📜

18. අපරඅච්ඡරාසඞ්ඝාතවග්ගවණ්ණනා

382. ඉදම්පිසුත්තන්ති එත්ථ පි-සද්දො හෙට්ඨා වුත්තචූළච්ඡරාසඞ්ඝාතසුත්තං සම්පිණ්ඩෙති. චූළච්ඡරාසඞ්ඝාතසුත්තෙ අප්පනං අප්පත්තාය මෙත්තාය තාවමහන්තො විපාකො දස්සිතො, කිමඞ්ගං පන ඉමිස්සා අප්පනාප්පත්තාය මෙත්තායාති දස්සෙතුං – ‘‘අප්පනාප්පත්තාය හී’’තිආදිමාහ. විපාකකථායෙව නත්ථීති විපාකෙ කථායෙව නත්ථි, අයමෙව වා පාඨො. ගණනානුපුබ්බතාති ගණනානුපුබ්බතාය. පඨමං උප්පන්නන්තිපි පඨමං, පඨමං සමාපජ්ජතීති ඉදං පන න එකන්තලක්ඛණං. චිණ්ණවසීභාවො හි අට්ඨසමාපත්තිලාභී ආදිතො පට්ඨාය මත්ථකං පාපෙන්තොපි සමාපජ්ජිතුං සක්කොති, මත්ථකතො පට්ඨාය ආදිං පාපෙන්තොපි, අන්තරන්තරා ඔක්කන්තොපි සමාපජ්ජිතුං සක්කොති එව. පුබ්බුප්පත්තියට්ඨෙන පන පඨමං නාම හොති. විභඞ්ගෙති ඣානවිභඞ්ගෙ. විපස්සනං කයිරමානං ලක්ඛණූපනිජ්ඣානකිච්චං මග්ගෙන සිජ්ඣති තග්ගතසම්මොහවිද්ධංසනතො . අපිච විපස්සනාය ලක්ඛණූපනිජ්ඣානං මග්ගෙන උප්පන්නෙන සිජ්ඣති ඉතරථා පරිවත්තනතො, තස්මා මග්ගො ලක්ඛණූපනිජ්ඣානං, න අනිච්චාදිලක්ඛණානං ආරම්මණකරණතො. යථා ඵලං නිබ්බානස්ස අසඞ්ඛතලක්ඛණං ආරම්මණකරණවසෙන උපනිජ්ඣායති, එවං මග්ගොපි. එවම්පිස්ස ලක්ඛණූපනිජ්ඣානතං වෙදිතබ්බං. වත්තබ්බමෙව නත්ථි අරිත්තජ්ඣානතාය. සෙසං විසෙසං, අරිත්තජ්ඣානා එවාති අත්ථො.

386-387. හිතඵරණන්ති සත්තෙසු හිතානුරූපං ඣානස්ස ඵරිත්වා පවත්තනං. චෙතොපටිපක්ඛතො විමුච්චති එතායාති චෙතොවිමුත්ති, අප්පනාප්පත්තා මෙත්තා. තෙනාහ – ‘‘ඉධා’’තිආදි. එසෙව නයොති ඉමිනා කරුණාදීනම්පි අප්පනාප්පත්තතං අතිදිසති. වට්ටං හොන්ති කම්මවට්ටභාවතො. වට්ටපාදා හොන්තීති විපාකවට්ටස්ස කාරණං හොන්ති.

390. අජ්ඣත්තපරිකම්මවසෙනාති අත්තනො කෙසාදීසු පරිකම්මකරණවසෙන. අට්ඨාරසවිධෙති අට්ඨාරසප්පභෙදෙ. කායෙති රූපකායෙ. රූපකායො හි ඉධ අඞ්ගපච්චඞ්ගානං කෙසාදීනඤ්ච ධම්මානං සමූහට්ඨෙන හත්ථිකායරථකායාදයො විය කායොති අධිප්පෙතො. සමූහවිසයතාය චස්ස කායසද්දස්ස සමුදායූපාදනතාය ච අසුභාකාරස්ස ‘‘කායෙ’’ති එකවචනං. තථා ආරම්මණාදිවිභාගෙන අනෙකභෙදභින්නම්පි චිත්තං චිත්තභාවසාමඤ්ඤෙන එකජ්ඣං ගහෙත්වා ‘‘චිත්තෙ’’ති එකවචනං කතං. කායානුපස්සීති ඉමස්ස අත්ථං දස්සෙතුං – ‘‘තමෙව කායං පඤ්ඤාය අනුපස්සන්තො’’ති ආහ. තමෙව කායන්ති ච අවධාරණෙන වෙදනාදිඅනුපස්සනං නිවත්තෙති. තෙන ච පුන කායග්ගහණස්ස පයොජනං සූචිතන්ති දට්ඨබ්බං. ‘‘කායෙ’’ති හි වත්වාපි පුන ‘‘කායානුපස්සී’’ති දුතියං කායග්ගහණං අසම්මිස්සතො වවත්ථානඝනවිනිබ්භොගාදිදස්සනත්ථං කතං. තෙන වෙදනාදයොපි එත්ථ සිතා, එත්ථ පටිබද්ධාති කායවෙදනාදිඅනුපස්සනප්පසඞ්ගෙපි ආපන්නෙ න කායෙ වෙදනානුපස්සී චිත්තානුපස්සී ධම්මානුපස්සී වා. අථ ඛො කායානුපස්සීයෙවාති කායසඞ්ඛාතවත්ථුස්මිං කායානුපස්සනාකාරස්සෙව දස්සනෙන අසම්මිස්සතො වවත්ථානං දස්සිතං හොති. තථා න කායෙ අඞ්ගපච්චඞ්ගවිනිමුත්තඑකධම්මානුපස්සී, නාපි කෙසලොමාදිවිනිමුත්තඉත්ථිපුරිසානුපස්සී. යොපි චෙත්ථ කෙසලොමාදිකො භූතුපාදායසමූහසඞ්ඛාතො කායො, කත්ථපි න භූතුපාදායවිනිමුත්තඑකධම්මානුපස්සී, අථ ඛො රථසම්භාරානුපස්සකො විය අඞ්ගපච්චඞ්ගසමූහානුපස්සී , නාගරාවයවානුපස්සකො විය කෙසලොමාදිසමූහානුපස්සී, කදලික්ඛන්ධපත්තවට්ටිවිනිබ්භුජ්ජකො රිත්තමුට්ඨිවිනිවෙඨකො විය ච භූතුපාදායසමූහානුපස්සීයෙවාති නානප්පකාරතො සමූහවසෙනෙව කායසඞ්ඛාතස්ස වත්ථුනො දස්සනෙන ඝනවිනිබ්භොගො දස්සිතො හොති. න හෙත්ථ යථාවුත්තසමූහවිනිමුත්තො කායො වා ඉත්ථී වා පුරිසො වා අඤ්ඤො වා කොචි ධම්මො දිස්සති, යථාවුත්තධම්මසමූහමත්තෙයෙව පන තථා තථා සත්තා මිච්ඡාභිනිවෙසං කරොන්ති.

අට්ඨාරසවිධෙනාති අට්ඨාරසවිධා. සතිපට්ඨානභාවකස්සාති සතිපට්ඨානභාවං භාවෙන්තස්ස. තීසු භවෙසු කිලෙසෙ ආතපෙතීති ආතාපො, වීරියස්සෙතං නාමං. යදිපි හි කිලෙසානං පහානං ආතාපනන්ති, තං සම්මාදිට්ඨිආදීනම්පි අත්ථෙව. ආතපසද්දො විය පන ආතාපසද්දොපි වීරියෙව නිරුළ්හො. අථ වා පටිපක්ඛප්පහානෙ සම්පයුත්තධම්මානං අබ්භුස්සහනවසෙන පවත්තමානස්ස වීරියස්ස සාතිසයං තදාතාපනන්ති වීරියමෙව තථා වුච්චති, න අඤ්ඤධම්මා, තස්මා ආතාපොති වීරියස්ස නාමං, සො අස්ස අත්ථීති ආතාපී. අයඤ්ච ඊකාරො පසංසාය අතිසයස්ස වා දීපකොති ආතාපිග්ගහණෙන සම්මප්පධානසමඞ්ගිතං දස්සෙති. තෙනෙවාහ – ‘‘ආතාපීති…පෙ… වීරියෙන වීරියවා’’ති. සම්පජානොති සම්පජඤ්ඤසඞ්ඛාතෙන ඤාණෙන සමන්නාගතො. තෙනාහ – ‘‘අට්ඨාරසවිධෙන…පෙ… සම්මා පජානන්තො’’ති. අයං පනෙත්ථ වචනත්ථො – සම්මා සමන්තතො සාමඤ්ච පජානන්තො සම්පජානො, අසම්මිස්සතො වවත්ථානෙ අඤ්ඤධම්මානුපස්සිතාභාවෙන සම්මා අවිපරීතං සබ්බාකාරප්පජානෙන සමන්තතො උපරූපරිවිසෙසාවහභාවෙන පවත්තියා සම්මා පජානන්තොති අත්ථො.

කායො ච ඉධ ලුජ්ජනප්පලුජ්ජනට්ඨෙන ලොකොති අධිප්පෙතොති ආහ – ‘‘තස්මිංයෙව කායසඞ්ඛාතෙ ලොකෙ’’ති. පඤ්චකාමගුණිකතණ්හන්ති රූපාදීසු පඤ්චසු කාමගුණෙසු පවත්තමානං තණ්හං . යස්මා පනෙත්ථ අභිජ්ඣාගහණෙන කාමච්ඡන්දො, දොමනස්සග්ගහණෙන බ්යාපාදො සඞ්ගහං ගච්ඡති, තස්මා නීවරණපරියාපන්නබලවධම්මද්වයදස්සනෙන නීවරණප්පහානං වුත්තං හොතීති වෙදිතබ්බං. විසෙසෙන චෙත්ථ අභිජ්ඣාවිනයෙන කායසම්පත්තිමූලකස්ස අනුරොධස්ස, දොමනස්සවිනයෙන කායවිපත්තිමූලකස්ස විරොධස්ස, අභිජ්ඣාවිනයෙන ච කායෙ අභිරතියා, දොමනස්සවිනයෙන කායභාවනාය අනභිරතියා, අභිජ්ඣාවිනයෙන කායෙ අභූතානං සුභසුඛභාවාදීනං පක්ඛෙපස්ස, දොමනස්සවිනයෙන කායෙ භූතානං අසුභාසුඛභාවාදීනං අපනයනස්ස ච පහානං වුත්තං. තෙන යොගාවචරස්ස යොගානුභාවො යොගසමත්ථතා ච දීපිතා හොති. යොගානුභාවො හි එස, යදිදං අනුරොධවිරොධවිප්පමුත්තො අරතිරතිසහො අභූතපක්ඛෙපභූතාපනයනවිරහිතො ච හොති. අනුරොධවිරොධවිප්පමුත්තො චෙස අරතිරතිසහො අභූතං අපක්ඛිපන්තො භූතඤ්ච අනපනෙන්තො යොගසමත්ථො හොතීති. සුද්ධරූපසම්මසනමෙව කථිතන්ති කෙවලං කායානුපස්සනාභාවතො වුත්තං.

සුඛාදිභෙදාසු වෙදනාසූති සුඛදුක්ඛඅදුක්ඛමසුඛසාමිසනිරාමිසභෙදාසු වෙදනාසු. තත්ථ සුඛයතීති සුඛා, සම්පයුත්තධම්මෙ කායඤ්ච ලද්ධස්සාදෙ කරොතීති අත්ථො. සුට්ඨු වා ඛාදති, ඛනති වා කායිකං චෙතසිකඤ්ච ආබාධන්ති සුඛා, සුකරං ඔකාසදානං එතිස්සාති වා සුඛා. දුක්ඛයතීති දුක්ඛා, සම්පයුත්තධම්මෙ කායඤ්ච පීළෙති විබාධතීති අත්ථො. දුට්ඨු වා ඛාදති, ඛනති වා කායිකං චෙතසිකඤ්ච සාතන්ති දුක්ඛා, දුක්කරං ඔකාසදානං එතිස්සාති වා දුක්ඛා. දුක්ඛසුඛප්පටික්ඛෙපෙන අදුක්ඛමසුඛාති උපෙක්ඛා වුත්තා. වෙදියති ආරම්මණරසං අනුභවතීති වෙදනා. වෙදියමානොති අනුභවමානො. සුඛං වෙදනං වෙදියාමීති පජානාතීති කායිකං වා චෙතසිකං වා සුඛං වෙදනං වෙදියමානො ‘‘අහං සුඛං වෙදනං වෙදියාමී’’ති පජානාතීති අත්ථො. තත්ථ කාමං උත්තානසෙය්යකාපි දාරකා ථඤ්ඤපිවනාදිකාලෙ සුඛං වෙදනං වෙදියමානා ‘‘සුඛං වෙදනං වෙදියාමා’’ති පජානන්ති, න පනෙතං එවරූපං පජානනං සන්ධාය වුත්තං. එවරූපඤ්හි ජානනං සත්තුපලද්ධිං න ජහති, අත්තසඤ්ඤං න උග්ඝාටෙති, කම්මට්ඨානං වා සතිපට්ඨානභාවනා වා න හොති. ඉමස්ස පන භික්ඛුනො ජානනං සත්තුපලද්ධිං ජහති, අත්තසඤ්ඤං උග්ඝාටෙති, කම්මට්ඨානඤ්චෙව සතිපට්ඨානභාවනා ච හොති. ඉදඤ්හි ‘‘කො වෙදියති, තස්ස වෙදනා, කිං කාරණා වෙදනා’’ති එවං සම්පජානන්තස්ස වෙදියනං සන්ධාය වුත්තං.

තත්ථ කො වෙදියතීති? න කොචි සත්තො වා පුග්ගලො වා වෙදියති. කස්ස වෙදනාති? න කස්සචි සත්තස්ස වා පුග්ගලස්ස වා වෙදනා. කිං කාරණා වෙදනාති? වත්ථුආරම්මණා ච පනස්ස වෙදනාති. තස්මා එස එවං පජානාති ‘‘තං තං සුඛාදීනං වත්ථුභූතං රූපාදිං ආරම්මණං කත්වා වෙදනාව වෙදියති, තං පන වෙදනාපවත්තිං උපාදාය ‘අහං වෙදියාමී’ති වොහාරමත්තං හොතී’’ති. එවං ‘‘සුඛාදීනං වත්ථුභූතං රූපාදිං ආරම්මණං කත්වා වෙදනාව වෙදියතී’’ති සල්ලක්ඛෙන්තො එස ‘‘සුඛං වෙදනං වෙදියාමී’’ති පජානාතීති වෙදිතබ්බො.

අථ වා සුඛං වෙදනං වෙදියාමීති පජානාතීති සුඛවෙදනාක්ඛණෙ දුක්ඛාය වෙදනාය අභාවතො සුඛං වෙදනං වෙදියමානො ‘‘සුඛං වෙදනංයෙව වෙදියාමී’’ති පජානාති. තෙන යා පුබ්බෙ භූතපුබ්බා දුක්ඛා වෙදනා, තස්සා ඉදානි අභාවතො ඉමිස්සා ච සුඛාය වෙදනාය ඉතො පරං පඨමං අභාවතො ‘‘වෙදනා නාම අනිච්චා අද්ධුවා විපරිණාමධම්මා’’ති ඉතිහ තත්ථ සම්පජානො හොති. දුක්ඛං වෙදනං වෙදියාමීති පජානාතීතිආදීසුපි එසෙව නයො.

සාමිසං වා සුඛන්තිආදීසු යස්මා කිලෙසෙහි ආමසිතබ්බතො ආමිසා නාම පඤ්ච කාමගුණා. ආරම්මණකරණවසෙන සහ ආමිසෙහීති සාමිසා, තස්මා සාමිසා සුඛා නාම පඤ්චකාමගුණාමිසනිස්සිතා ඡසු ද්වාරෙසු උප්පන්නා ඡගෙහස්සිතා සොමනස්සවෙදනා. සාමිසා දුක්ඛා නාම ඡගෙහස්සිතා දොමනස්සවෙදනා. සා ච ඡසු ද්වාරෙසු ‘‘ඉට්ඨාරම්මණං නානුභවිස්සාමි නානුභවාමී’’ති විතක්කයතො උප්පන්නා කාමගුණනිස්සිතා දොමනස්සවෙදනා වෙදිතබ්බා. නිරාමිසා සුඛා නාම ඡනෙක්ඛම්මස්සිතා සොමනස්සවෙදනා. සා ච ඡසු ද්වාරෙසු ඉට්ඨාරම්මණෙ ආපාථගතෙ අනිච්චාදිවසෙන විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා උස්සුක්කාපෙතුං සක්කොන්තස්ස ‘‘උස්සක්කිතා මෙ විපස්සනා’’ති සොමනස්සජාතස්ස උප්පන්නා සොමනස්සවෙදනා දට්ඨබ්බා.

නිරාමිසා දුක්ඛා නාම ඡනෙක්ඛම්මස්සිතා දොමනස්සවෙදනා. සා පන ඡසු ද්වාරෙසු ඉට්ඨාරම්මණෙ ආපාථගතෙ අනුත්තරවිමොක්ඛසඞ්ඛාතඅරියඵලධම්මෙසු පිහං පට්ඨපෙත්වා තදධිගමාය අනිච්චාදිවසෙන විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා උස්සුක්කාපෙතුං අසක්කොන්තස්ස ‘‘ඉමම්පි පක්ඛං ඉමම්පි මාසං ඉමම්පි සංවච්ඡරං විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරියභූමිං පාපුණිතුං නාසක්ඛි’’න්ති අනුසොචතො උප්පන්නා දොමනස්සවෙදනා.

සාමිසා අදුක්ඛමසුඛා නාම ඡගෙහස්සිතා උපෙක්ඛාවෙදනා. සා ච ඡසු ද්වාරෙසු ඉට්ඨාරම්මණෙ ආපාථගතෙ ගුළපිණ්ඩකෙ නිලීනමක්ඛිකා විය රූපාදීනි අනුවත්තමානා තත්ථෙව ලග්ගා ලග්ගිතා හුත්වා උප්පන්නා කාමගුණනිස්සිතා උපෙක්ඛාවෙදනා. නිරාමිසා අදුක්ඛමසුඛා නාම ඡනෙක්ඛම්මස්සිතා උපෙක්ඛාවෙදනා. සා පන ඡසු ද්වාරෙසු ඉට්ඨාදිආරම්මණෙ ආපාථගතෙ ඉට්ඨෙ අරජ්ජන්තස්ස, අනිට්ඨෙ අදුස්සන්තස්ස, අසමපෙක්ඛනෙන අමුය්හන්තස්ස උප්පන්නා විපස්සනාඤාණසම්පයුත්තා උපෙක්ඛාවෙදනා. එවං වුත්තන්ති මහාසතිපට්ඨානසුත්තෙ වුත්තං. සාව වෙදනා වෙදිතබ්බාති ලුජ්ජනප්පලුජ්ජනට්ඨෙන සා වෙදනා ‘‘ලොකො’’ති වෙදිතබ්බා.

එවං විත්ථාරිතෙති ‘‘සරාගං වා චිත්තං සරාගං චිත්තන්ති පජානාති, වීතරාගං වා චිත්තං…පෙ… සදොසං වා චිත්තං, වීතදොසං වා චිත්තං, සමොහං වා චිත්තං, වීතමොහං වා චිත්තං, සංඛිත්තං වා චිත්තං, වික්ඛිත්තං වා චිත්තං, මහග්ගතං වා චිත්තං, අමහග්ගතං වා චිත්තං, සඋත්තරං වා චිත්තං, අනුත්තරං වා චිත්තං, සමාහිතං වා චිත්තං, අසමාහිතං වා චිත්තං, විමුත්තං වා චිත්තං, අවිමුත්තං වා චිත්තන්ති පජානාතී’’ති එවං සතිපට්ඨානසුත්තෙ (දී. නි. 2.381; ම. නි. 1.114) විත්ථාරෙත්වා දස්සිතෙ සොළසවිධෙ චිත්තෙ.

තත්ථ සරාගන්ති අට්ඨවිධං ලොභසහගතං. වීතරාගන්ති ලොකියකුසලාබ්යාකතං. ඉදං පන යස්මා සම්මසනං න ධම්මසමොධානං, තස්මා ඉධ එකපදෙපි ලොකුත්තරං න ලබ්භති. සෙසානි චත්තාරි අකුසලචිත්තානි නෙව පුරිමපදං, න පච්ඡිමපදං භජන්ති. සදොසන්ති දුවිධං දොමනස්සසහගතං. වීතදොසන්ති ලොකියකුසලාබ්යාකතං. සෙසානි දස අකුසලචිත්තානි නෙව පුරිමපදං, න පච්ඡිමපදං භජන්ති. සමොහන්ති විචිකිච්ඡාසහගතඤ්චෙව උද්ධච්චසහගතඤ්චාති දුවිධං. යස්මා පන මොහො සබ්බාකුසලෙසු උප්පජ්ජති, තස්මා සෙසානිපි ඉධ වත්තන්තියෙව. ඉමස්මිඤ්ඤෙව හි දුකෙ ද්වාදසාකුසලචිත්තානි පරියාදින්නානීති. වීතමොහන්ති ලොකියකුසලාබ්යාකතං.

