකිච්චනිත්ථරණෙන ච තාණා හුත්වාපි මරණකාලෙ කෙනචි උපායෙන මරණං පටිබාහිතුං අසමත්ථතාය තාණත්ථාය ලෙණත්ථාය න සන්ති නාම. තෙනෙව වුත්තං – ‘‘නත්ථි ඤාතීසු තාණතා’’ති.

එතමත්ථවසන්ති එතං තෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස තාණං භවිතුං අසමත්ථභාවසඞ්ඛාතං කාරණං ජානිත්වා පණ්ඩිතො චතුපාරිසුද්ධිසීලෙන සංවුතො රක්ඛිතගොපිතො හුත්වා නිබ්බානගමනං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං සීඝං සොධෙය්යාති අත්ථො.

239. පඤ්චමෙ පරායත්තට්ඨානෙති පරෙසං දාසිට්ඨානෙ. සුජාතත්ථෙරස්ස අධිකාරකම්මං කත්වාති සා කිර අත්තනො කෙසෙ වික්කිණිත්වා සුජාතත්ථෙරස්ස නාම අග්ගසාවකස්ස දානං දත්වා පත්ථනං අකාසි ¶ . තං සන්ධායෙතං වුත්තං. හත්ථෙ පසාරිතෙති තස්ස හත්ථාවලම්බනත්ථං පුබ්බාචිණ්ණවසෙන හත්ථෙ පසාරිතෙ. සො කිර අනාගාමී හුත්වා ගෙහං ආගච්ඡන්තො යථා අඤ්ඤෙසු දිවසෙසු ඉතො චිතො ච ඔලොකෙන්තො සිතං කුරුමානො හසමානො ආගච්ඡති, එවං අනාගන්ත්වා සන්තින්ද්රියො සන්තමානසො හුත්වා අගමාසි. ධම්මදින්නා සීහපඤ්ජරං උග්ඝාටෙත්වා වීථිං ඔලොකයමානා තස්ස ආගමනාකාරං දිස්වා ‘‘කිං නු ඛො එත’’න්ති චින්තෙත්වා තස්ස පච්චුග්ගමනං කුරුමානා සොපානසීසෙ ඨත්වා ඔලම්බනත්ථං හත්ථං පසාරෙසි. උපාසකො අත්තනො හත්ථං සමිඤ්ජෙසි. සා ¶ ‘‘පාතරාසභොජනකාලෙ ජානිස්සාමී’’ති චින්තෙසි. උපාසකො පුබ්බෙ තාය සද්ධිං එකතො භුඤ්ජති. තං දිවසං පන තං අනපලොකෙත්වා යොගාවචරභික්ඛු විය එකකොව භුඤ්ජි. තෙනාහ – ‘‘භුඤ්ජමානොපි ඉමං දෙථ, ඉමං හරථාති න බ්යාහරී’’ති. තත්ථ ඉමං දෙථාති ඉමං ඛාදනීයං වා භොජනීයං වා දෙථ. ඉමං හරථාති ඉමං ඛාදනීයං වා භොජනීයං වා අපහරථ. සන්ථවවසෙනාති කිලෙසසන්ථවවසෙන. චිරකාලපරිභාවිතාය ඝටදීපජාලාය විය අබ්භන්තරෙ දිබ්බමානාය හෙතුසම්පත්තියා චොදියමානා ආහ – ‘‘එවං සන්තෙ…පෙ… මය්හං පබ්බජ්ජං අනුජානාථා’’ති.

අයං තාව සෙට්ඨි ඝරමජ්ඣෙ ඨිතොව දුක්ඛස්සන්තං අකාසීති සා කිර ‘‘ධම්මදින්නෙ තුය්හං දොසො නත්ථි, අහං පන අජ්ජ පට්ඨාය සන්ථවවසෙන…පෙ… කුලඝරං ගච්ඡා’’ති වුත්තෙ එවං චින්තෙසි – ‘‘පකතිපුරිසො එවං වත්තා නාම නත්ථි, අද්ධා එතෙන ලොකුත්තරධම්මො නාම පටිවිද්ධො’’ති. තෙනස්සා අයං සඞ්කප්පො අහොසි ‘‘අයං තාව සෙට්ඨි ඝරමජ්ඣෙ ඨිතොව දුක්ඛස්සන්තං අකාසී’’ති. මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථායං (ම. නි. අට්ඨ. 1.460) පන ‘‘අථ කස්මා මයා සද්ධිං යථාපකතියා ආලාපසල්ලාපමත්තම්පි න කරොථාති සො චින්තෙසි – ‘අයං ලොකුත්තරධම්මො නාම ගරු භාරියො න පකාසෙතබ්බො; සචෙ ඛො පනාහං න කථෙස්සාමි, අයං හදයං ඵාලෙත්වා එත්ථෙව කාලං කරෙය්යා’ති තස්සා අනුග්ගහත්ථාය කථෙසි – ‘ධම්මදින්නෙ අහං සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා ලොකුත්තරධම්මං නාම අධිගතො, තං අධිගතස්ස එවරූපා ලොකියකිරියා න වට්ටතී’’’ති වුත්තං.

පඤ්චක්ඛන්ධාදිවසෙන පඤ්හෙ පුච්ඡීති ‘‘සක්කායො සක්කායොති අය්යෙ වුච්චති, කතමො නු ඛො අය්යෙ සක්කායො වුත්තො භගවතා’’තිආදිනා චූළවෙදල්ලසුත්තෙ (ම. නි. 1.460 ආදයො) ආගතනයෙන පුච්ඡි. පුච්ඡිතං පුච්ඡිතං විස්සජ්ජෙසීති ‘‘පඤ්ච ඛො ඉමෙ, ආවුසො විසාඛ, උපාදානක්ඛන්ධා සක්කායො වුත්තො භගවතා’’තිආදිනා (ම. නි. 1.460 ආදයො) තත්ථෙව ආගතනයෙන විස්සජ්ජෙසි. සූරභාවන්ති තික්ඛභාවං. අනධිගතඅරහත්තමග්ගස්ස උග්ගහෙන ¶ විනා තත්ථ පඤ්හො න උපට්ඨාතීති ආහ – ‘‘උග්ගහවසෙන අරහත්තමග්ගෙපි පුච්ඡී’’ති. තං නිවත්තෙන්තීති ‘‘විමුත්තියා පනාය්යෙ කිං පටිභාගො’’ති පුච්ඡිතෙ ‘‘විමුත්තියා ඛො, ආවුසො විසාඛ, නිබ්බානං පටිභාගො’’ති (ම. නි. 1.466) වුත්තෙ ‘‘නිබ්බානස්ස, පනාය්යෙ, කිං පටිභාගො’’ති පුන පුච්ඡිතෙ තං නිවත්තෙන්තී ‘‘අච්චසරාවුසො ¶ විසාඛා’’තිආදිමාහ. තත්ථ අච්චසරාති අපුච්ඡිතබ්බං පුච්ඡන්තො පඤ්හං අතික්කාමිතා අහොසීති අත්ථො. නාසක්ඛි පඤ්හානං පරියන්තං ගහෙතුන්ති පඤ්හානං පරිච්ඡෙදප්පමාණං ගහෙතුං නාසක්ඛි. පඤ්හානඤ්හි පරිච්ඡෙදං ගහෙතුං යුත්තට්ඨානෙ අට්ඨත්වා තතො පරං පුච්ඡන්තො නාසක්ඛි පඤ්හානං පරියන්තං ගහෙතුං. අප්පටිභාගධම්මස්ස ච පටිභාගං පුච්ඡි. නිබ්බානං නාමෙතං අප්පටිභාගං, න සක්කා නීලං වා පීතකං වාති කෙනචි ධම්මෙන සද්ධිං පටිභාගං කත්වා දස්සෙතුං, තඤ්ච ත්වං ඉමිනා අධිප්පායෙන පුච්ඡසීති අත්ථො. නිබ්බානොගධන්ති නිබ්බානං ඔගාහෙත්වා ඨිතං, නිබ්බානන්තොගධං නිබ්බානං අනුප්පවිට්ඨන්ති අත්ථො. නිබ්බානපරායණන්ති නිබ්බානං පරං අයනමස්ස පරාගති, න තතො පරං ගච්ඡතීති අත්ථො. නිබ්බානං පරියොසානං අවසානං අස්සාති නිබ්බානපරියොසානං.

