📜

2. නීවරණප්පහානවග්ගවණ්ණනා

11. දුතියස්සාති දුතියවග්ගස්ස. එකධම්මම්පීති එත්ථ ‘‘එකසභාවම්පී’’ති ඉමිනා සභාවත්ථොයං ධම්මසද්දො ‘‘කුසලා ධම්මා’’තිආදීසු වියාති දස්සිතං හොති. යදග්ගෙන ච සභාවත්ථො, තදග්ගෙන නිස්සත්තත්ථො සිද්ධො එවාති ‘‘නිස්සත්තට්ඨෙන ධම්මො වෙදිතබ්බො’’ති වුත්තං. සුභනිමිත්තන්ති ධම්මපරියායෙන වුත්තං. තඤ්හි අත්ථතො කාමච්ඡන්දො වා සියා. සො හි අත්තනො ගහණාකාරෙන සුභන්ති, තෙනාකාරෙන පවත්තනකස්ස අඤ්ඤස්ස කාමච්ඡන්දස්ස නිමිත්තත්තා ‘‘සුභනිමිත්ත’’න්ති ච වුච්චති. තස්ස ආරම්මණං වා සුභනිමිත්තං. ඉට්ඨඤ්හි ඉට්ඨාකාරෙන වා ගය්හමානං රූපාදිආරම්මණං ‘‘සුභනිමිත්ත’’න්ති වුච්චති. ආරම්මණමෙව චෙත්ථ නිමිත්තං. තථා හි වක්ඛති – ‘‘සුභනිමිත්තන්ති රාගට්ඨානියං ආරම්මණ’’න්ති. සමුච්චයත්ථො වා-සද්දො අනෙකත්ථත්තා නිපාතානං. භිය්යොභාවායාති පුනප්පුනං භාවාය. වෙපුල්ලායාති විපුලභාවාය, වඩ්ඪියාති අත්ථො. අජාතො නිජ්ජාතො. සෙසපදානි තස්සෙව වෙවචනානි. කාමෙසූති පඤ්චසු කාමගුණෙසු. කාමච්ඡන්දොති කාමසඞ්ඛාතො ඡන්දො, න කත්තුකම්යතාඡන්දො න ධම්මච්ඡන්දො. කාමනවසෙන රජ්ජනවසෙන ච කාමො එව රාගො කාමරාගො. කාමනවසෙන නන්දනවසෙන ච කාමො එව නන්දීති කාමනන්දී. කාමනවසෙන තණ්හායනවසෙන ච කාමතණ්හා. ආදිසද්දෙන ‘‘කාමස්නෙහො කාමපරිළාහො කාමමුච්ඡා කාමජ්ඣොසාන’’න්ති එතෙසං පදානං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. තත්ථ වුත්තනයෙනෙව කාමත්ථං විදිත්වා සිනෙහනට්ඨෙන කාමස්නෙහො, පරිළාහනට්ඨෙන කාමපරිළාහො, මුච්ඡනට්ඨෙන කාමමුච්ඡා, ගිලිත්වා පරිනිට්ඨාපනට්ඨෙන කාමජ්ඣොසානං වෙදිතබ්බං. කාමච්ඡන්දො එව කුසලප්පවත්තිතො චිත්තස්ස නීවරණට්ඨෙන කාමච්ඡන්දනීවරණං, සොති කාමච්ඡන්දො. අසමුදාචාරවසෙනාති අසමුදාචාරභාවෙන. අනනුභූතාරම්මණවසෙනාති ‘‘ඉදං නාමෙත’’න්ති වත්ථුවසෙන උත්වා තස්මිං අත්තභාවෙ අනනුභූතස්ස ආරම්මණස්ස වසෙන. රූපසද්දාදිභෙදං පන ආරම්මණං එකස්මිම්පි අත්තභාවෙ අනනුභූතං නාම නත්ථෙව, කිමඞ්ගං පන අනාදිමති සංසාරෙ.

යං වුත්තං – ‘‘අසමුදාචාරවසෙන චා’’තිආදි, තං අතිසංඛිත්තන්ති විත්ථාරතො දස්සෙතුං – ‘‘තත්ථා’’තිආදිමාහ. තත්ථ භවග්ගහණෙන මහග්ගතභවො ගහිතො. සො හි ඔළාරිකකිලෙසසමුදාචාරරහිතො. තජ්ජනීයකම්මකතාදිකාලෙ පාරිවාසිකකාලෙ ච චරිතබ්බානි ද්වෙඅසීති ඛුද්දකවත්තානි නාම. න හි තානි සබ්බාසු අවත්ථාසු චරිතබ්බානි, තස්මා තානි න මහාවත්තෙසු අන්තොගධානීති ‘‘චුද්දස මහාවත්තානී’’ති වුත්තං. තථා ආගන්තුකවත්තආවාසිකගමික-අනුමොදනභත්තග්ග- පිණ්ඩචාරිකආරඤ්ඤකසෙනාසනජන්තාඝරවච්චකුටිඋපජ්ඣාය- සද්ධිවිහාරිකආචරිය-අන්තෙවාසිකවත්තානීති එතානි චුද්දස මහාවත්තානි නාමාති වුත්තං. ඉතරානි පන ‘‘පාරිවාසිකානං භික්ඛූනං වත්තං පඤ්ඤාපෙස්සාමී’’ති (චූළව. 75) ආරභිත්වා ‘‘න උපසම්පාදෙතබ්බං, න ඡමායං චඞ්කමන්තෙ චඞ්කමෙ චඞ්කමිතබ්බ’’න්ති (චූළව. 81) වුත්තානි පකතත්තෙ චරිතබ්බවත්තානි ඡසට්ඨි, තතො පරං ‘‘න, භික්ඛවෙ, පාරිවාසිකෙන භික්ඛුනා පාරිවාසිකවුඩ්ඪතරෙන භික්ඛුනා සද්ධිං, මූලායපටිකස්සනාරහෙන, මානත්තාරහෙන, මානත්තචාරිකෙන, අබ්භානාරහෙන භික්ඛුනා සද්දිං එකච්ඡන්නෙ ආවාසෙ වත්ථබ්බ’’න්තිආදීනි පකතත්තෙ චරිතබ්බෙහි අනඤ්ඤත්තා විසුං විසුං අගණෙත්වා පාරිවාසිකවුඩ්ඪතරාදීසු පුග්ගලන්තරෙසු චරිතබ්බත්තා තෙසං වසෙන සම්පිණ්ඩෙත්වා එකෙකං කත්වා ගණිතානි පඤ්චාති එකසත්තතිවත්තානි. උක්ඛෙපනීයකම්මකතවත්තෙසු වත්තපඤ්ඤාපනවසෙන වුත්තං – ‘‘න පකතත්තස්ස භික්ඛුනො අභිවාදනං පච්චුට්ඨානං…පෙ… පිට්ඨිපරිකම්මං සාදිතබ්බ’’න්ති ඉදං අභිවාදනාදීනං අස්සාදියනං එකං, ‘‘න පකතත්තො භික්ඛු සීලවිපත්තියා අනුද්ධංසෙතබ්බො’’තිආදීනි (චූළව. 51) ච දසාති එවං ද්වාසීති හොන්ති. එතෙස්වෙව පන කානිචි තජ්ජනීයකම්මකතාදිවත්තානි කානිචි පාරිවාසිකාදිවත්තානීති අග්ගහිතග්ගහණෙන ද්වාවීසතිවත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ‘‘චුද්දස මහාවත්තානී’’ති වත්වාපි ‘‘ආගන්තුකගමිකවත්තානි චා’’ති ඉමෙසං විසුං ගහණං ඉමානි අභිණ්හං සම්භවන්තීති කත්වා. කිලෙසො ඔකාසං න ලභති සබ්බදා වත්තප්පටිපත්තියංයෙව බ්යාවටචිත්තතාය. අයොනිසොමනසිකාරන්ති අනිච්චාදීසු ‘‘නිච්ච’’න්තිආදිනා පවත්තං අනුපායමනසිකාරං. සතිවොස්සග්ගන්ති සතියා විස්සජ්ජනං, සතිවිරහන්ති අත්ථො. එවම්පීති වක්ඛමානාපෙක්ඛාය අවුත්තසම්පිණ්ඩනත්ථො පි-සද්දො.