සංඛිත්තන්ති ථිනමිද්ධානුපතිතං. එතඤ්හි සඞ්කුචිතචිත්තං නාම ආරම්මණෙ සඞ්කොචවසෙන පවත්තනතො. වික්ඛිත්තන්ති උද්ධච්චසහගතං. එතඤ්හි පසටචිත්තං නාම ආරම්මණෙ සවිසෙසං වික්ඛෙපවසෙන විසටභාවෙන පවත්තනතො. මහග්ගතන්ති රූපාවචරං අරූපාවචරඤ්ච. අමහග්ගතන්ති කාමාවචරං. සඋත්තරන්ති කාමාවචරං. අනුත්තරන්ති රූපාවචරං අරූපාවචරඤ්ච. තත්රාපි සඋත්තරං රූපාවචරං, අනුත්තරං අරූපාවචරමෙව. සමාහිතන්ති යස්ස අප්පනාසමාධි වා උපචාරසමාධි වා අත්ථි. අසමාහිතන්ති උභයසමාධිවිරහිතං. විමුත්තන්ති තදඞ්ගවික්ඛම්භනවිමුත්තීහි විමුත්තං. අවිමුත්තන්ති උභයවිමුත්තිරහිතං. සමුච්ඡෙදප්පටිප්පස්සද්ධිනිස්සරණවිමුත්තීනං පන ඉධ ඔකාසොව නත්ථි, ඔකාසාභාවො ච සම්මසනචාරස්ස අධිප්පෙතත්තා වෙදිතබ්බො.

උපාදානස්ස ඛන්ධා උපාදානක්ඛන්ධා, උපාදානස්ස පච්චයභූතා ධම්මපුඤ්ජා ධම්මරාසයොති අත්ථො. උපාදානෙහි ආරම්මණකරණාදිවසෙන උපාදාතබ්බා වා ඛන්ධා උපාදානක්ඛන්ධා. ඡ අජ්ඣත්තිකබාහිරායතනානීති චක්ඛු සොතං ඝානං ජිව්හා කායො මනොති ඉමානි ඡ අජ්ඣත්තිකායතනානි චෙව, රූපං සද්දො ගන්ධො රසො ඵොට්ඨබ්බො ධම්මාති ඉමානි ඡ බාහිරායතනානි ච. එත්ථ පන ලොකුත්තරධම්මා න ගහෙතබ්බා සම්මසනචාරස්ස අධිප්පෙතත්තා. සත්ත සම්බොජ්ඣඞ්ගාති සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගාදයො සත්ත සම්බොජ්ඣඞ්ගා. සතිආදයො හි සම්බොධිස්ස, සම්බොධියා වා අඞ්ගාති සම්බොජ්ඣඞ්ගා. තථා හි සම්බුජ්ඣති ආරද්ධවිපස්සකතො පට්ඨාය යොගාවචරොති සම්බොධි, යාය වා සො සතිආදිකාය සත්තධම්මසාමග්ගියා සම්බුජ්ඣති, කිලෙසනිද්දාතො උට්ඨාති, සච්චානි වා පටිවිජ්ඣති, සා ධම්මසාමග්ගී සම්බොධි, තස්ස සම්බොධිස්ස, තස්සා වා සම්බොධියා අඞ්ගාති සම්බොජ්ඣඞ්ගා.

චත්තාරි අරියසච්චානීති ‘‘දුක්ඛං දුක්ඛසමුදයො දුක්ඛනිරොධො දුක්ඛනිරොධගාමිනිපටිපදා’’ති (සං. නි. 5.1071-1072) එවං වුත්තානි චත්තාරි අරියසච්චානි. තත්ථ පුරිමානි ද්වෙ සච්චානි වට්ටං පවත්තිහෙතුභාවතො. පච්ඡිමානි විවට්ටං නිවට්ටතදධිගමූපායභාවතො. තෙසු භික්ඛුනො වට්ටෙ කම්මට්ඨානාභිනිවෙසො හොති සරූපතො පරිග්ගහසම්භවතො. විවට්ටෙ නත්ථි අභිනිවෙසො අවිසයත්තා අවිසයත්තෙ ච පයොජනාභාවතො. පඤ්චධා වුත්තෙසූති සතිපට්ඨානසුත්තෙ වුත්තෙසු. සුද්ධඅරූපසම්මසනමෙවාති රූපෙන අමිස්සිතත්තා කෙවලං අරූපසම්මසනමෙව. ඛන්ධායතනසච්චකොට්ඨාසානං පඤ්චක්ඛන්ධසඞ්ගහතො ‘‘රූපාරූපසම්මසන’’න්ති වුත්තං. පුබ්බභාගියානම්පි සතිපට්ඨානානං සඞ්ගහිතත්තා ‘‘ලොකියලොකුත්තරමිස්සකානෙව කථිතානී’’ති ආහ.

394. අනිබ්බත්තානන්ති අජාතානං. පයොගං පරක්කමන්ති එත්ථ භුසං යොගො පයොගො, පයොගොව පරක්කමො, පයොගසඞ්ඛාතං පරක්කමන්ති අත්ථො. චිත්තං උක්ඛිපතීති කොසජ්ජපක්ඛෙ පතිතුං අපදානවසෙන උක්ඛිපති. පධානවීරියන්ති සම්මප්පධානලක්ඛණප්පත්තවීරියං. ලොකියාති ලොකියසම්මප්පධානකථා. සබ්බපුබ්බභාගෙති සබ්බමග්ගානං පුබ්බභාගෙ. කස්සපසංයුත්තපරියායෙනාති කස්සපසංයුත්තෙ ආගතසුත්තෙන ‘‘උප්පන්නා මෙ පාපකා අකුසලා ධම්මා අප්පහීයමානා අනත්ථාය සංවත්තෙය්යු’’න්ති (සං. නි. 2.145) ආගතත්තා. සා ලොකියාති වෙදිතබ්බා.

සමථවිපස්සනාවාති අවධාරණෙන මග්ගං නිවත්තෙත්වා තස්ස නිවත්තනෙ කාරණං දස්සෙන්තො, ‘‘මග්ගො පනා’’තිආදිමාහ. සකිං උප්පජ්ජිත්වාති ඉදං භූතකථනමත්තං. නිරුද්ධස්ස පුන අනුප්පජ්ජනතො ‘‘න කොචි ගුණො’’ති ආසඞ්කෙය්යාති ආහ – ‘‘සො හී’’තිආදි. අනන්තරමෙව යථා ඵලං උප්පජ්ජති, තථා පවත්තියෙවස්ස පච්චයදානං. පුරිමස්මිම්පීති ‘‘අනුප්පන්නා මෙ කුසලා ධම්මා උප්පජ්ජමානා අනත්ථාය සංවත්තෙය්යු’’න්ති එත්ථපි. වුත්තන්ති පොරාණට්ඨකථායං. තං පන තථාවුත්තවචනං න යුත්තං දුතියස්මිං විය පුරිමස්මිං මග්ගස්ස අග්ගහණෙ කාරණාභාවතො. පුරිමස්මිං අග්ගහිතෙ මග්ගෙ අනුප්පජ්ජමානො මග්ගො අනත්ථාය සංවත්තෙය්යාති ආපජ්ජෙය්ය, න චෙතං යුත්තං ආපජ්ජමානෙ තස්මිං පධානත්ථසම්භවතො. චතුකිච්චසාධනවසෙනාති අනුප්පන්නාකුසලානුප්පාදනාදිචතුකිච්චසාධනවසෙන.

වුත්තනයෙනාති ‘‘අසමුදාචාරවසෙන වා අනනුභූතාරම්මණවසෙන වා’’තිආදිනා වුත්තනයෙන. විජ්ජමානාති ධරමානසභාවා. ඛණත්තයපරියාපන්නත්තා උප්පාදාදිසමඞ්ගිනො වත්තමානභාවෙන උප්පන්නං වත්තමානුප්පන්නං. තඤ්හි උප්පාදතො පට්ඨාය යාව භඞ්ගා උද්ධං පන්නං පත්තන්ති නිප්පරියායතො ‘‘උප්පන්න’’න්ති වුච්චති. අනුභවිත්වා භවිත්වා ච විගතං භුත්වාවිගතං. අනුභවනභවනානි හි භවනසාමඤ්ඤෙන භුත්වා-සද්දෙන වුත්තානි. සාමඤ්ඤමෙව හි උපසග්ගෙන විසෙසීයති. ඉධ විපාකානුභවනවසෙන තදාරම්මණං අවිපක්කවිපාකස්ස සබ්බථා අවිගතත්තා භවිත්වාවිගතමත්තවසෙන කම්මඤ්ච ‘‘භුත්වාවිගතුප්පන්න’’න්ති වුත්තං. න අට්ඨසාලිනියං විය රජ්ජනාදිවසෙන අනුභූතාපගතං ජවනං උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධතාවසෙන භූතාපගතඤ්ච සඞ්ඛතං භූතාපගතුප්පන්නන්ති. තස්මා ඉධ ඔකාසකතුප්පන්නං විපාකමෙව වදති, න තත්ථ විය කම්මම්පි. අට්ඨසාලිනියඤ්හි භූතාවිගතුප්පන්නං ඔකාසකතුප්පන්නඤ්ච අඤ්ඤථා දස්සිතං. වුත්තඤ්හි තත්ථ (ධ. ස. අට්ඨ. 1 කාමාවචරකුසලපදභාජනීය) –

‘‘ආරම්මණරසං අනුභවිත්වා නිරුද්ධං අනුභූතාපගතසඞ්ඛාතං කුසලාකුසලං, උපාදාදිත්තයං අනුප්පත්වා නිරුද්ධං භූතාපගතසඞ්ඛාතං සෙසසඞ්ඛතඤ්ච භූතාපගතුප්පන්නං නාම. ‘යානිස්ස තානි පුබ්බෙ කතානි කම්මානී’ති එවමාදිනා නයෙන වුත්තං කම්මං අතීතම්පි සමානං අඤ්ඤං විපාකං පටිබාහිත්වා අත්තනො විපාකස්සොකාසං කත්වා ඨිතත්තා, තථාකතොකාසඤ්ච විපාකං අනුප්පන්නම්පි සමානං එවං කතෙ ඔකාසෙ එකන්තෙන උප්පජ්ජනතො ඔකාසකතුප්පන්නං නාමා’’ති.

ඉධ පන සම්මොහවිනොදනියං වුත්තනයෙනෙව භුත්වාවිගතුප්පන්නං ඔකාසකතුප්පන්නඤ්ච දස්සිතං. වුත්තඤ්හි, සම්මොහවිනොදනියං (විභ. අට්ඨ. 406) –

‘‘කම්මෙ පන ජහිතෙ ආරම්මණරසං අනුභවිත්වා නිරුද්ධො විපාකො භුත්වාවිගතං නාම. කම්මං උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධං භුත්වාවිගතං නාම. තදුභයම්පි භුත්වාවිගතුප්පන්නන්ති සඞ්ඛ්යං ගච්ඡති. කුසලාකුසලං කම්මං අඤ්ඤකම්මස්ස විපාකං පටිබාහිත්වා අත්තනො විපාකස්ස ඔකාසං කරොති. එවං කතෙ ඔකාසෙ විපාකො උප්පජ්ජමානො ඔකාසකරණතො පට්ඨාය උප්පන්නොති වුච්චති. ඉදං ඔකාසකතුප්පන්නං නාමා’’ති.

තත්ථ අට්ඨසාලිනියා අයමධිප්පායො – ‘‘සතිපි සබ්බෙසම්පි චිත්තුප්පාදානං සංවෙදයිතසභාවා ආරම්මණානුභවනෙ සවිපල්ලාසෙ පන සන්තානෙ චිත්තාභිසඞ්ඛාරවසෙන පවත්තිතො අබ්යාකතෙහි විසිට්ඨො කුසලාකුසලානං සාතිසයො විසයානුභවනාකාරො. යථා විකප්පග්ගාහවසෙන රාගාදීහි තබ්බිපක්ඛෙහි ච අකුසලං කුසලඤ්ච නිප්පරියායතො ආරම්මණරසං අනුභවති, න තථා විපාකො කම්මවෙගක්ඛිත්තත්තා, නාපි කිරියා අහෙතුකානං අතිදුබ්බලතාය, සහෙතුකානඤ්ච ඛීණකිලෙසස්ස ඡළඞ්ගුපෙක්ඛාවතො උප්පජ්ජමානානං අතිසන්තවුත්තිත්තා, තස්මා රජ්ජනාදිවසෙන ආරම්මණරසානුභවනං සාතිසයන්ති අකුසලං කුසලඤ්ච උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධතාසාමඤ්ඤෙන සෙසසඞ්ඛතඤ්ච භූතාපගත’’න්ති වුත්තං. සම්මොහවිනොදනියා පන විපාකානුභවනවසෙන තදාරම්මණං අවිපක්කපාකස්ස සබ්බථා අවිගතත්තා භවිත්වාවිගතමත්තවසෙන කම්මඤ්ච භුත්වාපගතන්ති වුත්තං. තෙනෙව තත්ථ ඔකාසකතුප්පන්නන්ති විපාකමෙවාහ, න කම්මම්පි, තස්මා ඉධාපි සම්මොහවිනොදනියං වුත්තනයෙනෙව භුත්වාපගතුප්පන්නං ඔකාසකතුප්පන්නඤ්ච විභත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

පඤ්චක්ඛන්ධා පන විපස්සනාය භූමි නාමාති සම්මසනස්ස ඨානභාවතො වුත්තං. තෙසූති අතීතාදිභෙදෙසු. අනුසයිතකිලෙසාති අප්පහීනා මග්ගෙන පහාතබ්බා අධිප්පෙතා. තෙනාහ – ‘‘අතීතා වා…පෙ… න වත්තබ්බා’’ති. හොන්තු තාව ‘‘අතීතා’’ති වා ‘‘පච්චුප්පන්නා’’ති වා න වත්තබ්බා, ‘‘අනාගතා’’ති පන කස්මා න වත්තබ්බා, නනු කාරණලාභෙ උප්පජ්ජනාරහා අප්පහීනට්ඨෙන ථාමගතා කිලෙසා අනුසයාති වුච්චන්තීති? සච්චමෙතං, අනාගතභාවොපි නෙසං න පරිච්ඡින්නො ඉතරානාගතක්ඛන්ධානං වියාති ‘‘අනාගතා වාති න වත්තබ්බා’’ති වුත්තං. යදි හි නෙසං පරිච්ඡින්නො අනාගතභාවො සියා, තතො ‘‘පච්චුප්පන්නා, අතීතා’’ති ච වත්තබ්බා සියුං, පච්චයසමවායෙ පන උප්පජ්ජනාරහතං උපාදාය අනාගතවොහාරො තත්ථ වෙදිතබ්බො.

ඉදං භූමිලද්ධුප්පන්නං නාමාති ඉදං යථාවුත්තං කිලෙසජාතං අප්පහීනට්ඨෙන භූමිලද්ධුප්පන්නං නාම කාරණලාභෙ සති විජ්ජමානකිච්චකරණතො. තාසු තාසු භූමිසූති මනුස්සදෙවාදිඅත්තභාවසඞ්ඛාතෙසු උපාදානක්ඛන්ධෙසු. ආරම්මණකරණවසෙන හි භවන්ති එත්ථ කිලෙසාති භූමියො, උපාදානක්ඛන්ධා. අසමුග්ඝාතගතාති තස්මිං තස්මිං සන්තානෙ අනුප්පත්තිධම්මතං අනාපාදිතතාය සමුග්ඝාතං සමුච්ඡෙදං න ගතාති අසමුග්ඝාතගතා. භූමිලද්ධුප්පන්නං නාමාති එත්ථ ලද්ධභූමිකං භූමිලද්ධන්ති වුත්තං අග්ගිආහිතො විය. ඔකාසකතුප්පන්නසද්දෙපි ච අට්ඨසාලිනියං (ධ. ස. අට්ඨ. 1 කාමාවචරකුසලපදභාජනීය) ආගතනයෙන ඔකාසො කතො එතෙන කුසලාකුසලකම්මෙන, ඔකාසො කතො එතස්ස විපාකස්සාති ච දුවිධත්ථෙපි එවමෙව කතසද්දස්ස පරනිපාතො වෙදිතබ්බො. ඉධ පන ඔකාසකතුප්පන්නසද්දෙන විපාකස්සෙව ගහිතත්තා ‘‘ඔකාසො කතො එතස්ස විපාකස්සා’’ති එවං විග්ගහො දට්ඨබ්බො.

ඛණත්තයසමඞ්ගිතාය සමුදාචාරප්පත්තං සමුදාචාරුප්පන්නං. තෙනාහ – ‘‘සම්පති වත්තමානංයෙවා’’ති. ආරම්මණං අධිග්ගය්හ දළ්හං ගහෙත්වා පවත්තං ආරම්මණාධිග්ගහිතුප්පන්නං. වික්ඛම්භනප්පහානවසෙන අප්පහීනා අවික්ඛම්භිතා. සමුච්ඡෙදප්පහානවසෙන අප්පහීනා අසමුග්ඝාතිතා. නිමිත්තග්ගාහවසෙන ආරම්මණස්ස අධිග්ගහිතත්තා තං ආරම්මණං අනුස්සරිතානුස්සරිතක්ඛණෙ කිලෙසුප්පත්තිහෙතුභාවෙන උපතිට්ඨනතො අධිග්ගහිතමෙව නාමං හොතීති ආහ – ‘‘ආරම්මණස්ස අධිග්ගහිතත්තා’’ති. එත්ථ ච ආහටඛීරරුක්ඛො විය නිමිත්තග්ගාහවසෙන අධිග්ගහිතං ආරම්මණං, අනාහටඛීරරුක්ඛො විය අවික්ඛම්භිතතාය අන්තොගතකිලෙසආරම්මණං දට්ඨබ්බං. නිමිත්තග්ගාහිකා අවික්ඛම්භිතකිලෙසා වා පුග්ගලා වා ආහටානාහටඛීරරුක්ඛසදිසා. පුරිමනයෙනෙවාති අවික්ඛම්භිතුප්පන්නෙ වුත්තනයෙනෙව. විත්ථාරෙතබ්බන්ති ‘‘ඉමස්මිං නාම ඨානෙ නුප්පජ්ජිස්සන්තී’’ති න වත්තබ්බා. කස්මා? අසමුග්ඝාතිතත්තා. යථා කිං? යථා සචෙ ඛීරරුක්ඛං කුඨාරියා ආහනෙය්යුං, ඉමස්මිං නාම ඨානෙ ඛීරං න නික්ඛමෙය්යාති න වත්තබ්බං, එවං. ඉදං අසමුග්ඝාතිතුප්පන්නං නාමාති එවං යොජෙත්වා විත්ථාරෙතබ්බං.

ඉමෙසු උප්පන්නෙසූති යථාවුත්තෙසු අට්ඨසු උප්පන්නෙසු. ඉදං න මග්ගවජ්ඣං අප්පහාතබ්බවත්ථුත්තා. මග්ගවජ්ඣං මග්ගෙන පහෙය්යවත්ථුත්තා. රත්තොති රාගෙන සමන්නාගතො. එස නයො දුට්ඨො මූළ්හොති එත්ථාපි. විනිබද්ධොති මානසංයොජනෙන විරූපං නිබන්ධිතො. පරාමට්ඨොති දිට්ඨිපරාමාසෙන ධම්මසභාවං අතික්කම්ම පරතො ආමට්ඨො. අනිට්ඨඞ්ගතොති නිට්ඨං අගතො, සංසයාපන්නොති අත්ථො. ථාමගතොති අනුසයවසෙන දළ්හතං උපගතො. යුගනද්ධාති පහාතබ්බප්පහායකයුගෙ නද්ධා විය වත්තනකා එකකාලිකත්තා. සංකිලෙසිකාති සංකිලෙසධම්මසහිතා.

පාළියන්ති පටිසම්භිදාපාළියං (පටි. ම. 3.21). තිකාලිකෙසුපි කිලෙසෙසු වායාමාභාවදස්සනත්ථං අජාතඵලතරුණරුක්ඛො පාළියං නිදස්සිතො, අට්ඨකථායං පන ජාතො සත්තො අසමුදාහටකිලෙසො නාම නත්ථීති ‘‘ජාතඵලරුක්ඛෙන දීපෙතබ්බ’’න්ති වත්වා තමත්ථං විවරිතුං ‘‘යථා හී’’තිආදි වුත්තං. අථ වා මග්ගෙන පහීනකිලෙසානමෙව අතීතාදිභෙදෙන තිධා නවත්තබ්බතං පාකටං කාතුං අජාතඵලරුක්ඛො උපමාවසෙන පාළියං ආභතො, අතීතාදීනං අප්පහීනතාදස්සනත්ථම්පි ‘‘ජාතඵලරුක්ඛෙන දීපෙතබ්බ’’න්ති අට්ඨකථායං වුත්තං. තත්ථ යථා අච්ඡින්නෙ රුක්ඛෙ නිබ්බත්තනාරහානි ඵලානි ඡින්නෙ අනුප්පජ්ජමානානි කදාචි සසභාවානි අහෙසුං, හොන්ති, භවිස්සන්ති වාති අතීතාදිභාවෙන න වත්තබ්බානි, එවං මග්ගෙන පහීනකිලෙසා ච දට්ඨබ්බා මග්ගෙ අනුප්පන්නෙ උප්පත්තිරහානං උප්පන්නෙ සබ්බෙන සබ්බං අභාවතො . යථා ච ඡෙදෙ අසති ඵලානි උප්පජ්ජිස්සන්තීති ඡෙදනස්ස සාත්ථකතා, එවං මග්ගභාවනාය ච සාත්ථකතා යොජෙතබ්බා. නාපි න පජහතීති උප්පජ්ජනාරහානං පජහනතො වුත්තං. උප්පජ්ජිත්වාති ලක්ඛණෙ ත්වා-සද්දො. මග්ගස්ස උප්පජ්ජනකිරියාය හි සමුදයප්පහානනිබ්බානසඡිකරණකිරියා විය ඛන්ධානං පරිජානනකිරියා ලක්ඛීයති.

