📜

19. කායගතාසතිවග්ගවණ්ණනා

563. චෙතසාඵුටොති චිත්තෙන ඵරිතො. චිත්තෙන ඵරණඤ්ච සමුද්දස්ස ද්විධා සම්භවතීති ආහ – ‘‘දුවිධං ඵරණ’’න්තිආදි. පුරිමෙන අත්ථෙනාති ‘‘සම්පයොගවසෙන විජ්ජං භජන්තී’’ති වුත්තෙන අත්ථෙන. පච්ඡිමෙනාති ‘‘විජ්ජාභාගෙ විජ්ජාකොට්ඨාසෙ වත්තන්තී’’ති වුත්තෙන.

564. මහතො සංවෙගාය සංවත්තතීතිආදීසු අයං පන අපරො නයො. යාථාවතො කායසභාවප්පවෙදනතො මහතො සංවෙගාය සංවත්තති. අත්ථායාති දිට්ඨධම්මිකාදිඅත්ථාය. යොගක්ඛෙමායාති චතූහි යොගෙහි ඛෙමභාවාය. සතිසම්පජඤ්ඤායාති සබ්බත්ථ සතිඅවිප්පවාසාය සත්තට්ඨානියසම්පජඤ්ඤාය ච. ඤාණදස්සනප්පටිලාභායාති විපස්සනාඤාණාධිගමාය. විජ්ජාවිමුත්තිඵලසච්ඡිකිරියායාති තිස්සො විජ්ජා චිත්තස්ස අධිමුත්ති නිබ්බානං චත්තාරි සාමඤ්ඤඵලානීති එතෙසං පච්චක්ඛකරණාය.

584. පඤ්ඤාපටිලාභායාතිආදීසු සොළසසු පදෙසු පඤ්ඤාපටිලාභාය පඤ්ඤාවුද්ධියා පඤ්ඤාවෙපුල්ලාය පඤ්ඤාබාහුල්ලායාති ඉමානි චත්තාරි පඤ්ඤාවසෙන භාවවචනානි, සෙසානි ද්වාදස පුග්ගලවසෙන භාවවචනානි. සප්පුරිසසංසෙවොති සප්පුරිසානං භජනං. සද්ධම්මස්සවනන්ති තෙසං සප්පුරිසානං සන්තිකෙ සීලාදිප්පටිපත්තිදීපකස්ස සද්ධම්මවචනස්ස සවනං. යොනිසො මනසිකාරොති සුතානං ධම්මානං අත්ථූපපරික්ඛාවසෙන උපායෙන මනසිකාරො. ධම්මානුධම්මප්පටිපත්තීති ලොකුත්තරධම්මෙ අනුගතස්ස සීලාදිප්පටිපදාධම්මස්ස පටිපජ්ජනං.

ඡන්නං අභිඤ්ඤාඤාණානන්ති ඉද්ධිවිධදිබ්බසොතචෙතොපරියපුබ්බෙනිවාසදිබ්බචක්ඛුආසවක්ඛයඤාණානං. තෙසත්තතීනං ඤාණානන්ති පටිසම්භිදාපාළියං (පටි. ම. 1.1-2 මාතිකා) ‘‘සොතාවධානෙ පඤ්ඤා සුතමයෙ ඤාණං, සුත්වාන සංවරෙ පඤ්ඤා සීලමයෙ ඤාණ’’න්තිආදිනා ඤාණකථාය නිද්දිට්ඨානං සාවකසාධාරණාසාධාරණානං ඤාණානං. ඉමෙසඤ්හි තෙසත්තතිඤාණානං සුතමයඤාණාදීනි සත්තසට්ඨිඤාණානි සාවකස්ස සාධාරණානි, ‘‘ඉන්ද්රියපරොපරියත්තෙ ඤාණං, සත්තානං ආසයානුසයෙ ඤාණං, යමකපාටිහීරෙ ඤාණං, මහාකරුණාසමාපත්තියා ඤාණං, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං, අනාවරණඤාණ’’න්ති (පටි. ම. 1.68-73 මාතිකා) ඉමානි ඡ අසාධාරණඤාණානි සාවකෙහි.

සත්තසත්තතීනංඤාණානන්ති එත්ථ –

‘‘ජාතිපච්චයා ජරාමරණන්ති ඤාණං, අසති ජාතියා නත්ථි ජරාමරණන්ති ඤාණං. අතීතම්පි අද්ධානං ජාතිපච්චයා ජරාමරණන්ති ඤාණං, අසති ජාතියා නත්ථි ජරාමරණන්ති ඤාණං. අනාගතම්පි අද්ධානං ජාතිපච්චයා ජරාමරණන්ති ඤාණං, අසති ජාතියා නත්ථි ජරාමරණන්ති ඤාණං. යම්පිස්ස තං ධම්මට්ඨිතිඤාණං, තම්පි ඛයධම්මං වයධම්මං විරාගධම්මං නිරොධධම්මන්ති ඤාණං. භවපච්චයා ජාතීති ඤාණං…පෙ… උපාදානපච්චයා භවොති ඤාණං, තණ්හාපච්චයා උපාදානන්ති ඤාණං, වෙදනාපච්චයා තණ්හාති ඤාණං, ඵස්සපච්චයා වෙදනාති ඤාණං, සළායතනපච්චයා ඵස්සොති ඤාණං, නාමරූපපච්චයා සළායතනන්ති ඤාණං, විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපන්ති ඤාණං, සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණන්ති ඤාණං, අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාති ඤාණං, අසති අවිජ්ජාය නත්ථි සඞ්ඛාරාති ඤාණං, අතීතම්පි අද්ධානං අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාති ඤාණං, අසති අවිජ්ජාය නත්ථි සඞ්ඛාරාති ඤාණං, අනාගතම්පි අද්ධානං අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාති ඤාණං, අසති අවිජ්ජාය නත්ථි සඞ්ඛාරාති ඤාණං, යම්පිස්ස තං ධම්මට්ඨිතිඤාණං, තම්පි ඛයධමං වයධම්මං විරාගධම්මං නිරොධධම්මන්ති ඤාණ’’න්ති –

භගවතා නිදානවග්ගෙ (සං. නි. 2.34-35) ජරාමරණාදීසු එකාදසසු පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගෙසු පච්චෙකං සත්ත සත්ත කත්වා වුත්තානි සත්තසත්තතිඤාණානි.