අනුසන්ධිවසෙනාති පුච්ඡානුසන්ධිආදිඅනුසන්ධිවසෙන. පුබ්බාපරවසෙනාති පුබ්බාපරගන්ථසල්ලක්ඛණවසෙන. ගණ්හන්තස්සාති ආචරියමුඛතො ගණ්හන්තස්ස. සජ්ඣායන්තස්සාති ආචරියමුඛතො උග්ගහිතගන්ථං සජ්ඣායන්තස්ස. වාචෙන්තස්සාති පාළිං තදත්ථඤ්ච උග්ගණ්හාපනවසෙන පරෙසං වාචෙන්තස්ස. දෙසෙන්තස්සාති දෙසනාවසෙන පරෙසං ධම්මං දෙසෙන්තස්ස. පකාසෙන්තස්සාති අත්තනො අත්තනො සංසයට්ඨානෙ පුච්ඡන්තානං යාථාවතො අත්ථං පකාසෙන්තස්ස. කිලෙසො ඔකාසං න ලභති රත්තින්දිවං ගන්ථකම්මෙසුයෙව බ්යාවටචිත්තතාය. එවම්පීති වුත්තසම්පිණ්ඩනත්ථො පි-සද්දො. එවං සෙසෙසුපි.

ධුතඞ්ගධරො හොතීති වුත්තමෙවත්ථං පකාසෙති ‘‘තෙරස ධුතඞ්ගගුණෙ සමාදාය වත්තතී’’ති. බාහුල්ලායාති චීවරාදිපච්චයබාහුල්ලාය. යථා චීවරාදයො පච්චයා බහුලං උප්පජ්ජන්ති, තථා ආවත්තස්ස පවත්තස්සාති අත්ථො. පරිහීනජ්ඣානස්සාති ඣානන්තරායකරෙන විසභාගරූපදස්සනාදිනා කෙනචි නිමිත්තෙන පරිහීනජ්ඣානස්ස. විස්සට්ඨජ්ඣානස්සාති අසමාපජ්ජනවසෙන පරිච්චත්තජ්ඣානස්ස. භස්සාදීසූති ආදි-සද්දෙන ගණසඞ්ගණිකනිද්දානවකම්මාදිං සඞ්ගණ්හාති. සත්තසු වා අනුපස්සනාසූති එත්ථ සත්ත අනුපස්සනා නාම අනිච්චානුපස්සනා දුක්ඛානුපස්සනා අනත්තානුපස්සනා නිබ්බිදානුපස්සනා විරාගානුපස්සනා නිරොධානුපස්සනා පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා ඛයානුපස්සනා වයානුපස්සනා විපරිණාමානුපස්සනා අනිමිත්තානුපස්සනා අප්පණිහිතානුපස්සනා සුඤ්ඤතානුපස්සනා අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනා යථාභූතඤාණදස්සනං ආදීනවානුපස්සනා පටිසඞ්ඛානුපස්සනා විවට්ටානුපස්සනාති ඉමාසු අට්ඨාරසසු මහාවිපස්සනාසු ආදිතො වුත්තා අනිච්චානුපස්සනාදි-පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාපරියන්තා සත්ත. එත්ථ යං වත්තබ්බං, තං විසුද්ධිමග්ගසංවණ්ණනාතො (විසුද්ධි. මහාටී. 2.741) ගහෙතබ්බං.

අනාසෙවනතායාති පුරිමත්තභාවෙ ඣානෙන වික්ඛම්භිතකිලෙසස්ස කාමච්ඡන්දාදිආසෙවනාය අභාවතො. අනනුභූතපුබ්බන්ති තස්මිං අත්තභාවෙ අනනුභූතපුබ්බං. ජාතොති එතස්සෙව වෙවචනං සඤ්ජාතොතිආදි. නනු ච ඛණිකත්තා සබ්බධම්මානං උප්පන්නස්ස කාමච්ඡන්දස්ස තඞ්ඛණංයෙව අවස්සං නිරොධසම්භවතො නිරුද්ධෙ ච තස්මිං පුන අඤ්ඤස්සෙව උප්පජ්ජනතො ච කථං තස්ස පුනප්පුනභාවො රාසිභාවො චාති ආහ – ‘‘තත්ථ සකිං උප්පන්නො කාමච්ඡන්දො’’තිආදි. අට්ඨානමෙතන්ති අකාරණමෙතං. යෙන කාරණෙන උප්පන්නො කාමච්ඡන්දො න නිරුජ්ඣති, නිරුද්ධො ච ස්වෙව පුන උප්පජ්ජිස්සති, තාදිසං කාරණං නත්ථීති අත්ථො.

රාගට්ඨානියන්ති රාගජනකං. අනිච්චාදීසු නිච්චාදිවසෙන විපරීතමනසිකාරො, ඉධ අයොනිසොමනසිකාරොති ආහ – ‘‘අනිච්චෙ නිච්ච’’න්තිආදි. අයොනිසොමනසිකාරොති අනුපායමනසිකාරො, කුසලධම්මප්පවත්තියා අකාරණභූතො මනසිකාරොති අත්ථො. උප්පථමනසිකාරොති කුසලධම්මප්පවත්තියා අමග්ගභූතො මනසිකාරො. සච්චවිප්පටිකූලෙනාති සච්චාභිසමයස්ස අනුනුලොමවසෙන. ආවජ්ජනාතිආදිනා ආවජ්ජනාය පච්චයභූතා තතො පුරිමුප්පන්නා මනොද්වාරිකා අකුසලජවනප්පවත්ති ඵලවොහාරෙන තථා වුත්තා. තස්ස හි වසෙන සා අකුසලප්පවත්තියා උපනිස්සයො හොති. ආවජ්ජනාති භවඞ්ගචිත්තං ආවජ්ජයතීති ආවජ්ජනා. අනු අනු ආවජ්ජෙතීති අන්වාවජ්ජනා. භවඞ්ගාරම්මණතො අඤ්ඤං ආභුජතීති ආභොගො. සමන්නාහරතීති සමන්නාහාරො. තදෙවාරම්මණං අත්තානං අනුබන්ධිත්වා උප්පජ්ජමානො මනසි කරොති ඨපෙතීති මනසිකාරො. අයං වුච්චති අයොනිසොමනසිකාරොති අයං අනුපායඋප්පථමනසිකාරලක්ඛණො අයොනිසොමනසිකාරො නාම වුච්චති.

12. දුතියෙ භත්තබ්යාපත්ති වියාති භත්තස්ස පූතිභාවෙන විප්පකාරප්පත්ති විය, චිත්තස්ස බ්යාපජ්ජනන්ති චිත්තස්ස විකාරභාවාපාදනං. තෙනෙවාහ – ‘‘පකතිවිජහනභාවො’’ති. බ්යාපජ්ජති තෙන චිත්තං පූතිකුම්මාසාදයො විය පුරිමපකතිං ජහතීති බ්යාපාදො. පටිඝොයෙව උපරූපරි උප්පජ්ජමානස්ස පටිඝස්ස නිමිත්තභාවතො පටිඝනිමිත්තං, පටිඝස්ස ච කාරණභූතං ආරම්මණං පටිඝනිමිත්තන්ති ආහ – ‘‘පටිඝස්සපි පටිඝාරම්මණස්සපි එතං අධිවචන’’න්ති. අට්ඨකථායන්ති මහාඅට්ඨකථායං.