තෙපි පජහතියෙවාති යෙ තෙහි කිලෙසෙහි ජනෙතබ්බා උපාදින්නක්ඛන්ධා, තෙපි පජහතියෙව තන්නිමිත්තස්ස අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණස්ස නිරොධනතො. තෙනාහ – ‘‘වුත්තම්පි චෙත’’න්තිආදි. අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණස්ස නිරොධෙනාති කම්මවිඤ්ඤාණස්ස අනුප්පත්තිධම්මතාපාදනෙන. එත්ථාති එතස්මිං සොතාපත්තිමග්ගඤාණෙ හෙතුභූතෙ. එතෙති නාමරූපසඤ්ඤිතා සඞ්ඛාරා. සබ්බභවෙහි වුට්ඨාතියෙවාතිපි වදන්තීති අරහත්තමග්ගො සබ්බභවෙහි වුට්ඨාතියෙවාති වදන්ති තදුප්පත්තිතො උද්ධං භවූපපත්තියා කිලෙසස්සපි අභාවතො.

එකචිත්තක්ඛණිකත්තා මග්ගස්සාති අධිප්පායෙන ‘‘කථං අනුප්පන්නානං…පෙ… ඨිතියා භාවනා හොතී’’ති පුච්ඡති. මග්ගප්පවත්තියායෙව උභයකිච්චසිද්ධිතො ආහ – ‘‘මග්ගප්පවත්තියායෙවා’’ති. මග්ගො හීතිආදිනා තමත්ථං විවරති. අනුප්පන්නො නාම වුච්චති, තස්මා තස්ස භාවනා අනුප්පන්නානං උප්පාදාය භාවනා වුත්තාති යොජෙතබ්බා. වත්තුං වට්ටතීති යාවතා මග්ගස්ස පවත්තියෙව ඨිති, තත්තකානෙව නිබ්බත්තිතලොකුත්තරානි.

398-401. කත්තුකම්යතාඡන්දං අධිපතිං කරිත්වා පටිලද්ධසමාධි ඡන්දසමාධීති ආහ – ‘‘ඡන්දං නිස්සාය පවත්තො සමාධි ඡන්දසමාධී’’ති පධානසඞ්ඛාරාති චතුකිච්චසාධකස්ස සම්මප්පධානවීරියස්සෙතං අධිවචනං. තෙනාහ – ‘‘පධානභූතා සඞ්ඛාරා පධානසඞ්ඛාරා’’ති. තත්ථ පධානභූතාති වීරියභූතා. සඞ්ඛතසඞ්ඛාරාදිනිවත්තනත්ථං පධානග්ගහණන්ති. අථ වා තං තං විසෙසං සඞ්ඛරොතීති සඞ්ඛාරො, සබ්බං වීරියං. තත්ථ චතුකිච්චසාධකතො සෙසනිවත්තනත්ථං පධානග්ගහණන්ති, පධානභූතා සෙට්ඨභූතාති අත්ථො. චතුබ්බිධස්ස පන වීරියස්ස අධිප්පෙතත්තා බහුවචනනිද්දෙසො කතො. තෙහි ධම්මෙහීති ඡන්දසමාධිනා පධානසඞ්ඛාරෙහි ච. ඉද්ධිපාදන්ති එත්ථ ඉජ්ඣතීති ඉද්ධි, සමිජ්ඣති නිප්ඵජ්ජතීති අත්ථො. ඉජ්ඣන්ති වා එතාය සත්තා ඉද්ධා වුද්ධා උක්කංසගතා හොන්තීතිපි ඉද්ධි. පඨමෙනත්ථෙන ඉද්ධි එව පාදො ඉද්ධිපාදො, ඉද්ධිකොට්ඨාසොති අත්ථො. දුතියෙනත්ථෙන ඉද්ධියා පාදොති ඉද්ධිපාදො, පාදොති පතිට්ඨා, අධිගමූපායොති අත්ථො. තෙන හි යස්මා උපරූපරිවිසෙසසඞ්ඛාතං ඉද්ධිං පජ්ජන්ති පාපුණන්ති, තස්මා පාදොති වුච්චති. තෙනාහ – ‘‘ඉද්ධියා පාදං, ඉද්ධිභූතං වා පාදං ඉද්ධිපාද’’න්ති.

අථ වා ඉද්ධිපාදන්ති නිප්ඵත්තිපරියායෙන ඉජ්ඣනට්ඨෙන, ඉජ්ඣන්ති එතාය සත්තා ඉද්ධා වුද්ධා උක්කංසගතා හොන්තීති ඉමිනා වා පරියායෙන ඉද්ධීති සඞ්ඛං ගතානං උපචාරජ්ඣානාදිකුසලචිත්තසම්පයුත්තානං ඡන්දසමාධිපධානසඞ්ඛාරානං අධිට්ඨානට්ඨෙන පාදභූතං සෙසචිත්තචෙතසිකරාසින්ති අත්ථො. තෙනෙව ඉද්ධිපාදවිභඞ්ගෙ (විභ. 434-437) ‘‘ඉද්ධිපාදොති තථාභූතස්ස වෙදනාක්ඛන්ධො…පෙ… විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො’’ති වුත්තං. සා එව ච තථාවුත්තා ඉද්ධි යස්මා හෙට්ඨිමා හෙට්ඨිමා උපරිමාය උපරිමාය තයො ඡන්දසමාධිප්පධානසඞ්ඛාරා පාදභූතා අධිට්ඨානභූතා, තස්මා වුත්තං ‘‘ඉද්ධිභූතං වා පාද’’න්ති. තථා හෙට්ඨා ධම්මා ඉද්ධිපි හොන්ති ඉද්ධිපාදාපි, සෙසා පන සම්පයුත්තකා චත්තාරො ඛන්ධා ඉද්ධිපාදායෙව. වීරියචිත්තවීමංසාසමාධිප්පධානසඞ්ඛාරසඞ්ඛාතාපි තයො තයො ධම්මා ඉද්ධිපි හොන්ති ඉද්ධිපාදාපි, සෙසා පන සම්පයුත්තකා චත්තාරො ඛන්ධා ඉද්ධිපාදායෙව.

අපිච පුබ්බභාගො පුබ්බභාගො ඉද්ධිපාදො නාම, පටිලාභො පටිලාභො ඉද්ධි නාමාති වෙදිතබ්බා. අයමත්ථො උපචාරෙන වා විපස්සනාය වා දීපෙතබ්බො. පඨමජ්ඣානපරිකම්මඤ්හි ඉද්ධිපාදො නාම, පඨමජ්ඣානං ඉද්ධි නාම. දුතියඣාන… තතියඣාන… චතුත්ථඣාන… ආකාසානඤ්චායතන… විඤ්ඤාණඤ්චායතන… ආකිඤ්චඤ්ඤායතන… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනපරිකම්මං ඉද්ධිපාදො නාම, නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං ඉද්ධි නාම. සොතාපත්තිමග්ගස්ස විපස්සනා ඉද්ධිපාදො නාම, සොතාපත්තිමග්ගො ඉද්ධි නාම. සකදාගාමි-අනාගාමි-අරහත්තමග්ගස්ස විපස්සනා ඉද්ධිපාදො නාම, අරහත්තමග්ගො ඉද්ධි නාම. පටිලාභෙනපි දීපෙතුං වට්ටතියෙව. පඨමජ්ඣානඤ්හි ඉද්ධිපාදො නාම, දුතියජ්ඣානං ඉද්ධි නාම. දුතියජ්ඣානං ඉද්ධිපාදො නාම, තතියජ්ඣානං ඉද්ධි නාම…පෙ… අනාගාමිමග්ගො ඉද්ධිපාදො නාම, අරහත්තමග්ගො ඉද්ධි නාම.

සෙසෙසුපීති වීරියසමාධිආදීසුපි. තත්ථ හි වීරියං, චිත්තං, වීමංසං අධිපතිං කරිත්වා පටිලද්ධසමාධි වීරියසමාධි, චිත්තසමාධි, වීමංසාසමාධීති අත්ථො වෙදිතබ්බො. ඡන්දාදීසු එකන්ති ඡන්දාදීසු චතූසු ආදිතො වුත්තත්තා ආදිභූතං එකං පධානං ඡන්දන්ති අධිප්පායො. තෙනෙවාහ – ‘‘තදාස්ස පඨමිද්ධිපාදො’’ති. එවං සෙසාපීති එතෙන වීරියං චිත්තං වීමංසං නිස්සාය විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණන්තානං වසෙන දුතියවීරියිද්ධිපාදාදයො යොජෙතබ්බාති දස්සෙති. ඉමිනා හි සුත්තන්තෙන චතුන්නං භික්ඛූනං මත්ථකප්පත්තං කම්මට්ඨානං දස්සිතං. එකො හි භික්ඛු ඡන්දං අවස්සයති, කත්තුකම්යතාකුසලධම්මච්ඡන්දෙන අත්ථනිප්ඵත්තියං සති ‘‘අහං ලොකුත්තරධම්මං නිබ්බත්තෙස්සාමි, නත්ථි මය්හං එතස්ස නිබ්බත්තනෙ භාරො’’ති ඡන්දං ජෙට්ඨකං ඡන්දං ධුරං ඡන්දං පුබ්බඞ්ගමං කත්වා ලොකුත්තරධම්මං නිබ්බත්තෙති. එකො වීරියං අවස්සයති, එකො චිත්තං, එකො පඤ්ඤං අවස්සයති, පඤ්ඤාය අත්ථනිප්ඵත්තියං සති ‘‘අහං ලොකුත්තරධම්මං නිබ්බත්තෙස්සාමි, නත්ථි මය්හං එතස්ස නිබ්බත්තනෙ භාරො’’ති පඤ්ඤං ජෙට්ඨකං පඤ්ඤං ධුරං පඤ්ඤං පුබ්බඞ්ගමං කත්වා ලොකුත්තරධම්මං නිබ්බත්තෙති.

කථං? යථා හි චතූසු අමච්චපුත්තෙසු ඨානන්තරං පත්ථෙත්වා විචරන්තෙසු එකො උපට්ඨානං අවස්සයති, එකො සූරභාවං, එකො ජාතිං, එකො මන්තං. කථං? තෙසු හි පඨමො උපට්ඨානෙ අප්පමාදකාරිතාය අත්ථනිප්ඵත්තියා සති ලබ්භමානං ‘‘ලච්ඡාමෙතං ඨානන්තර’’න්ති උපට්ඨානං අවස්සයති. දුතියො උපට්ඨානෙ අප්පමත්තොපි ‘‘එකච්චො සඞ්ගාමෙ පච්චුපට්ඨිතෙ සණ්ඨාතුං න සක්කොති, අවස්සං පන රඤ්ඤො පච්චන්තො කුප්පිස්සති, තස්මිං කුප්පිතෙ රථස්ස පුරතො කම්මං කත්වා රාජානං ආරාධෙත්වා ආහරාපෙස්සාමෙතං ඨානන්තර’’න්ති සූරභාවං අවස්සයති. තතියො ‘‘සූරභාවෙපි සති එකච්චො හීනජාතිකො හොති, ජාතිං සොධෙත්වා ඨානන්තරං දෙන්තො මය්හං දස්සතී’’ති ජාතිං අවස්සයති. චතුත්ථො ‘‘ජාතිමාපි එකො අමන්තනීයො හොති, මන්තෙන කත්තබ්බකිච්චෙ උප්පන්නෙ ආහරාපෙස්සාමෙතං ඨානන්තර’’න්ති මන්තං අවස්සයති. තෙ සබ්බෙපි අත්තනො අත්තනො අවස්සයබලෙන ඨානන්තරානි පාපුණිංසු.

තත්ථ උපට්ඨානෙ අප්පමත්තො හුත්වා ඨානන්තරං පත්තො විය ඡන්දං අවස්සාය කත්තුකම්යතාකුසලධම්මච්ඡන්දෙන ‘‘අත්ථනිප්ඵත්තියං සති අහං ලොකුත්තරධම්මං නිබ්බත්තෙස්සාමි, නත්ථි මය්හං එතස්ස නිබ්බත්තනෙ සාරො’’ති ඡන්දං ජෙට්ඨකං ඡන්දං ධුරං ඡන්දං පුබ්බඞ්ගමං කත්වා ලොකුත්තරධම්මනිබ්බත්තකො දට්ඨබ්බො රට්ඨපාලත්ථෙරො (ම. නි. 2.293 ආදයො) විය. සො හි ආයස්මා ‘‘ඡන්දෙ සති කථං නානුජානිස්සන්තී’’ති සත්තාහම්පි භත්තානි අභුඤ්ජිත්වා මාතාපිතරො අනුජානාපෙත්වා පබ්බජිත්වා ඡන්දමෙව අවස්සාය ලොකුත්තරධම්මං නිබ්බත්තෙසි. සූරභාවෙන රාජානං ආරාධෙත්වා ඨානන්තරං පත්තො විය වීරියං ජෙට්ඨකං වීරියං ධුරං වීරියං පුබ්බඞ්ගමං කත්වා ලොකුත්තරධම්මනිබ්බත්තකො දට්ඨබ්බො සොණත්ථෙරො (මහාව. 243 ආදයො) විය. සො හි ආයස්මා වීරියං ධුරං කත්වා ලොකුත්තරධම්මං නිබ්බත්තෙසි.

ජාතිසම්පත්තියා ඨානන්තරං පත්තොවිය චිත්තං ජෙට්ඨකං චිත්තං ධුරං චිත්තං පුබ්බඞ්ගමං කත්වා ලොකුත්තරධම්මනිබ්බත්තකො දට්ඨබ්බො සම්භූතත්ථෙරො (ථෙරගා. අට්ඨ. 2 සම්භූතත්ථෙරගාථාවණ්ණනා) විය. සො හි ආයස්මා චිත්තං ජෙට්ඨකං චිත්තං ධුරං චිත්තං පුබ්බඞ්ගමං කත්වා ලොකුත්තරධම්මං නිබ්බත්තෙසි. මන්තං අවස්සාය ඨානන්තරං පත්තො විය වීමංසං ජෙට්ඨකං වීමංසං ධුරං වීමංසං පුබ්බඞ්ගමං කත්වා ලොකුත්තරධම්මනිබ්බත්තකො දට්ඨබ්බො ථෙරො මොඝරාජා (සු. නි. 1122 ආදයො; චූළනි. මොඝරාජමාණවපුච්ඡානිද්දෙසො 85) විය. සො හි ආයස්මා වීමංසං ජෙට්ඨකං වීමංසං ධුරං වීමංසං පුබ්බඞ්ගමං කත්වා ලොකුත්තරධම්මං නිබ්බත්තෙසි. තස්ස හි භගවා ‘‘සුඤ්ඤතො ලොකං අවෙක්ඛස්සූ’’ති (සු. නි. 1125; චූළනි. මොඝරාජමාණවපුච්ඡානිද්දෙසො 88) සුඤ්ඤතාකථං කථෙසි. පඤ්ඤානිස්සිතමානනිග්ගහත්ථඤ්ච ද්වික්ඛත්තුං පුච්ඡිතො පඤ්හං න කථෙසි. එත්ථ ච පුනප්පුනං ඡන්දුප්පාදනං තොසනං විය හොතීති ඡන්දස්ස උපට්ඨානසදිසතා වුත්තා, ථාමභාවතො වීරියස්ස සූරත්තසදිසතා, ‘‘ඡද්වාරාධිපති රාජා’’ති (ධ. ප. අට්ඨ. 2.එරකපත්තනාගරාජවත්ථු) වචනතො පුබ්බඞ්ගමතා චිත්තස්ස විසිට්ඨජාතිසදිසතා.

402-406. අත්තනො සද්ධාධුරෙති අත්තනො සද්ධාකිච්චෙ සද්දහනකිරියාය. ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති අනුවත්තනවසෙන සම්පයුත්තධම්මෙසු ඉන්දට්ඨං කාරෙති, තස්මා ආධිපතෙය්යට්ඨෙන සද්ධා එව ඉන්ද්රියන්ති සද්ධින්ද්රියං. තථා වීරියාදීනං සකසකකිච්චෙසූති ආහ – ‘‘වීරියින්ද්රියාදීසුපි එසෙව නයො’’ති. විසොධෙන්තොති විපක්ඛවිවජ්ජනසපක්ඛනිසෙවනසරික්ඛූපනිස්සයසඞ්ගණ්හනලක්ඛණෙහි තීහි කාරණෙහි විසොධනවසෙන සොධෙන්තො.

අස්සද්ධෙ පුග්ගලෙ පරිවජ්ජයතොති බුද්ධාදීසු පසාදසිනෙහාභාවෙන සද්ධාරහිතෙ ලූඛපුග්ගලෙ සබ්බසො වජ්ජයතො. සද්ධෙ පුග්ගලෙ සෙවතොති බුද්ධාදීසු සද්ධාධිමුත්තෙ වක්කලිත්ථෙරසදිසෙ සෙවතො. පසාදනීයෙති පසාදාවහෙ සම්පසාදනීයසුත්තාදිකෙ (දී. නි. 3.141 ආදයො). පච්චවෙක්ඛතොති පාළිතො අත්ථතො ච පති පති අවෙක්ඛන්තස්ස චින්තෙන්තස්ස. විසුජ්ඣතීති පටිපක්ඛමලවිගමතො පච්චයවසෙන සභාවසංසුද්ධිතො විසුද්ධඵලනිබ්බත්තිතො ච සද්ධින්ද්රියං විසුජ්ඣති. එස නයො සෙසෙසුපි. සම්මප්පධානෙති සම්මප්පධානප්පටිසංයුත්තෙ (සං. නි. 5.651-662 ආදයො) සුත්තන්තෙ. එස නයො සෙසෙසුපි. ඣානවිමොක්ඛෙති පඨමජ්ඣානාදිජ්ඣානානි චෙව පඨමවිමොක්ඛාදිවිමොක්ඛෙ ච. කාමඤ්චෙත්ථ ඣානානියෙව විමොක්ඛා, පවත්තිආකාරවසෙන පන විසුං ගහණං.

ගම්භීරඤාණචරියන්ති ගම්භීරානං ඤාණානං පවත්තිට්ඨානං. තෙනාහ – ‘‘සණ්හසුඛුම’’න්තිආදි. ඛන්ධන්තරන්ති සභාවජාතිභූමිආදිවසෙන ඛන්ධානං නානත්තං. එස නයො සෙසෙසුපි. අකතාභිනිවෙසොති පුබ්බෙ අකතභාවනාභිනිවෙසො. සද්ධාධුරාදීසූති සද්ධාධුරෙ පඤ්ඤාධුරෙ ච. අවසානෙති භාවනාපරියොසානෙ. විවට්ටෙත්වාති සඞ්ඛාරාරම්මණතො විවට්ටෙත්වා නිබ්බානං ආරම්මණං කත්වා. අරහත්තං ගණ්හාතීති මග්ගපරම්පරාය අරහත්තං ගණ්හාති. අකම්පියට්ඨෙනාති පටිපක්ඛෙහි අකම්පියභාවෙන. එතෙනෙවස්ස සම්පයුත්තධම්මෙසු ථිරභාවොපි විභාවිතො දට්ඨබ්බො. න හි සම්පයුත්තධම්මෙසු ථිරභාවෙන විනා පටිපක්ඛෙහි අකම්පියතා සම්භවති. සම්පයුත්තධම්මෙසු ථිරභාවෙනෙව හි අකුසලානං අබ්යාකතානඤ්ච නෙසං බලවභාවූපපත්ති. අස්සද්ධියෙති අස්සද්ධියහෙතු. නිමිත්තත්ථෙ හෙතං භුම්මවචනං. එස නයො සෙසෙසුපි.

