📜

16. එකධම්මපාළි

(16) 1. එකධම්මපාළි-පඨමවග්ගවණ්ණනා

296. එකධම්මපාළිවණ්ණනායං ඉධ ධම්ම-සද්දො සභාවත්ථො ‘‘කුසලා ධම්මා’’තිආදීසු වියාති ආහ – ‘‘එකසභාවො’’ති. එකන්තෙනාති එකංසෙන, අවස්සන්ති අත්ථො. වට්ටෙති සංසාරවට්ටෙ. නිබ්බින්දනත්ථායාති අනභිරමනත්ථාය. විරජ්ජනත්ථායාති අරජ්ජනත්ථාය. විරජ්ජනායාති පලුජ්ජනාය. තෙනෙවාහ – ‘‘විගමායා’’ති. රාගාදීනං නිරොධායාති මග්ගඤාණෙන රාගාදීනං නිරොධනත්ථාය. මග්ගඤාණෙන නිරොධනං නාම අච්චන්තං අප්පවත්තිකරණන්ති ආහ – ‘‘අප්පවත්තිකරණත්ථායා’’ති. යථා ඛාදනීයස්ස මුඛෙ කත්වා ඛාදනං නාම යාවදෙව අජ්ඣොහරණත්ථං, එවං රාගාදීනං නිරොධනං වට්ටනිරොධනත්ථමෙවාති වුත්තං – ‘‘වට්ටස්සෙව වා නිරුජ්ඣනත්ථායා’’ති. යස්මා කිලෙසෙසු ඛීණෙසු ඉතරං වට්ටද්වයම්පි ඛීණමෙව හොති, තස්මා මූලමෙව ගණ්හන්තො ‘‘උපසමායාති කිලෙසවූපසමනත්ථායා’’ති ආහ. සඞ්ඛතධම්මානං අභිජානනං නාම තත්ථ ලක්ඛණත්තයාරොපනමුඛෙනෙවාති ආහ – ‘‘අනිච්චාදි…පෙ… අභිජානනත්ථායා’’ති. සම්බුජ්ඣිතබ්බානි නාම චත්තාරි අරියසච්චානි තබ්බිනිමුත්තස්ස ඤෙය්යස්ස අභාවතො. ‘‘චතුන්නං සච්චානං බුජ්ඣනත්ථායා’’ති වත්වා තයිදං බුජ්ඣනං යස්ස ඤාණස්ස වසෙන ඉජ්ඣති, තස්ස ඤාණස්ස වසෙන දස්සෙතුං – ‘‘බොධි වුච්චතී’’තිආදි වුත්තං. අප්පච්චයනිබ්බානස්සාති අමතධාතුයා.

උස්සාහජනනත්ථන්ති කම්මට්ඨානෙ අභිරුචිඋප්පාදනාය. විසකණ්ටකොති ගුළස්ස වාණිජසමඤ්ඤා. ‘‘කිස්මිඤ්චි දෙසෙ දෙසභාසා’’ති කෙචි. උච්ඡුරසො සමපාකපක්කො චුණ්ණාදීහි මිස්සෙත්වා පිණ්ඩීකතො ගුළො, අපිණ්ඩීකතො ඵාණිතං. පාකවිසෙසෙන ඛණ්ඩඛණ්ඩසෙදිතො ඛණ්ඩො, මලාභාවං ආපන්නො සක්කරා.

සරතීති සති. අනු අනු සරතීති අනුස්සති, අනු අනුරූපා සතීතිපි අනුස්සති. දුවිධං හොතීති පයොජනවසෙන දුවිධං හොති. චිත්තසම්පහංසනත්ථන්ති පසාදනීයවත්ථුස්මිං පසාදුප්පාදනෙන භාවනාචිත්තස්ස පරිතොසනත්ථං. විපස්සනත්ථන්ති විපස්සනාසුඛත්ථං. උපචාරසමාධිනා හි චිත්තෙ සමාහිතෙ විපස්සනාසුඛෙන ඉජ්ඣති. චිත්තුප්පාදොති භාවනාවසෙන පවත්තො චිත්තුප්පාදො . උපහඤ්ඤති පතිහඤ්ඤති පටිකූලත්තා ආරම්මණස්ස. තතො එව උක්කණ්ඨති, කම්මට්ඨානං රිඤ්චති, නිරස්සාදො හොති භාවනස්සාදස්ස අලබ්භනතො. පසීදති බුද්ධගුණානං පසාදනීයත්තා. තථා ච කඞ්ඛාදිචෙතොඛිලාභාවෙන විනීවරණො හොති. දමෙත්වාති නීවරණනිරාකරණෙන නිබ්බිසෙවනං කත්වා. එවං කම්මට්ඨානන්තරානුයුඤ්ජනෙන චිත්තපරිදමනස්ස උපමං දස්සෙන්තො, ‘‘කථ’’න්තිආදිමාහ.