පුරෙති අතීතෙසු ඛන්ධෙසු. පච්ඡාති අනාගතෙසු ඛන්ධෙසු. මජ්ඣෙති පච්චුප්පන්නෙසු ඛන්ධෙසු. අකිඤ්චනන්ති යස්ස එතෙසු තීසු තණ්හාගාහසඞ්ඛාතං කිඤ්චනං නත්ථි, තමහං රාගකිඤ්චනාදීහි අකිඤ්චනං කස්සචි ගහණස්ස අභාවෙන අනාදානං බ්රාහ්මණං වදාමීති අත්ථො.

පණ්ඩිතාති ධාතුආයතනාදිකුසලතාසඞ්ඛාතෙන පණ්ඩිච්චෙන සමන්නාගතා. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘කිත්තාවතා නු ඛො, භන්තෙ, පණ්ඩිතො හොති? යතො ඛො, ආනන්ද, භික්ඛු ධාතුකුසලො ච හොති ආයතනකුසලො ච පටිච්චසමුප්පාදකුසලො ච ඨානාට්ඨානකුසලො ච, එත්තාවතා ඛො, ආනන්ද, භික්ඛු පණ්ඩිතො හොතී’’ති.

මහාපඤ්ඤාති මහන්තෙ අත්ථෙ මහන්තෙ ධම්මෙ මහන්තා නිරුත්තියො මහන්තානි පටිභානානි පරිග්ගහණෙ සමත්ථාය පඤ්ඤාය සමන්නාගතා. ඉමිස්සා හි ථෙරියා අසෙක්ඛප්පටිසම්භිදාප්පත්තතාය පටිසම්භිදායො පූරෙත්වා ඨිතතාය පඤ්ඤාමහත්තං. යථා තං ධම්මදින්නායාති යථා ධම්මදින්නාය භික්ඛුනියා බ්යාකතං, අහං එවමෙව බ්යාකරෙය්යන්ති අත්ථො. තන්ති නිපාතමත්ථං.

240. ඡට්ඨෙ ¶ ¶ අඤ්ඤං මග්ගං අපස්සන්තීති අඤ්ඤං උපායං අපස්සන්තී. විස්සත්ථාති නිරාසඞ්කා. ඉත්ථිනිමිත්තන්ති ඉත්ථියා සුභනිමිත්තං, සුභාකාරන්ති වුත්තං හොති. ධම්මපදෙ ගාථං වත්වාති –

‘‘අට්ඨීනං නගරං කතං, මංසලොහිතලෙපනං;

යත්ථ ජරා ච මච්චු ච, මානො මක්ඛො ච ඔහිතො’’ති. (ධ. ප. 150) –

ඉමං ගාථං වත්වා. තත්රායමධිප්පායො – යථෙව හි පුබ්බණ්ණාපරණ්ණාදීනං ඔදහනත්ථාය කට්ඨානි උස්සාපෙත්වා වල්ලීහි බන්ධිත්වා මත්තිකාය විලිම්පිත්වා නගරසඞ්ඛාතං බහිද්ධා ගෙහං කරොන්ති, එවමිදං අජ්ඣත්තිකම්පි තීණි අට්ඨිසතානි උස්සාපෙත්වා න්හාරුවිනද්ධං මංසලොහිතලෙපනං තචපටිච්ඡන්නං ජීරණලක්ඛණාය ජරාය මරණලක්ඛණස්ස මච්චුනො ආරොග්යසම්පදාදීනි පටිච්ච උප්පජ්ජනලක්ඛණස්ස මානස්ස සුකතකාරණවිනාසනලක්ඛණස්ස මක්ඛස්ස ච ඔදහනත්ථාය නගරං කතං. එවරූපො එව හි එත්ථ කායිකචෙතසිකො ආබාධො ඔහිතො, ඉතො උද්ධං කිඤ්චි ගය්හූපගං නත්ථීති.

‘‘චරං වා යදි වා තිට්ඨං, නිසින්නො උද වා සයං;

සමිඤ්ජෙති පසාරෙති, එසා කායස්ස ඉඤ්ජනා.

‘‘අට්ඨිනහාරුසංයුත්තො, තචමංසාවලෙපනො;

ඡවියා කායො පටිච්ඡන්නො, යථාභූතං න දිස්සතී’’ති. (සු. නි. 195-196) –

241. සත්තමෙ ¶ සබ්බෙපි විසුං විසුං ඝරාවාසෙ පතිට්ඨාපෙසීති එත්ථ සබ්බෙපි විසුං විසුං ඝරාවාසෙ පතිට්ඨාපෙත්වා ‘‘පුත්තාව මං පටිජග්ගිස්සන්ති, කිං මෙ විසුං කුටුම්බෙනා’’ති සබ්බං සාපතෙය්යම්පි විභජිත්වා අදාසීති වෙදිතබ්බං. තෙනෙව හි තතො පට්ඨාය ‘‘අයං අම්හාකං කිං කරිස්සතී’’ති අත්තනො සන්තිකං ආගතං ‘‘මාතා’’ති සඤ්ඤම්පි න කරිංසු. තථා හි නං කතිපාහච්චයෙන ජෙට්ඨපුත්තස්ස භරියා ‘‘අහො අම්හාකං අයං ජෙට්ඨෙපුත්තො ¶ මෙති ද්වෙ කොට්ඨාසෙ දත්වා විය ඉමමෙව ගෙහං ආගච්ඡතී’’ති ආහ. සෙසපුත්තානං භරියායොපි එවමෙවං වදිංසු. ජෙට්ඨධීතරං ආදිං කත්වා තාසං ගෙහං ගතකාලෙ තාපි නං එවමෙව වදිංසු. සා අවමානප්පත්තා හුත්වා ‘‘කිං මෙ ඉමෙසං සන්තිකෙ වුත්ථෙන, භික්ඛුනී හුත්වා ජීවිස්සාමී’’ති භික්ඛුනීඋපස්සයං ගන්ත්වා පබ්බජ්ජං යාචි, තා නං පබ්බාජෙසුං. ඉමමෙව වත්ථුං දස්සෙන්තො ‘‘බහුපුත්තිකසොණා තෙසං අත්තනි අගාරවභාවං ඤත්වා ‘ඝරාවාසෙන කිං කරිස්සාමී’ති නික්ඛමිත්වා පබ්බජී’’ති ආහ.