418. ආදිපදානන්ති සතිආදිපදානං. සරණට්ඨෙනාති චිරකතචිරභාසිතානං අනුස්සරණට්ඨෙන. උපට්ඨානලක්ඛණාති කායාදීසු අසුභාකාරාදිසල්ලක්ඛණමුඛෙන තත්ථ උපතිට්ඨනසභාවා. උපතිට්ඨනඤ්ච ආරම්මණං උපගන්ත්වා ඨානං, අවිස්සජ්ජනං වා ආරම්මණස්ස. අපිලාපනලක්ඛණාති අසම්මුස්සනසභාවා, උදකෙ අලාබු විය ආරම්මණෙ ප්ලවිත්වා ගන්තුං අප්පදානං, පාසාණස්ස විය නිච්චලස්ස ආරම්මණස්ස ඨපනං සාරණං අසම්මුට්ඨකරණං අපිලාපනං. සාපතෙය්යන්ති සන්තකං. අපිලාපනං අසම්මුට්ඨං කරොති අපිලාපෙති, සායං පාතඤ්ච රාජානං ඉස්සරියසම්පත්තිං සල්ලක්ඛාපෙති සාරෙතීති අත්ථො. කණ්හසුක්කසප්පටිභාගෙ ධම්මෙති කණ්හසුක්කසඞ්ඛාතෙ සප්පටිභාගෙ ධම්මෙ. කණ්හො හි ධම්මො සුක්කෙන, සුක්කො ච කණ්හෙන සප්පටිභාගො. විත්ථාර-සද්දො ආදිසද්දත්ථො. තෙන ‘‘ඉමෙ චත්තාරො ධම්මා සම්මප්පධානා, ඉමෙ චත්තාරො ඉද්ධිපාදා, ඉමානි පඤ්චින්ද්රියානි, ඉමානි පඤ්ච බලානි, ඉමෙ සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා, අයං අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො, අයං සමථො, අයං විපස්සනා, අයං විජ්ජා, අයං විමුත්ති, ඉමෙ ලොකුත්තරධම්මාති එවං ඛො, මහාරාජ, අපිලාපනලක්ඛණා සතී’’ති (මි. ප. 2.1.13) ඉමං පාළිසෙසං සඞ්ගණ්හාති. ථෙරෙනාති නාගසෙනත්ථෙරෙන. සො හි ධම්මානං කිච්චං ලක්ඛණං කත්වා අස්සෙති ‘‘අපිලාපනලක්ඛණා සති, ආකොටනලක්ඛණො විතක්කො’’තිආදිනා. එවඤ්හි ධම්මා සුබොධා හොන්තීති. සම්මොසපච්චනීකං කිච්චං අසම්මොසො, න සම්මොසාභාවමත්තන්ති ආහ – ‘‘අසම්මොසරසා වා’’ති. යස්ස ධම්මස්ස බලෙන සම්පයුත්තධම්මා ආරම්මණාභිමුඛා භවන්ති, සා සති. තස්මා සා තෙසං ආරම්මණාභිමුඛභාවං පච්චුපට්ඨාපෙසි, සයං වා ආරම්මණාභිමුඛභාවෙන පච්චුපතිට්ඨතීති වුත්තං – ‘‘ගොචරාභිමුඛීභාවපච්චුපට්ඨානා’’ති. සම්මා පසත්ථො බොජ්ඣඞ්ගොති සම්බොජ්ඣඞ්ගො. බොධියා වක්ඛමානාය ධම්මසාමග්ගියා, බොධිස්ස වා අරියසාවකස්ස අඞ්ගොති බොජ්ඣඞ්ගො. යා හීතිආදිනා තමෙව සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විවරති. ‘‘යා හි අයං ධම්මසාමග්ගී’’ති එතස්ස ‘‘බොධීති වුච්චතී’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. ධම්මසාමග්ගියාති ධම්මසමූහෙන, යාය ධම්මසාමග්ගියාති සම්බන්ධො. පතිට්ඨානායූහනා ඔඝතරණසුත්තවණ්ණනායං (සං. නි. අට්ඨ. 1.1.1) ‘‘කිලෙසවසෙන පතිට්ඨානං, අභිසඞ්ඛාරවසෙන ආයූහනා. තණ්හා දිට්ඨිවසෙන පතිට්ඨානං, අවසෙසකිලෙසාභිසඞ්ඛාරෙහි ආයූහනා. තණ්හාවසෙන පතිට්ඨානං, දිට්ඨිවසෙන ආයූහනා. සස්සතදිට්ඨියා පතිට්ඨානං, උච්ඡෙදදිට්ඨියා ආයූහනා. ලීනවසෙන පතිට්ඨානං, උද්ධච්චවසෙන ආයූහනා. කාමසුඛල්ලිකානුයොගවසෙන පතිට්ඨානං, අත්තකිලමථානුයොගවසෙන ආයූහනා. සබ්බාකුසලාභිසඞ්ඛාරවසෙන පතිට්ඨානං, සබ්බලොකියකුසලාභිසඞ්ඛාරවසෙන ආයූහනා’’ති එවං වුත්තෙසු සත්තසු පකාරෙසු ඉධ අවුත්තානං වසෙන වෙදිතබ්බා. පටිපක්ඛභූතායාති එත්ථ ලීනප්පතිට්ඨානකාමසුඛල්ලිකානුයොගඋච්ඡෙදාභිනිවෙසානං ධම්මවිචයවීරියපීතිප්පධානා ධම්මසාමග්ගී පටිපක්ඛො, උද්ධච්චායූහනඅත්තකිලමථානුයොගසස්සතාභිනිවෙසානං පස්සද්ධිසමාධිඋපෙක්ඛාපධානා ධම්මසාමග්ගී පටිපක්ඛො. සති පන උභයත්ථාපි ඉච්ඡිතබ්බා. තථා හි සා ‘‘සබ්බත්ථිකා’’ති වුත්තා.

කිලෙසසන්තානනිද්දායඋට්ඨහතීති එතෙන සිඛාප්පත්තවිපස්සනාය සහගතානම්පි සතිආදීනං බොජ්ඣඞ්ගභාවං දස්සෙති. වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනා හි කිලෙසෙ නිරොධෙන්තී එව පවත්තතීති. චත්තාරි වාතිආදිනා පන මග්ගඵලසහගතානං බොජ්ඣඞ්ගභාවං දස්සෙති. සත්තහි බොජ්ඣඞ්ගෙහි භාවිතෙහි සච්චප්පටිවෙධො හොතීති කථමිදං ජානිතබ්බන්ති චොදනං සන්ධායාහ – ‘‘යථාහා’’තිආදි. ඣානඞ්ගමග්ගඞ්ගාදයො වියාති එතෙන බොධිබොජ්ඣඞ්ගසද්දානං සමුදායාවයවවිසයතං දස්සෙති. සෙනඞ්ගරථඞ්ගාදයො වියාති එතෙන පුග්ගලපඤ්ඤත්තියා අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තිභාවං දස්සෙති.

බොධාය සංවත්තන්තීති බොජ්ඣඞ්ගාති කාරණත්ථො අඞ්ගසද්දොති කත්වා වුත්තං. බුජ්ඣන්තීති බොධියො, බොධියො එව අඞ්ගානි බොජ්ඣඞ්ගානීති වුත්තං – ‘‘බුජ්ඣන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා’’ති. විපස්සනාදීනං කාරණාදීනං බුජ්ඣිතබ්බානඤ්ච සච්චානං අනුරූපං පච්චක්ඛභාවෙන පටිමුඛං අවිපරීතතාය සම්මා ච බුජ්ඣන්තීති එවං අත්ථවිසෙසදීපකෙහි උපසග්ගෙහි ‘‘අනුබුජ්ඣන්තී’’තිආදි වුත්තං. බොධිසද්දො හි සබ්බවිසෙසයුත්තබුජ්ඣනං සාමඤ්ඤෙන සඞ්ගණ්හාති. සං-සද්දො පසංසායං සුන්දරභාවෙ ච දිස්සතීති ආහ – ‘‘පසත්ථො සුන්දරො ච බොජ්ඣඞ්ගො සම්බොජ්ඣඞ්ගො’’ති.

ධම්මෙ විචිනතීති ධම්මවිචයො. තත්ථ ධම්මෙති චතුසච්චධම්මෙ තබ්බිනිමුත්තස්ස සභාවධම්මස්ස අභාවතො. තතො එව සො පවිචයලක්ඛණො. ඔභාසනරසොති විසයොභාසනරසො. අසම්මුය්හනාකාරෙන පච්චුපතිට්ඨතීති අසම්මොහපච්චුපට්ඨානො.

වීරස්ස භාවො, කම්මං වාති වීරියං. ඊරයිතබ්බතොති පවත්තෙතබ්බතො. පග්ගහලක්ඛණන්ති කොසජ්ජපක්ඛෙ පතිතුං අදත්වා සම්පයුත්තධම්මානං පග්ගහලක්ඛණං. තතො එව සම්පයුත්තධම්මෙ උපත්ථම්භනරසං. අනොසීදනං අසංසීදනං.

පීණයතීති තප්පෙති. පීණනකිච්චෙන සම්පයුත්තධම්මානං විය තංසමුට්ඨානපණීතරූපෙහි කායස්සාබ්යපනං. ඵරණපීතිවසෙන හෙතං ලක්ඛණං වුත්තං, තථා රසොති. උදග්ගභාවො ඔදග්යං, තං පච්චුපට්ඨපෙතීති ඔදග්යපච්චුපට්ඨානා. උබ්බෙගපීතිවසෙන චෙතං වුත්තං.

කායචිත්තදරථප්පස්සම්භනතොති කායදරථස්ස චිත්තදරථස්ස ච පස්සම්භනතො වූපසමනතො. තෙනාහ – ‘‘උපසමලක්ඛණා’’ති, කායචිත්තදරථානං වූපසමනලක්ඛණාති අත්ථො. කායොති චෙත්ථ වෙදනාදයො තයො ඛන්ධා. දරථො සාරම්භො, දුක්ඛදොමනස්සපච්චයානං උද්ධච්චාදිකානං කිලෙසානං, තථාපවත්තානං වා චතුන්නං ඛන්ධානමෙතං අධිවචනං. දරථනිම්මද්දනෙන පරිළාහපරිප්ඵන්දනවිරහිතො සීතිභාවො අපරිප්ඵන්දනසීතිභාවො.

සම්මා චිත්තස්ස ඨපනං සමාධානං. අවික්ඛෙපො සම්පයුත්තානං අවික්ඛිත්තතා. යෙන සම්පයුත්තා අවික්ඛිත්තා හොන්ති, සො ධම්මො අවික්ඛෙපො. අවිසාරො අත්තනො එව අවිසරණභාවො. අථ වා වික්ඛෙපප්පටිපක්ඛතාය අවික්ඛෙපලක්ඛණො. න්හානීයචුණ්ණස්ස උදකං විය සම්පයුත්තධම්මානං සම්පිණ්ඩනකිච්චතාය අවිසාරභාවෙන ලක්ඛිතබ්බො අවිසාරලක්ඛණො. නිවාතෙ දීපච්චිට්ඨිති විය චෙතසො ඨිතිභාවෙන පච්චුපතිට්ඨතීති චිත්තට්ඨිතිපච්චුපට්ඨානො.

අජ්ඣුපෙක්ඛනතොති සමප්පවත්තෙසු අස්සෙසු සාරථි විය සම්පයුත්තධම්මානං අජ්ඣුපෙක්ඛනතො. පටිසඞ්ඛානලක්ඛණාති මජ්ඣත්තභාවෙ ඨත්වා වීමංසනසඞ්ඛාතප්පටිසඞ්ඛානලක්ඛණා. සමවාහිතලක්ඛණාති සමං අවිසමං යථාසකකිච්චෙසු සම්පයුත්තධම්මානං පවත්තනලක්ඛණා. උදාසීනභාවෙන පවත්තමානාපි සෙසසම්පයුත්තධම්මෙ යථාසකකිච්චෙසු පවත්තෙති, යථා රාජා තුණ්හී නිසින්නොපි අත්ථකරණෙ ධම්මට්ඨෙ යථාසකං කිච්චෙසු අප්පමත්තො පවත්තෙති. අලීනානුද්ධතප්පවත්තිපච්චයත්තා ඌනාධිකනිවාරණරසා. පක්ඛපාතුපච්ඡෙදනරසාති ‘‘ඉදං නිහීනකිච්චං හොතු, ඉදං අතිරෙකතරකිච්ච’’න්ති එවං පක්ඛපාතනවසෙන විය පවත්ති පක්ඛපාතො, තං උපච්ඡින්දන්තී විය හොතීති පක්ඛපාතුපච්ඡෙදනරසා. සම්පයුත්තධම්මානං සකසකකිච්චෙ මජ්ඣත්තභාවෙන පච්චුපතිට්ඨතීති මජ්ඣත්තභාවපච්චුපට්ඨානො. බොජ්ඣඞ්ගානං උපරූපරි උප්පාදනමෙව බ්රූහනං වඩ්ඪනඤ්චාති ආහ – ‘‘උප්පාදෙතී’’ති.

සති ච සම්පජඤ්ඤඤ්ච සතිසම්පජඤ්ඤං, සතිපධානං වා සම්පජඤ්ඤං සතිසම්පජඤ්ඤං. තං සබ්බත්ථ සතොකාරිභාවාවහත්තා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය හොති. යථා පච්චනීකධම්මප්පහානං අනුරූපධම්මසෙවනා ච අනුප්පන්නානං කුසලානං ධම්මානං උප්පාදාය හොති, එවං සතිරහිතපුග්ගලවිවජ්ජනා, සතොකාරිපුග්ගලසෙවනා, තත්ථ ච යුත්තතා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය හොතීති ඉමමත්ථං දස්සෙති, ‘‘සතිසම්පජඤ්ඤ’’න්තිආදිනා. සත්තසු ඨානෙසූති ‘‘අභික්කන්තෙ පටික්කන්තෙ සම්පජානකාරී හොති, ආලොකිතෙ විලොකිතෙ සම්පජානකාරී හොති, සමිඤ්ජිතෙ පසාරිතෙ සම්පජානකාරී හොති, සඞ්ඝාටිපත්තචීවරධාරණෙ සම්පජානකාරී හොති, අසිතෙ පීතෙ ඛායිතෙ සායිතෙ සම්පජානකාරී හොති, උච්චාරපස්සාවකම්මෙ සම්පජානකාරී හොති, ගතෙ ඨිතෙ නිසින්නෙ සුත්තෙ ජාගරිතෙ භාසිතෙ තුණ්හීභාවෙ සම්පජානකාරී හොතී’’ති (දී. නි. 2.376; ම. නි. 1.109) එවං වුත්තෙසු අභික්කන්තාදීසු සත්තසු ඨානෙසු. තිස්සදත්තත්ථෙරො නාම යො බොධිමණ්ඩෙ සුවණ්ණසලාකං ගහෙත්වා ‘‘අට්ඨාරසසු භාසාසු කතරභාසාය ධම්මං කථෙමී’’ති පරිසං පධාරෙසි. අභයත්ථෙරොති දත්තාභයත්ථෙරමාහ. අභිනිවෙසන්ති විපස්සනාභිනිවෙසං.

පරිපුච්ඡකතාති පරියොගාහෙත්වා පුච්ඡකභාවො. ආචරියෙ පයිරුපාසිත්වා පඤ්චපි නිකායෙ සහ අට්ඨකථාය පරියොගාහෙත්වා යං යං තත්ථ ගණ්ඨිට්ඨානභූතං, තං තං ‘‘ඉදං, භන්තෙ, කථං, ඉමස්ස කො අත්ථො’’ති ඛන්ධායතනාදිඅත්ථං පුච්ඡන්තස්ස හි ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො උප්පජ්ජති. තෙනාහ – ‘‘ඛන්ධධාතු…පෙ… බහුලතා’’ති.

වත්ථුවිසදකිරියාති එත්ථ චිත්තචෙතසිකානං පවත්තිට්ඨානභාවතො සරීරං තප්පටිබද්ධානි චීවරාදීනි ච වත්ථූනීති අධිප්පෙතානි. තානි යථා චිත්තස්ස සුඛාවහානි හොන්ති, තථා කරණං තෙසං විසදකිරියා. තෙනාහ – ‘‘අජ්ඣත්තිකබාහිරාන’’න්තිආදි. උස්සන්නදොසන්ති වාතපිත්තාදිවසෙන උපචිතදොසං. සෙදමලමක්ඛිතන්ති සෙදෙන චෙව ජල්ලිකාසඞ්ඛාතෙන සරීරමලෙන ච මක්ඛිතං. ච-සද්දෙන අඤ්ඤම්පි සරීරස්ස පීළාවහං අච්චාසනාදිං සඞ්ගණ්හාති. සෙනාසනං වාති වා-සද්දෙන මලග්ගහිතපත්තාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. පරිභණ්ඩකරණාදීහීති ආදි-සද්දෙන පත්තපචනාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. අවිසදෙති වත්ථුම්හි අවිසදෙ සති, විසයභූතෙ වා. කථං භාවනමනුයුත්තස්ස තානි අජ්ඣත්තිකබාහිරවත්ථූනි විසයො? අන්තරන්තරා පවත්තනකචිත්තුප්පාදවසෙනෙව වුත්තං. තෙ හි චිත්තුප්පාදා චිත්තෙකග්ගතාය අපරිසුද්ධභාවාය සංවත්තන්ති. චිත්තචෙතසිකෙසූති නිස්සයාදිපච්චයභූතෙසු චිත්තචෙතසිකෙසු. ඤාණම්පීති අපි-සද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො. තෙන ‘‘න කෙවලං වත්ථුයෙව, අථ ඛො තස්මිං අපරිසුද්ධෙ ඤාණම්පි අපරිසුද්ධං හොතී’’ති නිස්සයාපරිසුද්ධියා තංනිස්සිතාපරිසුද්ධි විය විසයස්ස අපරිසුද්ධතාය විසයිනො අපරිසුද්ධිං දස්සෙති.

සමභාවකරණන්ති කිච්චතො අනූනාධිකභාවකරණං. සද්ධින්ද්රියං බලවං හොති, සද්ධෙය්යවත්ථුස්මිං පච්චයවසෙන අධිමොක්ඛකිච්චස්ස පටුතරභාවෙන පඤ්ඤාය අවිසදතාය වීරියාදීනඤ්ච සිථිලතාදිනා සද්ධින්ද්රියං බලවං හොති. තෙනාහ – ‘‘ඉතරානි මන්දානී’’ති. තතොති තස්මා, සද්ධින්ද්රියස්ස බලවභාවතො ඉතරෙසඤ්ච මන්දත්තාති අත්ථො. කොසජ්ජපක්ඛෙ පතිතුං අදත්වා සම්පයුත්තධම්මානං පග්ගණ්හනං අනුබලප්පදානං පග්ගහො. පග්ගහොව කිච්චං පග්ගහකිච්චං. කාතුං න සක්කොතීති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. ආරම්මණං උපගන්ත්වා ඨානං, අනිස්සජ්ජනං වා උපට්ඨානං. වික්ඛෙපප්පටිපක්ඛො, යෙන වා සම්පයුත්තා අවික්ඛිත්තා හොන්ති, සො අවික්ඛෙපො. රූපගතං විය චක්ඛුනා යෙන යාථාවතො විසයසභාවං පස්සති, තං දස්සනකිච්චං කාතුං න සක්කොති බලවතා සද්ධින්ද්රියෙන අධිභූතත්තා. සහජාතධම්මෙසු හි ඉන්දට්ඨං කාරෙන්තානං සහපවත්තමානානං ධම්මානං එකදෙසතාවසෙනෙව අත්ථසිද්ධි, න අඤ්ඤථා. තස්මාති වුත්තමෙවත්ථං කාරණභාවෙන පච්චාමසති. තන්ති සද්ධින්ද්රියං. ධම්මසභාවපච්චවෙක්ඛණෙනාති යස්ස සද්ධෙය්යස්ස වත්ථුනො උළාරතාදිගුණෙ අධිමුච්චනස්ස සාතිසයප්පවත්තියා සද්ධින්ද්රියං බලවං ජාතං, තස්ස පච්චයපච්චයුප්පන්නතාදිවිභාගතො යාථාවතො වීමංසනෙන. එවඤ්හි එවංධම්මතානයෙන යාථාවසරසතො පරිග්ගය්හමානෙ සවිප්ඵාරො අධිමොක්ඛො න හොති ‘‘අයං ඉමෙසං ධම්මානං සභාවො’’ති පරිජානනවසෙන පඤ්ඤාබ්යාපාරස්ස සාතිසයත්තා. ධුරියධම්මෙසු හි යථා සද්ධාය බලවභාවෙ පඤ්ඤාය මන්දභාවො හොති, එවං පඤ්ඤාය බලවභාවෙ සද්ධාය මන්දභාවො හොති. තෙන වුත්තං – ‘‘තං ධම්මසභාවපච්චවෙක්ඛණෙන හාපෙතබ්බ’’න්ති.

තථා අමනසිකාරෙනාති යෙනාකාරෙන භාවනමනුයුඤ්ජන්තස්ස සද්ධින්ද්රියං බලවං ජාතං, තෙනාකාරෙන භාවනාය අනනුයුඤ්ජනතොති වුත්තං හොති. ඉධ දුවිධෙන සද්ධින්ද්රියස්ස බලවභාවො අත්තනො වා පච්චයවිසෙසෙන කිච්චුත්තරියතො වීරියාදීනං වා මන්දකිච්චතාය. තත්ථ පඨමවිකප්පෙ හාපනවිධි දස්සිතො, දුතියවිකප්පෙ පන යථා මනසිකරොතො වීරියාදීනං මන්දකිච්චතාය සද්ධින්ද්රියං බලවං ජාතං, තථා අමනසිකාරෙන වීරියාදීනං පටුකිච්චභාවාවහෙන මනසිකාරෙන සද්ධින්ද්රියං තෙහි සමරසං කරොන්තෙන හාපෙතබ්බං. ඉමිනා නයෙන සෙසින්ද්රියෙසුපි හාපනවිධි වෙදිතබ්බො.