13. තතියෙ ථිනතා ථිනං, සප්පිපිණ්ඩො විය අවිප්ඵාරිකතාය චිත්තස්ස ඝනභාවො බද්ධතාති අත්ථො. මෙධතීති මිද්ධං, අකම්මඤ්ඤභාවෙන හිංසතීති අත්ථො. ‘‘යා තස්මිං සමයෙ චිත්තස්ස අකල්යතා’’තිආදිනා (ධ. ස. 1162) ථිනස්ස, ‘‘යා තස්මිං සමයෙ කායස්ස අකල්යතා’’තිආදිනා (ධ. ස. 1163) ච මිද්ධස්ස අභිධම්මෙ නිද්දිට්ඨත්තා වුත්තං – ‘‘චිත්තස්ස අකම්මඤ්ඤතා ථිනං, තිණ්ණං ඛන්ධානං අකම්මඤ්ඤතා මිද්ධ’’න්ති. සතිපි අඤ්ඤමඤ්ඤාවිප්පයොගෙ චිත්තකායලහුතාදීනං විය චිත්තචෙතසිකානං යථාක්කමං තංතංවිසෙසො සියා, යා තෙසං අකල්යතාදීනං විසෙසපච්චයතා, අයමෙතෙසං සභාවොති දට්ඨබ්බං. කපිමිද්ධස්සාති වුත්තමෙවත්ථං විභාවෙති ‘‘පචලායිකභාවස්සා’’ති. අක්ඛිදලානං පචලභාවං කරොතීති පචලායිකො, පචලායිකස්ස භාවො පචලායිකභාවො, පචලායිකත්තන්ති වුත්තං හොති. උභින්නන්ති ථිනමිද්ධානං. ‘‘විත්ථාරො වෙදිතබ්බො’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. චිත්තස්ස අකල්යතාති චිත්තස්ස ගිලානභාවො. ගිලානො හි අකල්යකොති වුච්චති. විනයෙපි වුත්තං – ‘‘නාහං, භන්තෙ, අකල්යකො’’ති (පාරා. 151). කාලං ඛමතීති හි කල්යං, අරොගතා, තස්සං නියුත්තො කල්යකො, න කල්යකො අකල්යකො. අකම්මඤ්ඤතාති චිත්තගෙලඤ්ඤසඞ්ඛාතොව අකම්මඤ්ඤතාකාරො. ඔලීයනාති ඔලීයනාකාරො. ඉරියාපථූපත්ථම්භිතඤ්හි චිත්තං ඉරියාපථං සන්ධාරෙතුං අසක්කොන්තං රුක්ඛෙ වග්ගුලි විය ඛීලෙ ලග්ගිතඵාණිතවාරකො විය ච ඔලීයති ලම්බති, තස්ස තං ආකාරං සන්ධාය – ‘‘ඔලීයනා’’ති වුත්තං. දුතියපදං උපසග්ගෙන වඩ්ඪිතං. කායස්සාති වෙදනාදික්ඛන්ධත්තයසඞ්ඛාතස්ස නාමකායස්ස. අකල්යතා අකම්මඤ්ඤතාති හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව. මෙඝො විය ආකාසං ඔනය්හතීති ඔනාහො. ඔනය්හතීති ච ඡාදෙති අවත්ථරති වාති අත්ථො . සබ්බතොභාගෙන ඔනාහොති පරියොනාහො. අරතිආදීනං අත්ථො විභඞ්ගෙ (විභ. 856) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බොති තත්ථ වුත්තපාළියා දස්සෙතුං – ‘‘වුත්තං හෙත’’න්තිආදිමාහ.

තත්ථ පන්තෙසූති දූරෙසු, විවිත්තෙසු වා. අධිකුසලෙසූති සමථවිපස්සනාධම්මෙසු. අරතීති රතිප්පටික්ඛෙපො. අරතිතාති අරමනාකාරො. අනභිරතීති අනභිරතභාවො. අනභිරමනාති අනභිරමනාකාරො . උක්කණ්ඨිතාති උක්කණ්ඨනාකාරො. පරිතස්සිතාති උක්කණ්ඨනවසෙනෙව පරිතස්සනා, උක්කණ්ඨිතස්සෙව තත්ථ තත්ථ තණ්හායනාති වුත්තං හොති. පරිතස්සිතාති වා කම්පනා. තන්දීති ජාතිආලසියං, පකතිආලසියන්ති අත්ථො. තථා හි කුසලකරණෙ කායස්ස අවිප්ඵාරිකතා ලීනතා ජාතිආලසියං තන්දී නාම, න රොගඋතුජාදීහි කායගෙලඤ්ඤං. තන්දියනාති තන්දියනාකාරො. තන්දිමනතාති තන්දියා අභිභූතචිත්තතා. අලසස්ස භාවො ආලස්යං, ආලස්යායනාකාරො ආලස්යායනා. ආලස්යායිතස්ස භාවො ආලස්යායිතත්තං. ඉති සබ්බෙහිපි ඉමෙහි පදෙහි කිලෙසවසෙන කායාලසියං කථිතං. ථිනමිද්ධකාරණානඤ්හි රාගාදිකිලෙසානං වසෙන නාමකායස්ස ආලසියං, තදෙව රූපකායස්සාපීති දට්ඨබ්බං. ජම්භනාති ඵන්දනා. පුනප්පුනං ජම්භනා විජම්භනා. ආනමනාති පුරතො නමනා. විනමනාති පච්ඡතො නමනා. සන්නමනාති සමන්තතො නමනා. පණමනාති යථා තන්තතො උට්ඨිතපෙසකාරො කිස්මිඤ්චිදෙව ගහෙත්වා උජුං කායං උස්සාපෙති, එවං කායස්ස උද්ධං ඨපනා. බ්යාධියකන්ති උප්පන්නබ්යාධිතා. ඉති සබ්බෙහිපි ඉමෙහි පදෙහි ථිනමිද්ධකාරණානං රාගාදිකිලෙසානං වසෙන කායබද්ධනමෙව කථිතං. භුත්තාවිස්සාති භුත්තවතො. භත්තමුච්ඡාති භත්තගෙලඤ්ඤං. බලවභත්තෙන හි මුච්ඡාපත්තො විය හොති. භත්තකිලමථොති භත්තෙන කිලන්තභාවො. භත්තපරිළාහොති භත්තදරථො. තස්මිඤ්හි සමයෙ පරිළාහුප්පත්තියා උපහතින්ද්රියො හොති, කායො ජීරතීති. කායදුට්ඨුල්ලන්ති භත්තං නිස්සාය කායස්ස අකම්මඤ්ඤතං. අකල්යතාතිආදි හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව. ලීනන්ති අවිප්ඵාරිකතාය පටිකුටිතං. ඉතරෙ ද්වෙ ආකාරභාවනිද්දෙසා. ථිනන්ති සප්පිපිණ්ඩො විය අවිප්ඵාරිකතාය ඝනභාවෙන ඨිතං. ථියනාති ආකාරනිද්දෙසො. ථියිභාවො ථියිතත්තං, අවිප්ඵාරවසෙනෙව බද්ධතාති අත්ථො. ඉමෙහි පන සබ්බෙහිපි පදෙහි ථිනමිද්ධකාරණානං රාගාදිකිලෙසානං වසෙන චිත්තස්ස ගිලානාකාරො කථිතොති වෙදිතබ්බො. පුරිමා චත්තාරො ධම්මාති අරති, තන්දී, විජම්භිතා, භත්තසම්මදොති එතෙ චත්තාරො ධම්මා. යදා ථිනමිද්ධං උප්පන්නං හොති, තදා අරතිආදීනම්පි සම්භවතො ‘‘උපනිස්සයකොටියා පන හොතී’’ති වුත්තං, උපනිස්සයකොටියා පච්චයො හොතීති අත්ථො.

14. චතුත්ථෙ උද්දතස්ස භාවො උද්ධච්චං. යස්ස ධම්මස්ස වසෙන උද්ධතං හොති චිත්තං, තංසම්පයුත්තා වා ධම්මා, සො ධම්මො උද්දච්චං. කුච්ඡිතං කතං කුකතං, දුච්චරිතං සුචරිතඤ්ච. අකතම්පි හි කුකතමෙව. එවඤ්හි වත්තාරො හොන්ති ‘‘යං මයා න කතං, තං කුකත’’න්ති. එවං කතාකතං දුච්චරිතං සුචරිතඤ්ච කුකතං, තං ආරබ්භ විප්පටිසාරවසෙන පවත්තං පන චිත්තං ඉධ කුකතන්ති වෙදිතබ්බං. තස්ස භාවො කුක්කුච්චං. චිත්තස්ස උද්ධතාකාරොති චිත්තස්ස අවූපසමාකාරොව වුත්තො. අවූපසමලක්ඛණඤ්හි උද්ධච්චං. යථාපවත්තස්ස කතාකතාකාරවිසිට්ඨස්ස දුච්චරිතසුචරිතස්ස අනුසොචනවසෙන විරූපං පටිසරණං විප්පටිසාරො. කුක්කුච්චස්සපි කතාකතානුසොචනවසෙන චිත්තවික්ඛෙපභාවතො අවූපසමාකාරො සම්භවතීති ආහ – ‘‘චෙතසො අවූපසමොති උද්ධච්චකුක්කුච්චස්සෙවතං නාම’’න්ති. ස්වෙව ච චෙතසො අවූපසමොති උද්ධච්චකුක්කුච්චමෙව නිද්දිට්ඨං. තඤ්ච අත්තනොව අත්තනා සහජාතං න හොතීති ආහ – ‘‘අයං පන උපනිස්සයකොටියා පච්චයො හොතී’’ති. උපනිස්සයපච්චයතා ච පුරිමුප්පන්නවසෙන වෙදිතබ්බා.

