📜

5. පණිහිතඅච්ඡවග්ගවණ්ණනා

41. පඤ්චමස්ස පඨමෙ උපමාව ඔපම්මං, සො එව අත්ථො, තස්මිං ඔපම්මත්ථෙ බොධෙතබ්බෙ නිපාතො. සෙය්යථාපීති යථාති අත්ථො. එත්ථ ච තත්ර භගවා කත්ථචි අත්ථෙන උපමං පරිවාරෙත්වා දස්සෙති වත්ථසුත්තෙ විය, පාරිච්ඡත්තකොපම (අ. නි. 7.69) අග්ගික්ඛන්ධොපමාදි (අ. නි. 7.72) සුත්තෙසු විය ච. කත්ථචි උපමාය අත්ථං පරිවාරෙත්වා දස්සෙති ලොණම්බිලසුත්තෙ (අ. නි. 3.101) විය, සුවණ්ණකාරසත්තසූරියොපමාදිසුත්තෙසු (අ. නි. 7.66) විය ච. ඉමස්මිං පන සාලිසූකොපමෙ උපමාය අත්ථං පරිවාරෙත්වා දස්සෙන්තො ‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ’’තිආදිමාහාති පොත්ථකෙසු ලිඛන්ති, තං මජ්ඣිමට්ඨකථාය වත්ථසුත්තවණ්ණනාය (ම. නි. අට්ඨ. 1.70) න සමෙති. තත්ථ හි ඉදං වුත්තං –

සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, වත්ථන්ති උපමාවචනමෙවෙතං. උපමං කරොන්තො ච භගවා කත්ථචි පඨමංයෙව උපමං දස්සෙත්වා පච්ඡා අත්ථං දස්සෙති, කත්ථචි පඨමං අත්ථං දස්සෙත්වා පච්ඡා උපමං, කත්ථචි උපමාය අත්ථං පරිවාරෙත්වා දස්සෙති, කත්ථචි අත්ථෙන උපමං. තථා හෙස ‘‘සෙය්යථාපිස්සු, භික්ඛවෙ, ද්වෙ අගාරා සද්වාරා, තත්ථ චක්ඛුමා පුරිසො මජ්ඣෙ ඨිතො පස්සෙය්යා’’ති සකලම්පි දෙවදූතසුත්තං (ම. නි. 3.261 ආදයො) උපමං පඨමං දස්සෙත්වා පච්ඡා අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ. ‘‘තිරොකුට්ටං තිරොපාකාරං තිරොපබ්බතං අසජ්ජමානො ගච්ඡති, සෙය්යථාපි, ආකාසෙ’’තිආදිනා පන නයෙන සකලම්පි ඉද්ධිවිධං අත්ථං පඨමං දස්සෙත්වා පච්ඡා උපමං දස්සෙන්තො ආහ. ‘‘සෙය්යථාපි, බ්රාහ්මණපුරිසො සාරත්ථිකො සාරගවෙසී’’තිආදිනා (ම. නි. 1.314) නයෙන සකලම්පි චූළසාරොපමසුත්තං උපමාය අත්ථං පරිවාරෙත්වා දස්සෙන්තො ආහ. ‘‘ඉධ පන, භික්ඛවෙ, එකච්චෙ කුලපුත්තා ධම්මං පරියාපුණන්ති සුත්තං…පෙ… සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, පුරිසො අලගද්දත්ථිකො’’තිආදිනා නයෙන සකලම්පි අලගද්දසුත්තං (ම. නි. 1.238) මහාසාරොපමසුත්තන්ති එවමාදීනි සුත්තානි අත්ථෙන උපමං පරිවාරෙත්වා දස්සෙන්තො ආහ. ස්වායං ඉධ පඨමං උපමං දස්සෙත්වා පච්ඡා අත්ථං දස්සෙතීති.