කො අයං…පෙ… අනුස්සරීති කො අයං මම අබ්භන්තරෙ ඨත්වා අනුස්සරි. පරිග්ගණ්හන්තොති බාහිරකපරිකප්පිතස්ස අනුස්සරකස්ස සබ්බසො අභාවදස්සනමෙතං. තෙනාහ – ‘‘න අඤ්ඤො කොචී’’ති. දිස්වාති පරියෙසනනයෙන වුත්තප්පකාරං චිත්තමෙව අනුස්සරීති දිස්වා සබ්බම්පෙතන්ති එතං හදයවත්ථුආදිප්පභෙදං සබ්බම්පි. ඉදඤ්ච රූපං පුරිමඤ්ච අරූපන්ති ඉදං රුප්පනසභාවත්තා රූපං, පුරිමං අතංසභාවත්තා අරූපන්ති සඞ්ඛෙපතො රූපාරූපං වවත්ථපෙත්වා. පඤ්චක්ඛන්ධෙ වවත්ථපෙත්වාති යොජනා. සම්භාවිකාති සමුට්ඨාපිකා. තස්සාති සමුදයසච්චස්ස. නිරොධොති නිරොධනිමිත්තං. අප්පනාවාරොති යථාරද්ධාය දෙසනාය නිගමනවාරො.

297. එසෙව නයොති ඉමිනා ය්වායං ‘‘තං පනෙත’’න්තිආදිනා අත්ථනයො බුද්ධානුස්සතියං විභාවිතොති අතිදිසති, ස්වායං අතිදෙසො පයොජනවසෙන නවසුපි අනුස්සතීසු සාධාරණවසෙන වුත්තොපි ආනාපානස්සතිආදීසු තීසු විපස්සනත්ථානෙව හොන්තීති ඉමිනා අපවාදෙන නිවත්තිතොති තාසං එකප්පයොජනතාව දට්ඨබ්බා. ධම්මෙ අනුස්සති ධම්මානුස්සතීති සමාසපදවිභාගදස්සනම්පි වචනත්ථදස්සනපක්ඛිකමෙවාති ආහ – ‘‘අයං පනෙත්ථ වචනත්ථො’’ති. ධම්මං ආරබ්භාති හි ධම්මස්ස අනුස්සතියා විසයභාවදස්සනමෙතං. එස නයො සෙසෙසුපි. සීලං ආරබ්භාති අත්තනො පාරිසුද්ධිසීලං ආරබ්භ. චාගං ආරබ්භාති අත්තනො චාගගුණං ආරබ්භ. දෙවතා ආරබ්භාති එත්ථ දෙවතාගුණසදිසතාය අත්තනො සද්ධාසීලසුතචාගපඤ්ඤාසු දෙවතාසමඤ්ඤා. භවති හි තංසදිසෙපි තබ්බොහාරො යථා ‘‘තානි ඔසධානි, එස බ්රහ්මදත්තො’’ති ච. තෙනාහ – ‘‘දෙවතා සක්ඛිට්ඨානෙ ඨපෙත්වා’’තිආදි. තත්ථ දෙවතා සක්ඛිට්ඨානෙ ඨපෙත්වාති ‘‘යථාරූපාය සද්ධාය සමන්නාගතා තා දෙවතා ඉතො චුතා තත්ථ උපපන්නා, මය්හම්පි තථාරූපා සද්ධා සංවිජ්ජති. යථාරූපෙන සීලෙන, යථාරූපෙන සුතෙන, යථාරූපෙන චාගෙන, යථාරූපාය පඤ්ඤාය සමන්නාගතා තා දෙවතා ඉතො චුතා තත්ථ උපපන්නා, මය්හම්පි තථාරූපා පඤ්ඤා සංවිජ්ජතී’’ති එවං දෙවතා සක්ඛිට්ඨානෙ ඨපෙත්වා. අස්සාසපස්සාසනිමිත්තං නාම තත්ථ ලද්ධබ්බප්පටිභාගනිමිත්තං. ගතාති ආරම්මණකරණවසෙන උපගතා පවත්තා.

උපසම්මති එත්ථ දුක්ඛන්ති උපසමො, නිබ්බානං. අච්චන්තමෙව එත්ථ උපසම්මති වට්ටත්තයන්ති අච්චන්තූපසමො, නිබ්බානමෙව. ඛිණොති ඛෙපෙති කිලෙසෙති ඛයො, අරියමග්ගො. තෙ එව උපසමෙතීති උපසමො, අරියමග්ගො එව. ඛයො ච සො උපසමො චාති ඛයූපසමො. තත්රචායං උපසමො ධම්මො එවාති ධම්මානුස්සතියා උපසමානුස්සති එකසඞ්ගහොති? සච්චං එකසඞ්ගහො ධම්මභාවසාමඤ්ඤෙ අධිප්පෙතෙ, සඞ්ඛතධම්මතො පන අසඞ්ඛතධම්මො සාතිසයො උළාරතමපණීතතමභාවතොති දීපෙතුං විසුං නීහරිත්වා වුත්තං. ඉමමෙව හි විසෙසං සන්ධාය භගවා – ‘‘ධම්මානුස්සතී’’ති වත්වාපි උපසමානුස්සතිං අවොච අනුස්සරන්තස්ස සවිසෙසං සන්තපණීතභාවෙන උපට්ඨානතො. එවඤ්ච කත්වා ඉධ ඛයූපසමග්ගහණම්පි සමත්ථිතන්ති දට්ඨබ්බං. යථෙව හි සමානෙපි ලොකුත්තරධම්මභාවෙ ‘‘යාවතා, භික්ඛවෙ, ධම්මා සඞ්ඛතා වා අසඞ්ඛතා වා, විරාගො තෙසං අග්ගමක්ඛායතී’’තිආදිවචනතො (ඉතිවු. 90) මග්ගඵලධම්මෙහි නිබ්බානධම්මො සාතිසයො, එවං ඵලධම්මතො මග්ගධම්මො කිලෙසප්පහානෙන අච්ඡරියධම්මභාවතො, තස්මා අච්චන්තූපසමෙන සද්ධිං ඛයූපසමොපි ගහිතොති දට්ඨබ්බං. විපස්සනත්ථානෙව හොන්තීති කස්මා වුත්තන්ති? ‘‘එකන්තනිබ්බිදායාතිආදිවචනතො’’ති කෙචි, තං අකාරණං බුද්ධානුස්සතිආදීසුපි තථා දෙසනාය ආගතත්තා. යථා පන බුද්ධානුස්සතිආදීනි කම්මට්ඨානානි විපස්සනත්ථානි හොන්ති, නිමිත්තසම්පහංසනත්ථානිපි හොන්ති, න එවමෙතානි, එතානි පන විපස්සනත්ථානෙවාති තථා වුත්තං.

පඨමවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

16. එකධම්මපාළි

(16) 2. එකධම්මපාළි-දුතියවග්ගවණ්ණනා

298. මිච්ඡා පස්සති තාය, සයං වා මිච්ඡා පස්සති, මිච්ඡාදස්සනමෙව වා තන්ති මිච්ඡාදිට්ඨි, යං කිඤ්චි විපරීතදස්සනං. තෙනාහ – ‘‘ද්වාසට්ඨිවිධායා’’තිආදි . මිච්ඡාදිට්ඨි එතස්සාති මිච්ඡාදිට්ඨිකො. තස්ස මිච්ඡාදිට්ඨිකස්ස.

299. සම්මා පස්සති තාය, සයං වා සම්මා පස්සති, සම්මාදස්සනමත්තමෙව වා තන්ති සම්මාදිට්ඨි. පඤ්චවිධායාති කම්මස්සකතාඣානවිපස්සනාමග්ගඵලවසෙන පඤ්චවිධාය. තත්ථ ඣානචිත්තුප්පාදපරියාපන්නං ඤාණං ඣානසම්මාදිට්ඨි, විපස්සනාඤාණං විපස්සනාසම්මාදිට්ඨි.

302. පඤ්චසු ඛන්ධෙසු ‘‘නිච්ච’’න්තිආදිනා පවත්තො අනුපායමනසිකාරො.

303. ‘‘අනිච්ච’’න්තිආදිනා පවත්තො උපායමනසිකාරො. යාව නියාමොක්කමනාති යාව මිච්ඡත්තනියාමොක්කමනා. මිච්ඡත්තනියාමොක්කමනනයො පන සාමඤ්ඤඵලසුත්තවණ්ණනායං තට්ටීකාය ච වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

304. අයං තිවිධා සග්ගාවරණා චෙව හොතීති කම්මපථප්පත්තියා මහාසාවජ්ජභාවතො වුත්තං. සග්ගාවරණාය හොන්තියා මග්ගවිබන්ධකභාවෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථීති වුත්තං – ‘‘මග්ගාවරණා චා’’ති. ‘‘සස්සතො ලොකො’’තිආදිකා දසවත්ථුකා අන්තග්ගාහිකා මිච්ඡාදිට්ඨි. මග්ගාවරණාව හොති විපරීතදස්සනභාවතො, න සග්ගාවරණා අකම්මපථපත්තිතොති අධිප්පායො. ඉදං පන විධානං පටික්ඛිපිත්වාති විපරීතදස්සනඤ්ච න මග්ගාවරණඤ්චාති විරුද්ධමෙතං උද්ධම්මභාවතො. තථා හි සති අප්පහීනාය එව සක්කායදිට්ඨියා මග්ගාධිගමෙන භවිතබ්බන්ති අධිප්පායෙන යථාවුත්තවිධානං පටික්ඛිපිත්වා. ‘‘න සග්ගාවරණා’’ති සග්ගූපපත්තියා අවිබන්ධකත්තං වදන්තෙහි දිට්ඨියා සග්ගාවහතාපි නාම අනුඤ්ඤාතා හොතීති තං වාදං පටික්ඛිපන්තෙන ‘‘දිට්ඨි නාම සග්ගං උපනෙතුං සමත්ථා නාම නත්ථී’’ති වුත්තං. කස්මා? එකන්තගරුතරසාවජ්ජභාවතො. තෙනාහ – ‘‘එකන්තං නිරයස්මිංයෙව නිමුජ්ජාපෙතී’’තිආදි.

