📜

15. අට්ඨානපාළි (පඨමවග්ග)

(15) 1. අට්ඨානපාළි-පඨමවග්ගවණ්ණනා

268. අට්ඨානපාළිවණ්ණනායං අවිජ්ජමානං ඨානං අට්ඨානං, නත්ථි ඨානන්ති වා අට්ඨානං. අනවකාසොති එත්ථාපි එසෙව නයො. තදත්ථනිගමනමෙව හි ‘‘නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’ති වචනන්ති. තෙනාහ – ‘‘උභයෙනපී’’තිආදි. යන්ති කාරණත්ථෙ පච්චත්තවචනං. හෙතුඅත්ථො චෙත්ථ කාරණත්ථොති ආහ – ‘‘යන්ති යෙන කාරණෙනා’’ති. උක්කට්ඨනිද්දෙසෙනෙත්ථ දිට්ඨිසම්පත්ති වෙදිතබ්බාති වුත්තං – ‘‘මග්ගදිට්ඨියා සම්පන්නො’’ති. කුතො පනායමත්ථො ලබ්භතීති? ලිඞ්ගතො, ලිඞ්ගං චෙතස්ස නිච්චතො උපගමනප්පටික්ඛෙපො. චතුභූමකෙසූති ඉදං චතුත්ථභූමකසඞ්ඛාරානං අරියසාවකස්ස විසයභාවූපගමනතො වුත්තං, න පන තෙ ආරබ්භ නිච්චතො උපගමනසබ්භාවතො. වක්ඛති හි ‘‘තදභාවෙ චතුත්ථභූමකසඞ්ඛාරා පනා’’තිආදිනා. අභිසඞ්ඛතසඞ්ඛාරඅභිසඞ්ඛරණකසඞ්ඛාරානං සප්පදෙසත්තා නිප්පදෙසසඞ්ඛාරග්ගහණත්ථං ‘‘සඞ්ඛතසඞ්ඛාරෙසූ’’ති වුත්තං, ලොකුත්තරසඞ්ඛාරානං පන නිවත්තනෙ කාරණං සයමෙව වක්ඛති. එතං කාරණං නත්ථීති තථා උපගමනෙ සෙතුඝාතො නත්ථි. තෙජුස්සදත්තාති සංකිලෙසවිධමනතෙජස්ස අධිකභාවතො. තථා හි තෙ ගම්භීරභාවෙන දුද්දසා අකුසලානං ආරම්මණං න හොන්තීති. ඉදං පන පකරණවසෙන වුත්තං. අප්පහීනවිපල්ලාසානඤ්හි සන්තානෙසු කුසලධම්මානම්පි තෙ ආරම්මණං න හොන්ති.

269. අසුඛෙ සුඛන්ති විපල්ලාසො ච ඉධ සුඛතො උපගමනස්ස ඨානන්ති දස්සෙන්තො ‘‘එකන්ත…පෙ… අත්තදිට්ඨිවසෙනා’’ති පධානදිට්ඨිමාහ. ගූථන්ති ගූථට්ඨානං, දිට්ඨියා නිබ්බානස්ස අවිසයභාවො හෙට්ඨා වුත්තො එවාති කසිණාදිපණ්ණත්තිසඞ්ගහත්ථන්ති වුත්තං.

270. පරිච්ඡෙදොති පරිච්ඡින්දනං පරිච්ඡිජ්ජ තස්ස ගහණං. ස්වායං යෙසු නිච්චාදිතො උපගමනං සම්භවති, තෙසං වසෙනයෙව කාතබ්බොති දස්සෙන්තො ‘‘සබ්බවාරෙසු වා’’තිආදිමාහ. සබ්බවාරෙසූති ‘‘නිච්චතො උපගච්ඡෙය්යා’’තිආදිනා ආගතෙසු සබ්බෙසු සුත්තපදෙසු. පුථුජ්ජනො හීති හි-සද්දො හෙතුඅත්ථො. යස්මා යං යං සඞ්ඛාරං පුථුජ්ජනො නිච්චාදිවසෙන ගණ්හාති, තං තං අරියසාවකො අනිච්චාදිවසෙන ගණ්හන්තො යාථාවතො ජානන්තො තං ගාහං තං දිට්ඨිං විස්සජ්ජෙති, තස්මා යත්ථ ගාහො, තත්ථ විස්සජ්ජනාති චතුභූමකසඞ්ඛාරා ඉධ සඞ්ඛාරග්ගහණෙන න ගය්හන්තීති අත්ථො.