15. පඤ්චමෙ විගතා චිකිච්ඡා අස්සාති විචිකිච්ඡා. සභාවං විචිනන්තො තාය කිච්ඡතීති වා විචිකිච්ඡා.

16. ඡට්ඨෙ හෙතුං වා පච්චයං වා න ලභතීති එත්ථ හෙතුග්ගහණෙන ජනකං කාරණමාහ, පච්චයග්ගහණෙන අනුපාලනකං කාරණං. හෙතුන්ති වා උපාදානකාරණං. පච්චයන්ති සහකාරණං වුත්තං. තන්ති කිලෙසං. විවට්ටෙත්වා අරහත්තං ගණ්හාතීති විවට්ටාභිමුඛං චිත්තං පෙසෙත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙන්තො අරහත්තඵලං ගණ්හාති. භික්ඛාය චරන්ති එත්ථාති භික්ඛාචාරො, ගොචරගාමස්සෙතං අධිවචනං, තස්මිං භික්ඛාචාරෙ. වයං ආගම්මාති දාරභරණානුරූපං වයං ආගම්ම. ආයූහන්තොති උපචිනන්තො. අඞ්ගාරපක්කන්ති වීතච්චිකඞ්ගාරෙසු පක්කං. කිං නාමෙතන්ති භික්ඛූ ගරහන්තො ආහ. ජීවමානපෙතකසත්තොති ජීවමානො හුත්වා ‘‘තෙනෙව අත්තභාවෙන පෙතභාවං පත්තසත්තො භවිස්සතී’’ති පරිකප්පවසෙන වුත්තං. කුටන්ති පානීයඝටං. යාව දාරුණන්ති අතිවිය දාරුණං. විපාකො කීදිසො භවිස්සතීති තයා කතකම්මස්ස ආයතිං අනුභවිතබ්බවිපාකො කීදිසො භවිස්සති.

විසඞ්ඛරිත්වාති ඡෙදනභෙදනාදීහි විනාසෙත්වා. දීපකමිගපක්ඛිනොති අත්තනො නිසින්නභාවස්ස දීපනතො එවංලද්ධනාමා මිගපක්ඛිනො, යෙන අරඤ්ඤං නෙත්වා නෙසාදො තෙසං සද්දෙන ආගතාගතෙ මිගපක්ඛිනො වධිත්වා ගණ්හාති. ථෙරන්ති චූළපිණ්ඩපාතිකතිස්සත්ථෙරං. ඉද්ධියා අභිසඞ්ඛරිත්වාති අධිට්ඨානාදිවසෙන ඉද්ධිං අභිසඞ්ඛරිත්වා. උපයොගත්ථෙ චෙතං කරණවචනං. අග්ගිපපටිකන්ති අච්චිකරණං, විප්ඵුලිඞ්ගන්ති අත්ථො. පස්සන්තස්සෙවාති අනාදරෙ සාමිවචනං. තස්ස ථෙරස්සාති තස්ස මිලක්ඛතිස්සත්ථෙරස්ස. තස්සාති තස්සා අග්ගිපපටිකාය. පටිබලස්සාති උග්ගහණසජ්ඣායාදීසු පටිබලස්ස. දුක්ඛං උපනිසා කාරණමෙතිස්සාති දුක්ඛූපනිසා, දුක්ඛනිබන්ධනා දුක්ඛහෙතුකා සද්ධාති වුත්තං හොති. වත්තමුඛෙන කම්මට්ඨානස්ස කථිතත්තා ‘‘වත්තසීසෙ ඨත්වා’’ති වුත්තං. පලාලවරණකන්ති පලාලපුඤ්ජං.

ආරම්භථාති සමථවිපස්සනාදීසු වීරියං කරොථ. නික්කමථාති කොසජ්ජතො නික්ඛමථ, කාමානං වා පනූදනාය නික්ඛමථ, උභයෙනපි වීරියමෙව වුත්තං. වීරියඤ්හි ආරම්භනකවසෙන ආරම්භො, කොසජ්ජතො නික්ඛමනවසෙන ‘‘නික්කමො’’ති වුච්චති. යුඤ්ජථ බුද්ධසාසනෙති බුද්ධස්ස භගවතො පරියත්තිපටිපත්තිපටිවෙධසඞ්ඛාතෙ තිවිධසාසනෙ යුඤ්ජථ යොගං කරොථ. එවමනුයුඤ්ජන්තා මච්චුනො සෙනං ධුනාථ විද්ධංසෙථ. තත්ථ මච්චුනො සෙනන්ති –

‘‘කාමා තෙ පඨමා සෙනා, දුතියා අරති වුච්චති;

තතියා ඛුප්පිපාසා තෙ, චතුත්ථී තණ්හා පවුච්චති.

‘‘පඤ්චමං ථිනමිද්ධං තෙ, ඡට්ඨා භීරූ පවුච්චති;

සත්තමී විචිකිච්ඡා තෙ, මක්ඛො ථම්භො තෙ අට්ඨමො.

‘‘ලාභො සිලොකො සක්කාරො,

මිච්ඡාලද්ධො ච යො යසො;

යො චත්තානං සමුක්කංසෙ,

පරෙ ච අවජානාති.

‘‘එසා නමුචි තෙ සෙනා, කණ්හස්සාභිප්පහාරිනී;

න නං අසූරො ජිනාති, ජෙත්වා ච ලභතෙ සුඛ’’න්ති. (සු. නි. 438-441) –

එවමාගතං කාමාදිභෙදං මච්චුනො සෙනං. එත්ථ ච යස්මා ආදිතොව අගාරියභූතෙ සත්තෙ වත්ථුකාමෙසු කිලෙසකාමා මොසයන්ති, තෙ අභිභුය්ය අනගාරියභාවං උපගතානං පන්තෙසු සෙනාසනෙසු අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙසු වා අධිකුසලෙසු ධම්මෙසු අරති උප්පජ්ජති. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘පබ්බජිතෙන ඛො, ආවුසො, අභිරති දුක්කරා’’ති (සං. නි. 4.331). තතො තෙ පරප්පටිබද්ධජීවිකත්තා ඛුප්පිපාසා බාධති, තාය බාධිතානං පරියෙසනතණ්හා චිත්තං කිලමයති. අථ නෙසං කිලන්තචිත්තානං ථිනමිද්ධං ඔක්කමති, තතො විසෙසමනධිගච්ඡන්තානං දුරභිසම්භවෙසු අරඤ්ඤවනපත්ථෙසු පන්තෙසු සෙනාසනෙසු විහරතං උත්රාසසඤ්ඤිතා භීරු ජායති. තෙසං උස්සඞ්කිතපරිසඞ්කිතානං දීඝරත්තං විවෙකරසමනස්සාදයමානානං විහරතං ‘‘න සියා නු ඛො එස මග්ගො’’ති පටිපත්තියං විචිකිච්ඡා උප්පජ්ජති. තං විනොදෙත්වා විහරතං අප්පමත්තකෙන විසෙසාධිගමෙන මානමක්ඛථම්භා ජායන්ති. තෙපි විනොදෙත්වා විහරතං තතො අධිකතරං විසෙසාධිගමනං නිස්සාය ලාභසක්කාරසිලොකා උප්පජ්ජන්ති. ලාභාදීහි මුච්ඡිත්වා ධම්මප්පතිරූපකානි පකාසෙන්තො මිච්ඡායසං අධිගන්ත්වා තත්ථ ඨිතා ජාතිආදීහි අත්තානං උක්කංසෙන්ති, පරං වම්භෙන්ති, තස්මා කාමාදීනං පඨමසෙනාදිභාවො වෙදිතබ්බො. නළාගාරන්ති නළෙහි විනද්ධතිණච්ඡන්නගෙහං.