තත්ථ ධම්මට්ඨිතිඤාණන්ති පච්චයාකාරඤාණං. පච්චයාකාරො හි ධම්මානං පවත්තිසඞ්ඛාතාය ඨිතියා කාරණත්තා ‘‘ධම්මට්ඨිතී’’ති වුච්චති, තත්ථ ඤාණං ධම්මට්ඨිතිඤාණං, ‘‘ජාතිපච්චයා ජරාමරණ’’න්තිආදිනා වුත්තස්සෙව ඡබ්බිධස්ස ඤාණස්සෙතං අධිවචනං. ඛයධම්මන්ති ඛයගමනසභාවං. වයධම්මන්ති වයගමනසභාවං. විරාගධම්මන්ති විරජ්ජනසභාවං. නිරොධධම්මන්ති නිරුජ්ඣනසභාවන්ති අත්ථො.

ලාභොතිආදීසු ලාභොයෙව උපසග්ගෙන විසෙසෙත්වා ‘‘පටිලාභො’’ති වුත්තො. පුන තස්සෙව අත්ථවිවරණවසෙන ‘‘පත්ති සම්පත්තී’’ති වුත්තං. ඵුසනාති අධිගමනවසෙන ඵුසනා. සච්ඡිකිරියාති පටිලාභසච්ඡිකිරියා. උපසම්පදාති නිප්ඵාදනා.

සත්තන්නඤ්චසෙක්ඛානන්ති තිස්සො සික්ඛා සික්ඛන්තීති සෙක්ඛසඤ්ඤිතානං සොතාපත්තිමග්ගට්ඨාදීනං සත්තන්නං. පුථුජ්ජනකල්යාණකස්ස චාති නිබ්බානගාමිනියා පටිපදාය යුත්තත්තා සුන්දරට්ඨෙන කල්යාණසඤ්ඤිතස්ස පුථුජ්ජනස්ස. වඩ්ඪිතං වඩ්ඪනං එකායාති වඩ්ඪිතවඩ්ඪනා. යථාවුත්තානං අට්ඨන්නම්පි පඤ්ඤානං වසෙන විසෙසතොව අරහතො පඤ්ඤාවසෙන පඤ්ඤාවුද්ධියා. තථා පඤ්ඤාවෙපුල්ලාය.

යස්ස කස්සචිපි විසෙසතො අනුරූපධම්මස්ස මහන්තං නාම කිච්චසිද්ධියා වෙදිතබ්බන්ති තදස්ස කිච්චසිද්ධියා දස්සෙන්තො ‘‘මහන්තෙ අත්ථෙ පරිග්ගණ්හාතී’’තිආදිමාහ. තත්ථ අත්ථාදීනං මහන්තභාවො මහාවිසයතාය වෙදිතබ්බො, මහාවිසයතා ච තෙසං පටිසම්භිදාමග්ගෙ ආගතනයෙන වෙදිතබ්බා. සීලක්ඛන්ධස්ස පන හෙතුමහන්තතාය, පච්චයමහන්තතාය, නිස්සයමහන්තතාය , පභෙදමහන්තතාය, කිච්චමහන්තතාය, ඵලමහන්තතාය, ආනිසංසමහන්තතාය ච මහන්තභාවො වෙදිතබ්බො. තත්ථ හෙතු අලොභාදයො. පච්චයො හිරොත්තප්පසද්ධාසතිවීරියාදයො. නිස්සයො සාවකබොධිපච්චෙකබොධිනියතතා තංසමඞ්ගිනො ච පුරිසවිසෙසා. පභෙදො චාරිත්තවාරිත්තාදිවිභාගො. කිච්චං තදඞ්ගාදිවසෙන පටිපක්ඛවිධමනං. ඵලං සග්ගසම්පදා නිබ්බානසම්පදා ච. ආනිසංසො පියමනාපතාදි. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.9) ආකඞ්ඛෙය්යසුත්තාදීසු (ම. නි. 1.64 ආදයො) ච ආගතනයෙන වෙදිතබ්බො. ඉමිනා නයෙන සමාධික්ඛන්ධාදීනම්පි මහන්තතා යථාරහං නිද්ධාරෙත්වා වත්තබ්බා. ඨානාට්ඨානාදීනං මහන්තභාවො පන මහාවිසයතාය වෙදිතබ්බො. තත්ථ ඨානාට්ඨානානං මහාවිසයතා බහුධාතුකසුත්තාදීසු ආගතනයෙන වෙදිතබ්බා.

විහාරසමාපත්තීනං මහාවිසයතා සමාධික්ඛන්ධෙ මහාවිසයතානිද්ධාරණනයෙන වෙදිතබ්බා, අරියසච්චානං සකලයානසඞ්ගාහකතො සච්චවිභඞ්ගෙ (විභ. 189 ආදයො) තංසංවණ්ණනාසු (විභ. අට්ඨ. 189 ආදයො) ච ආගතනයෙන, සතිපට්ඨානාදීනං සතිපට්ඨානවිභඞ්ගාදීසු (විභ. 355 ආදයො) තංසංවණ්ණනාදීසු (විභ. අට්ඨ. 355 ආදයො) ච ආගතනයෙන, සාමඤ්ඤඵලානං මහතො හිතස්ස මහතො සුඛස්ස මහතො අත්ථස්ස මහතො යොගක්ඛෙමස්ස නිප්ඵත්තිභාවතො සන්තපණීතඅතක්කාවචරපණ්ඩිතවෙදනීයභාවතො, අභිඤ්ඤානං මහාසම්භාරතො මහාවිසයතො මහාකිච්චතො මහානුභාවතො මහානිප්ඵත්තිතො, නිබ්බානස්ස මදනිම්මදනාදිමහත්ථසිද්ධිතො ච මහන්තභාවො වෙදිතබ්බො. පරිග්ගණ්හාතීති සභාවාදිතො පරිච්ඡිජ්ජ ගණ්හාති ජානාති, පටිවිජ්ඣතීති අත්ථො.