විහාරං ගච්ඡන්තියොති භික්ඛුවිහාරං ගච්ඡන්තියො. ධම්මමුත්තමන්ති නවවිධලොකුත්තරධම්මං. සො හි උත්තමධම්මො නාම යො හි තං න පස්සති, තස්ස වස්සසතම්පි ජීවනතො තං ධම්මං පස්සන්තස්ස පටිවිජ්ඣන්තස්ස එකාහම්පි එකක්ඛණම්පි ජීවිතං සෙය්යො. ආගන්තුකජනොති විහාරගතං භික්ඛුනීජනං සන්ධාය වදති. අනුපධාරෙත්වාති අසල්ලක්ඛෙත්වා.

243. නවමෙ චතුක්කෙති වීථිචතුක්කෙ. චතුන්නං සමාහාරො චතුක්කං. චාරකතොති බන්ධනාගාරතො. උබ්බට්ටෙත්වාති උද්ධරිත්වා.

මුහුත්තමපි චින්තයෙති මුහුත්තං තඞ්ඛණම්පි ඨානුප්පත්තිකපඤ්ඤාය තඞ්ඛණානුරූපං අත්ථං චින්තිතුං සක්කුණෙය්ය. සහස්සමපි චෙ ගාථා, අනත්ථපදසංහිතාති අයං ගාථා දාරුචීරියත්ථෙරස්ස භගවතා භාසිතා, ඉධාපි ච සායෙව ගාථා දස්සිතා. ථෙරිගාථාසංවණ්ණනායං ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙනපි කුණ්ඩලකෙසිත්ථෙරියා ¶ වත්ථුම්හි අයමෙව ගාථා වුත්තා. ධම්මපදට්ඨකථායං පන කුණ්ඩලකෙසිත්ථෙරියා වත්ථුම්හි –

‘‘යො ච ගාථාසතං භාසෙ, අනත්ථපදසංහිතා;

එකං ධම්මපදං සෙය්යො, යං සුත්වා උපසම්මතී’’ති. (ධ. ප. අට්ඨ. 1.102) –

අයං ගාථා ආගතා. තංතංභාණකානං කථාමග්ගානුසාරෙන තත්ථ තත්ථ තථා වුත්තන්ති න ඉධ ආචරියස්ස පුබ්බාපරවිරොධො සඞ්කිතබ්බො.

භද්දාකාපිලානීථෙරී-භද්දාකච්චානාථෙරීවත්ථු

244-245. දසමං ¶ එකාදසමඤ්ච උත්තානත්ථමෙව.

246. ද්වාදසමෙ තීහි ලූඛෙහීති වත්ථලූඛසුත්තලූඛරජනලූඛසඞ්ඛාතෙහි තීහි ලූඛෙහි. සිද්ධත්ථකන්ති සාසපබීජං.

තං පුත්තපසුසම්මත්තන්ති තං රූපබලාදිසම්පන්නෙ පුත්තෙ ච පසූ ච ලභිත්වා ‘‘මම පුත්තා අභිරූපා බලසම්පන්නා පණ්ඩිතා සබ්බකිච්චසමත්ථා, මම ගොණො අරොගො අභිරූපො මහාභාරවහො, මම ගාවී බහුඛීරා’’ති එවං පුත්තෙහි ච පසූහි ච සම්මත්තං නරං. බ්යාසත්තමනසන්ති චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යාදීසු ආරම්මණෙසු හිරඤ්ඤසුවණ්ණාදීසු පත්තචීවරාදීසු වා යං යං ලද්ධං හොති, තත්ථ තත්ථෙව ලග්ගනාය සත්තමානසං. සුත්තං ගාමන්ති නිද්දං උපගතං සත්තකායං. මහොඝොවාති යථා එවරූපං ගාමං ගම්භීරතො විත්ථාරතො ච මහන්තො මහානදිඔඝො අන්තමසො සුනඛම්පි අසෙසෙත්වා සබ්බං ආදාය ගච්ඡති, එවං වුත්තප්පකාරං නරං මච්චු ආදාය ගච්ඡතීති අත්ථො. අමතං පදන්ති මරණරහිතං කොට්ඨාසං, අමතං මහානිබ්බානන්ති අත්ථො. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව.

(පඤ්චමඑතදග්ගවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.)

248. උපාසකපාළිසංවණ්ණනාය ¶ ¶ පඨමෙ සබ්බපඨමං සරණං ගච්ඡන්තානන්ති සබ්බෙසං පඨමං හුත්වා සරණං ගච්ඡන්තානං. ඉතො පරන්ති සත්තසත්තාහතො පරං. ගමනූපච්ඡෙදං අකාසීති ගමනවිච්ඡෙදං අකාසි. යථා තෙ ගොණා ධුරං ඡඩ්ඩෙත්වා පොථියමානාපි න ගච්ඡන්ති, තථා අකාසීති අත්ථො. තෙසන්ති තපුස්සභල්ලිකානං. අධිමුච්චිත්වාති ආවිසිත්වා. යක්ඛස්ස ආවට්ටො යක්ඛාවට්ටො. එවං සෙසෙසුපි. අතීතබුද්ධානං ආචිණ්ණං ඔලොකෙසීති අතීතබුද්ධා කෙන භාජනෙන පටිග්ගණ්හිංසූති බුද්ධාචිණ්ණං ඔලොකෙසි. ද්වෙවාචිකෙ සරණෙ පතිට්ඨායාති සඞ්ඝස්ස අනුප්පන්නත්තා බුද්ධධම්මවසෙන ද්වෙවාචිකෙ සරණෙ පතිට්ඨහිත්වා. චෙතියන්ති පූජනීයවත්ථුං. ජීවකෙසධාතුයාති ජීවමානස්ස භගවතො කෙසධාතුයා.

249. දුතියෙ තෙනෙව ගුණෙනාති තෙනෙව දායකභාවසඞ්ඛාතෙන ගුණෙන. සො හි සබ්බකාමසමිද්ධතාය විගතමච්ඡෙරතාය කරුණාදිගුණසමඞ්ගිතාය ච නිච්චකාලං අනාථානං පිණ්ඩමදාසි. තෙන සබ්බකාලං උපට්ඨිතො අනාථානං පිණ්ඩො එතස්ස අත්ථීති අනාථපිණ්ඩිකොති සඞ්ඛං ගතො. යොජනිකවිහාරෙ කාරෙත්වාති යොජනෙ යොජනෙ එකමෙකං විහාරං කාරෙත්වා. ‘‘එවරූපං දානං පවත්තෙසී’’ති වත්වා තමෙව දානං විභජිත්වා දස්සෙන්තො ‘‘දෙවසිකං පඤ්ච සලාකභත්තානි හොන්තී’’තිආදිමාහ. තත්ථ සලාකාය ගාහෙතබ්බං භත්තං සලාකභත්තං. එකස්මිං පක්ඛෙ එකදිවසං දාතබ්බං භත්තං පක්ඛිකභත්තං. ධුරගෙහෙ ඨපෙත්වා දාතබ්බං භත්තං ධුරභත්තං. ආගන්තුකානං දාතබ්බං භත්තං ආගන්තුකභත්තං. එවං සෙසෙසුපි. පඤ්ච ආසනසතානි ගෙහෙ නිච්චපඤ්ඤත්තානෙව හොන්තීති ගෙහෙ නිසීදාපෙත්වා භුඤ්ජන්තානං පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං පඤ්ච ආසනසතානි නිච්චපඤ්ඤත්තානි හොන්ති.