විහස්සතීති උග්ගහණසජ්ඣායනමනසිකාරාදීහි විහරිස්සති. ජාතිසංසාරන්ති පුනප්පුනං ජාතිසඞ්ඛාතසංසාරවට්ටං. දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සතීති දුක්ඛස්ස අන්තසඞ්ඛාතං නිබ්බානං සච්ඡිකරිස්සති. පලාලපුඤ්ජාහන්ති පලාලපුඤ්ජං අහන්ති පදච්ඡෙදො. තතියං ඨානන්ති අනාගාමිඵලං සන්ධාය වදති.

තිවස්සභික්ඛුකාලෙති උපසම්පදතො තීණි වස්සානි අස්සාති තිවස්සො, තිවස්සො ච සො භික්ඛු චාති තිවස්සභික්ඛු, තස්ස, තෙන වා උපලක්ඛිතො කාලො තිවස්සභික්ඛුකාලො, තස්මිං. යදා සො තිවස්සො භික්ඛු නාම හොති, තදාති වුත්තං හොති. කම්මං කරොතීති භාවනාකම්මං කරොති. ගන්ථකම්මන්ති ගන්ථවිසයං උග්ගහණාදිකම්මං. පිණ්ඩාපචිතිං කත්වාති අන්තොවස්සෙ තෙමාසං දින්නපිණ්ඩස්ස කිලෙසක්ඛයකරණෙන අපචිතිං පූජං කත්වා. පිණ්ඩාපචිතිං කරොන්තො හි භික්ඛු යෙහි අත්තනො යො පිණ්ඩපාතො දින්නො, තෙසං තස්ස මහප්ඵලභාවං ඉච්ඡන්තො අත්තනො සන්තානමෙව කිලෙසක්ඛයකරණෙන විසොධෙත්වා අරහත්තං ගණ්හාති.

මහාභූතීති එත්ථ පූජාවචනො මහන්තසද්දො, භූතීති ච නාමෙකදෙසෙන තිස්සභූතිත්ථෙරං ආලපති. භවති හි නාමෙකදෙසෙනපි වොහාරො යථා ‘‘දෙවදත්තො දත්තො’’ති. මහාභූතීති වා පියසමුදාහාරො, සො මහති භූති විභූති පුඤ්ඤඤාණාදිසම්පදා අස්සාති මහාභූති. ඡන්නං සෙපණ්ණිගච්ඡමූලන්ති සාඛාපලාසාදීහි ඡන්නං ඝනච්ඡායං සෙපණ්ණිගච්ඡමූලං. අසුභකම්මට්ඨානං පාදකං කත්වාති කෙසාදිඅසුභකොට්ඨාසභාවනාය පටිලද්ධං උපචාරසමාධිං අප්පනාසමාධිං වා පාදකං කත්වා. අසුභවිසයං උපචාරජ්ඣානාදිකම්මමෙවෙත්ථ උපරි පවත්තෙතබ්බභාවනාකම්මස්ස කාරණභාවතො ඨානන්ති කම්මට්ඨානං.

සහස්සද්විසහස්සසඞ්ඛාමත්තත්තා ‘‘මහාගණෙ’’ති වුත්තං. අත්තනො වසනට්ඨානතො ථෙරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වාති අත්තනො වසනට්ඨානතො ආකාසෙන ගන්ත්වා විහාරසමීපෙ ඔතරිත්වා දිවාට්ඨානෙ නිසින්නත්ථෙරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා. කිං ආගතොසීති කිංකාරණා ආගතොසි. සබ්බෙසු රත්තිදිවසභාගෙසු ඔකාසං අලභන්තොති සො කිර ථෙරො ‘‘තුය්හං ඔකාසො න භවිස්සති, ආවුසො’’ති වුත්තෙපි ‘‘විතක්කමාළකෙ ඨිතකාලෙ පුච්ඡිස්සාමි, භන්තෙ’’ති වත්වා ‘‘තස්මිං ඨානෙ අඤ්ඤෙ පුච්ඡිස්සන්තී’’ති වුත්තෙ ‘‘භික්ඛාචාරමග්ගෙ, භන්තෙ’’ති වත්වා ‘‘තත්රාපි අඤ්ඤෙ පුච්ඡන්තී’’ති වුත්තෙ දුපට්ටනිවාසනට්ඨානෙ, සඞ්ඝාටිපාරුපනට්ඨානෙ, පත්තනීහරණට්ඨානෙ, ගාමෙ චරිත්වා ආසනසාලාය යාගුපීතකාලෙ, භන්තෙති. තත්ථාපි ථෙරා අත්තනො කඞ්ඛං විනොදෙන්ති, ආවුසොති. අන්තොගාමතො නික්ඛමනකාලෙ පුච්ඡිස්සාමි, භන්තෙති. තත්රාපි අඤ්ඤෙ පුච්ඡන්ති, ආවුසොති. අන්තරාමග්ගෙ, භන්තෙති. භොජනසාලාය භත්තකිච්චපරියොසානෙ, භන්තෙ. දිවාට්ඨානෙ පාදධොවනකාලෙ, භන්තෙති. තතො පට්ඨාය යාව අරුණා අපරෙ පුච්ඡන්ති, ආවුසොති. දන්තකට්ඨං ගහෙත්වා මුඛධොවනත්ථං ගමනකාලෙ, භන්තෙති. තදාපි අඤ්ඤෙ පුච්ඡන්තීති. මුඛං ධොවිත්වා ආගමනකාලෙ, භන්තෙති. තත්රාපි අඤ්ඤෙ පුච්ඡිස්සන්තීති. සෙනාසනං පවිසිත්වා නිසින්නකාලෙ, භන්තෙති. තත්රාපි අඤ්ඤෙ පුච්ඡන්ති, ආවුසොති. එවං සබ්බෙසු රත්තිදිවසභාගෙසු යාචමානො ඔකාසං න ලභි, තං සන්ධායෙතං වුත්තං – ‘‘එවං ඔකාසෙ අසති මරණස්ස කථං ඔකාසං ලභිස්සථා’’ති. භන්තෙ, නනු මුඛං ධොවිත්වා සෙනාසනං පවිසිත්වා තයො චත්තාරො පල්ලඞ්කෙ උණ්හාපෙත්වා යොනිසොමනසිකාරකම්මං කරොන්තානං ඔකාසලාභෙන භවිතබ්බං සියාති අධිප්පායෙන වදති. මණිවණ්ණෙති ඉන්දනීලමණිවණ්ණෙ.

ඝටෙන්තස්සෙවාති වායාමන්තස්සෙව. විසුද්ධිපවාරණන්ති ‘‘පරිසුද්ධො අහ’’න්ති එවං පවත්තං විසුද්ධිපවාරණං. අරහන්තානමෙව හෙසා පවාරණා. කාළකං වාති මහන්තං කාළකං සන්ධාය වදති, තිලකො වාති ඛුද්දකං සන්ධාය. උභයෙනපි සීලස්ස පරිසුද්ධභාවමෙව විභාවෙති.

පධානකම්මිකාති පධානකම්මෙ නියුත්තා. ලද්ධමග්ගන්ති ලද්ධූපායං, පඨමමෙව ලද්ධූපදෙසන්ති වුත්තං හොති. අපත්තානීති ඡඩ්ඩිතානි. අලාබූනෙව සාරදෙති සරදකාලෙ වාතාතපහතානි තත්ථ තත්ථ විප්පකිණ්ණඅලාබූනි විය. කාපොතකානීති කපොතකවණ්ණානි. තානි දිස්වාන කා රතීති තානි එවරූපානි අට්ඨීනි දිස්වා තුම්හාකං කා නාම රති, නනු අප්පමත්තකාපි රති කාතුං න වට්ටතියෙවාති අත්ථො. දුතියකථං අකථිතපුබ්බොති අත්තනො වුඩ්ඪතරෙන සද්ධිං වුත්තවචනස්ස පච්චනීකං දුතියකථං අකථිතපුබ්බො.

