📜

6. අච්ඡරාසඞ්ඝාතවග්ගවණ්ණනා

51. ඡට්ඨස්ස පඨමෙ අස්සුතවාති එත්ථ ‘‘සාධු පඤ්ඤාණවා නරො’’තිආදීසු (ජා. 2.18.101) අත්ථිතාමත්තස්ස බොධකො වා-සද්දො. ‘‘සීලවා හොති කල්යාණධම්මො’’තිආදීසු (ම. නි. 3.381) පසංසාවිසිට්ඨාය අත්ථිතාය. ‘‘පඤ්ඤවා හොති උදයත්ථගාමිනියා පඤ්ඤාය සමන්නාගතො’’තිආදීසු (දී. නි. 3.317; ම. නි. 2.25) අතිසයත්ථවිසිට්ඨාය අත්ථිතාය, තස්මා යස්ස පසත්ථං අතිසයෙන වා සුතං අත්ථි, සො සුතවා, සංකිලෙසවිද්ධංසනසමත්ථං පරියත්තිධම්මස්සවනං, තං සුත්වා තථත්තාය පටිපත්ති ච ‘‘සුතවා’’ති ඉමිනා පදෙන පකාසිතා. සොතබ්බයුත්තං සුත්වා කත්තබ්බනිප්ඵත්තිවසෙන සුණීති වා සුතවා, තප්පටික්ඛෙපෙන න සුතවාති අස්සුතවා.

අයඤ්හි අකාරො ‘‘අහෙතුකා ධම්මා (ධ. ස. 2 දුකමාතිකා), අභික්ඛුකො ආවාසො’’තිආදීසු (පාචි. 1047) තංසමායොගනිවත්තියං දිට්ඨො. ‘‘අප්පච්චයා ධම්මා’’ති (ධ. ස. 7 දුකමාතිකා) තංසම්බන්ධිභාවනිවත්තියං. පච්චයුප්පන්නඤ්හි පච්චයසම්බන්ධීති අපච්චයුප්පන්නත්තා අතංසම්බන්ධිතා එත්ථ ජොතිතා. ‘‘අනිදස්සනා ධම්මා’’ති (ධ. ස. 9 දුකමාතිකා) තංසභාවනිවත්තියං. නිදස්සනඤ්හි එත්ථ දට්ඨබ්බතා. අථ වා පස්සතීති නිදස්සනං, චක්ඛුවිඤ්ඤාණං. තග්ගහෙතබ්බතානිවත්තියං, තථා ‘‘අනාසවා ධම්මා’’ති (ධ. ස. 15 දුකමාතිකා). ‘‘අප්පටිඝා ධම්මා (ධ. ස. 10 දුකමාතිකා) අනාරම්මණා ධම්මා’’ති (ධ. ස. 55 දුකමාතිකා) තංකිච්චනිවත්තියං. ‘‘අරූපිනො ධම්මා අචෙතසිකාධම්මා’’ති තංසභාවනිවත්තියං. තදඤ්ඤතා හි ඉධ පකාසිතා. ‘‘අමනුස්සො’’ති තබ්භාවමත්තනිවත්තියං. මනුස්සත්තමත්තං නත්ථි, අඤ්ඤං තංසදිසන්ති. සදිසතා හි එත්ථ සූචිතා. ‘‘අස්සමණො සමණපටිඤ්ඤො අබ්රහ්මචාරී බ්රහ්මචාරිපටිඤ්ඤො’’ති (අ. නි. 3.13) ච තංසම්භාවනීයගුණනිවත්තියං. ගරහා හි ඉධ ඤායති. ‘‘කච්චි භොතො අනාමයං (ජා. 1.15.146; 2.20.129) අනුදරා කඤ්ඤා’’ති ච තදනප්පභාවනිවත්තියං. ‘‘අනුප්පන්නා ධම්මා’’ති (ධ. ස. 17 තිකමාතිකා) තංසදිසභාවනිවත්තියං. අතීතානඤ්හි උප්පන්නපුබ්බත්තා උප්පාදිධම්මානඤ්ච පච්චයෙකදෙසසිද්ධියා ආරද්ධුප්පාදභාවතො කාලවිනිමුත්තස්ස ච විජ්ජමානත්තා උප්පන්නානුකූලතා, පගෙව පච්චුප්පන්නානන්ති තබ්බිධුරතා හෙත්ථ විඤ්ඤායති. ‘‘අසෙක්ඛා ධම්මා’’ති (ධ. ස. 11 තිකමාතිකා) තදපරියොසානනිවත්තියං. තන්නිට්ඨානඤ්හෙත්ථ පකාසිතන්ති එවං අනෙකෙසං අත්ථානං ජොතකො. ඉධ පන ‘‘අරූපිනො ධම්මා (ධ. ස. 11 දුකමාතිකා), අචෙතසිකා ධම්මා’’තිආදීසු (ධ. ස. 57 දුකමාතිකා) විය තංසභාවනිවත්තියං දට්ඨබ්බො, අඤ්ඤත්ථෙති අත්ථො. එතෙනස්ස සුතාදිඤාණවිරහං දස්සෙති. තෙන වුත්තං – ‘‘ආගමාධිගමාභාවා ඤෙය්යො අස්සුතවා ඉතී’’ති.