305. වට්ටංවිද්ධංසෙතීති මග්ගසම්මාදිට්ඨි කිලෙසවට්ටං කම්මවට්ටඤ්ච විද්ධංසෙති. විපාකවට්ටං කා නු විද්ධංසෙති නාම. එවං පන අත්තනො කාරණෙන විද්ධස්තභවං ඵලසම්මාදිට්ඨි පටිබාහතීති වුත්තං අවසරදානතො. ඉච්චෙතං කුසලන්ති අරහත්තං පාපෙතුං සචෙ සක්කොති, එවමෙතං විපස්සනාය පටිසන්ධිඅනාකඩ්ඪනං කුසලං අනවජ්ජං. සත්ත භවෙ දෙතීති සොතාපත්තිමග්ගස්ස පච්චයභූතා විපස්සනාසම්මාදිට්ඨි තස්ස පුග්ගලස්ස සත්ත භවෙ දෙති. එවමයන්ති පඤ්චවිධම්පි සම්මාදිට්ඨිං සන්ධාය වුත්තං. තෙනාහ – ‘‘ලොකියලොකුත්තරා සම්මාදිට්ඨි කථිතා’’ති. ඉමස්මිං පනත්ථෙති ‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤං එකධම්මම්පි සමනුපස්සාමී’’තිආදිනා වුත්තෙ ගතිමග්ගසඞ්ඛාතෙ අත්ථෙ. ‘‘සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපජ්ජන්තී’’ති වුත්තත්තා ‘‘ලොකිකා භවනිප්ඵාදිකාව වෙදිතබ්බා’’ති වුත්තං.

306. යථාදිට්ඨීති අත්ථබ්යාපනිච්ඡායං යථා-සද්දො, තෙන උත්තරපදත්ථප්පධානො සමාසොති ආහ – ‘‘යා යා දිට්ඨී’’ති. තස්සා තස්සා අනුරූපන්ති තංතංදිට්ඨිඅනුරූපන්ති අත්ථො. සමත්තන්ති අනවසෙසං. තෙනාහ – ‘‘පරිපුණ්ණ’’න්ති. සමාදින්නන්ති ආදිමජ්ඣපරියොසානෙසු සමං එකසදිසං කත්වා ආදින්නං ගහිතං අනිස්සට්ඨං. තදෙතන්ති යදෙතං ‘‘යඤ්චෙව කායකම්ම’’න්තිආදිනා වුත්තං, තදෙතං කායකම්මං. යථාදිට්ඨියං ඨිතකායකම්මන්ති යා පන දිට්ඨි ‘‘නත්ථි තතොනිදානං පාප’’න්තිආදිනා පවත්තා, තස්සං දිට්ඨියං ඨිතකස්ස ඨිතමත්තස්ස අනිස්සට්ඨස්ස තංදිට්ඨිකස්ස කායකම්මං. දිට්ඨිසහජාතං කායකම්මන්ති තස්ස යථාදිට්ඨිකස්ස පරෙසං හත්ථමුද්දාදිනා විඤ්ඤාපනකාලෙ තාය දිට්ඨියා සහජාතං කායකම්මං. න චෙත්ථ වචීකම්මාසඞ්කා උප්පාදෙතබ්බා පාණඝාතාදීනංයෙව අධිප්පෙතත්තා. දිට්ඨානුලොමිකං කායකම්මන්ති යථා පරෙසං පාකටං හොති, එවං දිට්ඨියා අනුලොමිකං කත්වා පවත්තිතං කායකම්මං. තෙනාහ – ‘‘සමාදින්නං ගහිතං පරාමට්ඨ’’න්ති. තත්ථාතිආදි සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. එසෙව නයොති ඉමිනා යථාවුත්තාය දිට්ඨියා ඨිතවචීකම්මං, දිට්ඨිසහජාතං වචීකම්මං, දිට්ඨානුලොමිකං වචීකම්මන්ති තිවිධං හොතීති එවමාදි අතිදිසති. මිච්ඡාදිට්ඨිකස්සාති කම්මපථප්පත්තාය මිච්ඡාදිට්ඨියා මිච්ඡාදිට්ඨිකස්ස. ‘‘යාය කායචි මිච්ඡාදිට්ඨියා මිච්ඡාදිට්ඨිකස්ස සතො’’ති අපරෙ.

දිට්ඨිසහජාතාති යථාවුත්තාය දිට්ඨියා සහජාතා චෙතනා. එස නයො සෙසපදෙසුපි. පත්ථනාති ‘‘ඉදං නාම කරෙය්ය’’න්ති තණ්හාපත්ථනා. චෙතනාපත්ථනානං වසෙනාති යථාවුත්තදිට්ඨිගතනිස්සිතචෙතසිකනිකාමනානං වසෙන. චිත්තට්ඨපනාති චිත්තස්ස පණිදහනා. ඵස්සාදයොති චෙතනාදිට්ඨිතණ්හාදිවිනිමුත්තා ඵස්සාදිධම්මා. යස්මා දිට්ඨි පාපිකා, තස්මා තස්ස පුග්ගලස්ස සබ්බෙ තෙ ධම්මා අනිට්ඨාය…පෙ… සංවත්තන්තීති යොජනා. පුරිමස්සෙවාති තිත්තකපදස්සෙව . තිත්තකං කටුකන්ති ච උභයං ඉධ අනිට්ඨපරියායං දට්ඨබ්බං ‘‘පච්ඡා තෙ කටුකං භවිස්සතී’’තිආදීසු විය.

අම්බොයන්ති අම්බො අයං. තමෙව පූජන්ති තමෙව පුබ්බෙ ලද්ධපරිසිඤ්චනදානාදිපූජං. නිවෙසරෙති පවිසිංසු. අසාතසන්නිවාසෙනාති අමධුරනිම්බමූලසංසග්ගෙන.