තදඞ්ගෙන, තදඞ්ගස්ස පහානං තදඞ්ගප්පහානං. යඤ්හි රත්තිභාගෙ සමුජ්ජලිතෙන දීපෙන අන්ධකාරස්ස විය තෙන තෙන විපස්සනාය අවයවභූතෙන ඤාණඞ්ගෙන පටිපක්ඛවසෙනෙව තස්ස තස්ස පහාතබ්බධම්මස්ස පහානමිදං තදඞ්ගප්පහානං නාම. යථා කාමච්ඡන්දාදයො න චිත්තං පරියුට්ඨාය තිට්ඨන්ති, එවං පරියුට්ඨානස්ස නිසෙධනං අප්පවත්තිකරණං වික්ඛම්භනං වික්ඛම්භනප්පහානං. යඤ්හි සසෙවාලෙ උදකෙ පක්ඛිත්තෙන ඝටෙන සෙවාලස්ස විය තෙන තෙන ලොකියසමාධිනා නීවරණාදීනං පච්චනීකධම්මානං වික්ඛම්භනමිදං වික්ඛම්භනප්පහානං නාම. සම්මා උපච්ඡිජ්ජන්ති එතෙන කිලෙසාති සමුච්ඡෙදො, පහීයන්ති එතෙන කිලෙසාති පහානං, සමුච්ඡෙදසඞ්ඛාතං පහානං නිරවසෙසප්පහානන්ති සමුච්ඡෙදප්පහානං. යඤ්හි අසනිවිචක්කාභිහතස්ස රුක්ඛස්ස විය අරියමග්ගඤාණෙන සංයොජනාදීනං ධම්මානං යථා න පුන වත්තන්ති, එවං පහානමිදං සමුච්ඡෙදප්පහානං නාම. පටිප්පස්සම්භති වූපසම්මති කිලෙසදරථො එතායාති පටිප්පස්සද්ධි, ඵලං, සායෙව පහානන්ති පටිප්පස්සද්ධිප්පහානං. සබ්බෙ කිලෙසා සබ්බසඞ්ඛතා වා නිස්සරන්ති අපගච්ඡන්ති එතෙනාති නිස්සරණං, නිබ්බානං, තදෙව පහානන්ති නිස්සරණප්පහානං. පටිප්පස්සම්භයමානන්ති පටිප්පස්සම්භං කිලෙසවූපසමං කුරුමානං. ලොකියලොකුත්තරෙහීති තදඞ්ගවික්ඛම්භනප්පහානානං ලොකියත්තා, ඉතරෙසං ලොකුත්තරත්තා වුත්තං.

නිමීයති ඵලං එතෙන උප්පජ්ජනට්ඨානෙ පක්ඛිපමානං විය හොතීති නිමිත්තං, කාරණස්සෙතං අධිවචනං. අසුභස්ස නිමිත්තං, අසුභමෙව වා නිමිත්තන්ති අසුභනිමිත්තං. අසුභනිස්සිතම්පි හි ඣානං නිස්සිතෙ නිස්සයවොහාරෙන අසුභන්ති වොහරීයති යථා ‘‘මඤ්චා උක්කුට්ඨිං කරොන්තී’’ති. තෙනෙවාහ – ‘‘දසසු අසුභෙසු උප්පන්නං සාරම්මණං පඨමජ්ඣාන’’න්ති. අනිච්චෙ අනිච්චන්තිආදිනා නයෙන වුත්තස්සාති ඉමිනා චතුබ්බිධං යොනිසොමනසිකාරං දස්සෙති. හෙට්ඨා චෙත්ථ ඉධ ච චතුබ්බිධස්ස අයොනිසොමනසිකාරස්ස යොනිසොමනසිකාරස්ස ච ගහණං නිරවසෙසදස්සනත්ථං කතන්ති දට්ඨබ්බං. තෙසු පන අසුභෙ ‘‘අසුභ’’න්ති මනසිකාරො ඉධාධිප්පෙතො, තදනුකූලත්තා වා ඉතරෙසම්පි ගහණං දට්ඨබ්බං.

එකාදසසු අසුභෙසු පටිකූලාකාරස්ස උග්ගණ්හනං, යථා වා තත්ථ උග්ගහනිමිත්තං උප්පජ්ජති, තථා පටිපත්ති අසුභනිමිත්තස්ස උග්ගහො. උපචාරප්පනාවහාය අසුභභාවනාය අනුයුඤ්ජනං අසුභභාවනානුයොගො. භොජනෙ මත්තඤ්ඤුනො ථිනමිද්ධාභිභවාභාවා ඔතාරං අලභමානො කාමච්ඡන්දො පහීයතීති වදන්ති. භොජනනිස්සිතං පන ආහාරෙ පටිකූලසඤ්ඤං, තබ්බිපරිණාමස්ස තදාධාරස්ස තස්ස ච උදරියභූතස්ස අසුභතාදස්සනං, කායස්ස ච ආහාරට්ඨිතිකතාදස්සනං යො උප්පාදෙති, සො විසෙසතො භොජනෙ පමාණඤ්ඤූ නාම, තස්ස ච කාමච්ඡන්දො පහීයතෙව. දසවිධඤ්හි අසුභනිමිත්තන්ති පාකටවසෙන වුත්තං. කායගතාසතිං පන ගහෙත්වා එකාදසවිධම්පි අසුභනිමිත්තං වෙදිතබ්බං.

අභුත්වා උදකං පිවෙති පානීයස්ස ඔකාසදානත්ථං චත්තාරො පඤ්ච ආලොපෙ අභුත්වා පානීයං පිවෙය්යාති අත්ථො. තෙන වුත්තං – ‘‘චතුන්නංපඤ්චන්නං ආලොපානං ඔකාසෙ සතී’’ති. අභිධම්මටීකාකාරෙන පනෙත්ථ ‘‘චත්තාරො පඤ්ච ආලොපෙ, භුත්වාන උදකං පිවෙ’’ති පාඨං පරිකප්පෙත්වා අඤ්ඤථා අත්ථො වණ්ණිතො, සො අට්ඨකථාය න සමෙති. අසුභකම්මිකතිස්සත්ථෙරො දන්තට්ඨිදස්සාවී.

17. සත්තමෙ මිජ්ජති හිතඵරණවසෙන සිනිය්හතීති මිත්තො, හිතෙසී පුග්ගලො, තස්මිං මිත්තෙ භවා, මිත්තස්ස වා එසාති මෙත්තා, හිතෙසිතා. තත්ථ ‘‘මෙත්තා’’ති වුත්තෙ අප්පනාපි උපචාරොපි වට්ටති සාධාරණවචනභාවතොති ආහ – ‘‘මෙත්තාති එත්තාවතා පුබ්බභාගොපි වට්ටතී’’ති. අපි-සද්දො අප්පනං සම්පිණ්ඩෙති. අප්පනං අප්පත්තාය මෙත්තාය සුට්ඨු මුච්චනස්ස අභාවතො චෙතොවිමුත්තීති ‘‘අප්පනාව අධිප්පෙතා’’ති වුත්තං.