වක්කලිත්ථෙරවත්ථූති සො හි ආයස්මා සද්ධාධිමුත්තතාය කතාධිකාරො සත්ථු රූපදස්සනප්පසුතො එව හුත්වා විහරන්තො සත්ථාරා ‘‘කිං තෙ, වක්කලි, ඉමිනා පූතිකායෙන දිට්ඨෙන, යො ඛො, වක්කලි, ධම්මං පස්සති, සො මං පස්සතී’’තිආදිනා (සං. නි. 3.87) නයෙන ඔවදිත්වා කම්මට්ඨානෙ නියොජිතොපි තං අනනුයුඤ්ජන්තො පණාමිතො අත්තානං විනිපාතෙතුං පපාතට්ඨානං අභිරුහි. අථ නං සත්ථා යථානිසින්නොව ඔභාසවිස්සජ්ජනෙන අත්තානං දස්සෙත්වා –

‘‘පාමොජ්ජබහුලො භික්ඛු, පසන්නො බුද්ධසාසනෙ;

අධිගච්ඡෙ පදං සන්තං, සඞ්ඛාරූපසමං සුඛ’’න්ති. (ධ. ප. 381) –

ගාථං වත්වා ‘‘එහි, වක්කලී’’ති ආහ. සො තෙනෙව අමතෙන අභිසිත්තො හට්ඨතුට්ඨො හුත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙසි, සද්ධාය පන බලවභාවෙන විපස්සනාවීථිං න ඔතරි. තං ඤත්වා භගවා තස්ස ඉන්ද්රියසමත්තප්පටිපාදනාය කම්මට්ඨානං සොධෙත්වා අදාසි. සො සත්ථාරා දින්නනයෙ ඨත්වා විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා මග්ගප්පටිපාටියා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං – ‘‘වක්කලිත්ථෙරවත්ථු චෙත්ථ නිදස්සන’’න්ති. එත්ථාති සද්ධින්ද්රියස්ස අධිමත්තභාවෙ සෙසින්ද්රියානං සකිච්චාකරණෙ. ඉතරකිච්චභෙදන්ති උපට්ඨානාදිකිච්චවිසෙසං. පස්සද්ධාදීති ආදි-සද්දෙන සමාධිඋපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගානං සඞ්ගහො. හාපෙතබ්බන්ති යථා සද්ධින්ද්රියස්ස බලවභාවො ධම්මසභාවපච්චවෙක්ඛණෙන හායති, එවං වීරියින්ද්රියස්ස අධිමත්තතා පස්සද්ධිආදිභාවනාය හායති සමාධිපක්ඛියත්තා තස්සා. තථා හි සමාධින්ද්රියස්ස අධිමත්තතං කොසජ්ජපාතතො රක්ඛන්තී වීරියාදිභාවනා විය වීරියින්ද්රියස්ස අධිමත්තතං උද්ධච්චපාතතො රක්ඛන්තී පස්සද්ධාදිභාවනා එකංසතො හාපෙති. තෙන වුත්තං – ‘‘පස්සද්ධාදිභාවනාය හාපෙතබ්බ’’න්ති.

සොණත්ථෙරස්ස වත්ථූති සුඛුමාලසොණත්ථෙරස්ස වත්ථු. සො හි ආයස්මා සත්ථු සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා සීතවනෙ විහරන්තො ‘‘මම සරීරං සුඛුමාලං, න ච සක්කා සුඛෙනෙව සුඛං අධිගන්තුං, කිලමෙත්වාපි සමණධම්මො කාතබ්බො’’ති ඨානචඞ්කමමෙව අධිට්ඨාය පධානමනුයුඤ්ජන්තො පාදතලෙසු ඵොටෙසු උට්ඨිතෙසුපි වෙදනං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා දළ්හවීරියං කරොන්තො අච්චාරද්ධවීරියතාය විසෙසං නිබ්බත්තෙතුං නාසක්ඛි. සත්ථා තත්ථ ගන්ත්වා වීණූපමොවාදෙන ඔවදිත්වා වීරියසමතායොජනවිධිං දස්සෙන්තො කම්මට්ඨානං විසොධෙත්වා ගිජ්ඣකූටං ගතො. ථෙරොපි සත්ථාරා දින්නනයෙන වීරියසමතං යොජෙත්වා භාවෙන්තො විපස්සනම්පි උස්සුක්කාපෙත්වා අරහත්තෙ පතිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං – ‘‘සොණත්ථෙරස්ස වත්ථු දස්සෙතබ්බ’’න්ති. සෙසෙසුපීති සතිසමාධිපඤ්ඤින්ද්රියෙසුපි.

සමතන්ති සද්ධාපඤ්ඤානං අඤ්ඤමඤ්ඤං අනූනාධිකභාවං, තථා සමාධිවීරියානං. යථා හි සද්ධාපඤ්ඤානං විසුං ධුරියධම්මභූතානං කිච්චතො අඤ්ඤමඤ්ඤානතිවත්තනං විසෙසතො ඉච්ඡිතබ්බං, යතො නෙසං සමධුරතාය අප්පනා සම්පජ්ජති, එවං සමාධිවීරියානං කොසජ්ජුද්ධච්චපක්ඛිකානං සමරසතාය සති අඤ්ඤමඤ්ඤූපත්ථම්භනතො සම්පයුත්තධම්මානං අන්තද්වයපාතාභාවෙන සම්මදෙව අප්පනා ඉජ්ඣති. බලවසද්ධොතිආදි බ්යතිරෙකමුඛෙන වුත්තස්සෙවත්ථස්ස සමත්ථනං. තස්සත්ථො – යො බලවතියා සද්ධාය සමන්නාගතො අවිසදඤාණො, සො මුධප්පසන්නො හොති, න අවෙච්චප්පසන්නො. තථා හි අවත්ථුස්මිං පසීදති සෙය්යථාපි තිත්ථියසාවකා. කෙරාටිකපක්ඛන්ති සාඨෙය්යපක්ඛං භජති. සද්ධාහීනාය පඤ්ඤාය අතිධාවන්තො ‘‘දෙය්යවත්ථුපරිච්චාගෙන විනා චිත්තුප්පාදමත්තෙනපි දානමයං පුඤ්ඤං හොතී’’තිආදීනි පරිකප්පෙති හෙතුප්පටිරූපකෙහි වඤ්චිතො, එවංභූතො සුක්ඛතක්කවිලුත්තචිත්තො පණ්ඩිතානං වචනං නාදියති, සඤ්ඤත්තිං න ගච්ඡති. තෙනාහ – ‘‘භෙසජ්ජසමුට්ඨිතො විය රොගො අතෙකිච්ඡො හොතී’’ති. යථා චෙත්ථ සද්ධාපඤ්ඤානං අඤ්ඤමඤ්ඤං සමභාවො අත්ථාවහො, අනත්ථාවහො විසමභාවො, එවං සමාධිවීරියානං අඤ්ඤමඤ්ඤං අවික්ඛෙපාවහො සමභාවො, ඉතරො වික්ඛෙපාවහො චාති කොසජ්ජං අභිභවති, තෙන අප්පනං න පාපුණාතීති අධිප්පායො. උද්ධච්චං අභිභවතීති එත්ථාපි එසෙව නයො. තං උභයන්ති සද්ධාපඤ්ඤාද්වයං සමාධිවීරියද්වයඤ්ච. සමං කත්තබ්බන්ති සමරසං කාතබ්බං.

සමාධිකම්මිකස්සාති සමථකම්මට්ඨානිකස්ස. එවන්ති එවං සන්තෙ, සද්ධාය ථොකං බලවභාවෙ සතීති අත්ථො. සද්දහන්තොති ‘‘පථවී පථවීති මනසිකරණමත්තෙන කථං ඣානුප්පත්තී’’ති අචින්තෙත්වා ‘‘අද්ධා සම්මාසම්බුද්ධෙන වුත්තවිධි ඉජ්ඣිස්සතී’’ති සද්දහන්තො සද්ධං ජනෙන්තො. ඔකප්පෙන්තොති ආරම්මණං අනුප්පවිසිත්වා විය අධිමුච්චනවසෙන අවකප්පෙන්තො පක්ඛන්දන්තො. එකග්ගතා බලවතී වට්ටති සමාධිප්පධානත්තා ඣානස්ස. උභින්නන්ති සමාධිපඤ්ඤානං. සමාධිකම්මිකස්ස සමාධිනො අධිමත්තතා විය පඤ්ඤාය අධිමත්තතාපි ඉච්ඡිතබ්බාති ආහ – ‘‘සමතායපී’’ති, සමභාවෙනපීති අත්ථො. අප්පනාති ලොකියඅප්පනා. තථා හි ‘‘හොතියෙවා’’ති සාසඞ්කං වදති. ලොකුත්තරප්පනා පන තෙසං සමභාවෙනෙව ඉච්ඡිතා. යථාහ – ‘‘සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං භාවෙතී’’ති (අ. නි. 4.170; පටි. ම. 2.5).

යදි විසෙසතො සද්ධාපඤ්ඤානං සමාධිවීරියානඤ්ච සමතාව ඉච්ඡිතා, කථං සතීති ආහ – ‘‘සති පන සබ්බත්ථ බලවතී වට්ටතී’’ති. සබ්බත්ථාති ලීනුද්ධච්චපක්ඛිකෙසු පඤ්චසු ඉන්ද්රියෙසු. උද්ධච්චපක්ඛිකෙ ගණ්හන්තො ‘‘සද්ධාවීරියපඤ්ඤාන’’න්ති ආහ. අඤ්ඤථාපීති ච ගහෙතබ්බා සියා. තථා හි කොසජ්ජපක්ඛිකෙන ච සමාධිනාඉච්චෙව වුත්තං, න ‘‘පස්සද්ධිසමාධිඋපෙක්ඛාහී’’ති. සාති සති. සබ්බෙසු රාජකම්මෙසු නියුත්තො සබ්බකම්මිකො. තෙනාති තෙන සබ්බත්ථ ඉච්ඡිතබ්බත්ථෙන කාරණෙන. ආහ අට්ඨකථායං. සබ්බත්ථ නියුත්තා සබ්බත්ථිකා සබ්බත්ථ ලීනෙ උද්ධතෙ ච චිත්තෙ ඉච්ඡිතබ්බත්තා, සබ්බෙන වා ලීනුද්ධච්චපක්ඛියෙන බොජ්ඣඞ්ගගණෙන අත්ථෙතබ්බාති සබ්බත්ථා, සාව සබ්බත්ථිකා. චිත්තන්ති කුසලචිත්තං. තස්ස හි සතිපටිසරණං පරායණං අප්පත්තස්ස පත්තියා අනධිගතස්ස අධිගමාය. තෙනාහ – ‘‘ආරක්ඛපච්චුපට්ඨානා’’තිආදි.

ඛන්ධාදිභෙදෙසු අනොගාළ්හපඤ්ඤානන්ති පරියත්තිබාහුසච්චවසෙනපි ඛන්ධායතනාදීසු අප්පතිට්ඨිතබුද්ධීනං. බහුස්සුතසෙවනා හි සුතමයඤාණාවහා. තරුණවිපස්සනාසමඞ්ගීපි භාවනාමයඤාණෙ ඨිතත්තා එකංසතො පඤ්ඤවා එව නාම හොතීති ආහ – ‘‘සමපඤ්ඤාස…පෙ… පුග්ගලසෙවනා’’ති. ඤෙය්යධම්මස්ස ගම්භීරභාවවසෙන තප්පරිච්ඡෙදකඤාණස්ස ගම්භීරභාවග්ගහණන්ති ආහ – ‘‘ගම්භීරෙසු ඛන්ධාදීසු පවත්තාය ගම්භීරපඤ්ඤායා’’ති. තඤ්හි ඤෙය්යං තාදිසාය පඤ්ඤාය චරිතබ්බතො ගම්භීරඤාණචරියං. තස්සා වා පඤ්ඤාය තත්ථ පභෙදතො පවත්ති ගම්භීරඤාණචරියා, තස්සා පච්චවෙක්ඛණාති ආහ – ‘‘ගම්භීරපඤ්ඤාය පභෙදපච්චවෙක්ඛණා’’ති.

පඤ්චවිධබන්ධනකම්මකාරණං නිරයෙ නිබ්බත්තසත්තස්ස යෙභුය්යෙන සබ්බපඨමං කරොන්තීති දෙවදූතසුත්තාදීසු ආදිතො වුත්තත්තා ච ආහ – ‘‘පඤ්චවිධබන්ධනකම්මකාරණතො පට්ඨායා’’ති. සකටවහනාදිකාලෙති ආදි-සද්දෙන තදඤ්ඤං මනුස්සෙහි තිරච්ඡානෙහි ච විබාධිතබ්බකාලං සඞ්ගණ්හාති. එකං බුද්ධන්තරන්ති ඉදං අපරාපරෙසු පෙතෙසුයෙව උප්පජ්ජනකසත්තවසෙන වුත්තං, එකච්චානං වා පෙතානං එකච්චතිරච්ඡානානං විය දීඝායුකතා සියාති තථා වුත්තං. තථා හි කාළො නාගරාජා චතුන්නං බුද්ධානං සම්මුඛීභාවං ලභිත්වා ඨිතොපි මෙත්තෙය්යස්සපි භගවතො සම්මුඛීභාවං ලභිස්සතීති වදන්ති, යතස්ස කප්පායුකතා වුත්තා.

එවං ආනිසංසදස්සාවිනොති වීරියායත්තො එව සබ්බො ලොකියො ලොකුත්තරො ච විසෙසාධිගමොති එවං වීරියෙ ආනිසංසදස්සනසීලස්ස. ගමනවීථින්ති සපුබ්බභාගං නිබ්බානගාමිනිපටිපදං , සහ විපස්සනාය අරියමග්ගප්පටිපාටි, සත්තවිසුද්ධිපරම්පරා වා. සා හි ‘‘භික්ඛුනො වට්ටනිය්යානාය ගන්තබ්බා පටිපජ්ජිතබ්බා පටිපදා’’ති කත්වා ගමනවීථි නාම.

කායදළ්හීබහුලොති යථා තථා කායස්ස දළ්හීකම්මප්පසුතො. පිණ්ඩපාතන්ති රට්ඨපිණ්ඩං. පච්චයදායකානං අත්තනි කාරස්ස අත්තනො සම්මාපටිපත්තියා මහප්ඵලභාවස්ස කරණෙන පිණ්ඩස්ස භික්ඛාය පටිපූජනා පිණ්ඩපාතාපචායනං.

නීහරන්තොති පත්තත්ථවිකතො නීහරන්තො. තං සද්දං සුත්වාති තං උපාසිකාය වචනං පණ්ණසාලාද්වාරෙ ඨිතොව පඤ්චාභිඤ්ඤතාය දිබ්බසොතෙන සුත්වා. මනුස්සසම්පත්ති, දිබ්බසම්පත්ති, නිබ්බානසම්පත්තීති ඉමා තිස්සො සම්පත්තියො. දාතුං සක්ඛිස්සසීති තයි කතෙන දානමයෙන වෙය්යාවච්චමයෙන ච පුඤ්ඤකම්මෙන ඛෙත්තවිසෙසභාවූපගමනෙන අපරාපරං දෙවමනුස්සානං සම්පත්තියො අන්තෙ නිබ්බානසම්පත්තිඤ්ච දාතුං සක්ඛිස්සසීති ථෙරො අත්තානං පුච්ඡති. සිතං කරොන්තොති ‘‘අකිච්ඡෙනෙව මයා වට්ටදුක්ඛං සමතික්කන්ත’’න්ති පච්චවෙක්ඛණාවසානෙ සඤ්ජාතපාමොජ්ජවසෙන සිතං කරොන්තො.

නිප්පරිස්සයකාලොති නිරුපද්දවකාලො, තදා භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සුලභා පච්චයා හොන්තීති පච්චයහෙතුකා චිත්තපීළා නත්ථීති අධිප්පායො. පස්සන්තානංයෙවාති අනාදරෙ සාමිවචනං. ඛීරධෙනුන්ති ඛීරදායිකං ධෙනුං . කිඤ්චිදෙව කත්වාති කිඤ්චිදෙව භතිකම්මං කත්වා. උච්ඡුයන්තකම්මන්ති උච්ඡුයන්තසාලාය කාතබ්බං කිච්චං. තමෙව මග්ගන්ති උපාසකෙන පටිපන්නමග්ගං. උපකට්ඨායාති ආසන්නාය. විප්පටිපන්නන්ති ජාතිධම්මකුලධම්මාදිලඞ්ඝනෙන අසම්මාපටිපන්නං. එවන්ති යථා අසම්මාපටිපන්නො පුත්තො තාය එව අසම්මාපටිපත්තියා කුලසන්තානතො බාහිරො හුත්වා පිතු සන්තිකා දායජ්ජස්ස න භාගී, එවං කුසීතොපි තෙනෙව කුසීතභාවෙන න සම්මාපටිපන්නො සත්ථු සන්තිකා ලද්ධබ්බඅරියධනදායජ්ජස්ස න භාගී. ආරද්ධවීරියොව ලභති සම්මාපටිපජ්ජනතො. උප්පජ්ජති වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගොති යොජනා, එවං සබ්බත්ථ.

මහාති සීලාදිගුණෙහි මහන්තො විපුලො අනඤ්ඤසාධාරණො. තං පනස්ස ගුණමහත්තං දසසහස්සිලොකධාතුකම්පනෙන ලොකෙ පාකටන්ති දස්සෙන්තො ‘‘සත්ථුනො හී’’තිආදිමාහ.

යස්මා සත්ථුසාසනෙ පබ්බජිතස්ස පබ්බජ්ජූපගමනෙන සක්යපුත්තියභාවො සඤ්ජායති, තස්මා බුද්ධපුත්තභාවං දස්සෙන්තො ‘‘අසම්භින්නායා’’තිආදිමාහ.

අලසානං භාවනාය නාමමත්තම්පි අජානන්තානං කායදළ්හීබහුලානං යාවදත්ථං භුඤ්ජිත්වා සෙය්යසුඛාදිඅනුයුඤ්ජනකානං තිරච්ඡානගතිකානං පුග්ගලානං දූරතො වජ්ජනා කුසීතපුග්ගලපරිවජ්ජනාති ආහ – ‘‘කුච්ඡිං පූරෙත්වා ඨිතඅජගරසදිසෙ’’තිආදි. ‘‘දිවසං චඞ්කමෙන නිසජ්ජාය ආවරණීයෙහි ධම්මෙහි චිත්තං පරිසොධෙස්සාමා’’තිආදිනා භාවනාරම්භවසෙන ආරද්ධවීරියානං දළ්හපරක්කමානං කාලෙන කාලං උපසඞ්කමනා ආරද්ධවීරියපුග්ගලසෙවනාති ආහ – ‘‘ආරද්ධවීරියෙ’’තිආදි. විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.64-65) පන ජාතිමහත්තපච්චවෙක්ඛණා සබ්රහ්මචාරිමහත්තපච්චවෙක්ඛණාති ඉදං ද්වයං න ගහිතං, ථිනමිද්ධවිනොදනතා සම්මප්පධානපච්චවෙක්ඛණතාති ඉදං ද්වයං ගහිතං. තත්ථ ආනිසංසදස්සාවිතාය එව සම්මප්පධානපච්චවෙක්ඛණා ගහිතා හොති ලොකියලොකුත්තරවිසෙසාධිගමස්ස වීරියායත්තතාදස්සනභාවතො, ථිනමිද්ධවිනොදනං පන තදධිමුත්තතාය එව ගහිතං හොති. වීරියුප්පාදනෙ යුත්තප්පයුත්තස්ස ථිනමිද්ධවිනොදනං අත්ථසිද්ධමෙවාති. තත්ථ ථිනමිද්ධවිනොදනකුසීතපුග්ගලපරිවජ්ජනආරද්ධවීරියපුග්ගලසෙවනතදධි- මුත්තතාපටිපක්ඛවිධමනපච්චයූපසංහාරවසෙන අපායභයපච්චවෙක්ඛණාදයො සමුත්තෙජනවසෙන වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදකා දට්ඨබ්බා.