එත්ථ හි චූළසාරොපමාදීසු (ම. නි. 1.312) පඨමං උපමං වත්වා තදනන්තරං උපමෙය්යත්ථං වත්වා පුන උපමං වදන්තො උපමාය අත්ථං පරිවාරෙත්වා දස්සෙතීති වුත්තො. අලගද්දූපමසුත්තාදීසු පන අත්ථං පඨමං වත්වා තදනන්තරං උපමං වත්වා පුන අත්ථං වදන්තො අත්ථෙන උපමං පරිවාරෙත්වා දස්සෙතීති වුත්තො. තෙනෙවෙත්ථ ලීනත්ථප්පකාසිනියං වුත්තං – ‘‘උපමෙය්යත්ථං පඨමං වත්වා තදනන්තරං අත්ථං වත්වා පුන උපමං වදන්තො උපමාය අත්ථං පරිවාරෙත්වා දස්සෙතී’’ති වුත්තො. අත්ථෙන උපමං පරිවාරෙත්වාති එත්ථාපි එසෙව නයොති. ඉධ පන කත්ථචි අත්ථෙන උපමං පරිවාරෙත්වා දස්සෙති. ‘‘වත්ථසුත්තෙ විය පාරිච්ඡත්තකොපමඅග්ගික්ඛන්ධොපමාදිසුත්තෙසු විය චා’’ති වුත්තං. තත්ථ වත්ථසුත්තෙ තාව ‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, වත්ථං සංකිලිට්ඨං මලග්ගහිතං, තමෙනං රජකො යස්මිං යස්මිං රඞ්ගජාතෙ උපසංහරෙය්ය. යදි නීලකාය, යදි පීතකාය, යදි ලොහිතකාය, යදි මඤ්ජිට්ඨකාය, දුරත්තවණ්ණමෙවස්ස අපරිසුද්ධවණ්ණමෙවස්ස. තං කිස්ස හෙතු? අපරිසුද්ධත්තා, භික්ඛවෙ, වත්ථස්ස. එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, චිත්තෙ සංකිලිට්ඨෙ දුග්ගති පාටිකඞ්ඛා’’තිආදිනා (ම. නි. 1.70) පඨමං උපමං දස්සෙත්වා පච්ඡා උපමෙය්යත්ථො වුත්තො, න පන පඨමං අත්ථං වත්වා තදනන්තරං උපමං දස්සෙත්වා පුන අත්ථො වුත්තො. යෙන කත්ථචි අත්ථෙන උපමං පරිවාරෙත්වා දස්සෙති. වත්ථසුත්තෙ වියාති වදෙය්ය.

තථා පාරිච්ඡත්තකොපමෙපි ‘‘යස්මිං, භික්ඛවෙ, සමයෙ දෙවානං තාවතිංසානං පාරිච්ඡත්තකො කොවිළාරො පණ්ඩුපලාසො හොති, අත්තමනා, භික්ඛවෙ, දෙවා තාවතිංසා, තස්මිං සමයෙ හොන්ති පණ්ඩුපලාසො දානි පාරිච්ඡත්තකො කොවිළාරො, න චිරස්සෙව දානි පන්නපලාසො භවිස්සති…පෙ… එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, යස්මිං සමයෙ අරියසාවකො අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජ්ජාය චෙතෙති. පණ්ඩුපලාසො, භික්ඛවෙ, අරියසාවකො තස්මිං සමයෙ හොතී’’තිආදිනා (අ. නි. 7.69) පඨමං උපමං දස්සෙත්වා පච්ඡා අත්ථො වුත්තො. අග්ගික්ඛන්ධොපමෙ ‘‘පස්සථ නො තුම්හෙ, භික්ඛවෙ, අමුං මහන්තං අග්ගික්ඛන්ධං ආදිත්තං සම්පජ්ජලිතං සජොතිභූතන්ති. එවං, භන්තෙති. තං කිං මඤ්ඤථ, භික්ඛවෙ, කතමං නු ඛො වරං යං අමුං මහන්තං අග්ගික්ඛන්ධං ආදිත්තං සම්පජ්ජලිතං සජොතිභූතං ආලිඞ්ගෙත්වා උපනිසීදෙය්ය වා උපනිපජ්ජෙය්ය වා, යං ඛත්තියකඤ්ඤං වා බ්රාහ්මණකඤ්ඤං වා ගහපතිකඤ්ඤං වා මුදුතලුනහත්ථපාදං ආලිඞ්ගෙත්වා උපනිසීදෙය්ය වා උපනිපජ්ජෙය්ය වා’’තිආදිනා (අ. නි. 7.72) පඨමං උපමංයෙව දස්සෙත්වා පච්ඡා අත්ථො වුත්තො, න පන පඨමං අත්ථං වත්වා තදනන්තරං උපමං දස්සෙත්වා පුන අත්ථො වුත්තො, තස්මා ‘‘කත්ථචි අත්ථෙන උපමං පරිවාරෙත්වා දස්සෙති වත්ථසුත්තෙ විය පාරිච්ඡත්තකොපමඅග්ගික්ඛන්ධොපමාදිසුත්තෙසු විය චා’’ති න වත්තබ්බං.

කෙචි පනෙත්ථ එවං වණ්ණයන්ති ‘‘අත්ථං පඨමං වත්වා පච්ඡා ච උපමං දස්සෙන්තො අත්ථෙන උපමං පරිවාරෙත්වා දස්සෙති නාම, උපමං පන පඨමං වත්වා පච්ඡා අත්ථං දස්සෙන්තො උපමාය අත්ථං පරිවාරෙත්වා දස්සෙති නාම, තදුභයස්සපි ආගතට්ඨානං නිදස්සෙන්තො ‘වත්ථසුත්තෙ වියා’තිආදිමාහා’’ති. තම්පි ‘‘කත්ථචි අත්ථෙන උපමං පරිවාරෙත්වා දස්සෙති වත්ථසුත්තෙ විය පාරිච්ඡත්තකොපමඅග්ගික්ඛන්ධොපමාදිසුත්තෙසු විය චා’’ති වත්තබ්බං, එවඤ්ච වුච්චමානෙ ‘‘කත්ථචි උපමාය අත්ථං පරිවාරෙත්වා දස්සෙති ලොණම්බිලසුත්තෙ වියා’’ති විසුං න වත්තබ්බං ‘‘අග්ගික්ඛන්ධොපමාදිසුත්තෙ වියා’’ති එත්ථ ආදිසද්දෙනෙව සඞ්ගහිතත්තා. ලොණම්බිලසුත්තෙපි හි –

‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, පණ්ඩිතො බ්යත්තො කුසලො සූදො රාජානං වා රාජමහාමත්තං වා නානච්චයෙහි සූපෙහි පච්චුපට්ඨිතො අස්ස අම්බිලග්ගෙහිපි තිත්තකග්ගෙහිපි කටුකග්ගෙහිපි මධුරග්ගෙහිපි ඛාරිකෙහිපි අඛාරිකෙහිපි ලොණිකෙහිපි අලොණිකෙහිපි.

‘‘ස ඛො සො, භික්ඛවෙ, පණ්ඩිතො බ්යත්තො කුසලො සූදො සකස්ස භත්තස්ස නිමිත්තං උග්ගණ්හාති ‘ඉදං වා මෙ අජ්ජ භත්තසූපෙය්යං රුච්චති, ඉමස්ස වා අභිහරති, ඉමස්ස වා බහුං ගණ්හාති, ඉමස්ස වා වණ්ණං භාසති. අම්බිලග්ගං වා මෙ අජ්ජ භත්තසූපෙය්යං රුච්චති, අම්බිලග්ගස්ස වා අභිහරති, අම්බිලග්ගස්ස වා බහුං ගණ්හාති, අම්බිලග්ගස්ස වා වණ්ණං භාසති…පෙ… අලොණිකස්ස වා වණ්ණං භාසතී’ති. ස ඛො සො, භික්ඛවෙ, පණ්ඩිතො බ්යත්තො කුසලො සූදො ලාභී චෙව හොති අච්ඡාදනස්ස, ලාභී වෙතනස්ස, ලාභී අභිහාරානං. තං කිස්ස හෙතු? තථා හි සො, භික්ඛවෙ, පණ්ඩිතො බ්යත්තො කුසලො සූදො සකස්ස භත්තනිමිත්තං උග්ගණ්හාති. එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, ඉධෙකච්චො පණ්ඩිතො බ්යත්තො කුසලො භික්ඛු කායෙ කායානුපස්සී විහරති…පෙ… වෙදනාසු…පෙ… චිත්තෙ…පෙ… ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සී විහරති ආතාපී සම්පජානො සතිමා විනෙය්ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සං. තස්ස ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සිනො විහරතො චිත්තං සමාධියති, උපක්කිලෙසා පහීයන්ති, සො තං නිමිත්තං උග්ගණ්හාති.

‘‘ස ඛො, භික්ඛවෙ, පණ්ඩිතො බ්යත්තො කුසලො භික්ඛු ලාභී චෙව හොති දිට්ඨෙව ධම්මෙ සුඛවිහාරානං, ලාභී හොති සතිසම්පජඤ්ඤස්ස. තං කිස්ස හෙතු? තථා හි සො, භික්ඛවෙ, පණ්ඩිතො බ්යත්තො කුසලො භික්ඛු සකස්ස චිත්තස්ස නිමිත්තං උග්ගණ්හාතී’’ති (සං. නි. 5.374) –

එවං පඨමං උපමං දස්සෙත්වා පච්ඡා අත්ථො වුත්තො. ‘‘සුවණ්ණකාරසූරියොපමාදිසුත්තෙසු විය චා’’ති ඉදඤ්ච උදාහරණමත්තෙන සඞ්ගහං ගච්ඡති සුවණ්ණකාරසුත්තාදීසු පඨමං උපමාය අදස්සිතත්තා. එතෙසු හි සුවණ්ණකාරොපමසුත්තෙ (අ. නි. 3.103) තාව –

‘‘අධිචිත්තමනුයුත්තෙන, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනා තීණි නිමිත්තානි කාලෙන කාලං මනසි කාතබ්බානි, කාලෙන කාලං සමාධිනිමිත්තං මනසි කාතබ්බං, කාලෙන කාලං පග්ගහනිමිත්තං මනසි කාතබ්බං, කාලෙන කාලං උපෙක්ඛානිමිත්තං මනසි කාතබ්බං. සචෙ, භික්ඛවෙ, අධිචිත්තමනුයුත්තො භික්ඛු එකන්තං සමාධිනිමිත්තංයෙව මනසි කරෙය්ය, ඨානං තං චිත්තං කොසජ්ජාය සංවත්තෙය්ය. සචෙ, භික්ඛවෙ, අධිචිත්තමනුයුත්තො භික්ඛු එකන්තං පග්ගහනිමිත්තංයෙව මනසි කරෙය්ය, ඨානං තං චිත්තං උද්ධච්චාය සංවත්තෙය්ය. සචෙ, භික්ඛවෙ, අධිචිත්තමනුයුත්තො භික්ඛු එකන්තං උපෙක්ඛානිමිත්තංයෙව මනසි කරෙය්ය, ඨානං තං චිත්තං න සම්මා සමාධියෙය්ය ආසවානං ඛයාය. යතො ච ඛො, භික්ඛවෙ, අධිචිත්තමනුයුත්තො භික්ඛු කාලෙන කාලං සමාධිනිමිත්තං…පෙ… පග්ගහනිමිත්තං…පෙ… උපෙක්ඛානිමිත්තං මනසි කරොති, තං හොති චිත්තං මුදුඤ්ච කම්මනියඤ්ච පභස්සරඤ්ච, න ච පභඞ්ගු, සම්මා සමාධියති ආසවානං ඛයාය.

‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, සුවණ්ණකාරො වා සුවණ්ණකාරන්තෙවාසී වා උක්කං බන්ධෙය්ය, උක්කං බන්ධිත්වා උක්කාමුඛං ආලිම්පෙය්ය, උක්කාමුඛං ආලිම්පිත්වා සණ්ඩාසෙන ජාතරූපං ගහෙත්වා උක්කාමුඛෙ පක්ඛිපෙය්ය, උක්කාමුඛෙ පක්ඛිපිත්වා කාලෙන කාලං අභිධමති, කාලෙන කාලං උදකෙන පරිප්ඵොසෙති, කාලෙන කාලං අජ්ඣුපෙක්ඛති. සචෙ, භික්ඛවෙ, සුවණ්ණකාරො වා සුවණ්ණකාරන්තෙවාසී වා තං ජාතරූපං එකන්තං අභිධමෙය්ය, ඨානං තං ජාතරූපං දහෙය්ය. සචෙ, භික්ඛවෙ, සුවණ්ණකාරො වා සුවණ්ණකාරන්තෙවාසී වා තං ජාතරූපං එකන්තං උදකෙන පරිප්ඵොසෙය්ය, ඨානං තං ජාතරූපං නිබ්බාපෙය්ය. සචෙ, භික්ඛවෙ, සුවණ්ණකාරො වා සුවණ්ණකාරන්තෙවාසී වා තං ජාතරූපං එකන්තං අජ්ඣුපෙක්ඛෙය්ය, ඨානං තං ජාතරූපං න සම්මා පරිපාකං ගච්ඡෙය්ය. යතො ච ඛො, භික්ඛවෙ, සුවණ්ණකාරො වා සුවණ්ණකාරන්තෙවාසී වා තං ජාතරූපං කාලෙන කාලං අභිධමති, කාලෙන කාලං උදකෙන පරිප්ඵොසෙති, කාලෙන කාලං අජ්ඣුපෙක්ඛති, තං හොති ජාතරූපං මුදුඤ්ච කම්මනියඤ්ච පභස්සරඤ්ච, න ච පභඞ්ගු, සම්මා උපෙති කම්මාය. යස්සා යස්සා ච පිළන්ධනවිකතියා ආකඞ්ඛති, යදි පට්ටිකාය යදි කුණ්ඩලාය යදි ගීවෙය්යකෙන යදි සුවණ්ණමාලාය, තඤ්චස්ස අත්ථං අනුභොති.

‘‘එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, අධිචිත්තමනුයුත්තෙන භික්ඛු…පෙ… සම්මා සමාධියති ආසවානං ඛයාය. යස්ස යස්ස ච අභිඤ්ඤාසච්ඡිකරණීයස්ස ධම්මස්ස චිත්තං අභිනින්නාමෙති අභිඤ්ඤාසච්ඡිකිරියාය, තත්ර තත්රෙව සක්ඛිභබ්බතං පාපුණාති සති සතිආයතනෙ’’ති (අ. නි. 3.103) –

එවං පඨමං අත්ථං දස්සෙත්වා තදතන්තරං උපමං වත්වා පුනපි අත්ථො එවං පඨමං අත්ථං දස්සෙත්වා තදනන්තරං උපමං වත්වා පුනපි අත්ථො වුත්තො.

සත්තසූරියොපමෙ ච –

‘‘අනිච්චා, භික්ඛවෙ, සඞ්ඛාරා, අධුවා, භික්ඛවෙ, සඞ්ඛාරා, අනස්සාසිකා, භික්ඛවෙ, සඞ්ඛාරා, යාවඤ්චිදං, භික්ඛවෙ, අලමෙව සබ්බසඞ්ඛාරෙසු නිබ්බින්දිතුං අලං විරජ්ජිතුං අලං විමුච්චිතුං. සිනෙරු, භික්ඛවෙ, පබ්බතරාජා චතුරාසීතියොජනසහස්සානි ආයාමෙන, චතුරාසීතියොජනසහස්සානි විත්ථාරෙන, චතුරාසීතියොජනසහස්සානි මහාසමුද්දෙ අජ්ඣොගාළ්හො, චතුරාසීතියොජනසහස්සානි මහාසමුද්දා අච්චුග්ගතො. හොති සො ඛො, භික්ඛවෙ, සමයො, යං කදාචි කරහචි දීඝස්ස අද්ධුනො අච්චයෙන බහූනි වස්සානි බහූනි වස්සසතානි බහූනි වස්සසහස්සානි බහූනි වස්සසතසහස්සානි දෙවො න වස්සති, දෙවෙ ඛො පන, භික්ඛවෙ, අවස්සන්තෙ යෙ කෙචිමෙ බීජගාමභූතගාමා ඔසධිතිණවනප්පතයො, තෙ උස්සුස්සන්ති විසුස්සන්ති න භවන්ති. එවං අනිච්චා, භික්ඛවෙ, සඞ්ඛාරා, එවං අධුවා, භික්ඛවෙ, සඞ්ඛාරා’’තිආදිනා (අ. නි. 7.66) –