271. පුත්තසම්බන්ධෙන මාතුපිතුසමඤ්ඤා දත්තකිත්තිමාදිවසෙනපි පුත්තවොහාරො ලොකෙ දිස්සති, සො ච ඛො පරියායෙනාති නිප්පරියායෙන සිද්ධං තං දස්සෙතුං – ‘‘ජනිකාව මාතා, ජනකොව පිතා’’ති වුත්තං. තථා ආනන්තරියකම්මස්ස අධිප්පෙතත්තා ‘‘මනුස්සභූතොව ඛීණාසවො අරහාති අධිප්පෙතො’’ති වුත්තං. ‘‘අට්ඨානමෙත’’න්තිආදිනා ‘‘මාතුආදීනංයෙව ජීවිතා වොරොපනෙ අරියසාවකස්ස අභබ්බභාවදස්සනතො තදඤ්ඤං අරියසාවකො ජීවිතා වොරොපෙතීති ඉදං අත්ථතො ආපන්නමෙවා’’ති මඤ්ඤමානො වදති – ‘‘කිං පන අරියසාවකො අඤ්ඤං ජීවිතා වොරොපෙය්යා’’ති? ‘‘අට්ඨානමෙතං අනවකාසො, යං දිට්ඨිසම්පන්නො පුග්ගලො සඤ්චිච්ච පාණං ජීවිතා වොරොපෙය්ය, නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’ති වචනතො ‘‘එතම්පි අට්ඨාන’’න්ති වුත්තං. තෙනෙවාහ – ‘‘සචෙ හී’’තිආදි. එවං සන්තෙ කස්මා ‘‘මාතර’’න්තිආදිනා විසෙසෙත්වා වුත්තන්ති ආහ – ‘‘පුථුජ්ජනභාවස්ස පනා’’තිආදි. තත්ථ බලදීපනත්ථන්ති සද්ධාදිබලසමන්නාගමදීපනත්ථං. අරියමග්ගෙනාගතසද්ධාධිබලවසෙන හි අරියසාවකො තාදිසං සාවජ්ජං න කරොති.

275. පඤ්චහි කාරණෙහීති ඉදමෙත්ථ නිප්ඵාදකානි තෙසං පුබ්බභාගියානි ච කාරණානි කාරණභාවසාමඤ්ඤෙන එකජ්ඣං ගහෙත්වා වුත්තං, න පන සබ්බෙසං සමානයොගක්ඛමත්තා. ආකාරෙහීති කාරණෙහි. අනුස්සාවනෙනාති අනුරූපං සාවනෙන. භෙදස්ස අනුරූපං යථා භෙදො හොති, එවං භින්දිතබ්බානං භික්ඛූනං අත්තනො වචනස්ස සාවනෙන විඤ්ඤාපනෙන. තෙනාහ – ‘‘නනු තුම්හෙ’’තිආදි. කණ්ණමූලෙ වචීභෙදං කත්වාති එතෙන පාකටං කත්වා භෙදකරවත්ථුදීපනං වොහාරො, තත්ථ අත්තනො නිච්ඡිතමත්ථං රහස්සවසෙන විඤ්ඤාපනං අනුස්සාවනන්ති දස්සෙති.

කම්මමෙව උද්දෙසො වා පමාණන්ති තෙහි සඞ්ඝභෙදසිද්ධිතො වුත්තං, ඉතරෙ පන තෙසං සම්භාරභූතා. තෙනාහ – ‘‘වොහාරා’’තිආදි. තත්ථාති වොහරණෙ. චුතිඅනන්තරං ඵලං අනන්තරං නාම, තස්මිං අනන්තරෙ නියුත්තානි, තන්නිබ්බත්තනෙන අනන්තරකරණසීලානි, අනන්තරප්පයොජනානි චාති ආනන්තරියානි, තානි එව කම්මානීති ආනන්තරියකම්මානි.