තං පන පටික්ඛිපිත්වා…පෙ… වුත්තන්ති සබ්බාපි මිච්ඡාදිට්ඨි එකන්තසාවජ්ජත්තා අනිට්ඨාය දුක්ඛාය සංවත්තතීති අධිප්පායෙන වුත්තං. අනන්තරසුත්තෙති දසමසුත්තෙ. යොජෙත්වා වෙදිතබ්බානීති නවමසුත්තෙ විය යොජෙත්වා වෙදිතබ්බානි. චිත්තට්ඨපනාව පත්ථනාති එත්ථ පණිධි චාති වත්තබ්බං.

දුතියවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

16. එකධම්මපාළි

(16) 3. එකධම්මපාළි-තතියවග්ගවණ්ණනා

308. තතියස්ස පඨමෙ අයාථාවදිට්ඨිකොති අනිච්චාදිභාවෙසු ධම්මෙසු නිච්චාතිආදිනා උප්පන්නදිට්ඨිකො. තෙනාහ – ‘‘තායෙව මිච්ඡාදිට්ඨියා විපරීතදස්සනො’’ති සද්ධම්මාති එත්ථ සන්තො පසත්ථො සුන්දරො ධම්මො, යො මනුස්සධම්මොතිපි වුච්චති. තතො හි මිච්ඡාදිට්ඨිකො පරං වුට්ඨාපෙය්ය, න අරියධම්මතො. තෙනාහ – ‘‘දසකුසලකම්මපථධම්මතො’’ති. එවරූපාති ඉමිනා පාථිකපුත්තාදිකෙ සඞ්ගණ්හාති.

309. සබ්බඤ්ඤුබොධිසත්තොති සබ්බඤ්ඤුභාගී බොධිසත්තො. ආදි-සද්දෙන පූරිතපාරමිකා පච්චෙකබොධිසත්තා එකච්චසාවකබොධිසත්තා ච සඞ්ගය්හන්ති.

310. පරමාති මහාසාවජ්ජභාවෙන පරමා, උක්කංසගතාති අත්ථො. තෙසන්ති ආනන්තරියකම්මානං. පරිච්ඡෙදොති විපාකවසෙන පරියොසානං. වට්ටස්ස මූලං, තතො තංසමඞ්ගීපුග්ගලො වට්ටස්ස ඛාණූති වුච්චති. තෙනාහ – ‘‘තායා’’තිආදි. තඤ්චෙ ගාහං න විස්සජ්ජෙති, තස්ස පුනපි තබ්භාවාවහත්තා වුත්තං – ‘‘භවතො වුට්ඨානං නත්ථී’’ති, න පන සබ්බසො වුට්ඨානස්ස අභාවතො. යාදිසෙ හි පච්චයෙ පටිච්ච අයං තං දස්සනං ඔක්කන්තො පුන කදාචි තප්පටිපක්ඛෙ පච්චයෙ පටිච්ච තතො සීසුක්ඛිපනමස්ස න හොතීති න වත්තබ්බං. අකුසලඤ්හි නාමෙතං අබලං දුබ්බලං, න කුසලං විය මහාබලං. අඤ්ඤථා සම්මත්තනියාමො විය මිච්ඡත්තනියාමොපි අච්චන්තිකො සියා, න ච මිච්ඡත්තනියාමො අච්චන්තිකො. තෙනෙව පපඤ්චසූදනියං (ම. නි. අට්ඨ. 2.100) –

‘‘කිං පනෙස එකස්මිංයෙව අත්තභාවෙ නියතො හොති, උදාහු අඤ්ඤස්මිම්පීති? එකස්මිංයෙව නියතො, ආසෙවනවසෙන භවන්තරෙපි තං දිට්ඨිං රොචෙති එවා’’ති –

වුත්තං. තතොයෙව ච සුමඞ්ගලවිලාසිනියම්පි (දී. නි. අට්ඨ. 1.170-172) වුත්තං –

‘‘යෙ වා පන තෙසං ලද්ධිං ගහෙත්වා රත්තිට්ඨානෙ දිවාට්ඨානෙ නිසින්නා සජ්ඣායන්ති වීමංසන්ති, තෙසං ‘කරොතො න කරීයති පාපං, නත්ථි හෙතු, නත්ථි පච්චයො, මතො උච්ඡිජ්ජතී’ති තස්මිං ආරම්මණෙ මිච්ඡාසති සන්තිට්ඨති, චිත්තං එකග්ගං හොති, ජවනානි ජවන්ති. පඨමජවනෙ සතෙකිච්ඡා හොන්ති, තථා දුතියාදීසු. සත්තමෙ බුද්ධානම්පි අතෙකිච්ඡා අනිවත්තිනො අරිට්ඨකණ්ටකසදිසා, තත්ථ කොචි එකං දස්සනං ඔක්කමති, කොචි ද්වෙ, කොචි තීණිපි, එකස්මිං ඔක්කන්තෙපි ද්වීසු තීසු ඔක්කන්තෙසුපි නියතමිච්ඡාදිට්ඨිකොව හොති. පත්තො සග්ගමග්ගාවරණඤ්චෙව මොක්ඛමග්ගාවරණඤ්ච, අභබ්බො තස්සත්තභාවස්ස අනන්තරං සග්ගම්පි ගන්තුං, පගෙව මොක්ඛං, වට්ටඛාණු නාමෙස සත්තො පථවිගොපකො, යෙභුය්යෙන එවරූපස්ස භවතො වුට්ඨානං නත්ථී’’ති.