පඨමං අත්ථං දස්සෙත්වා තදනන්තරං උපමං වත්වා පුනපි අත්ථො වුත්තො. අථ වා ‘‘සූරියස්ස, භික්ඛවෙ, උදයතො එතං පුබ්බඞ්ගමං එතං පුබ්බනිමිත්තං, යදිදං අරුණුග්ගං. එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො අරියස්ස අට්ඨඞ්ගිකස්ස මග්ගස්ස උප්පාදාය එතං පුබ්බඞ්ගමං එතං පුබ්බනිමිත්තං, යදිදං කල්යාණමිත්තතා’’ති යදෙතං සංයුත්තනිකායෙ (සං. නි. 5.49) ආගතං, තං ඉධ සූරියොපමසුත්තන්ති අධිප්පෙතං සියා. තම්පි ‘‘කත්ථචි උපමාය අත්ථං පරිවාරෙත්වා දස්සෙතී’’ති ඉමිනා න සමෙති පඨමං උපමං වත්වා තදනන්තරං අත්ථං දස්සෙත්වා පුන උපමාය අවුත්තත්තා. පඨමමෙව හි තත්ථ උපමා දස්සිතා, ‘‘ඉමස්මිං පන සාලිසූකොපමෙ උපමාය අත්ථං පරිවාරෙත්වා දස්සෙන්තො සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙති ආදිමාහා’’ති. ඉදම්පි වචනමසඞ්ගහිතං වත්ථසුත්තස්ස ඉමස්ස ච විසෙසාභාවතො. උභයත්ථාපි හි පඨමං උපමං දස්සෙත්වා පච්ඡා අත්ථො වුත්තො , තස්මා එවමෙත්ථ පාඨෙන භවිතබ්බං ‘‘තත්ර භගවා කත්ථචි පඨමංයෙව උපමං දස්සෙත්වා පච්ඡා අත්ථං දස්සෙති වත්ථසුත්තෙ විය පාරිච්ඡත්තකොපම- (අ. නි. 7.69) අග්ගික්ඛන්ධොපමාදිසුත්තෙසු (අ. නි. 7.72) විය ච, කත්ථචි අත්ථෙන උපමං පරිවාරෙත්වා දස්සෙති සුවණ්ණකාරසත්තසූරියොපමාදිසුත්තෙසු (අ. නි. 7.66) විය, ඉමස්මිං පන සාලිසූකොපමෙ පඨමං උපමං දස්සෙත්වා පච්ඡා අත්ථං දස්සෙන්තො සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙති ආදිමාහා’’ති. අඤ්ඤථා මජ්ඣිමට්ඨකථාය විරුජ්ඣති. ඉධාපි ච පුබ්බෙනාපරං න සමෙති. මජ්ඣිමට්ඨකථාය වුත්තනයෙනෙව වා ඉධාපි පාඨො ගහෙතබ්බො.

කණසදිසො සාලිඵලස්ස තුණ්ඩෙ උප්පජ්ජනකවාලො සාලිසූකං, තථා යවසූකං. සූකස්ස තනුකභාවතො භෙදවතො භෙදො නාතිමහා හොතීති ආහ – ‘‘භින්දිස්සති, ඡවිං ඡින්දිස්සතීති අත්ථො’’ති. යථා මිච්ඡාඨපිතසාලිසූකාදි අක්කන්තම්පි හත්ථාදිං න භින්දති භින්දිතුං අයොග්ගභාවෙන ඨිතත්තා, එවං ආචයගාමිචිත්තං අවිජ්ජං න භින්දති භින්දිතුං අයොග්ගභාවෙන උප්පන්නත්තාති ඉමමත්ථං දස්සෙති ‘‘මිච්ඡාඨපිතෙනා’’තිආදිනා. අට්ඨසු ඨානෙසූති ‘‘දුක්ඛෙ අඤ්ඤාණ’’න්තිආදිනා වුත්තෙසු දුක්ඛාදීසු චතූසු සච්චෙසු පුබ්බන්තාදීසු චතූසු චාති අට්ඨසු ඨානෙසු. ඝනබහලන්ති චිරකාලපරිභාවනාය අතිවිය බහලං. මහාවිසයතාය මහාපටිපක්ඛතාය බහුපරිවාරතාය බහුදුක්ඛතාය ච මහතී අවිජ්ජාති මහාඅවිජ්ජා. තං මහාඅවිජ්ජං. මහාසද්දො හි බහුභාවත්ථොපි හොති ‘‘මහාජනො’’තිආදීසු විය. තණ්හාවානතො නික්ඛන්තභාවෙනාති තත්ථ තණ්හාය අභාවමෙව වදති.