කම්මතොති ‘‘එවං ආනන්තරියකම්මං හොති, එවං ආනන්තරියකම්මසදිස’’න්ති එවං කම්මවිභාගතො. ද්වාරතොති කායද්වාරතො. කප්පට්ඨිතියතොති ‘‘ඉදං කප්පට්ඨිතියවිපාකං, ඉදං න කප්පට්ඨිතියවිපාක’’න්ති එවං කප්පට්ඨිතියවිභාගතො. පාකසාධාරණාදීහීති ‘‘ඉදමෙත්ථ විපච්චති, ඉදං න විපච්චතී’’ති විපච්චනවිභාගතො, ගහට්ඨපබ්බජිතානං සාධාරණාසාධාරණතො, ආදි-සද්දෙන වෙදනාදිවිභාගතො ච.

කම්මතො තාව විනිච්ඡයො වුච්චතීති සම්බන්ධො. යස්මා මනුස්සත්තභාවෙ ඨිතස්සෙව කුසලධම්මානං තික්ඛවිසදභාවාපත්ති, යථා තිණ්ණං බොධිසත්තානං බොධිත්තයනිබ්බත්තියං, එවං මනුස්සභාවෙ ඨිතස්සෙව එදිසානං අකුසලධම්මානම්පි තික්ඛවිසදභාවාපත්තීති ආහ – ‘‘මනුස්සභූතස්සෙවා’’ති. පාකතිකමනුස්සානම්පි ච කුසලධම්මානං විසෙසප්පත්ති විමානවත්ථුඅට්ඨකථායං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා. යථාවුත්තො ච අත්ථො සමානජාතියස්ස විකොපනෙ ගරුතරො, න තථා විජාතියස්සාති වුත්තං – ‘‘මනුස්සභූතං මාතරං වා පිතරං වා’’ති. ලිඞ්ගපරිවත්තෙ ච සො එව එකකම්මනිබ්බත්තො භවඞ්ගප්පබන්ධො ජීවිතින්ද්රියපබන්ධො ච, න අඤ්ඤොති ආහ – ‘‘අපි පරිවත්තලිඞ්ග’’න්ති. අරහත්තං පත්තෙපි එසෙව නයො. තස්ස විපාකන්තිආදි කම්මස්ස ආනන්තරියභාවසමත්ථනං. චතුක්කොටියඤ්චෙත්ථ සම්භවති. තත්ථ පඨමා කොටි දස්සිතා, ඉතරාසු විසඞ්කෙතභාවං දස්සෙතුං – ‘‘යො පනා’’තිආදි වුත්තං. යදිපි තත්ථ විසඞ්කෙතො, කම්මං පන ගරුතරං ආනන්තරියසදිසං භායිතබ්බන්ති ආහ – ‘‘භාරියං…පෙ… තිට්ඨතී’’ති. අයං පඤ්හොති ඤාපනිච්ඡානිබ්බත්තා කථා.

අභිසන්ධිනාති අධිප්පායෙන. ආනන්තරියං ඵුසතීති මරණාධිප්පායෙනෙව ආනන්තරියවත්ථුනො විකොපිතත්තා වුත්තං. ආනන්තරියං න ඵුසතීති ආනන්තරියවත්ථුඅභාවතො ආනන්තරියං න හොති. සබ්බත්ථ හි පුරිමං අභිසන්ධිචිත්තං අප්පමාණං, වධකචිත්තං පන තදාරම්මණං ජීවිතින්ද්රියඤ්ච ආනන්තරියභාවෙ පමාණන්ති දට්ඨබ්බං. සඞ්ගාමචතුක්කං සම්පත්තවසෙන යොජෙතබ්බං. යො හි පරසෙනාය අඤ්ඤඤ්ච යොධං පිතරඤ්ච කම්මං කරොන්තෙ දිස්වා යොධස්ස උසුං ඛිපති ‘‘එතං විජ්ඣිත්වා මම පිතරං විජ්ඣිස්සතී’’ති, යථාධිප්පායං ගතෙ පිතුඝාතකො හොති. ‘‘යොධෙ විද්ධෙ මම පිතා පලායිස්සතී’’ති ඛිපති, උසුං අයථාධිප්පායං ගන්ත්වා පිතරං මාරෙති, වොහාරවසෙන පිතුඝාතකොති වුච්චති, ආනන්තරියං පන නත්ථීති. චොරචතුක්කං පන යො ‘‘චොරං මාරෙස්සාමී’’ති චොරවෙසෙන ගච්ඡන්තං පිතරං මාරෙති, ආනන්තරියං ඵුසතීතිආදිනා යොජෙතබ්බං. තෙනෙවාති තෙනෙව පයොගෙන. අරහන්තඝාතකො හොතියෙවාති අරහතො මාරිතත්තා වුත්තං, පුථුජ්ජනස්සෙව තං දින්නං හොතීති එත්ථායමධිප්පායො – යථා වධකචෙතනා පච්චුප්පන්නාරම්මණාපි පබන්ධවිච්ඡෙදනවසෙන ජීවිතින්ද්රියං ආරම්මණං කත්වා පවත්තති, න එවං චාගචෙතනා. සා හි චජිතබ්බවත්ථුං ආරම්මණං කත්වා චජනමත්තමෙව හොති, අඤ්ඤසන්තකභාවකරණඤ්ච තස්ස චජනං, තස්මා යස්ස තං සන්තකං කතං, තස්සෙව දින්නං හොතීති.