පිට්ඨිචක්කවාළෙති ඣායමානචක්කවාළස්ස පරතො එකස්මිං ඔකාසෙ. යං ඣායමානානං අජ්ඣායමානානඤ්ච චක්කවාළානමන්තරං, යත්ථ ලොකන්තරිකනිරයසමඤ්ඤා, තාදිසෙ එකස්මිං ඔකාසෙ. පච්චතියෙවාති චක්කවාළෙ ඣායමානෙ අජ්ඣායමානෙපි අත්තනො කම්මබලෙන පච්චතියෙව.

311. චතුත්ථෙ ‘‘මා ඛලී’’ති වචනං උපාදාය එවංලද්ධනාමොති තං කිර සකද්දමාය භූමියා තෙලඝටං ගහෙත්වා ගච්ඡන්තං, ‘‘තාත, මා ඛලී’’ති සාමිකො ආහ. සො පමාදෙන ඛලිත්වා පතිත්වා සාමිකස්ස භයෙන පලායිතුං ආරද්ධො. සාමිකො උපධාවිත්වා සාටකකණ්ණෙ අග්ගහෙසි. සො සාටකං ඡඩ්ඩෙත්වා අචෙලකො හුත්වා පලාතො පණ්ණෙන වා තිණෙන වා පටිච්ඡාදෙතුම්පි අජානන්තො ජාතරූපෙනෙව එකං ගාමං පාවිසි. මනුස්සා තං දිස්වා ‘‘අයං සමණො අරහා අප්පිච්ඡො, නත්ථි ඉමිනා සදිසො’’ති පූවභත්තාදීනි ගහෙත්වා උපසඞ්කමිත්වා ‘‘මය්හං සාටකං අනිවත්ථභාවෙන ඉදං උප්පන්න’’න්ති තතො පට්ඨාය සාටකං ලභිත්වාපි න නිවාසෙසි, තදෙව ච පබ්බජ්ජං අග්ගහෙසි. තස්ස සන්තිකෙ අඤ්ඤෙපි අඤ්ඤෙපීති පඤ්චසතා මනුස්සා පබ්බජිංසු. තං සන්ධායෙතං වුත්තං – ‘‘මා ඛලීති වචනං උපාදාය එවංලද්ධනාමො තිත්ථකරො’’ති.

සමාගතට්ඨානෙති ද්වින්නං නදීනං උදකප්පවාහස්ස සන්නිපාතට්ඨානෙ. ද්වින්නං උදකානන්ති ද්වින්නං උදකප්පවාහානං. යථාවුත්තට්ඨානෙ මච්ඡග්ගහණත්ථං ඛිපිතබ්බතො ඛිප්පං, කුමිනං, තදෙව ඉධ ඛිප්පන්ති වුත්තං. තෙනාහ – ‘‘කුමින’’න්ති. උච්ඡූහීති උදකඋච්ඡූහි. තුච්ඡපුරිසො අරියධම්මාභාවතො. ඣානමත්තම්පි හි තස්ස නත්ථෙව, කුතො අරියමග්ගො. මනුස්සඛිප්පං මඤ්ඤෙති මනුස්සා පතිත්වා බ්යසනප්පත්තිඅත්ථං ඔට්ටිතං කුමිනං විය. තෙනාහ – ‘‘මහාජනස්සා’’තිආදි.

312. පඤ්චමාදීසු බාහිරකසාසනන්ති අවිසෙසෙන වුත්තං – තස්ස සබ්බස්සපි අනිය්යානිකත්තා සත්ථුපටිඤ්ඤස්සපි අසබ්බඤ්ඤුභාවතො. තෙනාහ – ‘‘තත්ථ හී’’තිආදි. ගණොති සාවකගණො. තථාභාවායාති ආචරියෙන වුත්තාකාරතාය සමඞ්ගිභාවත්ථං. ජඞ්ඝසතන්ති බහූ අනෙකෙ සත්තෙ. සමකමෙව අකුසලං පාපුණාතීති තෙසං සබ්බෙසං එකජ්ඣං සමාදපනෙපි තෙසං අකුසලෙන සමකමෙව අකුසලං පාපුණාති එකජ්ඣං බහූනං සමාදපනෙපි තථා උස්සහනස්ස බලවභාවතො. විසුං විසුං සමාදපනෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි. යථා හි ධම්මචරියායං සමකමෙවාති වත්තබ්බා කල්යාණමිත්තතා, එවං අධම්මචරියායං අකල්යාණමිත්තතාති.

313. සුට්ඨු අක්ඛාතෙති එකන්තතො නිය්යානිකභාවෙන අක්ඛාතෙ. සත්ථා ච සබ්බඤ්ඤූ හොතීති අසබ්බඤ්ඤුනො නිය්යානිකභාවෙන කථෙතුං අසක්කුණෙය්යත්තා. ධම්මො ච ස්වාක්ඛාතො සම්මාසම්බුද්ධප්පවෙදිතත්තා. ගණො ච සුප්පටිපන්නො සත්ථාරා සුවිනීතත්තා. සමාදපකො හීතිආදි සුප්පටිපත්තියා නිදස්සනං දට්ඨබ්බං.