250. තතියෙ ¶ මිගා එව මිගරූපානි. භික්ඛං සමාදාපෙත්වාති, ‘‘භන්තෙ, මය්හං අනුග්ගහං කරොථ, ඉධ නිසීදිත්වා භික්ඛං ගණ්හථා’’ති භික්ඛාගහණත්ථං සමාදාපෙත්වා ¶ . විවට්ටං උද්දිස්ස උපචිතං නිබ්බෙධභාගියකුසලං උපනිස්සයො. සළායතනවිභත්තිමෙව දෙසෙසීති සළායතනවිභාගප්පටිසංයුත්තමෙව ධම්මකථං කථෙසි. ථෙරෙනාති තත්ථ සන්නිහිතානං සබ්බෙසං ජෙට්ඨෙන මහාථෙරෙන. පඤ්හං විස්සජ්ජෙතුං අසක්කොන්තෙනාති චිත්තෙන ගහපතිනා ‘‘යා ඉමා, භන්තෙ ථෙර, අනෙකවිහිතා දිට්ඨියො ලොකෙ උප්පජ්ජන්ති, ‘සස්සතො ලොකො’ති වා, ‘අසස්සතො ලොකො’ති වා, ‘අන්තවා ලොකො’ති වා, ‘අනන්තවා ලොකො’ති වා, ‘තං ජීවං තං සරීර’න්ති වා, ‘අඤ්ඤං ජීවං අඤ්ඤං සරීර’න්ති වා, ‘හොති තථාගතො පරං මරණා’ති වා, ‘න හොති තථාගතො පරං මරණා’ති වා, ‘හොති ච න හොති ච තථාගතො පරං මරණා’ති වා, ‘නෙව හොති න න හොති තථාගතො පරං මරණා’ති වා යානි චිමානි ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතානි බ්රහ්මජාලෙ ගණිතානි, ඉමා නු ඛො, භන්තෙ, දිට්ඨියො කිස්මිං සති හොන්ති, කිස්මිං අසති න හොන්තී’’ති එවමාදිනා (සං. නි. 4.345) පඤ්හෙ පුට්ඨෙ තං පඤ්හං විස්සජ්ජෙතුං අසක්කොන්තෙන. ඉමං කිර පඤ්හං යාවතතියං පුට්ඨො මහාථෙරො තුණ්හී අහොසි. අථ ඉසිදත්තත්ථෙරො චින්තෙසි – ‘‘අයං ථෙරො නෙව අත්තනා බ්යාකරොති, න අඤ්ඤං අජ්ඣෙසති, උපාසකො ච භික්ඛුසඞ්ඝං විහෙසති, අහමෙතං බ්යාකරිත්වා ඵාසුවිහාරං කත්වා දස්සාමී’’ති. එවං චින්තෙත්වා ච ආසනතො වුට්ඨාය ථෙරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘බ්යාකරොමහං, භන්තෙ, චිත්තස්ස ගහපතිනො එතං පඤ්හ’’න්ති (සං. නි. 4.345) ආහ. එවං වුත්තෙ ථෙරො ‘‘බ්යාකරොහි ත්වං, ආවුසො ඉසිදත්ත, චිත්තස්ස ගහපතිනො එතං පඤ්හ’’න්ති ඉසිදත්තං අජ්ඣෙසි. තෙන වුත්තං – ‘‘පඤ්හං විස්සජ්ජෙතුං අසක්කොන්තෙන අජ්ඣිට්ඨො’’ති.

පඤ්හං විස්සජ්ජෙත්වාති ‘‘යා ඉමා, ගහපති, අනෙකවිහිතා දිට්ඨියො ලොකෙ උප්පජ්ජන්ති ‘සස්සතො ලොකො’ති වා, ‘අසස්සතො ලොකො’ති වා…පෙ… යානි චිමානි ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතානි බ්රහ්මජාලෙ ගණිතානි, ඉමා ඛො, ගහපති, දිට්ඨියො සක්කායදිට්ඨියා සති හොන්ති, සක්කායදිට්ඨියා අසති න හොන්තී’’තිආදිනා නයෙන පඤ්හං විස්සජ්ජෙත්වා. ගිහිසහායකභාවෙ ඤාතෙති ථෙරස්ස ගිහිසහායකභාවෙ චිත්තෙන ගහපතිනා ඤාතෙ. චිත්තො කිර, ගහපති, තස්ස පඤ්හවෙය්යාකරණෙ තුට්ඨො ‘‘කුතො, භන්තෙ, අය්යො ඉසිදත්තො ආගච්ඡතී’’ති වත්වා ‘‘අවන්තියා ඛො අහං, ගහපති, ආගච්ඡාමී’’ති වුත්තො ‘‘අත්ථි, භන්තෙ, අවන්තියා ¶ ඉසිදත්තො නාම කුලපුත්තො අම්හාකං අදිට්ඨසහායො පබ්බජිතො, දිට්ඨො සො ආයස්මතා’’ති පුච්ඡි. ථෙරො ච ‘‘එවං, ගහපතී’’ති වත්වා ‘‘කහං නු ඛො, භන්තෙ, සො ආයස්මා එතරහි විහරතී’’ති පුන පුට්ඨො ¶ තුණ්හී අහොසි. අථ චිත්තො ගහපති ‘‘අය්යො නො, භන්තෙ, ඉසිදත්තො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘එවං, ගහපතී’’ති වුත්තෙ අත්තනො ගිහිසහායභාවං අඤ්ඤාසි.

තෙජොසමාපත්තිපාටිහාරියං දස්සෙත්වාති එකස්මිං කිර දිවසෙ චිත්තො ගහපති ‘‘සාධු මෙ, භන්තෙ, අය්යො උත්තරිමනුස්සධම්මා ඉද්ධිපාටිහාරියං දස්සෙතූ’’ති මහාථෙරං යාචි. ථෙරො ‘‘තෙන හි ත්වං, ගහපති, ආළින්දෙ උත්තරාසඞ්ගං පඤ්ඤාපෙත්වා තත්ථ තිණකලාපං ඔකිරා’’ති වත්වා තෙන ච තථා කතෙ සයං විහාරං පවිසිත්වා ච ඝටිකං දත්වා තථාරූපං ඉද්ධාභිසඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛාරෙසි, යථා තාළච්ඡිග්ගළෙන ච අග්ගළන්තරිකාය ච අච්චි නික්ඛමිත්වා තිණානි ඣාපෙති, උත්තරාසඞ්ගං න ඣාපෙති. අථ චිත්තො ගහපති උත්තරාසඞ්ගං පප්ඵොටෙත්වා සංවිග්ගො ලොමහට්ඨජාතො එකමන්තං ඨිතො ථෙරං බහි නික්ඛමන්තං දිස්වා ‘‘අභිරමතු, භන්තෙ, අය්යො මච්ඡිකාසණ්ඩෙ, රමණීයං අම්බාටකවනං, අහං අය්යස්ස උස්සුක්කං කරිස්සාමි චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරාන’’න්ති ආහ. තතො ථෙරො ‘‘න දානි ඉධ වසිතුං සක්කා’’ති තම්හා විහාරා පක්කාමි. තං සන්ධායෙතං වුත්තං – ‘‘තෙජොසමාපත්ති පාටිහාරියං දස්සෙත්වා ‘ඉදානි ඉධ වසිතුං න යුත්ත’න්ති යථාසුඛං පක්කාමී’’ති. ද්වෙ අග්ගසාවකාතිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං විත්ථාරතො විනයපාළියං ආගතමෙව.