ලොහිතංසමොසරතීති අභිඝාතෙන පකුප්පමානං සඤ්චිතං හොති. මහන්තතරන්ති ගරුතරං. සරීරප්පටිජග්ගනෙ වියාති සත්ථුරූපකායප්පටිජග්ගනෙ විය.

අසන්නිපතිතෙති ඉදං සාමග්ගියදීපනං. භෙදො ච හොතීති සඞ්ඝස්ස භෙදො ච හොති. වට්ටතීති සඤ්ඤායාති ‘‘ඊදිසං කරණං සඞ්ඝභෙදාය න හොතී’’ති සඤ්ඤාය. තථා නවතො ඌනපරිසායාති නවතො ඌනපරිසාය කරොන්තස්ස තථාති යොජෙතබ්බං. තථාති ච ඉමිනා ‘‘න ආනන්තරියකම්ම’’න්ති ඉමං ආකඩ්ඪති, න පන ‘‘භෙදොව හොතී’’ති ඉදං. හෙට්ඨිමන්තෙන හි නවන්නමෙව වසෙන සඞ්ඝභෙදො. ධම්මවාදිනො අනවජ්ජාති යථාධම්මං අනවට්ඨානතො. සඞ්ඝභෙදස්ස පුබ්බභාගො සඞ්ඝරාජි.

කායද්වාරමෙව පූරෙන්ති කායකම්මභාවෙනෙව ලක්ඛිතබ්බතො. සණ්ඨහන්තෙහි කප්පෙ…පෙ… මුච්චතීති ඉදං කප්පට්ඨකථාය (කථා. 654 ආදයො) න සමෙති. තත්ථ හි අට්ඨකථාය (කථා. අට්ඨ. 654-657) වුත්තං – ‘‘ආපායිකොති ඉදං සුත්තං යං සො එකං කප්පං අසීතිභාගෙ කත්වා තතො එකභාගමත්තං කාලං තිට්ඨෙය්ය, තං ආයුකප්පං සන්ධාය වුත්ත’’න්ති. කප්පවිනාසෙයෙවාති ච ආයුකප්පවිනාසෙ එවාති අත්ථෙ සති නත්ථි විරොධො. එත්ථ ච සණ්ඨහන්තෙති ඉදම්පි ‘‘ස්වෙව විනස්සිස්සතී’’ති විය අභූතපරිකප්පවසෙන වුත්තං. එකදිවසමෙව නිරයෙ පච්චති, තතො පරං කප්පාභාවෙ ආයුකප්පස්සපි අභාවතොති අවිරොධතො අත්ථයොජනා දට්ඨබ්බා. සෙසානීති සඞ්ඝභෙදතො අඤ්ඤානි ආනන්තරියකම්මානි.

යදි තානි අහොසිකම්මසඞ්ඛං ගච්ඡන්ති, එවං සති කථං නෙසං ආනන්තරියතා චුතිඅනන්තරං විපාකදානාභාවතො. අථ සති ඵලදානෙ චුතිඅනන්තරො එව එතෙසං ඵලකාලො, න අඤ්ඤොති ඵලකාලනියමෙන නියතතා ඉච්ඡිතා, න ඵලදානනියමෙන. එවම්පි නියතඵලකාලානං අඤ්ඤෙසම්පි උපපජ්ජවෙදනීයානං දිට්ඨධම්මවෙදනීයානඤ්ච නියතතා ආපජ්ජෙය්ය, තස්මා විපාකධම්මධම්මානං පච්චයන්තරවිකලතාදීහි අවිපච්චමානානම්පි අත්තනො සභාවෙන විපාකධම්මතා විය බලවතා ආනන්තරියෙන විපාකෙ දින්නෙ අවිපච්චමානානම්පි ආනන්තරියානං ඵලදානෙ නියතසභාවා ආනන්තරියසභාවා ච පවත්තීති අත්තනො සභාවෙන ඵලදානනියමෙනෙව නියතා ආනන්තරියතා ච වෙදිතබ්බා. අවස්සඤ්ච ආනන්තරියසභාවා තතො එව නියතසභාවා ච තෙසං පවත්තීති සම්පටිච්ඡිතබ්බමෙතං, අඤ්ඤස්ස බලවතො ආනන්තරියස්ස අභාවෙ සති චුතිඅනන්තරං එකන්තෙන ඵලදානතො.