314. පමාණං ජානිතබ්බන්ති ‘‘අයං එත්තකෙන යාපෙති, ඉමස්ස එත්තකං දාතුං යුත්ත’’න්ති එවං පමාණං ජානිතබ්බං. අතිරෙකෙ…පෙ… නිබ්බානසම්පත්ති වා නත්ථි දුරක්ඛාතත්තා ධම්මස්ස. තස්සාති පටිග්ගාහකස්ස. අප්පිච්ඡපටිපදා නාම නත්ථි දුරක්ඛාතෙ ධම්මවිනයෙති අධිප්පායො.

315. දායකස්සවසො නාම උළාරුළාරතාභෙදො අජ්ඣාසයො. දෙය්යධම්මස්ස පන ථොකබහුතාව දෙය්යධම්මස්ස වසො නාම. අත්තනො ථාමොති යාපනප්පමාණං. යදි හීතිආදි ‘‘කථ’’න්තිආදිනා සඞ්ඛෙපතො වුත්තස්ස අත්ථස්ස විවරණං. අනුප්පන්නස්සාති අනුප්පන්නො අස්ස පුග්ගලස්ස. චක්ඛුභූතො හොතීති මහාජනස්ස චක්ඛු විය හොති. සාසනං චිරට්ඨිතිතං කරොතීති අනුප්පන්නලාභුප්පාදනෙන මහාජනස්ස පසාදුප්පාදනෙන ච චිරට්ඨිතිකං කරොති.

කුටුම්බරියවිහාරෙති කුටුම්බරියගාමසන්නිස්සිතවිහාරෙ. භුඤ්ජනත්ථායාති තස්මිංයෙව ගෙහෙ නිසීදිත්වා භුඤ්ජනත්ථාය. ගහෙත්වා ගමනත්ථායාති ගෙහතො බහි ගහෙත්වා ගමනත්ථාය. ධුරභත්තානීති නිච්චභත්තානි. චූළුපට්ඨාකන්ති වෙය්යාවච්චකරං. වීමංසිත්වාති යථා උද්දිස්ස කතං න හොති, එවං වීමංසිත්වා . මහාජනො අප්පිච්ඡො භවිතුං මඤ්ඤතීති මහාජනො සයං අප්පිච්ඡො භවිතුං මඤ්ඤති දිට්ඨානුගතිං ආපජ්ජනෙන. මහාජනස්සාති බහුජනස්ස. අවත්ථරිත්වාති විත්ථාරිකං කත්වා.

316. පඤ්චාතපතප්පනං චතූසු පස්සෙසු අග්ගිසන්තාපස්ස උපරි සූරියසන්තාපස්ස ච තප්පනං, තඤ්ච ඛො ගිම්හකාලෙ. ඡින්නප්පපාතපබ්බතසිඛරතො පතනං මරුප්පපාතපතනං. පුබ්බණ්හාදීසු ආදිච්චාභිමුඛාවට්ටනං ආදිච්චානුපරිවත්තනං.

317. අයම්පීති ස්වාක්ඛාතෙ ධම්මවිනයෙ කුසීතොපි. සාමඤ්ඤන්ති තපචරණං. දුප්පරාමට්ඨන්ති මිච්ඡාචරිතං සංකිලිට්ඨං. නිරයායුපකඩ්ඪතීති නිරයදුක්ඛාය නං කඩ්ඪති.

318. වුත්තප්පකාරෙති පඤ්චාතපතප්පනාදිකෙ වුත්තප්පකාරෙ.

319. එවන්ති වුත්තප්පකාරාය චිත්තප්පසාදව්හයසුප්පටිපත්තියා. තෙන සමණධම්මකරණසුඛඤ්ච සඞ්ගණ්හාති.

320. නවකනිපාතෙති ඉමස්මිංයෙව අඞ්ගුත්තරනිකායෙ වක්ඛමානං නවකනිපාතං සන්ධායාහ. නව පුග්ගලාති සත්තක්ඛත්තුපරමකොලංකොලාදයො නව පුග්ගලා. සබ්බත්ථාති ඉමස්මිං සුත්තෙ වුත්තාවසිට්ඨෙසු සබ්බෙසු සුත්තෙසු.

තතියවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

16. එකධම්මපාළි

(16) 4. එකධම්මපාළි-චතුත්ථවග්ගවණ්ණනා

322. චතුත්ථස්ස පඨමෙ සඤ්ඤාණභූතාති උපලක්ඛණභූතා. පඤ්චදසයොජනාවට්ටක්ඛන්ධාති පඤ්චදසයොජනක්ඛන්ධපරික්ඛෙපා. යථා චාති ච-සද්දෙන කදම්බරුක්ඛාදීනං කප්පට්ඨායිභාවං විය යොජනසතුබ්බෙධාදිභාවං සමුච්චිනොති, න පන ජම්බුයා ජම්බුදීපස්ස විය තෙහි අපරගොයානාදීනං සඤ්ඤාණභාවං. රාමණෙය්යකන්ති රමණීයභාවං. සෙසපදෙසූති වනරාමණෙය්යකාදිපදෙසු. උග්ගතං කූලං උස්සිතභාවො එතස්සාති උක්කූලං, විගතං අපගතං කූලං එතස්සාති විකූලන්ති ආහ – ‘‘උන්නතට්ඨානං නින්නට්ඨාන’’න්ති ච. නන්දියාවට්ටමච්ඡපිට්ඨෙනෙවාති කුජ්ජකකුලිසකමච්ඡසඞ්ඝාතපිට්ඨෙනෙව.