බුද්ධානුස්සතියා උපචාරසමාධිනිට්ඨත්තා වුත්තං – ‘‘යාව උපචාරා’’ති. සකලසරීරං ඵරමානොති පීතිසමුට්ඨානෙහි පණීතරූපෙහි සකලසරීරං ඵරමානො, ධම්මසඞ්ඝගුණෙ අනුස්සරන්තස්සපි යාව උපචාරා සකලසරීරං ඵරමානො පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො උප්පජ්ජතීති එවං සෙසඅනුස්සතීසු, පසාදනීයසුත්තන්තපච්චවෙක්ඛණාය ච යොජෙතබ්බං තස්සාපි විමුත්තායතනභාවෙන තග්ගතිකත්තා. එවරූපෙ කාලෙති ‘‘දුබ්භික්ඛභයාදීසූ’’ති වුත්තකාලෙ. සමාපත්ති…පෙ… න සමුදාචරන්තීති ඉදං උපසමානුස්සතියා වසෙන වුත්තං. සඞ්ඛාරානඤ්හි වසෙන සප්පදෙසවූපසමෙපි නිප්පදෙසවූපසමෙ විය තථා සඤ්ඤාය පවත්තිතො භාවනාමනසිකාරො කිලෙසවික්ඛම්භනසමත්ථො හුත්වා උපචාරසමාධිං ආවහන්තො තථාරූපපීතිසොමනස්සසමන්නාගතො පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උපාදාය හොතීති. තත්ථ ‘‘වික්ඛම්භිතා කිලෙසා’’ති පාඨො. න සමුදාචරන්තීති ඉති-සද්දො කාරණත්ථො. යස්මා න සමුදාචරන්ති, තස්මා තං නෙසං අසමුදාචාරං පච්චවෙක්ඛන්තස්සාති යොජනා. න හි කිලෙසෙ පච්චවෙක්ඛන්තස්ස බොජ්ඣඞ්ගුප්පත්ති යුත්තා, පසාදනීයෙසු ඨානෙසු පසාදසිනෙහාභාවෙන ලූඛහදයතාය ලූඛතා. සා තත්ථ ආදරගාරවාකරණෙන විඤ්ඤායතීති ආහ – ‘‘අසක්කච්චකිරියාය සංසූචිතලූඛභාවෙ’’ති.

පණීතභොජනසෙවනතාති පණීතසප්පායභොජනසෙවනතා. උතුඉරියාපථසුඛග්ගහණෙන සප්පායඋතුඉරියාපථග්ගහණං දට්ඨබ්බං. තඤ්හි තිවිධම්පි සප්පායං සෙවියමානං කායස්ස කල්යතාපාදනවසෙන චිත්තස්ස කල්යතං ආවහන්තං දුවිධායපි පස්සද්ධියා කාරණං හොති. අහෙතුකසත්තෙසු ලබ්භමානං සුඛදුක්ඛන්ති අයමෙකො අන්තො, ඉස්සරාදිවිසමහෙතුකන්ති පන අයං දුතියො. එතෙ උභො අන්තෙ අනුපගම්ම යථාසකං කම්මුනා හොතීති අයං මජ්ඣිමා පටිපත්ති. මජ්ඣත්තො පයොගො යස්ස සො මජ්ඣත්තපයොගො, තස්ස භාවො මජ්ඣත්තපයොගතා. අයඤ්හි සභාවාසාරද්ධතාය තංපස්සද්ධකායතාය කාරණං හොති, පස්සද්ධිද්වයං ආවහති. එතෙනෙව සාරද්ධකායපුග්ගලපරිවජ්ජනපස්සද්ධකායපුග්ගලසෙවනානං තදාවහනතා සංවණ්ණිතාති දට්ඨබ්බං.

වත්ථුවිසදකිරියා ඉන්ද්රියසමත්තප්පටිපාදනා ච පඤ්ඤාවහා වුත්තා, සමාධානාවහාපි තා හොන්ති. සමාධානාවහභාවෙනෙව පඤ්ඤාවහභාවතොති වුත්තං – ‘‘වත්ථුවිසදකිරියා…පෙ… වෙදිතබ්බා’’ති.

කාරණකොසල්ලභාවනාකොසල්ලානං නානන්තරියභාවතො රක්ඛනාකොසල්ලස්ස ච තංමූලකත්තා ‘‘නිමිත්තකුසලතා නාම කසිණනිමිත්තස්ස උග්ගහකුසලතා’’ඉච්චෙව වුත්තං. කසිණනිමිත්තස්සාති ච නිදස්සනමත්තං දට්ඨබ්බං. අසුභනිමිත්තාදිකස්සපි හි යස්ස කස්සචි ඣානුප්පත්තිනිමිත්තස්ස උග්ගහකොසල්ලං නිමිත්තකුසලතා එවාති. අතිසිථිලවීරියතාදීහීති ආදි-සද්දෙන පඤ්ඤාපයොගමන්දතං පයොගවෙකල්ලඤ්ච සඞ්ගණ්හාති. තස්ස පග්ගණ්හනන්ති තස්ස ලීනස්ස චිත්තස්ස ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගාදිසමුට්ඨාපනෙන ලයාපත්තිතො සමුද්ධරණං. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘යස්මිඤ්ච ඛො, භික්ඛවෙ, සමයෙ ලීනං චිත්තං හොති, කාලො තස්මිං සමයෙ ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය, කාලො වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය, කාලො පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය. තං කිස්ස හෙතු? ලීනං, භික්ඛවෙ, චිත්තං, තං එතෙහි ධම්මෙහි සුසමුට්ඨාපයං හොති. සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, පුරිසො පරිත්තං අග්ගිං උජ්ජාලෙතුකාමො අස්ස. සො තත්ථ සුක්ඛානි චෙව තිණානි පක්ඛිපෙය්ය, සුක්ඛානි ච ගොමයානි පක්ඛිපෙය්ය, සුක්ඛානි ච කට්ඨානි පක්ඛිපෙය්ය, මුඛවාතඤ්ච දදෙය්ය, න ච පංසුකෙන ඔකිරෙය්ය, භබ්බො නු ඛො සො පුරිසො පරිත්තං අග්ගිං උජ්ජාලෙතුන්ති? එවං, භන්තෙ’’ති (සං. නි. 5.234).

එත්ථ ච යථාසකං ආහාරවසෙන ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගාදීනං භාවනා සමුට්ඨාපනාති වෙදිතබ්බා, සා අනන්තරං විභාවිතා එව.

අච්චාරද්ධවීරියතාදීහීති ආදි-සද්දෙන පඤ්ඤාපයොගබලවතං පමොදුප්පිලාපනඤ්ච සඞ්ගණ්හාති. තස්ස නිග්ගණ්හනන්ති තස්ස උද්ධතස්ස චිත්තස්ස සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගාදිසමුට්ඨාපනෙන උද්ධතාපත්තිතො නිසෙධනං. වුත්තම්පි චෙතං භගවතා –

‘‘යස්මිඤ්ච ඛො, භික්ඛවෙ, සමයෙ උද්ධතං චිත්තං හොති, කාලො තස්මිං සමයෙ පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය, කාලො සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය, කාලො උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය. තං කිස්ස හෙතු? උද්ධතං, භික්ඛවෙ, චිත්තං, තං එතෙහි ධම්මෙහි සුවූපසමං හොති. සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, පුරිසො මහන්තං අග්ගික්ඛන්ධං නිබ්බාපෙතුකාමො අස්ස, සො තත්ථ අල්ලානි චෙව තිණානි පක්ඛිපෙය්ය, අල්ලානි ච ගොමයානි නික්ඛිපෙය්ය, අල්ලානි ච කට්ඨානි පක්ඛිපෙය්ය, මුඛවාතඤ්ච න දදෙය්ය, පංසුකෙන ච ඔකිරෙය්ය, භබ්බො නු ඛො සො පුරිසො මහන්තං අග්ගික්ඛන්ධං නිබ්බාපෙතුන්ති? එවං, භන්තෙ’’ති (සං. නි. 5.234).

එත්ථාපි යථාසකං ආහාරවසෙන පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගාදීනං භාවනා සමුට්ඨාපනාති වෙදිතබ්බා. තත්ථ පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනා වුත්තා එව, සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස වුච්චමානා, ඉතරස්ස අනන්තරං වක්ඛති.

පඤ්ඤාපයොගමන්දතායාති පඤ්ඤාබ්යාපාරස්ස අප්පකභාවෙන. යථා හි දානං අලොභප්පධානං, සීලං අදොසප්පධානං, එවං භාවනා අමොහප්පධානා. තත්ථ යදා පඤ්ඤා න බලවතී හොති, තදා භාවනා පුබ්බෙනාපරං විසෙසාවහා න හොති. අනභිසඞ්ගතො විය ආහාරො පුරිසස්ස, යොගිනො චිත්තස්ස අභිරුචිං න ජනෙති, තෙන තං නිරස්සාදං හොති. තථා භාවනාය සම්මදෙව අවීථිපටිපත්තියා උපසමසුඛං න වින්දති, තෙනපි චිත්තං නිරස්සාදං හොති. තෙන වුත්තං – ‘‘පඤ්ඤාපයොගමන්දතායා…පෙ… නිරස්සාදං හොතී’’ති. තස්ස සංවෙගුප්පාදනං පසාදුප්පාදනඤ්ච තිකිච්ඡනන්ති තං දස්සෙන්තො, ‘‘අට්ඨ සංවෙගවත්ථූනී’’තිආදිමාහ. තත්ථ ජාතිජරාබ්යාධිමරණානි යථාරහං සුගතියං දුග්ගතියඤ්ච හොන්තීති තදඤ්ඤමෙව පඤ්චවිධබන්ධනාදිඛුප්පිපාසාදිඅඤ්ඤමඤ්ඤවිහෙඨනාදිහෙතුකං අපායදුක්ඛං දට්ඨබ්බං. තයිදං සබ්බං තෙසං තෙසං සත්තානං පච්චුප්පන්නභවනිස්සිතං ගහිතන්ති අතීතෙ අනාගතෙ ච කාලෙ වට්ටමූලකදුක්ඛානි විසුං ගහිතානි . යෙ පන සත්තා ආහාරූපජීවිනො, තත්ථ ච උට්ඨානඵලූපජීවිනො, තෙසං අඤ්ඤෙහි අසාධාරණජීවිතදුක්ඛං අට්ඨමං සංවෙගවත්ථු ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. අයං වුච්චති සමයෙ සම්පහංසනතාති අයං භාවනාචිත්තස්ස සම්පහංසිතබ්බසමයෙ වුත්තනයෙනෙව සංවෙගජනනවසෙන චෙව පසාදුප්පාදනවසෙන ච සම්මදෙව පහංසනා, සංවෙගජනනපුබ්බකපසාදුප්පාදනෙන තොසනාති අත්ථො.

සම්මාපටිපත්තිං ආගම්මාති ලීනුද්ධච්චවිරහෙන සමථවීථිපටිපත්තියා ච සම්මා අවිසමං සම්මදෙව භාවනාපටිපත්තිං ආගම්ම. අලීනන්තිආදීසු කොසජ්ජපක්ඛියානං ධම්මානං අනධිමත්තතාය අලීනං, උද්ධච්චපක්ඛිකානං අනධිමත්තතාය අනුද්ධතං, පඤ්ඤාපයොගසම්පත්තියා උපසමසුඛාධිගමෙන ච අනිරස්සාදං, තතො එව ආරම්මණෙ සමප්පවත්තං සමථවීථිපටිපන්නං. අලීනානුද්ධතාහි වා ආරම්මණෙ සමප්පවත්තං, අනිරස්සාදතාය සමථවීථිපටිපන්නං. සමප්පවත්තියා වා අලීනං අනුද්ධතං, සමථවීථිපටිපත්තියා අනිරස්සාදන්ති දට්ඨබ්බං. තත්ථ අලීනතාය පග්ගහෙ, අනුද්ධතතාය නිග්ගහෙ, අනිරස්සාදතාය සම්පහංසනෙ න බ්යාපාරං ආපජ්ජති. අයං වුච්චති සමයෙ අජ්ඣුපෙක්ඛනතාති අයං අජ්ඣුපෙක්ඛිතබ්බසමයෙ භාවනාචිත්තස්ස පග්ගහනිග්ගහසම්පහංසනෙසු බ්යාවටතාසඞ්ඛාතං පටිපක්ඛං අභිභුය්ය අජ්ඣුපෙක්ඛනා වුච්චති. පටිපක්ඛවික්ඛම්භනතො විපස්සනාය අධිට්ඨානභාවූපගමනතො ච උපචාරජ්ඣානම්පි සමාධානකිච්චනිප්ඵත්තියා පුග්ගලස්ස සමාහිතභාවසාධනමෙවාති තත්ථ සමධුරභාවෙනාහ – ‘‘උපචාරං වා අප්පනං වා’’ති. එස උප්පජ්ජතීති එස සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො අනුප්පන්නො උප්පජ්ජති.

අනුරොධවිරොධප්පහානවසෙන මජ්ඣත්තභාවො උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස කාරණං තස්මිං සති සිජ්ඣනතො, අසති ච අසිජ්ඣනතො, සො ච මජ්ඣත්තභාවො විසයවසෙන දුවිධොති ආහ – ‘‘සත්තමජ්ඣත්තතා සඞ්ඛාරමජ්ඣත්තතා’’ති. තදුභයෙන ච විරුජ්ඣනං පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගභාවනාය එව දූරීකතන්ති අනුරුජ්ඣනස්සෙව පහානවිධිං දස්සෙතුං – ‘‘සත්තමජ්ඣත්තතා’’තිආදි වුත්තං. තෙනාහ – ‘‘සත්තසඞ්ඛාරකෙලායනපුග්ගලපරිවජ්ජනතා’’ති. උපෙක්ඛාය හි විසෙසතො රාගො පටිපක්ඛො. තථා චාහ – ‘‘උපෙක්ඛා රාගබහුලස්ස විසුද්ධිමග්ගො’’ති (විසුද්ධි. 1.269). ද්වීහාකාරෙහීති කම්මස්සකතාපච්චවෙක්ඛණං, අත්තසුඤ්ඤතාපච්චවෙක්ඛණන්ති, ඉමෙහි ද්වීහි කාරණෙහි. ද්වීහෙවාති අවධාරණං සඞ්ඛ්යාසමානතාදස්සනත්ථං. සඞ්ඛ්යා එව හෙත්ථ සමානා, න සඞ්ඛ්යෙය්යං සබ්බථා සමානන්ති. අස්සාමිකභාවො අනත්තනියතා. සති හි අත්තනි තස්ස කිඤ්චනභාවෙන චීවරං අඤ්ඤං වා කිඤ්චි අත්තනියං නාම සියා, සො පන කොචි නත්ථෙවාති අධිප්පායො. අනද්ධනියන්ති න අද්ධානක්ඛමං, න චිරට්ඨායී ඉත්තරං අනිච්චන්ති අත්ථො. තාවකාලිකන්ති තස්සෙව වෙවචනං.

මමායතීති මමත්තං කරොති, මමාති තණ්හාය පරිග්ගය්හ තිට්ඨති. ධනායන්තාති ධනං දබ්බං කරොන්තා.

419. සම්මාදස්සනලක්ඛණාති සම්මා අවිපරීතං අනිච්චාදිවසෙන දස්සනසභාවා. සම්මාඅභිනිරොපනලක්ඛණොති සම්මදෙව ආරම්මණෙ චිත්තස්ස අභිනිරොපනසභාවො. චතුරඞ්ගසමන්නාගතා වාචා ජනං සඞ්ගණ්හාතීති තබ්බිපක්ඛවිරතිසභාවා සම්මාවාචා භෙදකරමිච්ඡාවාචාපහානෙන ජනෙ සම්පයුත්තෙ ච පරිග්ගණ්හනකිච්චවතී හොතීති ‘‘පරිග්ගහලක්ඛණා’’ති වුත්තා. විසංවාදනාදිකිච්චතාය හි ලූඛානං අපරිග්ගාහකානං මුසාවාදාදීනං පටිපක්ඛභූතා සිනිද්ධභාවෙන පරිග්ගහණසභාවා සම්මාජප්පනකිච්චා සම්මාවාචා තප්පච්චයසුභාසිතසම්පටිග්ගාහකෙ ජනෙ සම්පයුත්තධම්මෙ ච පරිග්ගණ්හන්තී පවත්තතීති පරිග්ගහලක්ඛණා. යථා චීවරකම්මාදිප්පයොගසඞ්ඛාතො කම්මන්තො කාතබ්බං චීවරරජනාදිකං සමුට්ඨාපෙති නිප්ඵාදෙති, තංතංකිරියානිප්ඵාදකො වා චෙතනාසඞ්ඛාතො කම්මන්තො හත්ථචලනාදිකං කිරියං සමුට්ඨාපෙති, එවං සාවජ්ජකත්තබ්බකිරියාසමුට්ඨාපකමිච්ඡාකම්මන්තප්පහානෙන සම්මාකම්මන්තො නිරවජ්ජස්ස කත්තබ්බස්ස නිරවජ්ජාකාරෙන සමුට්ඨාපනකිච්චවා හොතීති ආහ – ‘‘සම්මාසමුට්ඨාපනලක්ඛණො’’ති. සම්පයුත්තධම්මානං වා උක්ඛිපනං සමුට්ඨාපනං කායිකකිරියාය භාරුක්ඛිපනං විය. සම්මාවොදාපනලක්ඛණොති ජීවමානස්ස පුග්ගලස්ස, සම්පයුත්තධම්මානං වා ජීවිතින්ද්රියවුත්තියා, ආජීවස්සෙව වා සම්මදෙව සොධනං වොදාපනං ලක්ඛණං එතස්සාති සම්මාවොදාපනලක්ඛණො. අථ වා කායවාචානං ඛන්ධසන්තානස්ස ච සංකිලෙසභූතමිච්ඡාආජීවප්පහානෙන සම්මාආජීවො ‘‘වොදාපනලක්ඛණො’’ති වුත්තො. සම්මාවායාමසතිසමාධීසු වත්තබ්බං හෙට්ඨා වුත්තමෙව.

පඤ්ඤාය කුසලානං ධම්මානං පුබ්බඞ්ගමභාවතො සබ්බෙපි අකුසලා ධම්මා තස්සා පටිපක්ඛාවාති වුත්තං – ‘‘අඤ්ඤෙහිපි අත්තනො පච්චනීකකිලෙසෙහි සද්ධි’’න්ති. අථ වා අත්තනො පච්චනීකකිලෙසා දිට්ඨෙකට්ඨා අවිජ්ජාදයො පඤ්ඤාය උජුපච්චනීකභාවතො. පස්සතීති පස්සන්තී විය හොති විබන්ධාභාවතො. තෙනාහ – ‘‘තප්පටිච්ඡාදක…පෙ… අසම්මොහතො’’ති. සම්මාසඞ්කප්පාදීනං මිච්ඡාසඞ්කප්පාදයො උජුවිපච්චනීකාති ආහ – ‘‘සම්මාසඞ්කප්පාදයො…පෙ… පජහන්තී’’ති. තථෙවාති ඉමිනා අත්තනො පච්චනීකකිලෙසෙහි සද්ධින්ති ඉමමත්ථං අනුකඩ්ඪති. විසෙසතොති සම්මාදිට්ඨියා වුත්තකිච්චතො විසෙසෙන. එත්ථාති එතෙසු සම්මාසඞ්කප්පාදීසු.

එසා සම්මාදිට්ඨි නාමාති ලොකියං ලොකුත්තරඤ්ච එකජ්ඣං කත්වා වදති මිස්සකතාභාවතො . තෙනාහ – ‘‘පුබ්බභාගෙ’’තිආදි. එකාරම්මණා නිබ්බානාරම්මණත්තා. කිච්චතොති පුබ්බභාගෙ දුක්ඛාදීහි ඤාණෙහි කාතබ්බකිච්චස්ස ඉධ නිප්ඵත්තිතො, ඉමස්සෙව වා ඤාණස්ස දුක්ඛාදිප්පකාසනකිච්චතො. චත්තාරි නාමානි ලභති දුක්ඛපරිඤ්ඤාදිචතුකිච්චසාධනතො. තීණි නාමානි ලභති කාමසඞ්කප්පාදිප්පහානකිච්චනිප්ඵත්තිතො. සික්ඛාපදවිභඞ්ගෙ (විභ. 703 ආදයො) ‘‘විරතිචෙතනා තංසම්පයුත්තා ච ධම්මා සික්ඛාපදානී’’ති වුත්තානි, තත්ථ පධානානං විරතිචෙතනානං වසෙන ‘‘විරතියොපි හොන්ති චෙතනාදයොපී’’ති ආහ. ‘‘සම්මා වදති එතායා’’තිආදිනා අත්ථසම්භවතො සම්මාවාචාදයො තයො විරතියොපි හොන්ති චෙතනාදයොපි. මුසාවාදාදීහි විරමණකාලෙ විරතියො, සුභාසිතාදිවාචාභාසනාදිකාලෙ චෙතනාදයො යොජෙතබ්බා. මග්ගක්ඛණෙ පන විරතියොව මග්ගලක්ඛණප්පත්තිතො. න හි චෙතනා නිය්යානසභාවා. අථ වා එකස්ස ඤාණස්ස දුක්ඛාදිඤාණතා විය එකාය විරතියා මුසාවාදාදිවිරතිභාවො විය ච එකාය චෙතනාය සම්මාවාචාදිකිච්චත්තයසාධනසභාවා සම්මාවාචාදිභාවාසිද්ධිතො ‘‘මග්ගක්ඛණෙ විරතියොවා’’ති වුත්තං.