පුථුපඤ්ඤාති එත්ථාපි වුත්තනයානුසාරෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. අයං පන විසෙසො – පුථු නානාක්ඛන්ධෙසු ඤාණං පවත්තතීති ‘‘අයං රූපක්ඛන්ධො නාම…පෙ… අයං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො නාමා’’ති එවං පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නානාකරණං පටිච්ච ඤාණං පවත්තති. තෙසුපි එකවිධෙන රූපක්ඛන්ධො…පෙ… එකාදසවිධෙන රූපක්ඛන්ධො. එකවිධෙන වෙදනාක්ඛන්ධො…පෙ… බහුවිධෙන වෙදනාක්ඛන්ධො. එකවිධෙන සඤ්ඤාක්ඛන්ධො…පෙ… බහුවිධෙන සඤ්ඤාක්ඛන්ධො. එකවිධෙන සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො…පෙ… බහුවිධෙන සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො. එකවිධෙන විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො…පෙ… බහුවිධෙන විඤ්ඤාණක්ඛන්ධොති එවං එකෙකස්ස ඛන්ධස්ස එකවිධාදිවසෙන අතීතාදිවසෙනපි නානාකරණං පටිච්ච ඤාණං පවත්තති.

පුථු නානාධාතූසූති ‘‘අයං චක්ඛුධාතු නාම…පෙ… අයං මනොවිඤ්ඤාණධාතු නාම. තත්ථ සොළස ධාතුයො කාමාවචරා, ද්වෙ චාතුභූමිකා’’ති එවං ධාතූසු නානාකරණං පටිච්ච ඤාණං පවත්තති. තයිදං උපාදින්නධාතුවසෙන වුත්තං. පච්චෙකබුද්ධානඤ්හි ද්වින්නඤ්ච අග්ගසාවකානං උපාදින්නධාතූසු එව නානාකරණං පටිච්ච ඤාණං පවත්තති, තඤ්ච ඛො එකදෙසතොව, න නිප්පදෙසතො. බහිද්ධා අනුපාදින්නධාතූනං නානාකරණං තෙසං අවිසයොව, සබ්බඤ්ඤුබුද්ධානංයෙව පන ‘‘ඉමාය ධාතුයා උස්සන්නත්තා ඉමස්ස රුක්ඛස්ස ඛන්ධො සෙතො හොති, ඉමස්ස කාළො, ඉමස්ස මට්ඨො, ඉමස්ස ඛරො, ඉමස්ස බහලතචො, ඉමස්ස සුක්ඛතචො. ඉමස්ස පත්තං වණ්ණසණ්ඨානාදිවසෙන එවරූපං. ඉමස්ස පුප්ඵං නීලං, පීතං, ලොහිතං, ඔදාතං, සුගන්ධං, දුග්ගන්ධං, මිස්සකගන්ධං. ඵලං ඛුද්දකං, මහන්තං, දීඝං, වට්ටං, සුවණ්ණං, දුබ්බණ්ණං, මට්ඨං, ඵරුසං, සුගන්ධං, දුග්ගන්ධං, මධුරං, තිත්තකං, අම්බිලං, කටුකං, කසාවං. කණ්ටකො තිඛිණො, අතිඛිණො, උජුකො, කුටිලො, තම්බො, නීලො, ලොහිතො, ඔදාතො’’තිආදිනා ධාතුනානත්තං පටිච්ච ඤාණං පවත්තති.

පුථු නානාආයතනෙසූති ‘‘ඉදං චක්ඛායතනං නාම…පෙ… ඉදං ධම්මායතනං නාම. තත්ථ දසායතනා කාමාවචරා, ද්වෙ චාතුභූමකා’’ති එවං ආයතනනානත්තං පටිච්ච ඤාණං පවත්තති.

පුථු නානාපටිච්චසමුප්පාදෙසූති අජ්ඣත්තබහිද්ධාභෙදතො සන්තානභෙදතො ච නානප්පභෙදෙසු පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගෙසු. අවිජ්ජාදිඅඞ්ගානි හි පච්චෙකං පටිච්චසමුප්පාදසඤ්ඤිතානි. තෙනාහ – සඞ්ඛාරපිටකෙ ‘‘ද්වාදස පච්චයා ද්වාදස පටිච්චසමුප්පාදා’’ති (සං. නි. ටී. 1.1.110).

පුථු නානාසුඤ්ඤතමනුපලබ්භෙසූති නානාසභාවෙසු නිච්චසාරාදිවිරහිතෙසු සුඤ්ඤසභාවෙසු, තතො එව ඉත්ථිපුරිසඅත්තත්තනියාදිවසෙන අනුපලබ්භමානසභාවෙසු. ම-කාරො හෙත්ථ පදසන්ධිකරො.

පුථුනානාඅත්ථෙසූති අත්ථපටිසම්භිදාවිසයෙසු පච්චයුප්පන්නාදිනානාඅත්ථෙසු. ධම්මෙසූති ධම්මපටිසම්භිදාවිසයෙසු පච්චයාදිනානාධම්මෙසු. නිරුත්තීසූති තෙසංයෙව අත්ථධම්මානං නිද්ධාරණවචනසඞ්ඛාතෙසු නානානිරුත්තීසු. පුථු නානාපටිභානෙසූති අත්ථපටිසම්භිදාදිවිසයෙසු ඉමානි ඤාණානි ඉදමත්ථජොතකානීති තථා තථා පටිභානතො උපතිට්ඨනතො පටිභානානීති ලද්ධනාමෙසු නානාඤාණෙසු.

පුථු නානාසීලක්ඛන්ධෙසූතිආදීසු සීලස්ස පුථුත්තං නානත්තඤ්ච වුත්තමෙව, ඉතරෙසං පන වුත්තනයානුසාරෙන සුවිඤ්ඤෙය්යත්තා පාකටමෙව. යං පන අභින්නං එකමෙව නිබ්බානං, තත්ථ උපචාරවසෙන පුථුත්තං ගහෙතබ්බන්ති ආහ – ‘‘පුථු නානාජනසාධාරණෙ ධම්මෙ සමතික්කම්මා’’ති. තෙනස්ස මදනිම්මදනාදිපරියායෙන පුථුත්තං පරිදීපිතං හොති.