සද්ධොති ලොකියලොකුත්තරාය සද්ධාය සමන්නාගතො. සීලෙනාති අගාරියසීලං අනගාරියසීලන්ති දුවිධං සීලං, තෙසු ඉධ අගාරියං සීලං අධිප්පෙතං, තෙන සමන්නාගතොති අත්ථො. යසොභොගසමප්පිතොති යාදිසො අනාථපිණ්ඩිකාදීනං පඤ්චඋපාසකසතපරිවාරසඞ්ඛාතො අගාරියො යසො, තාදිසෙනෙව යසෙන, යො ච ධනධඤ්ඤාදිකො චෙව සත්තවිධඅරියධනසඞ්ඛාතො චාති දුවිධො භොගො, තෙන ච සමන්නාගතොති අත්ථො. යං යං පදෙසන්ති පුරත්ථිමාදීසු දිසාසු එවරූපො කුලපුත්තො යං යං පදෙසං භජති, තත්ථ තත්ථ එවරූපෙන ලාභසක්කාරෙන පූජිතොව හොතීති අත්ථො.

251. චතුත්ථෙ ¶ චතුබ්බිධෙන සඞ්ගහවත්ථුනාති දානපියවචනඅත්ථචරියාසමානත්තතාසඞ්ඛාතෙන චතුබ්බිධෙන සඞ්ගහවත්ථුනා. ‘‘ස්වෙ භත්තචාටියා සද්ධිං ආළවකස්ස පෙසෙතබ්බො අහොසී’’ති වුත්තමත්ථං පාකටං කත්වා දස්සෙතුං – ‘‘තත්රායං අනුපුබ්බිකථා’’තිආදිමාහ. මිගවත්ථාය අරඤ්ඤං ගන්ත්වාති ආළවකො රාජා විවිධනාටකූපභොගං ඡඩ්ඩෙත්වා චොරප්පටිබාහනත්ථඤ්ච පටිරාජනිසෙධනත්ථඤ්ච බ්යායාමකරණත්ථඤ්ච සත්තමෙ සත්තමෙ දිවසෙ මිගවං ගච්ඡන්තො එකදිවසං බලකායෙන සද්ධිං ‘‘යස්ස පස්සෙන ¶ මිගො පලායති, තස්සෙව සො භාරො’’ති කතකතිකවත්තො මිගවත්ථාය අරඤ්ඤං ගන්ත්වා. එකං මිගන්ති අත්තනො ඨිතට්ඨානෙන පලාතං එණිමිගං. අනුබන්ධිත්වාති තියොජනමග්ගං එකකොව අනුබන්ධිත්වා. ජවසම්පන්නො හි රාජා ධනුං ගහෙත්වා පත්තිකොව තියොජනං තං මිගමනුබන්ධි. ඝාතෙත්වාති යස්මා එණිමිගා තියොජනවෙගා එව හොන්ති, තස්මා පරික්ඛිණජවං තං මිගං උදකං පවිසිත්වා ඨිතං ඝාතෙත්වා. ද්විධා ඡෙත්වා ධනුකොටියං ලගෙත්වා නිවත්තෙත්වා ආගච්ඡන්තොති අනත්ථිකොපි මංසෙන ‘‘නාසක්ඛි මිගං ගහෙතු’’න්ති අපවාදමොචනත්ථං ද්විධා ඡින්නං ධනුකොටියං ලගෙත්වා ආගච්ඡන්තො. සන්දච්ඡායන්ති ඝනච්ඡායං බහලපත්තපලාසං.

රුක්ඛෙ අධිවත්ථා දෙවතාති ආළවකං යක්ඛං සන්ධාය වදති. සො හි මහාරාජූනං සන්තිකා වරං ලභිත්වා මජ්ඣන්හිකසමයෙ තස්ස රුක්ඛස්ස ඡායාය ඵුට්ඨොකාසං පවිට්ඨෙ පාණිනො ඛාදන්තො තත්ථ පටිවසති. ආළවකස්ස නිසීදනපල්ලඞ්කෙ නිසීදීති යත්ථ අභිලක්ඛිතෙසු මඞ්ගලදිවසාදීසු ආළවකො නිසීදිත්වා සිරිං අනුභොති, තස්මිංයෙව දිබ්බරතනපල්ලඞ්කෙ නිසීදි. අත්තනො ගමනෙ අසම්පජ්ජමානෙ ‘‘කිං නු ඛො කාරණ’’න්ති ආවජ්ජෙන්තාති තදා කිර සාතාගිරහෙමවතා භගවන්තං ජෙතවනෙයෙව වන්දිත්වා ‘‘යක්ඛසමාගමං ගමිස්සාමා’’ති සපරිවාරා නානායානෙහි ආකාසෙන ගච්ඡන්ති, ආකාසෙ ච යක්ඛානං න සබ්බත්ථ මග්ගො අත්ථි, ආකාසට්ඨානි විමානානි පරිහරිත්වා මග්ගට්ඨානෙනෙව මග්ගො හොති, ආළවකස්ස පන විමානං භූමට්ඨං සුගුත්තං පාකාරපරික්ඛිත්තං සුසංවිහිතද්වාරට්ටාලකගොපුරං උපරි කංසජාලසඤ්ඡන්නමඤ්ජූසාසදිසං තියොජනං උබ්බෙධෙන, තස්ස උපරි මග්ගො හොති, තෙ තං පදෙසමාගම්ම ගන්තුමසමත්ථා ¶ අහෙසුං. බුද්ධානඤ්හි නිසින්නොකාසස්ස උපරිභාගෙන යාව භවග්ගා කොචි ගන්තුමසමත්ථො, තස්මා අත්තනො ගමනෙ අසම්පජ්ජමානෙ ‘‘කිං නු ඛො කාරණ’’න්ති ආවජ්ජෙසුං. තෙසං කථං සුත්වා චින්තෙසීති යස්මා අස්සද්ධස්ස සද්ධාකථා දුක්කථා හොති දුස්සීලාදීනං සීලකථාදයො විය, තස්මා තෙසං යක්ඛානං සන්තිකා භගවතො පසංසං සුත්වා එව අග්ගිම්හි පක්ඛිත්තලොණසක්ඛරා විය අබ්භන්තරෙ උප්පන්නකොපෙන පටපටායමානහදයො හුත්වා චින්තෙසි. පබ්බතකූටන්ති කෙලාසපබ්බතකූටං.