42. දුතියෙ පාදෙනෙව අවමද්දිතෙ අක්කන්තන්ති වුච්චමානෙ හත්ථෙන අවමද්දිතං අක්කන්තං විය අක්කන්තන්ති රුළ්හී හෙසාති ආහ – ‘‘අක්කන්තන්තෙව වුත්ත’’න්ති. අරියවොහාරොති අරියදෙසවාසීනං වොහාරො. මහන්තං අග්ගහෙත්වා අප්පමත්තකස්සෙව ගහණෙ පයොජනං දස්සෙතුං – ‘‘කස්මා පනා’’තිආදි ආරද්ධං. තෙන ‘‘විවට්ටූපනිස්සයකුසලං නාම යොනිසො උප්පාදිතං අප්පක’’න්ති න චින්තෙතබ්බං, අනුක්කමෙන ලද්ධපච්චයං හුත්වා වඩ්ඪමානං ඛුද්දකනදී විය පක්ඛන්දමහොඝා සමුද්දං, අනුක්කමෙන නිබ්බානමහාසමුද්දමෙව පුරිසං පාපෙතීති දීපෙති. පච්චෙකබොධිං බුද්ධභූමින්ති ච පච්චත්තෙ උපයොගවචනං. වට්ටවිවට්ටං කථිතන්ති යථාක්කමෙන වුත්තං.

43. තතියෙ දොසෙන පදුට්ඨචිත්තන්ති සම්පයුත්තධම්මානං, යස්මිං සන්තානෙ උප්පජ්ජති, තස්ස ච දූසනෙන විසසංසට්ඨපූතිමුත්තසදිසෙන දොසෙන පදූසිතචිත්තං. අත්තනො චිත්තෙනාති අත්තනො චෙතොපරියඤාණෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන වා සහිතෙන චිත්තෙන. පරිච්ඡින්දිත්වාති ඤාණෙන පරිච්ඡින්දිත්වා . ඉට්ඨාකාරෙන එතීති අයො, සුඛං. සබ්බසො අපෙතො අයො එතස්ස, එතස්මාති වා අපායො, කායිකස්ස චෙතසිකස්ස ච දුක්ඛස්ස ගති පවත්තිට්ඨානන්ති දුග්ගති, කාරණාවසෙන විවිධං විකාරෙන ච නිපාතියන්ති එත්ථාති විනිපාතො, අප්පකොපි නත්ථි අයො සුඛං එත්ථාති නිරයොති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

44. චතුත්ථෙ සද්ධාපසාදෙන පසන්නන්ති සද්ධාසඞ්ඛාතෙන පසාදෙන පසන්නං, න ඉන්ද්රියානං අවිප්පසන්නතාය. සුඛස්ස ගතින්ති සුඛස්ස පවත්තිට්ඨානං. සුඛමෙවෙත්ථ ගච්ඡන්ති, න දුක්ඛන්ති වා සුගති. මනාපියරූපාදිතාය සහ අග්ගෙහීති සග්ගං, ලොකං.

45. පඤ්චමෙ පරිළාහවූපසමකරො රහදො එත්ථාති රහදො, උදකපුණ්ණො රහදො උදකරහදො. උදකං දහති ධාරෙතීති උදකදහො. ආවිලොති කලලබහුලතාය ආකුලො. තෙනාහ – ‘‘අවිප්පසන්නො’’ති. ලුළිතොති වාතෙන ආලොළිතො. තෙනාහ – ‘‘අපරිසණ්ඨිතො’’ති. වාතාභිඝාතෙන වීචිතරඞ්ගමලසමාකුලතාය හි පරිතො න සණ්ඨිතො වා අපරිසණ්ඨිතො. වාතාභිඝාතෙන උදකස්ස ච අප්පභාවෙන කලලීභූතො කද්දමභාවප්පත්තොති ආහ – ‘‘කද්දමීභූතො’’ති. සිප්පියො මුත්තසිප්පිආදයො. සම්බුකා සඞ්ඛසලාකවිසෙසා. චරන්තම්පි තිට්ඨන්තම්පීති යථාලාභවචනමෙතං දට්ඨබ්බං. තමෙව හි යථාලාභවචනතං දස්සෙතුං – ‘‘එත්ථා’’තිආදි ආරද්ධං.