නනු එවං අඤ්ඤෙසම්පි උපපජ්ජවෙදනීයානං අඤ්ඤස්මිං විපාකදායකෙ අසති චුතිඅනන්තරමෙව එකන්තෙන ඵලදානතො නියතසභාවා ආනන්තරියසභාවා ච පවත්ති ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජති අසමානජාතිකෙන චෙතොපණිධිවසෙන උපඝාතකෙන ච නිවත්තෙතබ්බවිපාකත්තා අනන්තරෙ එකන්තඵලදායකත්තාභාවා, න පන ආනන්තරියානං පඨමජ්ඣානාදීනං දුතියජ්ඣානාදීනි විය අසමානජාතිකං ඵලනිවත්තකං අත්ථි සබ්බානන්තරියානං අවීචිඵලත්තා, න ච හෙට්ඨූපපත්තිං ඉච්ඡතො සීලවතො චෙතොපණිධි විය උපරූපපත්තිජනකකම්මඵලං ආනන්තරියඵලං නිවත්තෙතුං සමත්ථො චෙතොපණිධි අත්ථි අනිච්ඡන්තස්සෙව අවීචිපාතනතො, න ච ආනන්තරියොපඝාතකං කිඤ්චි කම්මං අත්ථි, තස්මා තෙසංයෙව අනන්තරෙ එකන්තවිපාකජනකසභාවා පවත්තීති. අනෙකානි ච ආනන්තරියානි කතානි එකන්තෙන විපාකෙ නියතසභාවත්තා උපරතාවිපච්චනසභාවාසඞ්කත්තා නිච්ඡිතානි සභාවතො නියතානෙව. තෙසු පන සමානසභාවෙසු එකෙන විපාකෙ දින්නෙ ඉතරානි අත්තනා කත්තබ්බකිච්චස්ස තෙනෙව කතත්තා න දුතියං තතියම්පි ච පටිසන්ධිං කරොන්ති, න සමත්ථතාවිඝාතත්තාති නත්ථි තෙසං ආනන්තරියකතානිවත්ති, ගරුගරුතරභාවො පන තෙසං ලබ්භතෙවාති සඞ්ඝභෙදස්ස සියා ගරුතරභාවොති ‘‘යෙන…පෙ… විපච්චතී’’ති ආහ. එකස්ස පන අඤ්ඤානි උපත්ථම්භකානි හොන්තීති දට්ඨබ්බානි. පටිසන්ධිවසෙන විපච්චතීති වචනෙන ඉතරෙසං පවත්තිවිපාකදායිතා අනුඤ්ඤාතා විය දිස්සති. නො වා තථා සීලවතීති යථා පිතා සීලවා, තථා සීලවතී නො වා හොතීති යොජනා. සචෙ මාතා සීලවතී, මාතුඝාතො පටිසන්ධිවසෙන විපච්චතීති යොජනා.

පකතත්තොති අනුක්ඛිත්තො. සමානසංවාසකොති අපාරාජිකො. සමානසීමායන්ති එකසීමායං.