විපුලෙ අත්ථෙති මහන්තෙ අත්ථෙ. මහන්තපරියායො හි විපුලසද්දො. ගම්භීරෙසූති සසාදීහි විය මහාසමුද්දො අනුපචිතඤාණසම්භාරෙහි අලබ්භනෙය්යප්පතිට්ඨෙසු ඛන්ධෙසු ඤාණං පවත්තතීති විසයස්ස ගම්භීරතාය ඤාණස්ස ගම්භීරතා විභාවිතා.

තික්ඛවිසදභාවාදිගුණෙහි අසාධාරණත්තා පරෙසං පඤ්ඤාය න සාමන්තා, අථ ඛො සුවිදූරවිදූරෙති අසමන්තපඤ්ඤා ආකාරස්ස රස්සත්තං කත්වා. කෙචි ‘‘අසමත්ථපඤ්ඤා’’ති පඨන්ති, තෙසං යථාවුත්තගුණෙහි අඤ්ඤෙහි අසාධාරණත්තා නත්ථි එතිස්සා කායචි සමත්ථන්ති අසමත්ථා පඤ්ඤාති යොජනා. අත්ථවවත්ථානතොති අත්ථප්පභෙදස්ස යාථාවතො සන්නිට්ඨානතො. න අඤ්ඤො කොචි සක්කොති අභිසම්භවිතුන්ති ඤාණගතියා සම්පාපුණිතුං න අඤ්ඤො කොචිපි සක්කොති, තස්මා අයං සුවිදූරවිදූරෙති අසමන්තපඤ්ඤා. ඉදානි පුග්ගලන්තරවසෙන අසමන්තපඤ්ඤං විභාවෙතුං, ‘‘පුථුජ්ජනකල්යාණකස්සා’’තිආදි ආරද්ධං.

‘‘පඤ්ඤාපභෙදකුසලො අභින්නඤාණො අධිගතප්පටිසම්භිදො චතුවෙසාරජ්ජප්පත්තො දසබලධාරී පුරිසාසභො පුරිසසීහො පුරිසනාගො පුරිසාජඤ්ඤො පුරිසධොරය්හො අනන්තඤාණො අනන්තතෙජො අනන්තයසො අඩ්ඪො මහද්ධනො බලවා නෙතා විනෙතා අනුනෙතා පඤ්ඤාපෙතා විනිජ්ඣාපෙතා පෙක්ඛතා පසාදෙතා. සො හි භගවා අනුප්පන්නස්ස මග්ගස්ස උප්පාදෙතා, අසඤ්ජාතස්ස මග්ගස්ස සඤ්ජනෙතා, අනක්ඛාතස්ස මග්ගස්ස අක්ඛාතා, මග්ගඤ්ඤූ මග්ගවිදූ මග්ගකොවිදො. මග්ගානුගාමී ච පන එතරහි සාවකා විහරන්ති පච්ඡා සමන්නාගතා.

‘‘සො හි භගවා ජානං ජානාති, පස්සං පස්සති, චක්ඛුභූතො ඤාණභූතො ධම්මභූතො බ්රහ්මභූතො වත්තා පවත්තා අත්ථස්ස නින්නෙතා අමතස්ස දාතා ධම්මස්සාමී තථාගතො, නත්ථි තස්ස භගවතො අඤ්ඤාතං අදිට්ඨං අවිදිතං අසච්ඡිකතං අඵස්සිතං පඤ්ඤාය. අතීතං අනාගතං පච්චුප්පන්නං උපාදාය සබ්බෙ ධම්මා සබ්බාකාරෙන බුද්ධස්ස භගවතො ඤාණමුඛෙ ආපාථං ආගච්ඡන්ති, යං කිඤ්චි නෙය්යං නාම අත්ථි තං සබ්බං ජානිතබ්බං, අත්තත්ථො වා පරත්ථො වා උභයත්ථො වා දිට්ඨධම්මිකො වා අත්ථො සම්පරායිකො වා අත්ථො උත්තානො වා අත්ථො ගම්භීරො වා අත්ථො ගූළ්හො වා අත්ථො පටිච්ඡන්නො වා අත්ථො නෙය්යො වා අත්ථො නීතො වා අත්ථො අනවජ්ජො වා අත්ථො නික්කිලෙසො වා අත්ථො වොදානො වා අත්ථො පරමත්ථො වා අත්ථො, සබ්බං තං අන්තොබුද්ධඤාණෙ පරිවත්තති.

‘‘සබ්බං කායකම්මං බුද්ධස්ස භගවතො ඤාණානුපරිවත්ති, සබ්බං වචීකම්මං බුද්ධස්ස භගවතො ඤාණානුපරිවත්ති, සබ්බං මනොකම්මං බුද්ධස්ස භගවතො ඤාණානුපරිවත්ති. අතීතෙ බුද්ධස්ස භගවතො අප්පටිහතං ඤාණං, අනාගතෙ බුද්ධස්ස භගවතො අප්පටිහතං ඤාණං, පච්චුප්පන්නෙ බුද්ධස්ස භගවතො අප්පටිහතං ඤාණං, යාවතකං නෙය්යං, තාවතකං ඤාණං. යාවතකං ඤාණං, තාවතකං නෙය්යං. නෙය්යපරියන්තිකං ඤාණං, ඤාණපරියන්තිකං නෙය්යං, නෙය්යං අතික්කමිත්වා ඤාණං නප්පවත්තති, ඤාණං අතික්කමිත්වා නෙය්යපථො නත්ථි, අඤ්ඤමඤ්ඤපරියන්තට්ඨායිනො තෙ ධම්මා, යථා ද්වින්නං සමුග්ගපටලානං සම්මා ඵුසිතානං හෙට්ඨිමං සමුග්ගපටලං උපරිමං නාතිවත්තති, උපරිමං සමුග්ගපටලං හෙට්ඨිමං නාතිවත්තති, අඤ්ඤමඤ්ඤපරියන්තට්ඨායිනො, එවමෙවං බුද්ධස්ස භගවතො නෙය්යඤ්ච ඤාණඤ්ච අඤ්ඤමඤ්ඤපරියන්තට්ඨායිනො. යාවතකං නෙය්යං, තාවතකං ඤාණං. යාවතකං ඤාණං, තාවතකං නෙය්යං, නෙය්යපරියන්තිකං ඤාණං, ඤාණපරියන්තිකං නෙය්යං, නෙය්යං අතික්කමිත්වා ඤාණං නප්පවත්තති, ඤාණං අතික්කමිත්වා නෙය්යපථො නත්ථි. අඤ්ඤමඤ්ඤපරියන්තට්ඨායිනො තෙ ධම්මා. සබ්බධම්මෙසු බුද්ධස්ස භගවතො ඤාණං පවත්තති.