323. දුතියාදීසු චත්තාරො අපායා අඤ්ඤත්ර මනුස්සෙහීති අධිප්පෙතා, න දෙවා අඤ්ඤත්ර මනුස්සෙහීති හීනාය ජාතියා අධිප්පෙතත්තා. උපාදායුපාදායාපි මජ්ඣිමදෙසො ලබ්භති, යත්ථ ගති භික්ඛූනං භික්ඛුනීනං උපාසකානං උපාසිකානං අඤ්ඤෙසම්පි කම්මවාදිකිරියවාදිවිඤ්ඤුජාතිකානං, යො පතිරූපදෙසොති වුච්චති. තෙනාහ – ‘‘සකලොපි හී’’තිආදි.

324. එළාති දොසො. තෙනාහ – ‘‘නිද්දොසමුඛාති අත්ථො’’ති.

326. තථාගතස්ස ගුණෙ ජානිත්වා චක්ඛුනාපි දස්සනං දස්සනමෙව, අජානිත්වා පන දස්සනං තිරච්ඡානගතානම්පි හොතියෙවාති ආහ – ‘‘යෙ තථාගතස්ස ගුණෙ ජානිත්වා’’තිආදි.

327. පකාසෙත්වා කථිතන්ති සච්චානි පකාසෙත්වා කථිතං.

328. සුතානං ධම්මානං අසම්මොසො ධාරණන්ති ආහ – ‘‘ධාරෙන්තීති න පම්මුස්සන්තී’’ති.

329. අත්ථානත්ථං උපපරික්ඛන්තීති ‘‘අයං ඉමිස්සා පාළියා අත්ථො, අයං න අත්ථො’’ති අත්ථානත්ථං උපපරික්ඛන්ති. අනත්ථපරිහාරෙන හි අත්ථග්ගහණං යථා අධම්මපරිවජ්ජනෙන ධම්මප්පටිපත්ති.

330. අනුලොමපටිපදන්ති නිබ්බානස්ස අනුලොමිකං පටිපදං.

331. සංවෙගජනකෙසුකාරණෙසූති සංවෙගජනකෙසු ජාතිආදීසු කාරණෙසු. සංවෙජනීයෙසු ඨානෙසු සහොත්තප්පඤාණං සංවෙගො.

332. උපායෙනාති යෙන උපායෙන වට්ටූපච්ඡෙදො, තෙන උපායෙන. පධානවීරියං කරොන්තීති සම්මප්පධානසඞ්ඛාතං වීරියං කරොන්ති උප්පාදෙන්ති.

333. වවස්සජීයන්ති විස්සජ්ජීයන්ති එත්ථ සඞ්ඛාරාති වවස්සග්ගො, අසඞ්ඛතා ධාතූති ආහ – ‘‘වවස්සග්ගො වුච්චති නිබ්බාන’’න්ති.

334. උත්තමන්නානන්ති උත්තමානං පඤ්චන්නං භොජනානං. උත්තමරසානන්ති උත්තමානං රසානං. උඤ්ඡාචාරෙනාති උඤ්ඡාචරියාය කස්සචි අපරිග්ගහභූතස්ස කිඤ්චි අයාචිත්වා ගහණං උඤ්ඡාචාරො. එත්ථ චාතිආදිනා අන්නාදීනං අග්ගභාවො නාම මනාපපරමො ඉච්ඡිතක්ඛණලාභො, න තෙසං ලාභිතාමත්තන්ති දස්සෙති. පටිලභන්තීති දෙන්ති පණීතභාවෙන. භත්තස්ස එකපාතීති එකපාතිපූරං භත්තං. ඉදං කිං නාමාති ‘‘ඉදං අන්නග්ගරසග්ගං නාම හොති, න හොතී’’ති පුච්ඡති. උඤ්ඡෙන කපාලාභතෙනාති මිස්සකභත්තෙන. යාපෙන්තෙති යාපනසීසෙන යාපනහෙතුං භත්තං වදති. උපාදාය අග්ගරසං නාමාති තං තං උපාදායුපාදාය අන්නග්ගරසග්ගං දට්ඨබ්බන්ති දස්සෙති. චක්කවත්තිආහාරතො හි චාතුමහාරාජිකානං ආහාරො අග්ගොති එවං යාව පරනිම්මිතවසවත්තිදෙවා නෙතබ්බං.

335. අත්ථරසො නාම චත්තාරි සාමඤ්ඤඵලානි ‘‘අරියමග්ගානං ඵලභූතො රසො’’ති කත්වා. ධම්මරසො නාම චත්තාරො මග්ගා ‘‘සාමඤ්ඤඵලස්ස හෙතුභූතො රසො’’ති කත්වා විමුත්තිරසො නාම අමතං නිබ්බානං ‘‘සබ්බසඞ්ඛාරසමථො’’ති කත්වා.

චතුත්ථවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ජම්බුදීපපෙය්යාලො නිට්ඨිතො.