276. සත්ථු කිච්චං කාතුං අසමත්ථොති යං සත්ථාරා කාතබ්බකිච්චං අනුසාසනාදි, නං කාතුං අසමත්ථොති භගවන්තං පච්චක්ඛාය. අඤ්ඤං තිත්ථකරන්ති අඤ්ඤං සත්ථාරං. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘තිත්ථං ජානිතබ්බං, තිත්ථකරො ජානිතබ්බො, තිත්ථියා ජානිතබ්බා, තිත්ථියසාවකා ජානිතබ්බා. තත්ථ තිත්ථං නාම ද්වාසට්ඨි දිට්ඨියො. එත්ථ හි සත්ථා තරන්ති උප්ලවන්ති උම්මුජ්ජනිමුජ්ජං කරොන්ති, තස්මා තිත්ථන්ති වුච්චන්ති. තාදිසානං දිට්ඨීනං උප්පාදෙතා තිත්ථකරො නාම පූරණකස්සපාදිකො. තස්ස ලද්ධිං ගහෙත්වා පබ්බජිතා තිත්ථියා නාම. තෙ හි තිත්ථෙ ජාතාති තිත්ථියා. යථාවුත්තං වා දිට්ඨිගතසඞ්ඛාතං තිත්ථං එතෙසං අත්ථීති තිත්ථිකා , තිත්ථිකා එව තිත්ථියා. තෙසං පච්චයදායකා තිත්ථියසාවකාති වෙදිතබ්බා’’ති (ම. නි. අට්ඨ. 1.140).

277. අභිජාතිආදීසු පකම්පනදෙවතූපසඞ්කමනාදිනා ජාතචක්කවාළෙන සමානයොගක්ඛමං දසසහස්සපරිමාණං චක්කවාළං ජාතිඛෙත්තං. සරසෙනෙව ආණාපවත්තනට්ඨානං ආණාඛෙත්තං. විසයභූතං ඨානං විසයඛෙත්තං. දසසහස්සී ලොකධාතූති ඉමාය ලොකධාතුයා සද්ධිං ඉමං ලොකධාතුං පරිවාරෙත්වා ඨිතා දසසහස්සී ලොකධාතු. තත්තකානංයෙව ජාතිඛෙත්තභාවො ධම්මතාවසෙන වෙදිතබ්බො. ‘‘පරිග්ගහවසෙනා’’ති කෙචි, ‘‘සබ්බෙසංයෙව බුද්ධානං තත්තකංයෙව ජාතිඛෙත්තං තන්නිවාසීනංයෙව දෙවතානං ධම්මාභිසමයො’’ති ච වදන්ති. මාතුකුච්ඡි ඔක්කමනකාලාදීනං ඡන්නං එව ගහණං නිදස්සනමත්තං මහාභිනීහාරාදිකාලෙපි තස්ස පකම්පනස්ස ලබ්භනතො. ආණාඛෙත්තං නාම යං එකජ්ඣං සංවට්ටති විවට්ටති ච, ආණා පවත්තති ආණාය තන්නිවාසිදෙවතානං සිරසා සම්පටිච්ඡනෙන, තඤ්ච ඛො කෙවලං බුද්ධානං ආනුභාවෙනෙව, න අධිප්පායවසෙන. අධිප්පායවසෙන පන ‘‘යාවතා වා පන ආකඞ්ඛෙය්යා’’ති (අ. නි. 3.81) වචනතො තතො පරම්පි ආණා වත්තෙය්යෙව.

න උප්පජ්ජන්තීති පන අත්ථීති ‘‘න මෙ ආචරියො අත්ථි, සදිසො මෙ න විජ්ජතී’’තිආදිං (ම. නි. 1.285; මහාව. 11; කථා. 405) ඉමිස්සා ලොකධාතුයා ඨත්වා වදන්තෙන භගවතා ‘‘කිං පනාවුසො, සාරිපුත්ත, අත්ථෙතරහි අඤ්ඤෙ සමණා වා බ්රාහ්මණා වා භගවතා සමසමා සම්බොධියන්ති, එවං පුට්ඨො අහං, භන්තෙ, ‘නො’ති වදෙය්ය’’න්ති (දී. නි. 3.161) වත්වා තස්ස කාරණං දස්සෙතුං – ‘‘අට්ඨානමෙතං අනවකාසො, යං එකිස්සා ලොකධාතුයා ද්වෙ අරහන්තො සම්මාසම්බුද්ධා අපුබ්බං අචරිමං උප්පජ්ජෙය්යු’’න්ති ඉමං සුත්තං (අ. නි. 1.277; විභ. 809; ම. නි. 3.129; මි. ප. 5.1.1) ආහරන්තෙන ධම්මසෙනාපතිනා ච බුද්ධඛෙත්තභූතං ඉමං ලොකධාතුං ඨපෙත්වා අඤ්ඤත්ථ අනුප්පත්ති වුත්තා හොතීති අධිප්පායො.