චත්තාරි නාමානි ලභතීති චතුසම්මප්පධානචතුසතිපට්ඨානවසෙන ලභති. මග්ගක්ඛණෙති ආනෙත්වා සම්බන්ධො. පුබ්බභාගෙපි මග්ගක්ඛණෙපි සම්මාසමාධි එවාති යදිපි සමාධිඋපකාරකානං අභිනිරොපනානුමජ්ජනසම්පියායනබ්රූහනසන්තසුඛානං විතක්කාදීනං වසෙන චතූහි ඣානෙහි සම්මාසමාධි විභත්තො, තථාපි වායාමො විය අනුප්පන්නාකුසලානුප්පාදනාදිචතුවායාමකිච්චං, සති විය ච අසුභාසුඛානිච්චානත්තෙසු කායාදීසු සුභාදිසඤ්ඤාපහානලක්ඛණං චතුසතිකිච්චං, එකො සමාධි චතුජ්ඣානසමාධිකිච්චං න සාධෙතීති පුබ්බභාගෙපි පඨමජ්ඣානසමාධි, පඨමජ්ඣානසමාධි එව මග්ගක්ඛණෙපි, තථා පුබ්බභාගෙපි චතුත්ථජ්ඣානසමාධි, චතුත්ථජ්ඣානසමාධි එව මග්ගක්ඛණෙපීති අත්ථො.

‘‘කිං පනායං මග්ගධම්මානං දෙසනානුක්කමො, කෙවලං වාචාය කමවත්තිනිභාවතො, උදාහු කඤ්චි විසෙසං උපාදායා’’ති විචාරණායං කඤ්චි විසෙසං උපාදායාති දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘ඉමෙසූ’’තිආදි. තත්ථ භාවනානුභාවා හිතඵලාය සාතිසයං තික්ඛවිසදභාවප්පත්තියා අච්ඡරියබ්භුතසමත්ථතායොගෙන සබ්බසො පටිපක්ඛවිධමනෙන යාථාවතො ධම්මසභාවබොධනෙන ච සම්මාදිට්ඨියා බහුකාරතා වෙදිතබ්බා. තෙනාහ – ‘‘අයං හී’’තිආදි.

තස්සාති සම්මාදිට්ඨියා. බහුකාරොති ධම්මසම්පටිවෙධෙ බහූපකාරො. ඉදානි තමත්ථං උපමාහි විභාවෙතුං, ‘‘යථා හී’’තිආදි වුත්තං.

වචීභෙදස්ස කාරකො විතක්කො සාවජ්ජානවජ්ජවචීභෙදනිවත්තනප්පවත්තනාකාරාය සම්මාවාචායපි උපකාරකො එවාති ආහ – ‘‘ස්වායං…පෙ… සම්මාවාචායපි උපකාරකො’’ති. සම්මාසඞ්කප්පො හි සච්චවාචාය විරතිවාචායපි විසෙසපච්චයො මිච්ඡාසඞ්කප්පතදෙකට්ඨකිලෙසප්පහානතො.

සංවිදහිත්වාතිආදීසු සම්මා විදහනං කම්මන්තප්පයොජනඤ්ච එකන්තානවජ්ජවචීකායකම්මවසෙන ඉච්ඡිතබ්බන්ති විරතිවාචාවසෙන සංවිදහනං විරතිකම්මන්තස්සෙව පයොජනඤ්ච නිදස්සිතන්ති දට්ඨබ්බං. එවං හිස්ස සම්මාවාචාය සම්මාකම්මන්තස්සාපි බහුකාරතා ජොතිතා සියා. වචීභෙදනියාමිකා හි වචීදුච්චරිතවිරති කායිකකිරියනියාමිකාය කායදුච්චරිතවිරතියා උපකාරිකා. තථා හි විසංවාදනාදිමිච්ඡාවාචතො අවිරතො මිච්ඡාකම්මන්තතොපි න විරමතෙව. යථාහ – ‘‘එකං ධම්මං අතීතස්ස…පෙ… නත්ථි පාපං අකාරිය’’න්ති. තස්මා අවිසංවාදනාදිසම්මාවාචාය ඨිතො සම්මාකම්මන්තම්පි පූරෙතියෙවාති වචීදුච්චරිතවිරති කායදුච්චරිතවිරතියා උපකාරිකා.

යස්මා ආජීවපාරිසුද්ධි නාම දුස්සීල්යප්පහානපුබ්බිකා, තස්මා සම්මාවාචාකම්මන්තානන්තරං සම්මාආජීවො දෙසිතොති දස්සෙතුං – ‘‘චතුබ්බිධං පනා’’තිආදි වුත්තං. එත්තාවතාති පරිසුද්ධසීලාජීවිකාමත්තෙන. ඉදං වීරියන්ති චතුසම්මප්පධානවීරියං.

වීරියාරම්භොපි සම්මාසතිපරිග්ගහිතො එව නිබ්බානාවහො, න කෙවලොති දස්සෙතුං – ‘‘තතො’’තිආදි වුත්තං. සූපට්ඨිතාති බහිද්ධාවික්ඛෙපං පහාය සුට්ඨු උපට්ඨිතා කාතබ්බා. සමාධිස්ස උපකාරධම්මා නාම යථාවුත්තවත්ථුවිසදකිරියාදයො. තප්පටිපක්ඛතො අනුපකාරධම්මා වෙදිතබ්බා. ගතියොති නිප්ඵත්තියො. සමන්වෙසිත්වාති සම්මා පරියෙසිත්වා.

427. යථා ඉත්ථීසු කථා පවත්තා අධිත්ථීති වුච්චති, එවං අත්තානං අධිකිච්ච පවත්තා අජ්ඣත්තං. ‘‘එවං පවත්තමානා මයං ‘අත්තා’ති ගහණං ගමිස්සාමා’’ති ඉමිනා විය අධිප්පායෙන අත්තානං අධිකිච්ච උද්දිස්ස පවත්තා සත්තසන්තතිපරියාපන්නා අජ්ඣත්තං. තස්මිං අජ්ඣත්තරූපෙ, අත්තනො කෙසාදිවත්ථුකෙ කසිණරූපෙති අත්ථො. පරිකම්මවසෙන අජ්ඣත්තංරූපසඤ්ඤීති පරිකම්මකරණවසෙන අජ්ඣත්තං රූපසඤ්ඤී, න අප්පනාවසෙන. න හි පටිභාගනිමිත්තාරම්මණා අප්පනා අජ්ඣත්තවිසයා සම්භවති. තං පන අජ්ඣත්තං පරිකම්මවසෙන ලද්ධං කසිණනිමිත්තං අවිසුද්ධමෙව හොති, න බහිද්ධා පරිකම්මවසෙන ලද්ධං විය විසුද්ධං. තෙනාහ – ‘‘තං පනා’’තිආදි.

යස්සෙවං පරිකම්මං අජ්ඣත්තං උප්පන්නන්ති යස්ස පුග්ගලස්ස එවං වුත්තප්පකාරෙන අජ්ඣත්තං පරිකම්මං ජාතං. නිමිත්තං පන බහිද්ධාති පටිභාගනිමිත්තං සසන්තතිපරියාපන්නං න හොතීති බහිද්ධා. පරිත්තානීති යථාලද්ධානි සුප්පසරාවමත්තානි. තෙනාහ – ‘‘අවඩ්ඪිතානී’’ති. පරිත්තවසෙනෙවාති වණ්ණවසෙන ආභොගෙ විජ්ජමානෙපි පරිත්තවසෙනෙව ඉදං අභිභායතනං වුත්තං පරිත්තතා හෙත්ථ අභිභවනස්ස කාරණං. වණ්ණාභොගෙ සතිපි අසතිපි අභිභවතීති අභිභු, පරිකම්මං, ඤාණං වා. අභිභු ආයතනං එතස්සාති අභිභායතනං, ඣානං. අභිභවිතබ්බං වා ආරම්මණසඞ්ඛාතං ආයතනං එතස්සාති අභිභායතනං. අථ වා ආරම්මණාභිභවනතො අභිභු ච තං ආයතනඤ්ච යොගිනො සුඛවිසෙසානං අධිට්ඨානභාවතො මනායතනධම්මායතනභාවතො චාති සසම්පයුත්තජ්ඣානං අභිභායතනං. අභිභායතනභාවනා නාම තික්ඛපඤ්ඤස්සෙව සම්භවති, න ඉතරස්සාති ආහ – ‘‘ඤාණුත්තරිකො පුග්ගලො’’ති. අභිභවිත්වා සමාපජ්ජතීති එත්ථ අභිභවනං සමාපජ්ජනඤ්ච උපචාරජ්ඣානාධිගමනසමනන්තරමෙව අප්පනාඣානුප්පාදනන්ති ආහ – ‘‘සහ නිමිත්තුප්පාදෙනෙවෙත්ථ අප්පනං පාපෙතී’’ති. සහ නිමිත්තුප්පාදෙනාති ච අප්පනාපරිවාසාභාවස්ස ලක්ඛණවචනමෙතං. යො ඛිප්පාභිඤ්ඤොති වුච්චති, තතොපි ඤාණුත්තරස්සෙව අභිභායතනභාවනා. එත්ථාති එතස්මිං නිමිත්තෙ. අප්පනං පාපෙතීති භාවනාඅප්පනං නෙති.

එත්ථ ච කෙචි ‘‘උප්පන්නෙ උපචාරජ්ඣානෙ තං ආරබ්භ යෙ හෙට්ඨිමන්තෙන ද්වෙ තයො ජවනවාරා පවත්තන්ති, තෙ උපචාරජ්ඣානපක්ඛිකා එව, තදනන්තරං භවඞ්ගපරිවාසෙන උපචාරසෙවනාය ච විනා අප්පනා හොති, සහ නිමිත්තුප්පාදෙනෙව අප්පනං පාපෙතී’’ති වදන්ති, තං තෙසං මතිමත්තං. න හි පාරිවාසිකපරිකම්මෙන අප්පනාවාරො ඉච්ඡිතො, නාපි මහග්ගතප්පමාණජ්ඣානෙසු විය උපචාරජ්ඣානෙ එකන්තතො පච්චවෙක්ඛණා ඉච්ඡිතබ්බා. තස්මා උපචාරජ්ඣානාධිගමතො පරං කතිපයභවඞ්ගචිත්තාවසානෙ අප්පනං පාපුණන්තො ‘‘සහ නිමිත්තුප්පාදෙනෙවෙත්ථ අප්පනං පාපෙතී’’ති වුත්තො. සහ නිමිත්තුප්පාදෙනාති ච අධිප්පායිකමිදං වචනං, න නීතත්ථං, තත්ථ අධිප්පායො වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. න අන්තොසමාපත්තියං තදා තථාරූපස්ස ආභොගස්ස අසම්භවතො. සමාපත්තිතො වුට්ඨිතස්ස ආභොගො පුබ්බභාගභාවනාවසෙන ඣානක්ඛණෙ පවත්තං අභිභවනාකාරං ගහෙත්වා පවත්තොති දට්ඨබ්බං. අභිධම්මට්ඨකථායං පන ‘‘ඉමිනාස්ස පුබ්බාභොගො කථිතො’’ති වුත්තං. අන්තොසමාපත්තියං තදා තථා ආභොගාභාවෙ කස්මා ඣානසඤ්ඤායපීති වුත්තන්ති ආහ – ‘‘අභිභවසඤ්ඤා හිස්ස අන්තොසමාපත්තියම්පි අත්ථී’’ති.

වඩ්ඪිතප්පමාණානීති විපුලප්පමාණානීති අත්ථො, න එකඞ්ගුලද්වඞ්ගුලාදිවඩ්ඪිං පාපිතානි තථා වඩ්ඪනස්සෙවෙත්ථ අසම්භවතො. තෙනාහ – ‘‘මහන්තානී’’ති. භත්තවඩ්ඪිතකන්ති භුඤ්ජනභාජනෙ වඩ්ඪෙත්වා දින්නං භත්තං, එකාසනෙ පුරිසෙන භුඤ්ජිතබ්බභත්තතො උපඩ්ඪභත්තන්ති අත්ථො.

රූපෙ සඤ්ඤා රූපසඤ්ඤා, සා අස්ස අත්ථීති රූපසඤ්ඤී, න රූපසඤ්ඤී අරූපසඤ්ඤී. සඤ්ඤාසීසෙන ඣානං වදති. රූපසඤ්ඤාය අනුප්පාදනමෙවෙත්ථ අලාභිතා. බහිද්ධාව උප්පන්නන්ති බහිද්ධාවත්ථුස්මිංයෙව උප්පන්නං. එත්ථ ච –

‘‘අජ්ඣත්තං රූපසඤ්ඤී බහිද්ධා රූපානි පස්සති පරිත්තානි සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානි. අජ්ඣත්තං රූපසඤ්ඤී බහිද්ධා රූපානි පස්සති අප්පමාණානි සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානි . අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤී බහිද්ධා රූපානි පස්සති පරිත්තානි සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානි. අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤී බහිද්ධා රූපානි පස්සති අප්පමාණානි සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානී’’ති (දී. නි. 3.338, 358; අ. නි. 8.65; 10.29) –

එවමිධ චත්තාරි අභිභායතනානි ආගතානි. අභිධම්මෙ (ධ. ස. 244-245) පන ‘‘අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤී බහිද්ධා රූපානි පස්සති පරිත්තානි සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානි, අප්පමාණානි සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානී’’ති එවමාගතානි. තත්ථ ච කාරණං අභිධම්මට්ඨකථායං වුත්තමෙව. තථා හි වුත්තං අට්ඨසාලිනියං (ධ. ස. අට්ඨ. 204) –

‘‘කස්මා පන යථා සුත්තන්තෙ ‘අජ්ඣත්තං රූපසඤ්ඤී එකො බහිද්ධා රූපානි පස්සති පරිත්තානී’තිආදි වුත්තං, එවං අවත්වා ඉධ චතූසුපි අභිභායතනෙසු අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤිතාව වුත්තාති. අජ්ඣත්තරූපානං අනභිභවනීයතො. තත්ථ වා හි ඉධ වා බහිද්ධා රූපානෙව අභිභවිතබ්බානි, තස්මා තානි නියමතො වත්තබ්බානී’’ති.

තත්රාපි ඉධපි වුත්තානි ‘‘අජ්ඣත්තං රූපසඤ්ඤී අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤීති ඉදං පන සත්ථු දෙසනාවිලාසමත්තමෙවා’’ති. අයං පනෙත්ථ අධිප්පායො – ඉධ වණ්ණාභොගරහිතානි සහිතානි ච සබ්බානි පරිත්තානි සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානි අභිභුය්යාති. පරියායකථා හි සුත්තන්තදෙසනාති. අභිධම්මෙ පන නිප්පරියායදෙසනත්තා වණ්ණාභොගරහිතානි විසුං වුත්තානි, තථා සහිතානි. අත්ථි හි උභයත්ථ අභිභවනවිසෙසොති. තථා ඉධ පරියායදෙසනත්තා විමොක්ඛානම්පි අභිභවනපරියායො අත්ථීති ‘‘අජ්ඣත්තං රූපසඤ්ඤී’’තිආදිනා පඨමදුතියඅභිභායතනෙසු පඨමවිමොක්ඛො, තතියචතුත්ථඅභිභායතනෙසු දුතියවිමොක්ඛො, වණ්ණාභිභායතනෙසු තතියවිමොක්ඛො ච අභිභවනපත්තිතො සඞ්ගහිතො. අභිධම්මෙ පන නිප්පරියායදෙසනත්තා විමොක්ඛාභිභායතනානි අසඞ්කරතො දෙසෙතුං විමොක්ඛෙ වජ්ජෙත්වා අභිභායතනානි කථිතානි. සබ්බානි ච විමොක්ඛකිච්චානි ඣානානි විමොක්ඛදෙසනායං වුත්තානි. තදෙතං ‘‘අජ්ඣත්තං රූපසඤ්ඤී’’ති ආගතස්ස අභිභායතනද්වයස්ස අභිධම්මෙ අභිභායතනෙසු අවචනතො ‘‘රූපී රූපානි පස්සතී’’තිආදීනඤ්ච සබ්බවිමොක්ඛකිච්චසාධාරණවචනභාවතො වවත්ථානං කතන්ති විඤ්ඤායති.

අජ්ඣත්තරූපානංඅනභිභවනීයතොති ඉදං අභිධම්මෙ කත්ථචිපි ‘‘අජ්ඣත්තරූපානි පස්සතී’’ති අවත්වා සබ්බත්ථ යං වුත්තං – ‘‘බහිද්ධා රූපානි පස්සතී’’ති, තස්ස කාරණවචනං. තෙන යං අඤ්ඤහෙතුකං සුත්තන්තෙ ‘‘බහිද්ධා රූපානි පස්සතී’’ති වචනං, තං තෙන හෙතුනා වුත්තං. යං පන දෙසනාවිලාසහෙතුකං අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤිතාය එව අභිධම්මෙ වචනං, න තස්ස අඤ්ඤං කාරණං මග්ගිතබ්බන්ති දස්සෙති. අජ්ඣත්තරූපානං අනභිභවනීයතා ච තෙසං බහිද්ධාරූපානං විය අවිභූතත්තා. දෙසනාවිලාසො ච යථාවුත්තවවත්ථානවසෙන වෙදිතබ්බො වෙනෙය්යජ්ඣාසයවසෙන විජ්ජමානපරියායකථනභාවතො. දෙසනාවිලාසො හි නාම වෙනෙය්යජ්ඣාසයානුරූපං විජ්ජමානස්ස ච පරියායස්ස විභාවනං, න යස්ස කස්සචි, තස්මා ‘‘ඉධ පරියායදෙසනත්තා’’තිආදිනා වුත්තප්පකාරං වවත්ථානං දෙසනාවිලාසනිබන්ධනන්ති දට්ඨබ්බං.

සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානීති එතෙනෙව සිද්ධත්තා න නීලාදිඅභිභායතනානි වත්තබ්බානීති චෙ? න නීලාදීසු කතාධිකාරානං නීලාදිභාවස්සෙව අභිභවනකාරණත්තා. න හි තෙසං පරිසුද්ධාපරිසුද්ධවණ්ණානං පරිත්තතා අප්පමාණතා වා අභිභවනකාරණං, අථ ඛො නීලාදිභාවො එවාති. එතෙසු ච පරිත්තාදිකසිණරූපෙසු යංයංචරිතස්ස ඉමානි අභිභායතනානි ඉජ්ඣන්ති, තං දස්සෙතුං – ‘‘ඉමෙසු පනා’’තිආදි වුත්තං.

සබ්බසඞ්ගාහිකවසෙනාති නීලවණ්ණනීලනිදස්සනනීලනිභාසානං සාධාරණවසෙන. වණ්ණවසෙනාති සභාවවණ්ණවසෙන. නිදස්සනවසෙනාති පස්සිතබ්බතාවසෙන, චක්ඛුවිඤ්ඤාණවීථියා ගහෙතබ්බතාවසෙන . ඔභාසවසෙනාති සප්පභාසතාය අවභාසනවසෙන. වණ්ණධාතුයා වාති අඤ්ජනරජතවත්ථාදිවණ්ණධාතුයා. ලොකියානෙව රූපාවචරජ්ඣානභාවතො.

435. රූපීති එත්ථ යෙනායං සසන්තතිපරියාපන්නෙන රූපෙන සමන්නාගතො, තං යස්ස ඣානස්ස හෙතුභාවෙන විසිට්ඨරූපං හොති. යෙන විසිට්ඨෙන රූපීති වුච්චෙය්ය, තදෙව සසන්තතිපරියාපන්නරූපනිමිත්තං ඣානං. ඉධ පන පරමත්ථතො රූපිභාවසාධකන්ති ආහ – ‘‘අජ්ඣත්තං කෙසාදීසූ’’තිආදි. රූපජ්ඣානං රූපන්ති උත්තරපදලොපෙන වුත්තං – ‘‘රූපූපපත්තියා’’තිආදීසු (ධ. ස. 160-161, 185-190 ආදයො, 244-245 ආදයො; විභ. 625) විය.

සුභන්ත්වෙවඅධිමුත්තො හොතීති අයං තතියවිමොක්ඛො. ඉධ සුපරිසුද්ධනීලාදිවණ්ණකසිණජ්ඣානවසෙන වුත්තොති දස්සෙත්වා ඉදානි පටිසම්භිදාපාළියං තස්ස බ්රහ්මවිහාරජ්ඣානවසෙන ආගතභාවං දස්සෙතුං – ‘‘පටිසම්භිදාමග්ගෙ පනා’’තිආදි ආරද්ධං. ඉධ පන උපරිපාළියංයෙව බ්රහ්මවිහාරානං ආගතත්තා තං නයං පටික්ඛිපිත්වා පරිසුද්ධනීලාදිවණ්ණකසිණවසෙනෙව සුභවිමොක්ඛො අනුඤ්ඤාතො.

443. පරිකම්මපථවියාපීති අකතාය වා කතාය වා දළ්හමණ්ඩලාදිසඞ්ඛාතපරිකම්මපථවියාපි. උග්ගහනිමිත්තාදීනං පථවීකසිණන්ති නාමං නිස්සිතෙ නිස්සයවොහාරවසෙන වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං, යථා ‘‘මඤ්චා උක්කුට්ඨිං කරොන්තී’’ති.