ඉතො පට්ඨාය ආළවකයුද්ධං විත්ථාරෙතබ්බන්ති සො කිර මනොසිලාතලෙ වාමපාදෙන ඨත්වා ‘‘පස්සථ දානි තුම්හාකං වා සත්ථා මහානුභාවො, අහං වා’’ති දක්ඛිණපාදෙන සට්ඨියොජනමත්තං කෙලාසකූටපබ්බතං අක්කමි, තං අයොකූටප්පහතො විය නිද්ධන්තඅයපිණ්ඩො පපටිකායො මුඤ්චි. සො තත්ර ඨත්වා ‘‘අහං ආළවකො’’ති උග්ඝොසෙසි, සකලජම්බුදීපං සද්දො ඵරි. තියොජනසහස්සවිත්ථතහිමවාපි සම්පකම්පි යක්ඛස්සානුභාවෙන. සො වාතමණ්ඩලං සමුට්ඨාපෙසි ‘‘එතෙනෙව සමණං ¶ පලාපෙස්සාමී’’ති. තෙ පුරත්ථිමාදිභෙදා වාතා සමුට්ඨහිත්වා අඩ්ඪයොජනයොජනද්වියොජනතියොජනප්පමාණානි පබ්බතකූටානි පදාලෙත්වා වනගච්ඡරුක්ඛාදීනි උම්මූලෙත්වා ආළවිනගරං පක්ඛන්දා ජිණ්ණහත්ථිසාලාදීනි චුණ්ණෙන්තා ඡදනිට්ඨකා ආකාසෙ භමෙන්තා. භගවා ‘‘මා කස්සචි උපරොධො හොතූ’’ති අධිට්ඨාසි. තෙ වාතා දසබලං පත්වා චීවරකණ්ණමත්තම්පි චාලෙතුං නාසක්ඛිංසු. තතො මහාවස්සං සමුට්ඨාපෙසි ‘‘උදකෙන අජ්ඣොත්ථරිත්වා සමණං මාරෙස්සාමී’’ති. තස්සානුභාවෙන උපරූපරි සතපටලසහස්සපටලාදිභෙදා වලාහකා උට්ඨහිත්වා පවස්සිංසු. වුට්ඨිධාරාවෙගෙන පථවී ඡිද්දා අහොසි. වනරුක්ඛාදීනං උපරි මහොඝො ආගන්ත්වා දසබලස්ස චීවරෙ උස්සාවබින්දුමත්තම්පි තෙමෙතුං නාසක්ඛි. තතො පාසාණවස්සං සමුට්ඨාපෙසි. මහන්තානි මහන්තානි පබ්බතකූටානි ධූමායන්තානි පජ්ජලන්තානි ආකාසෙනාගන්ත්වා දසබලං පත්වා දිබ්බමාලාගුළානි සම්පජ්ජිංසු. තතො පහරණවස්සං සමුට්ඨාපෙසි. එකතොධාරා උභතොධාරා අසිසත්තිඛුරප්පාදයො ධූමායන්තා පජ්ජලන්තා ආකාසෙනාගන්ත්වා දසබලස්ස පාදමූලෙ දිබ්බපුප්ඵානි අහෙසුං.

තතො ¶ අඞ්ගාරවස්සං සමුට්ඨාපෙසි. කිංසුකවණ්ණා අඞ්ගාරා ආකාසෙනාගන්ත්වා දසබලස්ස පාදමූලෙ දිබ්බපුප්ඵානි හුත්වා විකිරිංසු. තතො කුක්කුළවස්සං සමුට්ඨාපෙසි. අච්චුණ්හො කුක්කුළො ආකාසෙනාගන්ත්වා දසබලස්ස පාදමූලෙ චන්දනචුණ්ණං හුත්වා නිපති. තතො වාලිකවස්සං සමුට්ඨාපෙසි. අතිසුඛුමා වාලිකා ධූමායන්තා පජ්ජලන්තා ආකාසෙනාගන්ත්වා දසබලස්ස පාදමූලෙ දිබ්බපුප්ඵානි හුත්වා නිපතිංසු. තතො කලලවස්සං සමුට්ඨාපෙසි. තං ධූමායන්තං පජ්ජලන්තං ආකාසෙනාගන්ත්වා දසබලස්ස පාදමූලෙ දිබ්බගන්ධං හුත්වා නිපති. තතො අන්ධකාරං සමුට්ඨාපෙසි ‘‘භිංසෙත්වා සමණං පලාපෙස්සාමී’’ති. චතුරඞ්ගසමන්නාගතං අන්ධකාරසදිසං හුත්වා දසබලං පත්වා සූරියප්පභාවිහතමිවන්ධකාරං අන්තරධායි. එවං යක්ඛො ඉමාහි නවහි වාතවස්සපාසාණපහරණඞ්ගාරකුක්කුළවාලිකකලලන්ධකාරවුට්ඨීහි භගවන්තං පලාපෙතුමසක්කොන්තො නානාවිධප්පහරණහත්ථඅනෙකප්පකාරරූපභූතගණසමාකුලාය චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය සයමෙව භගවන්තං අභිගතො. තෙ භූතගණා අනෙකප්පකාරවිකාරෙ කත්වා ‘‘ගණ්හථ හනථා’’ති භගවතො උපරි ආගච්ඡන්තා විය ච හොන්ති. අපිච ඛො නිද්ධන්තලොහපිණ්ඩං විය මක්ඛිකා භගවන්තං අල්ලීයිතුමසමත්ථා එව අහෙසුං.

එවං සබ්බරත්තිං අනෙකප්පකාරවිභිංසාකාරදස්සනෙනපි භගවන්තං චාලෙතුමසක්කොන්තො ආළවකො චින්තෙසි – ‘‘යංනූනාහං කෙනචි අජෙය්යං දුස්සාවුධං මුඤ්චෙය්ය’’න්ති. සචෙ හි සො දුට්ඨො ආකාසෙ තං දුස්සාවුධං මුඤ්චෙය්ය, ද්වාදස වස්සානි දෙවො න වස්සෙය්ය. සචෙ පථවියං මුඤ්චෙය්ය ¶ , සබ්බරුක්ඛතිණාදීනි සුස්සිත්වා ද්වාදසවස්සන්තරං න පුන රුහෙය්යුං. සචෙ සමුද්දෙ මුඤ්චෙය්ය, තත්තකපාලෙ උදකබින්දු විය සබ්බං සුස්සෙය්ය. සචෙ සිනෙරුපබ්බතෙ මුඤ්චෙය්ය, ඛණ්ඩාඛණ්ඩං හුත්වා විකිරෙය්ය. සො එවංමහානුභාවං දුස්සාවුධං උත්තරිසාටකං මුඤ්චිත්වා අග්ගහෙසි. යෙභුය්යෙන දසසහස්සිලොකධාතුදෙවතා වෙගෙන සන්නිපතිංසු ‘‘අජ්ජ භගවා ආළවකං දමෙස්සති, තත්ථ ධම්මං සොස්සාමා’’ති. යුද්ධදස්සනකාමාපි දෙවතා සන්නිපතිංසු. එවං සකලම්පි ආකාසං දෙවතාහි පරිපුණ්ණං අහොසි. අථාළවකො භගවතො සමීපෙ උපරූපරි විචරිත්වා වත්ථාවුධං මුඤ්චි ¶ . තං අසනිචක්කං විය ආකාසෙ භෙරවසද්දං කරොන්තං ධූමායන්තං පජ්ජලන්තං භගවන්තං පත්වා යක්ඛස්ස මානමද්දනත්ථං පාදපුඤ්ඡනචොළං හුත්වා පාදමූලෙ නිපති. ආළවකො තං දිස්වා ඡින්නවිසාණො විය උසභො, උද්ධටදාඨො විය සප්පො නිත්තෙජො නිම්මදො නිපාතිතමානද්ධජො අහොසි. එවමිදං ආළවකයුද්ධං විත්ථාරෙතබ්බං.