එකතොති සහ, එකස්මිං කාලෙති අත්ථො, සො පන කාලො කථං පරිච්ඡින්නොති චරිමභවෙ පටිසන්ධිග්ගහණතො පට්ඨාය යාව ධාතුපරිනිබ්බානාති දස්සෙන්තො, ‘‘තත්ථා’’තිආදිමාහ. අනච්ඡරියත්තාති ද්වීසුපි උප්පජ්ජමානෙසු අච්ඡරියත්තාභාවතොති අත්ථො. ද්වීසුපි උප්පජ්ජමානෙසු අනච්ඡරියතා, කිමඞ්ගං පන බහූසූති දස්සෙන්තො, ‘‘යදි චා’’තිආදිමාහ. බුද්ධා නාම මජ්ඣෙ භින්නසුවණ්ණං විය එකසදිසාති තෙසං දෙසනාපි එකරසා එකධාති ආහ – ‘‘දෙසනාය ච විසෙසාභාවතො’’ති . එතෙනපි අනච්ඡරියත්තමෙව සාධෙති. විවාදභාවතොති එතෙන විවාදාභාවත්ථං ද්වෙ බුද්ධා එකතො න උප්පජ්ජන්තීති දස්සෙති. එතං කාරණන්ති එතං අනච්ඡරියතාදිකාරණං. තත්ථාති මිලින්දපඤ්හෙ.

එකං එව බුද්ධං ධාරෙතීති එකබුද්ධධාරණී. එතෙන එවංසභාවා එතෙ බුද්ධගුණා, යෙන දුතියබුද්ධගුණෙ ධාරෙතුං අසමත්ථා අයං ලොකධාතූති දස්සෙති. පච්චයවිසෙසනිප්ඵන්නානඤ්හි ගුණධම්මානං භාරියො විසෙසො මහාපථවියාපි දුස්සහොති සක්කා විඤ්ඤාතුං. තථා හි අභිසම්බොධිසමයෙ උපගතස්ස ලොකනාථස්ස ගුණභාරං බොධිරුක්ඛස්ස තීසුපි දිසාසු මහාපථවී සන්ධාරෙතුං නාසක්ඛි. තස්මා ‘‘න ධාරෙය්යා’’ති වත්වා තමෙව අධාරණං පරියායන්තරෙහි පකාසෙන්තො ‘‘චලෙය්යා’’තිආදිමාහ. තත්ථ චලෙය්යාති පරිප්ඵන්දෙය්ය. කම්පෙය්යාති පවෙධෙය්ය . නමෙය්යාති එකපස්සෙන නමෙය්ය. ඔනමෙය්යාති ඔසීදෙය්ය. විනමෙය්යාති විවිධං ඉතො චිතො ච නමෙය්ය. විකිරෙය්යාති වාතෙන ථුසමුට්ඨි විය විප්පකිරෙය්ය. විධමෙය්යාති විනස්සෙය්ය. විද්ධංසෙය්යාති සබ්බසො විද්ධස්තා භවෙය්ය. තථාභූතා ච න කත්ථචි තිට්ඨෙය්යාති ආහ – ‘‘න ඨානමුපගච්ඡෙය්යා’’ති.

ඉදානි තත්ථ නිදස්සනං දස්සෙන්තො, ‘‘යථා, මහාරාජා’’තිආදිමාහ. තත්ථ එකෙ පුරිසෙති එකස්මිං පුරිසෙ. සමුපාදිකාති සමං උද්ධං පජ්ජති පවත්තතීති සමුපාදිකා, උදකස්ස උපරි සමං ගාමිනීති අත්ථො. ‘‘සමුප්පාදිකා’’තිපි පඨන්ති, අයමෙවත්ථො. වණ්ණෙනාති සණ්ඨානෙන. පමාණෙනාති ආරොහෙන. කිසථූලෙනාති කිසථූලභාවෙන, පරිණාහෙනාති අත්ථො. ද්වින්නම්පීති ද්වෙපි, ද්වින්නම්පි වා සරීරභාරං.

ඡාදෙන්තන්ති රොචෙන්තං රුචිං උප්පාදෙන්තං. තන්දිකතොති තෙන භොජනෙන තන්දිභූතො. අනොනමිතදණ්ඩජාතොති යාවදත්ථං භොජනෙන ඔනමිතුං අසක්කුණෙය්යතාය අනොනමනදණ්ඩො විය ජාතො. සකිං භුත්තො වමෙය්යාති එකම්පි ආලොපං අජ්ඣොහරිත්වා වමෙය්යාති අත්ථො.