සත්තෙසු මෙත්තායනස්ස හිතූපසංහාරස්ස උප්පාදනං පවත්තනං මෙත්තානිමිත්තස්ස උග්ගහො. පඨමුප්පන්නො මෙත්තාමනසිකාරො පරතො උප්පජ්ජනකස්ස කාරණභාවතො මෙත්තාමනසිකාරොව මෙත්තානිමිත්තං. කම්මංයෙව සකං එතෙසන්ති කම්මස්සකා, සත්තා, තබ්භාවො කම්මස්සකතා, කම්මදායාදතා. දොසමෙත්තාසු යාථාවතො ආදීනවානිසංසානං පටිසඞ්ඛානවීමංසා ඉධ පටිසඞ්ඛානං. මෙත්තාවිහාරීකල්යාණමිත්තවන්තතා ඉධ කල්යාණමිත්තතා. ඔදිස්සකඅනොදිස්සකදිසාඵරණානන්ති අත්තඅතිපියමජ්ඣත්තවෙරිවසෙන ඔදිස්සකතා, සීමාසම්භෙදෙ කතෙ අනොදිස්සකතා, එකාදිදිසාඵරණවසෙන දිසාඵරණතා මෙත්තාය උග්ගහණෙ වෙදිතබ්බා. විහාරරච්ඡගාමාදිවසෙන වා ඔදිස්සකදිසාඵරණං. විහාරාදිඋද්දෙසරහිතං පුරත්ථිමාදිදිසාවසෙන අනොදිස්සකදිසාඵරණං. එවං වා ද්විධා උග්ගහණං සන්ධාය – ‘‘ඔදිස්සකඅනොදිස්සකදිසාඵරණ’’න්ති වුත්තං. උග්ගහො ච යාව උපචාරා දට්ඨබ්බො. උග්ගහිතාය ආසෙවනා භාවනා. තත්ථ සබ්බෙ සත්තා, පාණා, භූතා, පුග්ගලා, අත්තභාවපරියාපන්නාති එතෙසං වසෙන පඤ්චවිධා. එකෙකස්මිං අවෙරා හොන්තු, අබ්යාපජ්ඣා, අනීඝා, සුඛී අත්තානං පරිහරන්තූති චතුධා පවත්තිතො වීසතිවිධා අනොධිසොඵරණා මෙත්තා. සබ්බා ඉත්ථියො, පුරිසා, අරියා, අනරියා, දෙවා, මනුස්සා, විනිපාතිකාති සත්තාධිකරණවසෙන පවත්තා සත්තවිධා අට්ඨවීසතිවිධා වා, දසහි දිසාහි දිසාධිකරණවසෙන පවත්තා දසවිධා ච, එකෙකාය වා දිසාය සත්තාදිඉත්ථාදිඅවෙරාදිභෙදෙන අසීතාධිකචතුසතප්පභෙදා ච ඔධිසොඵරණා වෙදිතබ්බා. මෙත්තං භාවෙන්තස්සාති මෙත්තාඣානං භාවෙන්තස්ස. ත්වං එතස්ස කුද්ධොතිආදි පච්චවෙක්ඛණාවිධිදස්සනං. අප්පටිච්ඡිතපහෙණකං වියාති අසම්පටිච්ඡිතපණ්ණාකාරං විය. පටිසඞ්ඛානෙති වීමංසායං. වත්තනිඅටවියං අත්තගුත්තත්ථෙරසදිසෙ.

18. අට්ඨමෙ කුසලධම්මසම්පටිපත්තියා පට්ඨපනසභාවතාය තප්පටිපක්ඛානං විසොසනසභාවතාය ච ආරම්භධාතුආදිතො පවත්තවීරියන්ති ආහ – ‘‘පඨමාරම්භවීරිය’’න්ති. යස්මා පඨමාරම්භමත්තස්ස කොසජ්ජවිධමනං ථාමගමනඤ්ච නත්ථි, තස්මා වුත්තං – ‘‘කොසජ්ජතො නික්ඛන්තත්තා තතො බලවතර’’න්ති. යස්මා පන අපරාපරුප්පත්තියා ලද්ධාසෙවනං උපරූපරි විසෙසං ආවහන්තං අතිවිය ථාමගතමෙව හොති, තස්මා වුත්තං – ‘‘පරං පරං ඨානං අක්කමනතො තතොපි බලවතර’’න්ති. පනූදනායාති නීහරණාය. යථා මහතො පලිඝස්ස උග්ඝාටකජනස්ස මහන්තො උස්සාහො ඉච්ඡිතබ්බො, එවමිධාපීති ‘‘නික්කමො චෙතසො පලිඝුග්ඝාටනායා’’ති වුත්තං. මහාපරක්කමො එව පරෙන කතං බන්ධනං ඡින්දෙය්ය, එවමිධාපීති වුත්තං – ‘‘පරක්කමො චෙතසො බන්ධනච්ඡෙදනායා’’ති.

ආරද්ධං සංසාධිතං පරිපූරිතං වීරියං එතස්සාති ආරද්ධවීරියො, නිප්ඵන්නවීරියො, ආරද්ධං පට්ඨපිතං වීරියං එතස්සාති ආරද්ධවීරියො. වීරියාරම්භප්පසුතොති ආහ – ‘‘ආරද්ධවීරියස්සාති පරිපුණ්ණවීරියස්සචෙව පග්ගහිතවීරියස්ස චා’’ති. චතුදොසාපගතන්ති අතිලීනතාදීහි චතූහි දොසෙහි අපගතං. චතුදොසාපගතත්තමෙව විභාවෙති ‘‘න ච අතිලීන’’න්තිආදිනා. අතිලීනඤ්හි භාවනාචිත්තං කොසජ්ජපක්ඛිකං සියා, අතිපග්ගහිතඤ්ච උද්ධච්චපක්ඛිකං. භාවනාවීථිං අනජ්ඣොගාහෙත්වා සඞ්කොචාපත්ති අතිලීනතා. අජ්ඣොගාහෙත්වා අන්තොසඞ්කොචො අජ්ඣත්තං සංඛිත්තතා. අතිපග්ගහිතතා අච්චාරද්ධවීරියතා. බහිද්ධා වික්ඛිත්තතා බහිවිසටවිතක්කානුධාවනා. තදෙතං වීරියං චඞ්කමාදිකායිකප්පයොගාවහං කායිකං, තදඤ්ඤං චෙතසිකං. රත්තිදිවස්ස පඤ්ච කොට්ඨාසෙති පුබ්බණ්හසායන්හපඨමමජ්ඣිමපච්ඡිමයාමසඞ්ඛාතෙ පඤ්ච කොට්ඨාසෙ. තදුභයම්පීති කායිකං චෙතසිකඤ්ච වීරියං. මිලක්ඛතිස්සත්ථෙරස්ස මහාසීවත්ථෙරස්ස ච වත්ථු හෙට්ඨා දස්සිතමෙව.

පීතිමල්ලකත්ථෙරස්ස වත්ථු පන එවං වෙදිතබ්බං. සො කිර ගිහිකාලෙ මල්ලයුද්ධාය ආහිණ්ඩන්තො තීසු රජ්ජෙසු පටාකං ගහෙත්වා තම්බපණ්ණිදීපං ආගම්ම රාජානං දිස්වා රඤ්ඤා කතානුග්ගහො එකදිවසං කිලඤ්චකාසනසාලාද්වාරෙන ගච්ඡන්තො ‘‘රූපං, භික්ඛවෙ, න තුම්හාකං, තං පජහථ, තං වො පහීනං දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය භවිස්සතී’’ති (සං. නි. 3.33-34; 4.102; ම. නි. 1.247) නතුම්හාකවග්ගං සුත්වා චින්තෙසි – ‘‘නෙව කිර රූපං අත්තනො, න වෙදනා’’ති. සො තංයෙව අඞ්කුසං කත්වා නික්ඛමිත්වා මහාවිහාරං ගන්ත්වා පබ්බජ්ජං යාචිත්වා පබ්බජිතො උපසම්පන්නො ද්වෙමාතිකා පගුණං කත්වා තිංස භික්ඛූ ගහෙත්වා අවරවාලියඅඞ්ගණං ගන්ත්වා සමණධම්මං අකාසි. පාදෙසු අවහන්තෙසු ජණ්ණුකෙහි චඞ්කමති. තමෙනං රත්තිං එකො මිගලුද්දකො ‘‘මිගො’’ති මඤ්ඤමානො පහරි, සත්ති විනිවිජ්ඣිත්වා ගතා. සො තං සත්තිං හරාපෙත්වා පහාරමුඛානි තිණවට්ටියා පූරාපෙත්වා පාසාණපිට්ඨියං අත්තානං නිසීදාපෙත්වා ඔකාසං කාරෙත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පත්වා උක්කාසිතසද්දෙන ආගතානං භික්ඛූනං බ්යාකරිත්වා ඉමං උදානං උදානෙසි –

‘‘භාසිතං බුද්ධසෙට්ඨස්ස, සබ්බලොකග්ගවාදිනො;