සීලානීති පාතිමොක්ඛසංවරාදීනි චත්තාරි සීලානි. සොධෙත්වාති අනාපජ්ජනෙන ආපන්නවුට්ඨාපනෙන කිලෙසෙහි අප්පටිපීළනෙන ච විසොධෙත්වා. තිවිධඤ්හි සීලස්ස විසොධනං නාම – අනාපජ්ජනං ආපන්නවුට්ඨාපනං කිලෙසෙහි ච අප්පටිපීළනන්ති. කම්මට්ඨානභාවනං පරිබුන්ධෙති උපරොධෙති පවත්තිතුං න දෙතීති පලිබොධො රකාරස්ස ලකාරං කත්වා, පරිබන්ධොති අත්ථො. උපච්ඡින්දිත්වාති සමාපන්නෙන සඞ්ගාහණෙන වා උපරුන්ධිත්වා, අපලිබොධං කත්වාති අත්ථො. කල්යාණමිත්තං උපසඞ්කමිත්වාති –

‘‘පියො ගරු භාවනීයො, වත්තා ච වචනක්ඛමො;

ගම්භීරඤ්ච කථං කත්තා, නො චට්ඨානෙ නියොජකො’’ති. (අ. නි. 7.37) –

එවමාදිගුණසමන්නාගතං එකන්තහිතෙසිං වුද්ධිපක්ඛෙ ඨිතං කල්යාණමිත්තං උපසඞ්කමිත්වා.

අනනුරූපංවිහාරන්ති අට්ඨාරසන්නං දොසානං අඤ්ඤතරෙන සමන්නාගතං. වුත්තඤ්හෙතං අට්ඨකථාසු –

‘‘මහාවාසං නවාවාසං, ජරාවාසඤ්ච පන්ථනිං;

සොණ්ඩිං පණ්ණඤ්ච පුප්ඵඤ්ච, ඵලං පත්ථිතමෙව ච.

‘‘නගරං දාරුනා ඛෙත්තං, විසභාගෙන පට්ටනං;

පච්චන්තසීමා සප්පායං, යත්ථ මිත්තො න ලබ්භති.

‘‘අට්ඨාරසෙතානි ඨානානි, ඉති විඤ්ඤාය පණ්ඩිතො;

ආරකා පරිවජ්ජෙය්ය, මග්ගං සප්පටිභයං යථා’’ති. (විසුද්ධි. 1.52);

අනුරූපෙති ගොචරගාමතො නාතිදූරනච්චාසන්නතාදීහි පඤ්චහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතෙ. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, සෙනාසනං පඤ්චඞ්ගසමන්නාගතං හොති? ඉධ, භික්ඛවෙ, සෙනාසනං නාතිදූරං හොති නච්චාසන්නං ගමනාගමනසම්පන්නං දිවා අප්පාකිණ්ණං රත්තිං අප්පසද්දං අප්පනිග්ඝොසං අප්පඩංසමකසවාතාතපසරීසපසම්ඵස්සං. තස්මිං ඛො පන සෙනාසනෙ විහරන්තස්ස අප්පකසිරෙන උප්පජ්ජන්ති චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරා. තස්මිං ඛො පන සෙනාසනෙ ථෙරා භික්ඛූ විහරන්ති බහුස්සුතා ආගතාගමා ධම්මධරා විනයධරා මාතිකාධරා. තෙ කාලෙන කාලං උපසඞ්කමිත්වා පරිපුච්ඡති පරිපඤ්හති ‘ඉදං, භන්තෙ, කථං ඉමස්ස කො අත්ථො’ති. තස්ස තෙ ආයස්මන්තො අවිවටඤ්චෙව විවරන්ති, අනුත්තානීකතඤ්ච උත්තානිං කරොන්ති, අනෙකවිහිතෙසු ච කඞ්ඛාඨානියෙසු ධම්මෙසු කඞ්ඛං පටිවිනොදෙන්ති. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, සෙනාසනං පඤ්චඞ්ගසමන්නාගතං හොතී’’ති (අ. නි. 10.11).

එත්ථ ච නාතිදූරං නච්චාසන්නං ගමනාගමනසම්පන්නන්ති එකං අඞ්ගං, දිවා අප්පාකිණ්ණං රත්තිං අප්පසද්දං අප්පනිග්ඝොසන්ති එකං, අප්පඩංසමකසවාතාතපසරීසපසම්ඵස්සන්ති එකං, තස්මිං ඛො පන සෙනාසනෙ විහරන්තස්ස…පෙ… පරික්ඛාරාති එකං, තස්මිං ඛො පන සෙනාසනෙ ථෙරා…පෙ… කඞ්ඛං පටිවිනොදෙන්තීති එකන්ති එවං පඤ්චඞ්ගානි වෙදිතබ්බානි.

ඛුද්දකපලිබොධංඋපච්ඡින්දිත්වාති දීඝකෙසනඛලොමානං ඡෙදනෙන චීවරකම්මචීවරරජනපත්තපචනමඤ්චපීඨාදිසොධනවසෙන ඛුද්දකපලිබොධං උපච්ඡින්දිත්වා.

453. උද්ධුමාතකාදීසූති එත්ථ ආදි-සද්දෙන විනීලකවිපුබ්බකවිච්ඡිද්දකවික්ඛායිතකහතවික්ඛිත්තකලොහිතකපුළවකඅට්ඨිකානං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. තත්ථ භස්තා විය වායුනා උද්ධං ජීවිතපරියාදානා යථානුක්කමං සමුග්ගතෙන සූනභාවෙන ධුමාතත්තා උද්ධුමාතං, උද්ධුමාතමෙව උද්ධුමාතකං, පටිකූලත්තා වා කුච්ඡිතං උද්ධුමාතන්ති උද්ධුමාතකං, තථාරූපස්ස ඡවසරීරස්සෙතං අධිවචනං. විනීලං වුච්චති විපරිභින්නනීලවණ්ණං, විනීලමෙව විනීලකං, පටිකූලත්තා වා කුච්ඡිතං විනීලන්ති විනීලකං, මංසුස්සදට්ඨානෙසු රත්තවණ්ණස්ස , පුබ්බසන්නිචයට්ඨානෙසු සෙතවණ්ණස්ස, යෙභුය්යෙන ච නීලවණ්ණස්ස නිලට්ඨානෙ නීලසාටකපාරුතස්සෙව ඡවසරීරස්සෙතං අධිවචනං. පරිභින්නට්ඨානෙසු විස්සන්දමානපුබ්බං විපුබ්බං, විපුබ්බමෙව විපුබ්බකං, පටිකූලත්තා වා කුච්ඡිතං විපුබ්බන්ති විපුබ්බකං, තථාරූපස්ස ඡවසරීරස්සෙතං අධිවචනං. විච්ඡිද්දං වුච්චති ද්විධා ඡින්දනෙන අපධාරිතං, විච්ඡිද්දමෙව විච්ඡිද්දකං, පටිකූලත්තා වා කුච්ඡිතං විච්ඡිද්දන්ති විච්ඡිද්දකං, වෙමජ්ඣෙ ඡින්නස්ස ඡවසරීරස්සෙතං අධිවචනං. ඉතො ච එත්තො ච විවිධාකාරෙන සොණසිඞ්ගාලාදීහි ඛායිතං වික්ඛායිතං, වික්ඛායිතමෙව වික්ඛායිතකං, පටිකූලත්තා වා කුච්ඡිතං වික්ඛායිතන්ති වික්ඛායිතකං, තථාරූපස්ස ඡවසරීරස්සෙතං අධිවචනං.

විවිධා ඛිත්තං වික්ඛිත්තං, වික්ඛිත්තමෙව වික්ඛිත්තකං, පටිකූලත්තා වා කුච්ඡිතං වික්ඛිත්තන්ති වික්ඛිත්තකං, අඤ්ඤෙන හත්ථං, අඤ්ඤෙන පාදං, අඤ්ඤෙන සීසන්ති එවං තතො තතො වික්ඛිත්තස්ස ඡවසරීරස්සෙතං අධිවචනං. හතඤ්ච තං පුරිමනයෙනෙව වික්ඛිත්තකඤ්චාති හතවික්ඛිත්තකං, කාකපදාකාරෙන අඞ්ගපච්චඞ්ගෙසු සත්ථෙන හනිත්වා වුත්තනයෙනෙව වික්ඛිත්තස්ස ඡවසරීරස්සෙතං අධිවචනං. ලොහිතං කිරති වික්ඛිපති ඉතො චිතො ච පග්ඝරතීති ලොහිතකං, පග්ඝරිතලොහිතමක්ඛිතස්ස ඡවසරීරස්සෙතං අධිවචනං. පුළවා වුච්චන්ති කිමයො, පුළවෙ කිරතීති පුළවකං, කිමිපරිපුණ්ණස්ස ඡවසරීරස්සෙතං අධිවචනං. අට්ඨියෙව අට්ඨිකං, පටිකූලත්තා වා කුච්ඡිතං අට්ඨීති අට්ඨිකං, අට්ඨිසඞ්ඛලිකායපි එකට්ඨිකස්සපි එතං අධිවචනං. ඉමෙසු දසසු අසුභෙසු පඨමජ්ඣානමෙව උප්පජ්ජති, න දුතියාදීනි. තෙනාහ – ඉධ ‘‘පඨමජ්ඣානසහගතා සඤ්ඤා’’ති. තථා හි අපරිසණ්ඨිතජලාය සීඝසොතාය නදියා අරිත්තබලෙනෙව නාවා තිට්ඨති, විනා අරිත්තෙන න සක්කා ඨපෙතුං. එවමෙවං දුබ්බලත්තා ආරම්මණස්ස විතක්කබලෙනෙව චිත්තං එකග්ගං හුත්වා තිට්ඨති, විනා විතක්කෙන න සක්කා ඨපෙතුං . තස්මා පඨමජ්ඣානමෙවෙත්ථ හොති, න දුතියාදීනි. ආරම්මණස්ස දුබ්බලතා චෙත්ථ පටිකූලභාවෙන චිත්තං ඨපෙතුං අසමත්ථතා.

‘‘රුක්ඛො මතො, ලොහං මත’’න්තිආදීසු යං ඛන්ධප්පබන්ධං උපාදාය රුක්ඛාදිසමඤ්ඤා, තස්මිං අනුපච්ඡින්නෙපි අල්ලතාදිවිගමනං නිස්සාය මතවොහාරො සම්මුතිමරණං. සඞ්ඛාරානං ඛණභඞ්ගසඞ්ඛාතං ඛණිකමරණං. සමුච්ඡෙදමරණන්ති අරහතො සන්තානස්ස සබ්බසො උච්ඡෙදභූතං මරණං. විපස්සනාභාවනාවසෙන චෙතං වුත්තං. මරණානුස්සතිභාවනායං පන තිවිධම්පෙතං නාධිප්පෙතං අසංවෙගවත්ථුතො අනුපට්ඨහනතො අබාහුල්ලතො ච. මරණානුස්සතියඤ්හි එකෙන භවෙන පරිච්ඡින්නස්ස ජීවිතින්ද්රියප්පබන්ධස්ස විච්ඡෙදො මරණන්ති අධිප්පෙතො සංවෙගවත්ථුතො උපට්ඨහනතො බාහුල්ලතො ච. ඉදානි ඉමමෙව මරණං සන්ධාය විකප්පන්තරං දස්සෙන්තො, ‘‘හෙට්ඨා වුත්තලක්ඛණා වා’’තිආදිමාහ.

අසිතපීතාදිභෙදෙති අසිතපීතඛායිතසායිතප්පභෙදෙ, අසිතබ්බඛාදිතබ්බසායිතබ්බවිභාගෙති අත්ථො කාලභෙදවචනිච්ඡාය අභාවතො යථා ‘‘දුද්ධ’’න්ති. කබළං කරීයතීති කබළීකාරො, ආහරීයතීති ආහාරො, කබළීකාරො ච සො ආහාරො චාති කබළීකාරාහාරො. වත්ථුවසෙන චෙතං වුත්තං. සවත්ථුකො එව හි ආහාරො ඉධ කම්මට්ඨානභාවෙන අධිප්පෙතො. ඔජාලක්ඛණො පන ආහාරො ඔජට්ඨමකං රූපං ආහරතීති ආහාරොති වුච්චති. සො ඉධ නාධිප්පෙතො පටිකූලාකාරග්ගහණස්ස අසම්භවතො. නව පටිකූලානීති ගමනපරියෙසනපරිභොගාසයනිදානඅපරිපක්කපරිපක්කඵලනිස්සන්දප්පටිකූලවසෙන නව පටිකූලානි. සමක්ඛනප්පටිකූලං පන පරිභොගාදීසු ලබ්භමානත්තා ඉධ විසුං න ගහිතං, අඤ්ඤථා තෙන සද්ධිං ‘‘දස පටිකූලානී’’ති වත්තබ්බං. විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.303-304) පන සමක්ඛනං පරිභොගාදීසු ලබ්භමානම්පි නිස්සන්දවසෙන විසෙසතො පටිකූලන්ති විසුං ගහෙත්වා දසහාකාරෙහි පටිකූලතා වුත්තා.

උප්පජ්ජනකසඤ්ඤන්ති පටිකූලාකාරග්ගහණවසෙන උප්පජ්ජනකසඤ්ඤං. සඤ්ඤාසද්දො චායං ‘‘රූපසඤ්ඤා සද්දසඤ්ඤා’’තිආදීසු (සං. නි. 3.57) සඤ්ජානනලක්ඛණෙ ධම්මෙ ආගතො, ‘‘අනිච්චසඤ්ඤා දුක්ඛසඤ්ඤා’’තිආදීසු විපස්සනාය ආගතො, ‘‘උද්ධුමාතකසඤ්ඤාති වා සොපාකරූපසඤ්ඤාති වා ඉමෙ ධම්මා එකට්ඨා, උදාහු නානට්ඨා’’තිආදීසු සමථෙ ආගතො. ඉධ පන සමථස්ස පරිකම්මෙ දට්ඨබ්බො. ආහාරෙහි පටිකූලාකාරග්ගහණං, තප්පභාවිතං වා උපචාරජ්ඣානං ඉධ ‘‘ආහාරෙ පටිකූලසඤ්ඤා’’ති අධිප්පෙතං.

උක්කණ්ඨිතසඤ්ඤන්ති නිබ්බින්දනාකාරෙන උප්පජ්ජනකසඤ්ඤං. අනිච්චසඤ්ඤන්ති එත්ථ අනිච්චං ඛන්ධපඤ්චකං උප්පාදවයඤ්ඤථත්තභාවතො, හුත්වා අභාවතො වා, තස්මිං අනිච්චෙ ඛන්ධපඤ්චකෙ අනිච්චන්ති උප්පජ්ජමානා අනිච්චලක්ඛණපරිග්ගාහිකා සඤ්ඤා අනිච්චසඤ්ඤා. තෙනාහ – ‘‘පඤ්චන්නං උපාදානක්ඛන්ධාන’’න්තිආදි. තත්ථ උදයො නිබ්බත්තිලක්ඛණං, වයො විපරිණාමලක්ඛණං, අඤ්ඤථත්තං ජරා. උදයබ්බයඤ්ඤථත්තග්ගහණෙන අනිච්චලක්ඛණං දස්සෙති. උප්පාදවයඤ්ඤථත්තභාවතො හි ඛන්ධපඤ්චකං අනිච්චන්ති වුච්චති. යස්ස ච සභාවෙන ඛන්ධපඤ්චකං අනිච්චන්ති වුච්චති, තං අනිච්චලක්ඛණං. තෙන හි තං අනිච්චන්ති ලක්ඛීයති, අනිච්චලක්ඛණඤ්ච උදයබ්බයානං අමනසිකාරා සන්තතියා පටිච්ඡන්නත්තා න උපට්ඨාති, උදයබ්බයං පන පරිග්ගහෙත්වා සන්තතියා විකොපිතාය අනිච්චලක්ඛණං යාථාවසරසතො උපට්ඨාති. න හි සම්මදෙව උදයබ්බයං සල්ලක්ඛෙන්තස්ස පුබ්බාපරියෙන පවත්තමානානං ධම්මානං අඤ්ඤොඤ්ඤභාවං සල්ලක්ඛණෙන සන්තතියා උග්ඝාටිතාය ධම්මා සම්බන්ධභාවෙන උපට්ඨහන්ති, අථ ඛො අයොසලාකා විය අසම්බන්ධභාවෙනාති සුට්ඨුතරං අනිච්චලක්ඛණං පාකටං හොති.

‘‘යදනිච්චං, තං දුක්ඛ’’න්ති (සං. නි. 3.15, 45, 46, 76, 77, 85; 2.4.1, 4) වචනතො තදෙව ඛන්ධපඤ්චකං අභිණ්හප්පටිපීළනතො දුක්ඛං, අභිණ්හප්පටිපීළනාකාරො පන දුක්ඛලක්ඛණං. තෙනෙවාහ – ‘‘අනිච්චෙ ඛන්ධපඤ්චකෙ…පෙ… සඤ්ඤං භාවෙතී’’ති. තත්ථ පටිපීළනං නාම යථාපරිග්ගහිතං උදයවයවසෙන සඞ්ඛාරානං නිරන්තරං පටිපීළියමානතා විබාධියමානතා. දුක්ඛලක්ඛණඤ්ච අභිණ්හසම්පටිපීළනස්ස අමනසිකාරා ඉරියාපථෙහි පටිච්ඡන්නත්තා න උපට්ඨාති, අභිණ්හසම්පටිපීළනං පන මනසි කරිත්වා ඉරියාපථෙ ලබ්භමානදුක්ඛප්පටිච්ඡාදකභාවෙ උග්ඝාටිතෙ දුක්ඛලක්ඛණං යාථාවසරසතො උපට්ඨාති. තථා හි ඉරියාපථෙහි පටිච්ඡන්නත්තා දුක්ඛලක්ඛණං න උපට්ඨාති, තෙ ච ඉරියාපථා අභිණ්හසම්පටිපීළනාමනසිකාරෙන පටිච්ඡාදකා ජාතා. එකස්මිඤ්හි ඉරියාපථෙ උප්පන්නස්ස දුක්ඛස්ස විනොදකං ඉරියාපථන්තරං තස්ස පටිච්ඡාදකං විය හොති, එවං සෙසාපි. ඉරියාපථානං පන තංතංදුක්ඛපතිතාකාරභාවෙ යාථාවතො ඤාතෙ තෙසං දුක්ඛප්පටිච්ඡාදකභාවො උග්ඝාටිතො නාම හොති සඞ්ඛාරානං නිරන්තරං දුක්ඛාභිතුන්නතාය පාකටභාවතො. තස්මා අභිණ්හසම්පටිපීළනං මනසි කරිත්වා ඉරියාපථෙ ලබ්භමානදුක්ඛප්පටිච්ඡාදකභාවෙ උග්ඝාටිතෙ දුක්ඛලක්ඛණං යාථාවසරසතො උපට්ඨාති.

‘‘යං දුක්ඛං, තදනත්තා’’ති වචනතො තදෙව ඛන්ධපඤ්චකං අවසවත්තනතො අනත්තා, අවසවත්තනාකාරො පන අනත්තලක්ඛණං. තෙනාහ – ‘‘පටිපීළනට්ඨෙනා’’තිආදි . අනත්තලක්ඛණඤ්ච නානාධාතුවිනිබ්භොගස්ස අමනසිකාරා ඝනෙන පටිච්ඡන්නත්තා න උපට්ඨාති, නානාධාතුයො පන විනිබ්භුජ්ජිත්වා ‘‘අඤ්ඤා පථවීධාතු, අඤ්ඤා ආපොධාතූ’’තිආදිනා, ‘‘අඤ්ඤො ඵස්සො, අඤ්ඤා වෙදනා’’තිආදිනා ච විසුං විසුං කත්වා ඝනවිනිබ්භොගෙ කතෙ සමූහඝනෙ කිච්චාරම්මණඝනෙ ච භෙදිතෙ අනත්තලක්ඛණං යාථාවසරසතො උපට්ඨාති. යා හෙසා අඤ්ඤමඤ්ඤූපත්ථම්භෙසු සමුදිතෙසු රූපාරූපධම්මෙසු එකත්තාභිනිවෙසවසෙන අපරිමද්දිතසඞ්ඛාරෙහි මමායමානා සමූහඝනතා, තථා තෙසං තෙසං ධම්මානං කිච්චභෙදස්ස සතිපි පටිනියතභාවෙ එකතො ගය්හමානා කිච්චඝනතා, තථා සාරම්මණධම්මානං සතිපි ආරම්මණකරණභෙදෙ එකතො ගය්හමානා ආරම්මණඝනතා. සා චතූසු ධාතූසු ඤාණෙන විනිබ්භුජිත්වා දිස්සමානාසු හත්ථෙන පරිමද්දියමානො ඵෙණපිණ්ඩො විය විලීනං ආගච්ඡති, යථාපච්චයං පවත්තමානා සුඤ්ඤා එතෙ ධම්මමත්තාති අවසවත්තනාකාරසඞ්ඛාතං අනත්තලක්ඛණං පාකටතරං හොති.

අපරඅච්ඡරාසඞ්ඝාතවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.