‘‘සබ්බෙ ධම්මා බුද්ධස්ස භගවතො ආවජ්ජනප්පටිබද්ධා ආකඞ්ඛප්පටිබද්ධා මනසිකාරප්පටිබද්ධා චිත්තුප්පාදප්පටිබද්ධා, සබ්බසත්තෙසු බුද්ධස්ස භගවතො ඤාණං පවත්තති. සබ්බෙසං සත්තානං බුද්ධො ආසයං ජානාති, අනුසයං ජානාති, චරිතං ජානාති, අධිමුත්තිං ජානාති, අප්පරජක්ඛෙ මහාරජක්ඛෙ තික්ඛින්ද්රියෙ මුදින්ද්රියෙ ස්වාකාරෙ ද්වාකාරෙ සුවිඤ්ඤාපයෙ දුවිඤ්ඤාපයෙ භබ්බා සබ්බෙ සත්තෙ පජානාති, සදෙවකො ලොකො සමාරකො සබ්රහ්මකො සස්සමණබ්රාහ්මණී පජා සදෙවමනුස්සා අන්තොබුද්ධඤාණෙ පරිවත්තති.

‘‘යථා යෙ කෙචි මච්ඡකච්ඡපා අන්තමසො තිමිතිමිඞ්ගලං උපාදාය අන්තොමහාසමුද්දෙ පරිවත්තන්ති, එවමෙව සදෙවකො ලොකො සමාරකො සබ්රහ්මකො සස්සමණබ්රාහ්මණී පජා සදෙවමනුස්සා අන්තොබුද්ධඤාණෙ පරිවත්තති. යථා යෙ කෙචි පක්ඛිනො අන්තමසො ගරුළං වෙනතෙය්යං උපාදාය ආකාසස්ස පදෙසෙ පරිවත්තන්ති, එවමෙව යෙපි තෙ සාරිපුත්තසමා පඤ්ඤාය, තෙපි බුද්ධඤාණස්ස පදෙසෙ පරිවත්තන්ති, බුද්ධඤාණං දෙවමනුස්සානං පඤ්ඤං ඵරිත්වා අතිඝංසිත්වා තිට්ඨති. යෙපි තෙ ඛත්තියපණ්ඩිතා බ්රාහ්මණපණ්ඩිතා ගහපතිපණ්ඩිතා සමණපණ්ඩිතා නිපුණා කතපරප්පවාදා වාලවෙධිරූපා, වොභින්දන්තා මඤ්ඤෙ චරන්ති පඤ්ඤාගතෙන දිට්ඨිගතානි, තෙ තෙ පඤ්හං අභිසඞ්ඛරිත්වා අභිසඞ්ඛරිත්වා’’ති (පටි. ම. 3.5) –

ආදිනා නිද්දිට්ඨපාළිං පෙය්යාලමුඛෙන සංඛිපිත්වා දස්සෙන්තො ‘‘පඤ්ඤාපභෙදකුසලො පභින්නඤාණො…පෙ… තෙ පඤ්හං අභිසඞ්ඛරිත්වා අභිසඞ්ඛරිත්වා’’තිආදිමාහ.

තත්ථ පභින්නඤාණොති අත්ථාදීසු පභෙදගතඤාණො. ‘‘පභෙදඤාණො’’තිපි පඨන්ති, සොයෙව අත්ථො. තෙ පඤ්හන්ති තෙ තෙ අත්තනා අධිප්පෙතං පඤ්හං. නිද්දිට්ඨකාරණාති විස්සජ්ජිතකාරණා. උපක්ඛිත්තකාති භගවතො පඤ්ඤාවෙය්යත්තියෙන සමීපෙ ඛිත්තකා අන්තෙවාසිකා සම්පජ්ජන්ති.

භවති අභිභවතීති භූරි. කිං? රාගාදිං. උපසග්ගෙ සතිපි තදෙව පදං තමත්ථං වදතීති උපසග්ගෙන විනාපි සො අත්ථො විඤ්ඤෙය්යො අනෙකත්ථත්තා ධාතූනන්ති වුත්තං – ‘‘අභිභුය්යතී’’ති. කාරකබ්යත්තයෙන චෙතං වුත්තං, තස්මා රාගං අභිභුය්යතීති සා සා මග්ගපඤ්ඤා අත්තනා අත්තනා වජ්ඣං රාගං අභිභුය්යති අභිභවති, මදතීති අත්ථො. අභිභවතීති සා සා ඵලපඤ්ඤා තං තං රාගං භවි අභිභවි මද්දීති භූරිපඤ්ඤා. ‘‘අභිභවිතා’’ති වා පාඨො, ‘‘අභිභවිත්වා’’තිපි පඨන්ති. අභිභවිත්වාති ච කිරියාය සිද්ධභාවදස්සනං. පඤ්ඤා චෙ සිද්ධා, රාගාභිභවො ච සිද්ධො එවාති. සෙසෙසුපි එසෙව නයො.