ඉදානි තස්සත්ථං විවරන්තො ‘‘යො හී’’තිආදිමාහ. තත්ථ යස්මා ඛන්ධධාතාදිකොසල්ලෙනපි උපක්කිලෙසඋපක්කිලිට්ඨානං ජානනහෙතුභූතං බාහුසච්චං හොති. යථාහ – ‘‘කිත්තාවතා නු ඛො, භන්තෙ, බහුස්සුතො හොති? යතො ඛො, භික්ඛු, ඛන්ධකුසලො හොති. ධාතු…පෙ… ආයතන…පෙ… පටිච්චසමුප්පාදකුසලො හොති. එත්තාවතා ඛො, භික්ඛු, බහුස්සුතො හොතී’’ති. තස්මා ‘‘යස්ස ච ඛන්ධධාතුආයතනපච්චයාකාරසතිපට්ඨානාදීසූ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ වාචුග්ගතකරණං උග්ගහො. අත්ථපරිපුච්ඡනං පුරිපුච්ඡා. කුසලෙහි සහ චොදනාපරිහරණවසෙන විනිච්ඡයකරණං විනිච්ඡයො. ආචරියෙ පන පයිරුපාසිත්වා අත්ථධම්මානං ආගමනං සුතමයඤාණවසෙන අවබුජ්ඣනං ආගමො. මග්ගඵලනිබ්බානානං සච්ඡිකිරියා අධිගමො.

බහූනං නානප්පකාරානං සක්කායදිට්ඨාදීනං අවිහතත්තා තා ජනෙන්ති, තාහි වා ජනිතාති පුථුජ්ජනා. අවිඝාතමෙව වා ජන-සද්දො වදති. පුථු සත්ථාරානං මුඛුල්ලොකිකාති එත්ථ පුථූ ජනා සත්ථුපටිඤ්ඤා එතෙසන්ති පුථුජ්ජනා. සබ්බගතීහි අවුට්ඨිතාති එත්ථ ජනෙතබ්බා, ජායන්ති වා එත්ථ සත්තාති ජනා, ගතියො, තා පුථූ එතෙසන්ති පුථුජ්ජනා. ඉතො පරෙ ජායන්ති එතෙහීති ජනා, අභිසඞ්ඛාරාදයො, තෙ එතෙසං පුථූ විජ්ජන්තීති පුථුජ්ජනා. අභිසඞ්ඛාරාදිඅත්ථො එව වා ජන-සද්දො දට්ඨබ්බො. ඔඝා කාමොඝාදයො. රාගග්ගිආදයො සන්තාපා. තෙ එව සබ්බෙපි වා කිලෙසා පරිළාහා. පුථු පඤ්චසු කාමගුණෙසු රත්තාති එත්ථ ජායතීති ජනො, රාගො ගෙධොති එවමාදිකො, පුථු ජනො එතෙසන්ති පුථුජ්ජනා. පුථූසු ජනා ජාතා රත්තාති එවං රාගාදිඅත්ථො එව වා ජන-සද්දො දට්ඨබ්බො.

රත්තාති වත්ථං විය රඞ්ගජාතෙන චිත්තස්ස විපරිණාමකරෙන ඡන්දරාගෙන රත්තා සාරත්තා. ගිද්ධාති අභිකඞ්ඛනසභාවෙන අභිගිජ්ඣනෙන ගිද්ධා ගෙධං ආපන්නා. ගධිතාති ගන්ථිතා විය දුම්මොචනීයභාවෙන තත්ථ පටිබද්ධා. මුච්ඡිතාති කිලෙසවසෙන විසඤ්ඤිභූතා විය අනඤ්ඤකිච්චා මොහමාපන්නා. අජ්ඣොපන්නාති අනඤ්ඤසාධාරණෙ විය කත්වා ගිලිත්වා පරිනිට්ඨාපෙත්වා ඨිතා. ලග්ගාති වඞ්කකණ්ටකෙ විය ආසත්තා, මහාපලිපෙ යාව නාසිකග්ගා පලිපන්නපුරිසො විය උද්ධරිතුං අසක්කුණෙය්යභාවෙන නිමුග්ගා . ලග්ගිතාති මක්කටාලෙපෙ ආලග්ගභාවෙන සම්මසිතො විය මක්කටො පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං වසෙන ආලග්ගිතා. පලිබුද්ධාති සම්බද්ධා, උපද්දුතා වා. ආවුතාති ආවරිතා. නිවුතාති නිවාරිතා. ඔවුතාති පලිගුණ්ඨිතා, පරියොනද්ධා වා. පිහිතාති පිදහිතා. පටිච්ඡන්නාති ඡාදිතා. පටිකුජ්ජිතාති හෙට්ඨාමුඛජාතා.