න තුම්හාකං ඉදං රූපං, තං ජහෙය්යාථ භික්ඛවො. (දී. නි. අට්ඨ. 2.373; ම. නි. අට්ඨ. 1.106);

‘‘අනිච්චා වත සඞ්ඛාරා, උප්පාදවයධම්මිනො;

උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣන්ති, තෙසං වූපසමො සුඛො’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 2.373; ම. නි. අට්ඨ. 1.106; ථෙරගා. 1168);

කුටුම්බියපුත්තතිස්සත්ථෙරස්සපි වත්ථු එවං වෙදිතබ්බං. සාවත්ථියං කිර තිස්සො නාම කුටුම්බියපුත්තො චත්තාලීස හිරඤ්ඤකොටියො පහාය පබ්බජිත්වා අගාමකෙ අරඤ්ඤෙ විහරති, තස්ස කනිට්ඨභාතුභරියා ‘‘ගච්ඡථ, නං ජීවිතා වොරොපෙථා’’ති පඤ්චසතෙ චොරෙ පෙසෙසි, තෙ ගන්ත්වා ථෙරං පරිවාරෙත්වා නිසීදිංසු. ථෙරො ආහ – ‘‘කස්මා ආගතත්ථ උපාසකා’’ති? තං ජීවිතා වොරොපෙස්සාමාති. පාටිභොගං මෙ උපාසකා ගහෙත්වා අජ්ජෙකරත්තිං ජීවිතං දෙථාති. කො තෙ, සමණ, ඉමස්මිං ඨානෙ පාටිභොගො භවිස්සතීති? ථෙරො මහන්තං පාසාණං ගහෙත්වා ඌරුට්ඨීනි භින්දිත්වා ‘‘වට්ටති උපාසකා පාටිභොගො’’ති ආහ. තෙ අපක්කමිත්වා චඞ්කමනසීසෙ අග්ගිං කත්වා නිපජ්ජිංසු. ථෙරස්ස වෙදනං වික්ඛම්භෙත්වා සීලං පච්චවෙක්ඛතො පරිසුද්ධසීලං නිස්සාය පීතිපාමොජ්ජං උප්පජ්ජි. තතො අනුක්කමෙන විපස්සනං වඩ්ඪෙන්තො තියාමරත්තිං සමණධම්මං කත්වා අරුණුග්ගමනෙ අරහත්තං පත්තො ඉමං උදානං උදානෙසි –

‘‘උභො පාදානි භින්දිත්වා, සඤ්ඤපෙස්සාමි වො අහං;

අට්ටියාමි හරායාමි, සරාගමරණං අහං.

‘‘එවාහං චින්තයිත්වාන, යථාභූතං විපස්සිසං;

සම්පත්තෙ අරුණුග්ගම්හි, අරහත්තං අපාපුණි’’න්ති. (විසුද්ධි. 1.20; දී. නි. අට්ඨ. 2.373; ම. නි. අට්ඨ. 1.106);

අතිභොජනෙනිමිත්තග්ගාහොති අතිභොජනෙ ථිනමිද්ධස්ස නිමිත්තග්ගාහො, ‘‘එත්තකෙ භුත්තෙ තං භොජනං ථිනමිද්ධස්ස කාරණං හොති, එත්තකෙ න හොතී’’ති ථිනමිද්ධස්ස කාරණාකාරණග්ගාහො හොතීති අත්ථො. බ්යතිරෙකවසෙන චෙතං වුත්තං, තස්මා එත්තකෙ භුත්තෙ තං භොජනං ථිනමිද්ධස්ස කාරණං න හොතීති භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතාව අත්ථතො දස්සිතාති දට්ඨබ්බං. තෙනාහ – ‘‘චතුපඤ්ච…පෙ… තං න හොතී’’ති. දිවා සූරියාලොකන්ති දිවා ගහිතනිමිත්තං සූරියාලොකං රත්තියං මනසිකරොන්තස්සපීති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. ධුතඞ්ගානං වීරියනිස්සිතත්තා වුත්තං – ‘‘ධුතඞ්ගනිස්සිතසප්පායකථායපී’’ති.

19. නවමෙ ඣානෙන වා විපස්සනාය වා වූපසමිතචිත්තස්සාති ඣානෙන වා විපස්සනාය වා අවූපසමකරකිලෙසවිගමනෙන වූපසමිතචිත්තස්ස. කුක්කුච්චම්පි කතාකතානුසොචනවසෙන පවත්තමානං චෙතසො අවූපසමාවහතාය උද්ධච්චෙන සමානලක්ඛණන්ති උභයස්ස පහානකාරණං අභින්නං කත්වා වුත්තං. බහුස්සුතස්ස ගන්ථතො අත්ථතො ච සුත්තාදීනි විචාරෙන්තස්ස තබ්බහුලවිහාරිනො අත්ථවෙදාදිප්පටිලාභසම්භවතො වික්ඛෙපො න හොති. යථා විධිප්පටිපත්තියා යථානුරූපපත්තිකාරප්පවත්තියා ච වික්ඛෙපො ච කතාකතානුසොචනඤ්ච න හොතීති ‘‘බාහුසච්චෙනපි උද්ධච්චකුක්කුච්චං පහීයතී’’ති ආහ. යදග්ගෙන බාහුසච්චෙන උද්ධච්චකුක්කුච්චං පහීයති, තදග්ගෙන පරිපුච්ඡකතාවිනයප්පකතඤ්ඤුතාහිපි තං පහීයතීති දට්ඨබ්බං. වුද්ධසෙවිතා ච වුද්ධසීලිතං ආවහතීති චෙතසො වූපසමකරත්තා ‘‘උද්ධච්චකුක්කුච්චප්පහානකාරී’’ති වුත්තං, වුද්ධතං පන අනපෙක්ඛිත්වා කුක්කුච්චවිනොදකා විනයධරා කල්යාණමිත්තාති වුත්තාති දට්ඨබ්බං. වික්ඛෙපො ච පබ්බජිතානං යෙභුය්යෙන කුක්කුච්චහෙතුකො හොතීති ‘‘කප්පියාකප්පියපරිපුච්ඡාබහුලස්සා’’තිආදිනා විනයනයෙනෙව පරිපුච්ඡකතාදයො නිද්දිට්ඨා.

20. දසමෙ බහුස්සුතානං ධම්මසභාවාවබොධසම්භවතො විචිකිච්ඡා අනවකාසා එවාති ආහ – ‘‘බාහුසච්චෙනපි…පෙ… විචිකිච්ඡා පහීයතී’’ති. කාමං බාහුසච්චපරිපුච්ඡකතාහි සබ්බාපි අට්ඨවත්ථුකා විචිකිච්ඡා පහීයති, තථාපි රතනත්තයවිචිකිච්ඡාමූලිකා සෙසවිචිකිච්ඡාති ආහ – ‘‘තීණි රතනානි ආරබ්භ පරිපුච්ඡාබහුලස්සපී’’ති. රතනත්තයගුණාවබොධෙහි ‘‘සත්ථරි කඞ්ඛතී’’තිආදිවිචිකිච්ඡාය අසම්භවොති. විනයෙ පකතඤ්ඤුතා ‘‘සික්ඛාය කඞ්ඛතී’’ති (ධ. ස. 1008; විභ. 915) වුත්තාය විචිකිච්ඡාය පහානං කරොතීති ආහ – ‘‘විනයෙ චිණ්ණවසීභාවස්සපී’’ති. ඔකප්පනියසද්ධාසඞ්ඛාතඅධිමොක්ඛබහුලස්සාති සද්ධෙය්යවත්ථුනො අනුප්පවිසනසද්ධාසඞ්ඛාතඅධිමොක්ඛෙන අධිමුච්චනබහුලස්ස. අධිමුච්චනඤ්ච අධිමොක්ඛුප්පාදනමෙවාති දට්ඨබ්බං. සද්ධාය වා තංනින්නපොණතා අධිමුත්ති අධිමොක්ඛො . නීවරණානං පච්චයස්ස චෙව පච්චයඝාතස්ස ච විභාවිතත්තා වුත්තං – ‘‘වට්ටවිවට්ටං කථිත’’න්ති.

නීවරණප්පහානවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.