රාගාදීසු පන රජ්ජනලක්ඛණො රාගො. දුස්සනලක්ඛණො දොසො. මුය්හනලක්ඛණො මොහො. කුජ්ඣනලක්ඛණො කොධො, උපනන්ධනලක්ඛණො උපනාහො. පුබ්බකාලං කොධො, අපරකාලං උපනාහො. පරගුණමක්ඛනලක්ඛණො මක්ඛො, යුගග්ගාහලක්ඛණො පලාසො. පරසම්පත්තිඛීයනලක්ඛණා ඉස්සා, අත්තනො සම්පත්තිනිග්ගූහනලක්ඛණං මච්ඡරියං. අත්තනා කතපාපප්පටිච්ඡාදනලක්ඛණා මායා, අත්තනො අවිජ්ජමානගුණප්පකාසනලක්ඛණං සාඨෙය්යං. චිත්තස්ස උද්ධුමාතභාවලක්ඛණො ථම්භො, කරණුත්තරියලක්ඛණො සාරම්භො. උන්නතිලක්ඛණො මානො, අබ්භුන්නතිලක්ඛණො අතිමානො. මත්තභාවලක්ඛණො මදො, පඤ්චකාමගුණෙසු චිත්තවොස්සග්ගලක්ඛණො පමාදො. භවති අභිභවති අරින්ති භූරි අසරූපතො පරස්ස අකාරස්ස ලොපං කත්වා. තෙනාහ – ‘‘අරිං මද්දනිපඤ්ඤාති භූරිපඤ්ඤා’’ති. භවති එත්ථ ථාවරජඞ්ගමන්ති භූරි වුච්චති පථවී යථා ‘‘භූමී’’ති භූරි වියාති භූරිපඤ්ඤා විත්ථතවිපුලට්ඨෙන සබ්බං සහතාය ච. තෙනාහ – ‘‘තායා’’තිආදි. තත්ථ පථවිසමායාති විත්ථතවිපුලට්ඨෙනෙව පථවිසමාය. විත්ථතායාති පජානිතබ්බෙ විසයෙ විත්ථතාය, න එකදෙසෙ වත්තමානාය. විපුලායාති උළාරභූතාය. සමන්නාගතොති පුග්ගලො. ඉති-සද්දො කාරණත්ථෙ, ඉමිනා කාරණෙන පුග්ගලස්ස භූරිපඤ්ඤාය සමන්නාගතත්තා තස්ස පඤ්ඤා භූරිපඤ්ඤා නාමාති අත්ථො. ‘‘භූරිපඤ්ඤස්ස පඤ්ඤා භූරිපඤ්ඤපඤ්ඤා’’ති වත්තබ්බෙ එකස්ස පඤ්ඤාසද්දස්ස ලොපං කත්වා ‘‘භූරිපඤ්ඤා’’ති වුත්තං.

අපිචාති පඤ්ඤාපරියායදස්සනත්ථං වුත්තං. පඤ්ඤායමෙතන්ති පඤ්ඤාය එතං. අධිවචනන්ති අධිකං වචනං. භූරීති භූතෙ අත්ථෙ ඛන්ධාදිකෙ රමති සච්චසභාවෙන, දිට්ඨි විය න අභූතෙති භූරි. මෙධාති අසනි විය සිලුච්චයෙ කිලෙසෙ මෙධති හිංසතීති මෙධා, ඛිප්පං ගහණධාරණට්ඨෙන වා මෙධා. පරිණායිකාති යස්සුප්පජ්ජති, තං සත්තං අත්තහිතප්පටිපත්තියං සම්පයුත්තධම්මෙ ච යාථාවලක්ඛණප්පටිවෙධෙ පරිණෙතීති පරිණායිකා. ඉමෙහෙව අඤ්ඤානිපි පඤ්ඤාපරියායවචනානි හොන්ති.

පඤ්ඤාබාහුල්ලන්ති පඤ්ඤා බහුලා අස්සාති පඤ්ඤාබහුලො, තස්ස භාවො පඤ්ඤාබාහුල්ලං. තඤ්ච පඤ්ඤාය බාහුල්ලං පවත්ති එවාති තමත්ථං පඤ්ඤාගරුකස්ස පුග්ගලස්ස වසෙන දස්සෙන්තො, ‘‘ඉධෙකච්චො පඤ්ඤාගරුකො හොතී’’තිආදිමාහ. තත්ථ ඉධෙකච්චොති පුථුජ්ජනකල්යාණකො, අරියො වා. පඤ්ඤා ගරු එකස්සාති පඤ්ඤාගරුකො. පඤ්ඤාය චරිතො පවත්තිතො පඤ්ඤාචරිතො, පඤ්ඤාය චරිතං පවත්තං අස්සාති වා පඤ්ඤාචරිතො. අනුලොමිකඛන්තිආදිවිභාගා පඤ්ඤා ආසයො එතස්සාති පඤ්ඤාසයො. පඤ්ඤාය අධිමුත්තො තන්නින්නොති පඤ්ඤාධිමුත්තො. සමුස්සිතට්ඨෙන පඤ්ඤා ධජො එතස්සාති පඤ්ඤාධජො. පඤ්ඤාකෙතූති තස්සෙව වෙවචනං. පඤ්ඤානිමිත්තං ආධිපතෙය්යං එතස්සාති පඤ්ඤාධිපතෙය්යො. පඤ්ඤාසඞ්ඛාතො විචයො, ධම්මසභාවවිචිනනං වා බහුලං එතස්සාති විචයබහුලො. නානප්පකාරෙන ධම්මසභාවවිචිනනං බහුලං අස්සාති පවිචයබහුලො. ඔක්ඛායනං යාථාවතො ධම්මානං උපට්ඨානං බහුලං එතස්සාති ඔක්ඛායනබහුලො. පඤ්ඤාය තස්ස තස්ස ධම්මස්ස සම්මාපෙක්ඛනා සම්පෙක්ඛා, සම්පෙක්ඛාය අයනං පවත්තනං සම්පෙක්ඛායනං, සම්පෙක්ඛායනං ධම්මො පකති අස්සාති සම්පෙක්ඛායනධම්මො. සම්පෙක්ඛායනං වා යාථාවතො දස්සනධම්මො සභාවො එතස්සාති සම්පෙක්ඛායනධම්මො. සබ්බං ධම්මජාතං විභූතං විභාවිතං කත්වා විහරණසීලොති විභූතවිහාරී.