‘‘කිං සූධ විත්තං පුරිසස්ස සෙට්ඨං,

කථං ජීවිං ජීවිතමාහු සෙට්ඨ’’න්ති. (සං. නි. 1.246; සු. නි. 183) –

ආදිනා අට්ඨ පඤ්හෙ පුච්ඡි. සත්ථා විස්සජ්ජෙසීති –

‘‘සද්ධීධ විත්තං පුරිසස්ස සෙට්ඨං,

පඤ්ඤාජීවිං ජීවිතමාහු සෙට්ඨ’’න්ති. (සං. නි. 1.246; සු. නි. 184) –

ආදිනා විස්සජ්ජෙසි. වික්කන්දමානායාති අච්චන්තං පරිදෙවමානාය.

252. පඤ්චමෙ ¶ සත්ථා තතො පරං පටිඤ්ඤං නාදාසීති සංවච්ඡරතො පරං සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා පච්චයප්පවාරණාසාදියනස්ස වාරිතත්තා ‘‘පටිඤ්ඤං නාදාසී’’ති වුත්තං. තථා හි භගවා තතියවාරෙපි මහානාමෙන සක්කෙන ‘‘ඉච්ඡාමහං, භන්තෙ, සඞ්ඝං යාවජීවං භෙසජ්ජෙන පවාරෙතු’’න්ති (පාචි. 304-305) වුත්තෙ ‘‘සාධු සාධු, මහානාම, තෙන හි ත්වං, මහානාම, සඞ්ඝං යාවජීවං භෙසජ්ජෙන පවාරෙහී’’ති පටිඤ්ඤං අදාසියෙව. එවං පටිඤ්ඤං දත්වා පච්ඡා ඡබ්බග්ගියෙහි භික්ඛූහි මහානාමස්ස සක්කස්ස විහෙඨිතභාවං සුත්වා ඡබ්බග්ගියෙ භික්ඛූ විගරහිත්වා සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙසි ‘‘අගිලානෙන භික්ඛුනා චාතුමාසප්පච්චයපවාරණා සාදිතබ්බා අඤ්ඤත්ර පුනප්පවාරණාය අඤ්ඤත්ර නිච්චප්පවාරණාය. තතො චෙ උත්තරි සාදියෙය්ය, පාචිත්තිය’’න්ති. තස්මා පඨමං අනුජානිත්වාපි පච්ඡා සික්ඛාපදබන්ධනෙන වාරිතත්තා ‘‘පටිඤ්ඤං නාදාසී’’ති වුත්තං.

253-256. ඡට්ඨසත්තමඅට්ඨමනවමානි ¶ සුවිඤ්ඤෙය්යානෙව.

257. දසමෙ සුසුමාරගිරිනගරෙති එවංනාමකෙ නගරෙ. තස්ස කිර නගරස්ස වත්ථුපරිග්ගහදිවසෙ අවිදූරෙ උදකරහදෙ සුසුමාරො සද්දමකාසි, ගිරං නිච්ඡාරෙසි. අථ නගරෙ අනන්තරායෙන මාපිතෙ තමෙව සුසුමාරගිරකරණං සුභනිමිත්තං කත්වා ‘‘සුසුමාරගිරී’’ත්වෙවස්ස නාමං අකංසු. කෙචි පන ‘‘සුසුමාරසණ්ඨානත්තා සුසුමාරො නාම එකො ගිරි, සො තස්ස නගරස්ස සමීපෙ, තස්මා තං සුසුමාරගිරි එතස්ස අත්ථීති සුසුමාරගිරීති වුච්චතී’’ති වදන්ති. භෙසකළාවනෙති භෙසකළානාමකෙ වනෙ. ‘‘භෙසකලාවනෙ’’තිපි පාඨො. කථං පන භගවති නෙසං පුත්තසඤ්ඤා පතිට්ඨාසීති ආහ – ‘‘අයං කිරා’’තිආදි. දහරස්සෙව දහරා ආනීතාති මෙ දහරස්සෙව සතො දහරා ආනීතාති අත්ථො. අතිචරිතාති අතික්කමිත්වා චරන්තො.

(ඡට්ඨඑතදග්ගවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.)

258. උපාසිකාපාළිසංවණ්ණනාය ¶ පඨමං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

259. දුතියෙ මහාලතාපසාධනස්සාති මහාලතාපිළන්ධනස්ස. තස්මිඤ්ච පිළන්ධනෙ චතස්සො වජිරනාළියො උපයොගං අගමංසු. මුත්තානං එකාදස නාළියො, පවාළස්ස ද්වාවීසති නාළියො, පදුමරාගමණීනං තෙත්තිංස නාළියො. ඉති එතෙහි ච අඤ්ඤෙහි ච ඉන්දනීලාදීහි නීලපීතලොහිතොදාතමඤ්ජිට්ඨසාමකබරවණ්ණවසෙන සත්තවණ්ණෙහි වරරතනෙහි නිට්ඨානං අගමාසි, තං සීසෙ පටිමුක්කං යාව පාදපිට්ඨියා භස්සති, පඤ්චන්නං ¶ හත්ථීනං බලං ධාරයමානාව නං ඉත්ථී ධාරෙතුං සක්කොති. අන්තොඅග්ගි බහි න නීහරිතබ්බොතිආදීනං අත්ථො උපරි ආවි භවිස්සති. සෙසමෙත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

260-261. තතියචතුත්ථෙසු පායාසස්සාති බහලතරස්ස පායාසස්ස. තං පායාසං භුඤ්ජන්තෙසූති තං බහලතරං ගරුසිනිද්ධං පායාසං භුඤ්ජන්තෙසු. ජීරාපෙතුං අසක්කොන්තොති අන්තරාමග්ගෙ අප්පාහාරතාය මන්දගහණිකත්තා ජීරාපෙතුං අසක්කොන්තො. වාළමිගට්ඨානෙති වාළමිගෙහි අධිට්ඨිතට්ඨානෙ. අනුවිජ්ජන්තොති විචාරෙන්තො. සාලාති නළකාරසාලා. මුධා න කරිස්සතීති මූල්යං විනා න කරිස්සති. ආලිම්පෙසීති අග්ගිං අදාසි, අග්ගිං ජාලෙසීති අත්ථො. පෙක්ඛාති ආගමෙහි. උපධිසම්පදාති සරීරසම්පත්ති. වටරුක්ඛං පත්වාති නිග්රොධරුක්ඛං පත්වා. සුවණ්ණකටකෙති සුවණ්ණවලයෙ. අබ්භුං මෙති මෙ අවඩ්ඪීති අත්ථො. අන්තො අසොධෙත්වාති පණ්ණසාලාය ¶ අන්තො කස්සචි අත්ථිභාවං වා නත්ථිභාවං වා අනුපධාරෙත්වා. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