අතිධම්මභාරෙන පථවී චලතීති ධම්මෙන නාම පථවී තිට්ඨෙය්ය. සා කිං තෙනෙව චලති විනස්සතීති අධිප්පායෙන පුච්ඡති. පුන ථෙරො ‘‘රතනං නාම ලොකෙ කුටුම්බං සන්ධාරෙන්තං අභිමතඤ්ච ලොකෙන අත්තනො ගරුසභාවතාය සකටභඞ්ගස්ස කාරණං අතිභාරභූතං දිට්ඨං. එවං ධම්මො ච හිතසුඛවිසෙසෙහි තංසමඞ්ගීනං ධාරෙන්තො අභිමතො ච විඤ්ඤූනං ගම්භීරප්පමෙය්යභාවෙන ගරුසභාවත්තා අතිභාරභූතො පථවීචලනස්ස කාරණං හොතී’’ති දස්සෙන්තො, ‘‘ඉධ, මහාරාජ, ද්වෙ සකටා’’තිආදිමාහ . එතෙනෙව තථාගතස්ස මාතුකුච්ඡිඔක්කමනාදිකාලෙ පථවීකම්පනකාරණං සංවණ්ණිතන්ති දට්ඨබ්බං. එකස්සාති එකස්මා, එකස්ස වා සකටස්ස රතනං, තස්මා සකටා ගහෙත්වාති අත්ථො.

ඔසාරිතන්ති උච්චාරිතං, වුත්තන්ති අත්ථො. අග්ගොති සබ්බසත්තෙහි අග්ගො. ජෙට්ඨොති වුද්ධතරො. සෙට්ඨොති පසත්ථතරො. විසිට්ඨෙහි සීලාදීහි ගුණෙහි සමන්නාගතත්තා විසිට්ඨො. උග්ගතතමොති උත්තමො. පවරොති තස්සෙව වෙවචනං. නත්ථි එතස්ස සමොති අසමො. අසමා පුබ්බබුද්ධා, තෙහි සමොති අසමසමො. නත්ථි එතස්ස පටිසමො පටිපුග්ගලොති අප්පටිසමො. නත්ථි එතස්ස පටිභාගොති අප්පටිභාගො. නත්ථි එතස්ස පටිපුග්ගලොති අප්පටිපුග්ගලො.

සභාවපකතිකාති සභාවභූතා අකිත්තිමා පකති. කාරණමහන්තත්තාති කාරණානං මහන්තතාය, මහන්තෙහි බුද්ධකරධම්මෙහි පාරමිසඞ්ඛාතෙහි කාරණෙහි බුද්ධගුණානං නිබ්බත්තිතොති වුත්තං හොති. පථවීආදීනි මහන්තානි වත්ථූනි, මහන්තා චක්කවාළාදයො අත්තනො අත්තනො විසයෙ එකෙකාව, එවං සම්මාසම්බුද්ධොපි මහන්තො අත්තනො විසයෙ එකො එව. කො ච තස්ස විසයො? බුද්ධභූමි, යාවතකං වා ඤෙය්යං. ‘‘ආකාසො විය අනන්තවිසයො භගවා එකො එව හොතී’’ති වදන්තො පරචක්කවාළෙසුපි දුතියස්ස බුද්ධස්ස අභාවං දස්සෙති.

ඉමිනාව පදෙනාති ‘‘එකිස්සා ලොකධාතුයා’’ති ඉමිනා එව පදෙන. දස චක්කවාළසහස්සානි ගහිතානීති ජාතිඛෙත්තාපෙක්ඛාය ගහිතානි. එකචක්කවාළෙනෙවාති ඉමිනා එව එකචක්කවාළෙන, න යෙන කෙනචි. යථා ‘‘ඉමස්මිංයෙව චක්කවාළෙ උප්පජ්ජන්තී’’ති වුත්තෙ ඉමස්මිම්පි චක්කවාළෙ ජම්බුදීපෙ එව, තත්ථාපි මජ්ඣිමදෙසෙ එවාති පරිච්ඡින්දිතුං වට්ටති, එවං ‘‘එකිස්සා ලොකධාතුයා’’ති ජාතිඛෙත්තෙ අධිප්පෙතෙපි ඉමිනාව චක්කවාළෙන පරිච්ඡින්දිතුං වට්ටති.

පඨමවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.