තච්චරිතොතිආදීසු තං-සද්දෙන පඤ්ඤා පච්චාමට්ඨා, තස්මා තත්ථ ‘‘පඤ්ඤාචරිතො’’තිආදිනා අත්ථො වෙදිතබ්බො. සා පඤ්ඤා චරිතා ගරුකා බහුලා අස්සාති තච්චරිතො තග්ගරුකො තබ්බහුලො. තස්සං පඤ්ඤායං නින්නො පොණො පබ්භාරො අධිමුත්තොති තන්නින්නො තප්පොණො තප්පබ්භාරො තදධිමුත්තො. සා පඤ්ඤා අධිපති තදධිපති, තදධිපතිතො ආගතො තදාධිපතෙය්යො. පඤ්ඤාගරුකොතිආදීනි ‘‘කාමං සෙවන්තංයෙව ජානාති, අයං පුග්ගලො නෙක්ඛම්මගරුකො’’තිආදීසු (පටි. ම. 1.114) විය පුරිමජාතිතො පභුති වුත්තානි. තච්චරිතොතිආදීනි ඉමිස්සා ජාතියා වුත්තානි. ඉදානි වුත්තමෙවත්ථං නිදස්සනවසෙනපි දස්සෙතුං – ‘‘යථා’’තිආදි වුත්තං. එවමෙවන්තිආදීනි දස්සිතබ්බනිගමනං.

සීඝපඤ්ඤාති අත්තනො විසයෙ සීඝප්පවත්තිකා පඤ්ඤා, යා සමාරද්ධා අත්තනො පඤ්ඤාකිච්චං අදන්ධායන්තී අවිත්ථායන්තී ඛිප්පමෙව සම්පාපෙති. තෙනාහ – ‘‘සීඝං සීඝං සීලානි පරිපූරෙතී’’තිආදි. තත්ථ සීඝං සීඝන්ති බහූනං සීලාදීනං සඞ්ගහත්ථං ද්වික්ඛත්තුං වුත්තං. සීලානීති චාරිත්තවාරිත්තවසෙන පඤ්ඤත්තානි පාතිමොක්ඛසංවරසීලානි, ඨපෙත්වා වා ඉන්ද්රියසංවරං තස්ස විසුං ගහිතත්තා ඉතරානි තිවිධසීලානි. ඉන්ද්රියසංවරන්ති චක්ඛාදීනං ඡන්නං ඉන්ද්රියානං රාගප්පටිඝප්පවෙසං අකත්වා සතිකවාටෙන නිවාරණං ථකනං. භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතන්ති පච්චවෙක්ඛිතපරිභොගවසෙන භොජනෙ පමාණඤ්ඤුභාවං. ජාගරියානුයොගන්ති දිවසස්ස තීසු කොට්ඨාසෙසු රත්තියා පඨමමජ්ඣිමකොට්ඨාසෙසු ච ජාගරති න නිද්දායති, සමණධම්මමෙව කරොතීති ජාගරො, ජාගරස්ස භාවො, කම්මං වා ජාගරියං, ජාගරියස්ස අනුයොගො ජාගරියානුයොගො, තං ජාගරියානුයොගං. සීලක්ඛන්ධන්ති සෙක්ඛං වා අසෙක්ඛං වා සීලක්ඛන්ධං. එවමිතරෙපි ඛන්ධා වෙදිතබ්බා. පඤ්ඤාක්ඛන්ධන්ති මග්ගපඤ්ඤා ච සෙක්ඛාසෙක්ඛානං ලොකියපඤ්ඤා ච. විමුත්තික්ඛන්ධන්ති ඵලවිමුත්ති. විමුත්තිඤාණදස්සනක්ඛන්ධන්ති පච්චවෙක්ඛණඤාණං. සීඝපඤ්ඤානිද්දෙසසදිසොයෙව ලහුපඤ්ඤානිද්දෙසො, තථා හාසපඤ්ඤානිද්දෙසො. ජවනපඤ්ඤානිද්දෙසො පන කලාපසම්මසනනයෙන පවත්තො. තික්ඛපඤ්ඤානිද්දෙසො වීරියස්ස උස්සුක්කාපනවසෙන, නිබ්බෙධිකපඤ්ඤානිද්දෙසො සබ්බලොකෙ අනභිරතසඤ්ඤාවසෙන පවත්තො. තත්ථ තුරිතකිරියා සීඝතා. අදන්ධතා ලහුතා. වෙගායිතත්තං ඛිප්පතා.

හාසබහුලොති පීතිබහුලො. සෙසපදානි තස්සෙව වෙවචනානි. අථ වා හාසබහුලොති මූලපදං. වෙදබහුලොති තස්සා එව පීතියා සම්පයුත්තසොමනස්සවෙදනාවසෙන නිද්දෙසපදං. තුට්ඨිබහුලොති නාතිබලවපීතියා තුට්ඨාකාරවසෙන. පාමොජ්ජබහුලොති බලවපීතියා පමුදිතභාවවසෙන. සීලානි පරිපූරෙතීති හට්ඨප්පහට්ඨො උදග්ගූදග්ගො සම්පියායමානො සීලානි සම්පාදෙති. පීතිසොමනස්සසහගතා හි පඤ්ඤා අභිරතිවසෙන ආරම්මණෙ ඵුල්ලිතා විකසිතා විය පවත්තති, න එවං උපෙක්ඛාසහගතාති.