පරියොනද්ධෙනාති පටිච්ඡාදිතෙන. තයිදං කාරණෙන ආවිලභාවස්ස දස්සනං. දිට්ඨධම්මෙ ඉමස්මිං අත්තභාවෙ භවො දිට්ඨධම්මිකො, සො පන ලොකියොපි හොති ලොකුත්තරොපීති ආහ – ‘‘ලොකියලොකුත්තරමිස්සකො’’ති. පෙච්ච සම්පරෙතබ්බතො සම්පරායො, පරලොකො. තෙනාහ – ‘‘සො හි පරත්ථ අත්ථොති පරත්ථො’’ති. ඉති ද්විධාපි සකසන්තතිපරියාපන්නො එව ගහිතොති ඉතරම්පි සඞ්ගහෙත්වා දස්සෙතුං – ‘‘අපිචා’’තිආදිමාහ. අයන්ති කුසලකම්මපථසඞ්ඛාතො දසවිධො ධම්මො. සත්ථන්තරකප්පාවසානෙති ඉදං තස්ස ආසන්නභාවං සන්ධාය වුත්තං. යස්ස කස්සචි අන්තරකප්පස්සාවසානෙති වෙදිතබ්බං. අරියානං යුත්තන්ති අරියානං අරියභාවාය යුත්තං, තතො එව අරියභාවං කාතුං සමත්ථං. ඤාණමෙව ඤෙය්යස්ස පච්චක්ඛකරණට්ඨෙන දස්සනන්ති ආහ – ‘‘ඤාණමෙව හී’’තිආදි. කිං පන තන්ති ආහ – ‘‘දිබ්බචක්ඛූ’’තිආදි.

46. ඡට්ඨෙ අච්ඡොති තනුකො. තනුභාවමෙව හි සන්ධාය ‘‘අබහලො’’ති වුත්තං. යස්මා පසන්නො නාම අච්ඡො න බහලො, තස්මා ‘‘පසන්නොතිපි වට්ටතී’’ති වුත්තං. විප්පසන්නොති විසෙසෙන පසන්නො . සො පන සම්මා පසන්නො නාම හොතීති ආහ – ‘‘සුට්ඨු පසන්නො’’ති. අනාවිලොති අකලුසො. තෙනාහ – ‘‘පරිසුද්ධො’’තිආදි. සඞ්ඛන්ති ඛුද්දකසෙවාලං, යං ‘‘තිලබීජක’’න්ති වුච්චති. සෙවාලන්ති කණ්ණිකසෙවාලං. පණකන්ති උදකමලං. චිත්තස්ස ආවිලභාවො නීවරණහෙතුකොති ආහ – ‘‘අනාවිලෙනාති පඤ්චනීවරණවිමුත්තෙනා’’ති.

47. සත්තමෙ රුක්ඛජාතානීති එත්ථ ජාතසද්දෙන පදවඩ්ඪනමෙව කතං යථා ‘‘කොසජාත’’න්ති ආහ – ‘‘රුක්ඛානමෙවෙතං අධිවචන’’න්ති. කොචි හි රුක්ඛො වණ්ණෙන අග්ගො හොති යථා තං රත්තචන්දනාදි. කොචි ගන්ධෙන යථා තං ගොසීතචන්දනං. කොචි රසෙන ඛදිරාදි. කොචි ථද්ධතාය චම්පකාදි. මග්ගඵලාවහතාය විපස්සනාවසෙන භාවිතම්පි ගහිතං. ‘‘තත්ථ තත්ථෙව සක්ඛිභබ්බතං පාපුණාතී’’ති (අ. නි. 3.103) වචනතො ‘‘අභිඤ්ඤාපාදකචතුත්ථජ්ඣානචිත්තමෙව, ආවුසො’’ති ඵුස්සමිත්තත්ථෙරො වදති.

48. අට්ඨමෙ චිත්තස්ස පරිවත්තනං උප්පාදනිරොධා එවාති ආහ – ‘‘එවං ලහුං උප්පජ්ජිත්වා ලහුං නිරුජ්ඣනක’’න්ති. අධිමත්තපමාණත්ථෙති අතික්කන්තපමාණත්ථෙ, පමාණාතීතතායන්ති අත්ථො. තෙනාහ – ‘‘අතිවිය න සුකරා’’ති. චක්ඛුවිඤ්ඤාණම්පි අධිප්පෙතමෙවාති සබ්බස්සපි චිත්තස්ස සමානඛණත්තා වුත්තං. චිත්තස්ස අතිවිය ලහුපරිවත්තිභාවං ථෙරවාදෙන දීපෙතුං – ‘‘ඉමස්මිං පනත්ථෙ’’තිආදි වුත්තං. චිත්තසඞ්ඛාරාති සසම්පයුත්තං චිත්තං වදති. වාහසතානං ඛො, මහාරාජ, වීහීනන්ති පොත්ථකෙසු ලිඛන්ති, ‘‘වාහසතං ඛො, මහාරාජ, වීහීන’’න්ති පන පාඨෙන භවිතබ්බං. මිලින්දපඤ්හෙපි (මි. ප. 4.1.2) හි කත්ථචි අයමෙව පාඨො දිස්සති. ‘‘වාහසතාන’’න්ති වා පච්චත්තෙ සාමිවචනං බ්යත්තයෙන වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. අඩ්ඪචූළන්ති ථොකෙන ඌනං උපඩ්ඪං. කස්ස පන උපඩ්ඪන්ති? අධිකාරතො වාහස්සාති විඤ්ඤායති. ‘‘අඩ්ඪචුද්දස’’න්ති කෙචි. ‘‘අඩ්ඪචතුත්ථ’’න්ති අපරෙ. සාධිකං දියඩ්ඪසතං වාහාති දළ්හං කත්වා වදන්ති, වීමංසිතබ්බං. චතුනාළිකො තුම්බො. පුච්ඡාය අභාවෙනාති ‘‘සක්කා පන, භන්තෙ, උපමං කාතු’’න්ති එවං පවත්තාය පුච්ඡාය අභාවෙන න කතා උපමා. ධම්මදෙසනාපරියොසානෙති සන්නිපතිතපරිසාය යථාරද්ධධම්මදෙසනාය පරියොසානෙ.