262. පඤ්චමෙ උපනිස්සයං දිස්වාති ඉමිනා යථා විසෙසාධිගමස්ස සතිපි පච්චුප්පන්නපච්චයසමවායෙ අවස්සං උපනිස්සයසම්පදා ඉච්ඡිතබ්බා, එවං දිට්ඨධම්මවෙදනීයභාවෙන විපච්චනකස්ස කම්මස්සපි පච්චුප්පන්නසමවායො විය උපනිස්සයසම්පදාපි සවිසෙසා ඉච්ඡිතබ්බාති දස්සෙති. තථා හි උක්කංසගතසප්පුරිසූපනිස්සයයොනිසොමනසිකාරෙසු ලබ්භමානෙසුපි උපනිස්සයරහිතස්ස විසෙසාධිගමො න සම්පජ්ජතෙවාති. කප්පියං කත්වාති යථා කප්පියං හොති, තථා කත්වා. පත්තෙ පතිට්ඨපෙය්යාති ආහාරං දානමුඛෙ විස්සජ්ජෙය්ය. තීහි චෙතනාහීති පුබ්බභාගමුඤ්චඅනුමොදනාචෙතනාහි. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘පුබ්බෙව දානා සුමනො, දදං චිත්තං පසාදයෙ;

දත්වා අත්තමනො හොති, එසා පුඤ්ඤස්ස සම්පදා’’ති. (අ. නි. 6.37; පෙ. ව. 305);

තව ¶ මනං සන්ධාරෙහීති ‘‘අජ්ජ භත්තං චිරායිත’’න්ති කොධතො තව චිත්තං සන්ධාරෙහි, මා කුජ්ඣීති අත්ථො. ඔලොකිතොලොකිතට්ඨානං…පෙ… සම්පරිකිණ්ණං විය අහොසීති තෙන කසිතට්ඨානං සබ්බං සුවණ්ණභාවාපත්තියා මහාකොසාතකිපුප්ඵෙහි සඤ්ඡන්නං විය අහොසි. තාදිසෙති තයා සදිසෙ. න කොපෙමීති න විනාසෙමි, ජාතියා න හීළෙමි. පූජං කරොතීති සම්මාසම්බුද්ධස්ස පූජං කරොති. අන්තරවත්ථුන්ති ගෙහඞ්ගණං. භොති සම්බොධනෙ නිපාතො. ජෙති අවඤ්ඤාලපනං. සයං අරියසාවිකාභාවතො සත්ථුවසෙන ‘‘සපිතිකා ධීතා’’ති වත්වා සත්ථු සම්මුඛා ධම්මස්සවනෙන තස්සා විසෙසාධිගමං පච්චාසීසන්තී ‘‘දසබලෙ ඛමන්තෙයෙව ඛමිස්සාමී’’ති ආහ. කදරියන්ති ථද්ධමච්ඡරිං.

263. ඡට්ඨෙ පණීතදායිකානන්ති පණීතරසවත්ථූනං දායිකානං. ආයුනො ඨිතිහෙතුං භොජනං දෙන්තී ආයුං දෙති නාම. එස නයො වණ්ණං දෙතීතිආදීසු. තෙනාහ – ‘‘පඤ්ච ඨානානී’’ති. කම්මසරික්ඛකඤ්චෙතං ¶ ඵලන්ති දස්සෙන්තො ‘‘ආයුං ඛො පන දත්වා’’තිආදිමාහ. තත්ථ දත්වාති දානහෙතු. භාගිනීති භාගවතී ලද්ධුං භබ්බා.

264. සත්තමෙ ඌරුමංසං ඡින්දිත්වා දාසියා අදාසීති ආගතඵලා විඤ්ඤාතසාසනා අරියසාවිකා අත්තනො සරීරදුක්ඛං අචින්තෙත්වා තස්ස භික්ඛුනො රොගවූපසමමෙව පච්චාසීසන්තී අත්තනො ඌරුමංසං ඡින්දිත්වා දාසියා අදාසි. සත්ථාපි තස්සා තථාපවත්තං අජ්ඣාසයසම්පත්තිං දිස්වා ‘‘මම සම්මුඛීභාවූපගමනෙනෙවස්සා වණො රුහිත්වා සඤ්ඡවි ජායති, ඵාසුභාවො හොතී’’ති ච දිස්වා ‘‘පක්කොසථ න’’න්ති ආහ. සා චින්තෙසීති ‘‘සබ්බලොකස්ස හිතානුකම්පකො සත්ථා න මං දුක්ඛාපෙතුං පක්කොසති, අත්ථෙත්ථ කාරණ’’න්ති චින්තෙසි. අත්තනා කතකාරණං සබ්බං කථෙසීති බුද්ධානුභාවවිභාවනත්ථං කථෙසි, න අත්තනො දළ්හජ්ඣාසයතාය විභාවනත්ථං. ගිලානුපට්ඨාකීනං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසීති අගණිතත්තදුක්ඛා ගිලානානං භික්ඛූනං ගෙලඤ්ඤවූපසමනෙ යුත්තප්පයුත්තාති ගිලානුපට්ඨාකීනං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසීති.

265. අට්ඨමෙ ¶ අවෙච්චප්පසන්නානන්ති රතනත්තයගුණෙ යාථාවතො ඤත්වා පසන්නානං, සො පනස්ස පසාදො මග්ගෙනාගතත්තා කෙනචි අකම්පනීයො. අධිගතෙනාති මග්ගාධිගමෙනෙව අධිගතෙන. ‘‘අවිගතෙනා’’ති වා පාඨො, තස්සත්ථො ‘‘කදාචි අවිගච්ඡන්තෙනා’’ති. සො අප්පධංසියො ච හොති, තස්මා වුත්තං – ‘‘අධිගතෙන අචලප්පසාදෙනා’’ති. තත්ථ කායසක්ඛිං කත්වාති පමුඛං කත්වා, වචනත්ථතො පන නාමකායෙන දෙසනාය සම්පටිච්ඡනවසෙන සක්ඛිභූතං කත්වාති අත්ථො. උම්මග්ගං ඛනිත්වාති ඝරසන්ධිච්ඡෙදනෙන අන්තොපවිසනමග්ගං ඛනිත්වා. දුල්ලභස්සවනන්ති දුල්ලභසද්ධම්මස්සවනං. මහාපථවී පවිසිතබ්බා භවෙය්යාති අවීචිප්පවෙසනං වදති.

266. නවමෙ විස්සාසකථනෙනෙව නකුලමාතා නකුලපිතා ච සත්ථුවිස්සාසිකා නාම ජාතාති වුත්තං – ‘‘විස්සාසිකානන්ති විස්සාසකථං කථෙන්තීනං උපාසිකාන’’න්ති. ගහපතානීති ගෙහසාමිනී. වුත්තමෙවාති උපාසකපාළියං නකුලපිතුකථායං වුත්තනයමෙව.

267. දසමෙ ¶ අනුස්සවෙනෙවාති පච්චක්ඛතො රූපදස්සනෙන සත්ථු සම්මුඛා ධම්මස්සවනෙන ච විනා කෙවලං අනුස්සවනෙනෙව පරස්ස වචනං අනුගතස්සවනෙනෙව උප්පන්නෙන පසාදෙන. අනුස්සවිකප්පසාදන්ති අනුස්සවතො ආගතප්පසාදං.

(සත්තමඑතදග්ගවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.)

එතදග්ගවග්ගවණ්ණනාය අනුත්තානත්ථදීපනා.