අනිච්චතො ඛිප්පං ජවතීති ‘‘ඛන්ධපඤ්චකං අනිච්ච’’න්ති වෙගායිතෙන පවත්තති, පටිපක්ඛදූරීභාවෙන පුබ්බාභිසඞ්ඛාරස්ස සාතිසයත්තා ඉන්දෙන විස්සට්ඨවජිරං විය ලක්ඛණං අවිරජ්ඣන්තී අදන්ධායන්තී අනිච්චලක්ඛණං වෙගසා පටිවිජ්ඣති, තස්මා සා ජවනපඤ්ඤා නාමාති අත්ථො. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. එවං ලක්ඛණාරම්මණිකවිපස්සනාවසෙන ජවනපඤ්ඤං දස්සෙත්වා බලවවිපස්සනාවසෙන දස්සෙතුං – ‘‘රූප’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඛයට්ඨෙනාති යත්ථ යත්ථ උප්පජ්ජති, තත්ථ තත්ථෙව භිජ්ජනතො ඛයසභාවත්තා. භයට්ඨෙනාති භයානකභාවතො. අසාරකට්ඨෙනාති අත්තසාරවිරහතො නිච්චසාරාදිවිරහතො ච. තුලයිත්වාති තුලාභූතාය විපස්සනාපඤ්ඤාය තුලෙත්වා. තීරයිත්වාති තාය එව තීරණභූතාය තීරෙත්වා. විභාවයිත්වාති යාථාවතො පකාසෙත්වා පාකටං කත්වා. අථ වා තුලයිත්වාති කලාපසම්මසනවසෙන තුලයිත්වා. තීරයිත්වාති උදයබ්බයානුපස්සනාවසෙන තීරෙත්වා. විභාවයිත්වාති භඞ්ගානුපස්සනාදිවසෙන පාකටං කත්වා. විභූතං කත්වාති සඞ්ඛාරුපෙක්ඛානුලොමවසෙන ඵුටං කත්වා. රූපනිරොධෙති රූපක්ඛන්ධස්ස නිරොධභූතෙ නිබ්බානෙ. ඛිප්පං ජවතීති නින්නපොණපබ්භාරවසෙන ජවති පවත්තති. ඉදානි සිඛාප්පත්තවිපස්සනාවසෙන ජවනපඤ්ඤං දස්සෙතුං, පුන ‘‘රූප’’න්තිආදි වුත්තං.

ඤාණස්ස තික්ඛභාවො නාම සවිසෙසං පටිපක්ඛසමුච්ඡින්දනෙන වෙදිතබ්බොති ‘‘ඛිප්පං කිලෙසෙ ඡින්දතීති තික්ඛපඤ්ඤා’’ති වත්වා තෙ පන කිලෙසෙ විභාගෙන දස්සෙන්තො, ‘‘උප්පන්නං කාමවිතක්ක’’න්තිආදිමාහ. සමථවිපස්සනාහි වික්ඛම්භනතදඞ්ගවසෙන පහීනම්පි අරියමග්ගෙන අසමූහතත්තා උප්පත්තිධම්මතං අනතීතතාය අසමූහතුප්පන්නන්ති වුච්චති, තං ඉධ ‘‘උප්පන්න’’න්ති අධිප්පෙතං. නාධිවාසෙතීති සන්තානං ආරොපෙත්වා න වාසෙති. පජහතීති සමුච්ඡෙදවසෙන පජහති. විනොදෙතීති ඛිපති. බ්යන්තිං කරොතීති විගතන්තං කරොති. අනභාවං ගමෙතීති අනු අභාවං ගමෙති, විපස්සනාක්කමෙන අරියමග්ගං පත්වා සමුච්ඡෙදවසෙනෙව අභාවං ගමයතීති අත්ථො. එත්ථ ච කාමප්පටිසංයුත්තො විතක්කො කාමවිතක්කො. ‘‘ඉමෙ සත්තා මරන්තූ’’ති පරෙසං මරණප්පටිසංයුත්තො විතක්කො බ්යාපාදවිතක්කො. ‘‘ඉමෙ සත්තා විහිංසියන්තූ’’ති පරෙසං විහිංසාපටිසංයුත්තො විතක්කො විහිංසාවිතක්කො. පාපකෙති ලාමකෙ. අකුසලෙ ධම්මෙති අකොසල්ලසම්භූතෙ ධම්මෙ. තික්ඛපඤ්ඤො නාම ඛිප්පාභිඤ්ඤො හොති, පටිපදා චස්ස න චලතීති ආහ – ‘‘එකම්හි ආසනෙ චත්තාරො අරියමග්ගා’’තිආදි.

‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා දුක්ඛා විපරිණාමධම්මා සඞ්ඛතා පටිච්චසමුප්පන්නා ඛයධම්මා වයධම්මා විරාගධම්මා නිරොධධම්මා’’ති යාථාවතො දස්සනෙන සච්චප්පටිවෙධො ඉජ්ඣති, න අඤ්ඤථාති කාරණමුඛෙන නිබ්බෙධිකපඤ්ඤං දස්සෙතුං – ‘‘සබ්බසඞ්ඛාරෙසු උබ්බෙගබහුලො හොතී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ උබ්බෙගබහුලොති ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’තිආදිනා (ධ. ප. 277) නයෙන සබ්බසඞ්ඛාරෙසු අභිණ්හප්පවත්තසංවෙගො. උත්තාසබහුලොති ඤාණභයවසෙන සබ්බසඞ්ඛාරෙසු බහුසො උත්රස්තමානසො. තෙන ආදීනවානුපස්සනමාහ. උක්කණ්ඨනබහුලොති සඞ්ඛාරතො උද්ධං විසඞ්ඛාරාභිමුඛතාය උක්කණ්ඨනබහුලො. ඉමිනා නිබ්බිදානුපස්සනමාහ. අරතිබහුලොතිආදිනා තස්සා එව අපරාපරූපපත්තිං. බහිමුඛොති සබ්බසඞ්ඛාරතො බහිභූතං නිබ්බානං උද්දිස්ස පවත්තඤාණමුඛො. තථා පවත්තිතවිමොක්ඛමුඛො. නිබ්බිජ්ඣනං පටිවිජ්ඣනං නිබ්බෙධො, සො එතිස්සා අත්ථීති නිබ්බෙධිකා, නිබ්බිජ්ඣතීති වා නිබ්බෙධිකා, සා එව පඤ්ඤා නිබ්බෙධිකපඤ්ඤා. අනිබ්බිද්ධපුබ්බන්ති අනමතග්ගෙ සංසාරෙ අන්තං පාපෙත්වා අනිවිද්ධපුබ්බං. අප්පදාලිතපුබ්බන්ති තස්සෙව අත්ථවචනං, අන්තකරණෙනෙව අප්පදාලිතපුබ්බන්ති අත්ථො. ලොභක්ඛන්ධන්ති ලොභරාසිං, ලොභකොට්ඨාසං වා.

කායගතාසතිවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.