49. නවමෙ පභස්සරන්ති පරියොදාතං සභාවපරිසුද්ධට්ඨෙන. තෙනාහ – ‘‘පණ්ඩරං පරිසුද්ධ’’න්ති. පභස්සරතාදයො නාම වණ්ණධාතුයං ලබ්භනකවිසෙසාති ආහ – ‘‘කිං පන චිත්තස්ස වණ්ණො නාම අත්ථී’’ති? ඉතරො අරූපතාය ‘‘නත්ථී’’ති පටික්ඛිපිත්වා පරියායකථා අයං තාදිසස්ස චිත්තස්ස පරිසුද්ධභාවනාදීපනායාති දස්සෙන්තො ‘‘නීලාදීන’’න්තිආදිමාහ. තථා හි ‘‘සො එවං සමාහිතෙ චිත්තෙ පරිසුද්ධෙ පරියොදාතෙ’’ති (දී. නි. 1.243-244; ම. නි. 1.384-386, 431-433; පාරා. 12-13) වුත්තං . තෙනෙවාහ – ‘‘ඉදම්පි නිරුපක්කිලෙසතාය පරිසුද්ධන්ති පභස්සර’’න්ති. කිං පන භවඞ්ගචිත්තං නිරුපක්කිලෙසන්ති? ආම සභාවතො නිරුපක්කිලෙසං, ආගන්තුකඋපක්කිලෙසවසෙන පන සියා උපක්කිලිට්ඨං. තෙනාහ – ‘‘තඤ්ච ඛො’’තිආදි. තත්ථ අත්තනො තෙසඤ්ච භික්ඛූනං පච්චක්ඛභාවතො පුබ්බෙ ‘‘ඉද’’න්ති වත්වා ඉදානි පච්චාමසනවසෙන ‘‘ත’’න්ති ආහ. ච-සද්දො අත්ථූපනයනෙ. ඛො-සද්දො වචනාලඞ්කාරෙ, අවධාරණෙ වා. වක්ඛමානස්ස අත්ථස්ස නිච්ඡිතභාවතො භවඞ්ගචිත්තෙන සහාවට්ඨානාභාවතො උපක්කිලෙසානං ආගන්තුකතාති ආහ – ‘‘අසහජාතෙහී’’තිආදි. රාගාදයො උපෙච්ච චිත්තසන්තානං කිලිස්සන්ති විබාධෙන්ති උපතාපෙන්ති චාති ආහ – ‘‘උපක්කිලෙසෙහීති රාගාදීහී’’ති. භවඞ්ගචිත්තස්ස නිප්පරියායතො උපක්කිලෙසෙහි උපක්කිලිට්ඨතා නාම නත්ථි අසංසට්ඨභාවතො, එකසන්තතිපරියාපන්නතාය පන සියා උපක්කිලිට්ඨතාපරියායොති ආහ – ‘‘උපක්කිලිට්ඨං නාමාති වුච්චතී’’ති. ඉදානි තමත්ථං උපමාය විභාවෙතුං ‘‘යථා හී’’තිආදිමාහ. තෙන භින්නසන්තානගතායපි නාම ඉරියාය ලොකෙ ගාරය්හතා දිස්සති, පගෙව එකසන්තානගතාය ඉරියායාති ඉමං විසෙසං දස්සෙති. තෙනාහ – ‘‘ජවනක්ඛණෙ…පෙ… උපක්කිලිට්ඨං නාම හොතී’’ති.

50. දසමෙ භවඞ්ගචිත්තමෙව චිත්තන්ති ‘‘පභස්සරමිදං, භික්ඛවෙ, චිත්ත’’න්ති වුත්තං භවඞ්ගචිත්තමෙව. යදග්ගෙන භවඞ්ගචිත්තං තාදිසපච්චයසමවායෙ උපක්කිලිට්ඨං නාම වුච්චති, තදග්ගෙන තබ්බිධුරපච්චයසමවායෙ උපක්කිලෙසතො විමුත්තන්ති වුච්චති. තෙනාහ – ‘‘උපක්කිලෙසෙහි විප්පමුත්තං නාම හොතී’’ති. සෙසමෙත්ථ නවමසුත්තෙ වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බං.

පණිහිතඅච්ඡවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.