‘‘අස්සුතවා’’ති එතෙන අවිජ්ජන්ධතා වුත්තාති ආහ – ‘‘අන්ධපුථුජ්ජනො වුත්තො’’ති. චිත්තට්ඨිති චිත්තපරිග්ගහො නත්ථීති යාය පටිපත්තියා චිත්තස්ස උපක්කිලෙසං තතො විප්පමුත්තිඤ්ච යථාසභාවතො ජානෙය්ය, සා චිත්තභාවනා චිත්තට්ඨිති. එකාරම්මණෙ සුට්ඨු සමාධානවසෙන අවට්ඨිතිං පාදකං කත්වා පවත්තිතා සම්පයුත්තධම්මෙහි නිස්සයාරම්මණෙහි ච සද්ධිං චිත්තස්ස පරිග්ගහසඤ්ඤිතා විපස්සනාභාවනාපි නත්ථි, යාය වුත්තමත්ථං යථාසභාවතො ජානෙය්ය.

52. දුතියෙ සුතවාති පදස්ස අත්ථො අනන්තරසුත්තෙ වුත්තොයෙව. අරියසාවකොති එත්ථ චතුක්කං සම්භවතීති තං දස්සෙතුං – ‘‘අත්ථි අරියො’’තිආදි ආරද්ධං. පච්චෙකං සච්චානි බුද්ධවන්තොති පච්චෙකබුද්ධා. නනු සබ්බෙපි අරියා පච්චෙකමෙව සච්චානි පටිවිජ්ඣන්ති ධම්මස්ස පච්චත්තවෙදනීයභාවතො? නයිදමීදිසං පටිවෙධං සන්ධාය වුත්තං. යථා පන සාවකා අඤ්ඤෙසං නිස්සයෙන සච්චානි පටිවිජ්ඣන්ති පරතොඝොසෙන විනා තෙසං දස්සනමග්ගස්ස අනුප්පජ්ජනතො. යථා ච සම්මාසම්බුද්ධා අඤ්ඤෙසං නිස්සයභාවෙන සච්චානි අභිසම්බුජ්ඣන්ති, න එවමෙතෙ, එතෙ පන අපරනෙය්යා හුත්වා අපරනායකභාවෙන සච්චානි පටිවිජ්ඣන්ති. තෙන වුත්තං – ‘‘පච්චෙකං සච්චානි බුද්ධවන්තොති පච්චෙකබුද්ධා’’ති.

අත්ථි සාවකො න අරියොති එත්ථ පොථුජ්ජනිකාය සද්ධාය රතනත්තයෙ අභිප්පසන්නො සද්ධොපි ගහිතො එව. ගිහී අනාගතඵලොති ඉදං පන නිදස්සනමත්තං දට්ඨබ්බං. යථාවුත්තපුග්ගලො හි සරණගමනතො පට්ඨාය සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපන්නොඉච්චෙව වත්තබ්බතං ලභති. ස්වායමත්ථො දක්ඛිණාවිසුද්ධිසුත්තෙන (ම. නි. 3.376 ආදයො) දීපෙතබ්බො. සුතවාති එත්ථ වුත්තඅත්ථො නාම අත්තහිතපරහිතප්පටිපත්ති, තස්ස වසෙන සුතසම්පන්නො. යං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘සො ච හොති සුතෙන උපපන්නො, අප්පම්පි චෙ සහිතං භාසමානො’’ති ච ආදි. අරියසාවකොති වෙදිතබ්බොති අරියස්ස භගවතො ධම්මස්සවනකිච්චෙ යුත්තප්පයුත්තභාවතො වුත්තං. උපක්කිලෙසෙහි විප්පමුත්ති අනුපක්කිලිට්ඨතා, තස්සා යථාසභාවජානනං දළ්හතරාය එව චිත්තභාවනාය සති හොති, න අඤ්ඤථාති ‘‘බලවවිපස්සනා කථිතා’’ති වුත්තං.

53. තතියෙ අග්ගික්ඛන්ධොපමසුත්තන්තඅට්ඨුප්පත්තියන්ති අග්ගික්ඛන්ධොපමසුත්තෙ (අ. නි. 7.72) දෙසනාඅට්ඨුප්පත්තියං . තංදෙසනාහෙතුකඤ්හි එකච්චානං භික්ඛූනං මිච්ඡාපටිපත්තිං නිමිත්තං කත්වා භගවා ඉමං සුත්තං දෙසෙසි. අවිජහිතමෙව හොති සබ්බකාලං සුප්පතිට්ඨිතසතිසම්පජඤ්ඤත්තා. යස්මා බුද්ධානං රූපකායො බාහිරබ්භන්තරෙහි මලෙහි අනුපක්කිලිට්ඨො සුධොතජාතිමණිසදිසො, තස්මා වුත්තං – ‘‘උපට්ඨාකානුග්ගහත්ථං සරීරඵාසුකත්ථඤ්චා’’ති. වීතිනාමෙත්වාති ඵලසමාපත්තීහි වීතිනාමෙත්වා. කාලපරිච්ඡෙදවසෙන විවිත්තාසනෙ වීතිනාමනං විවෙකනින්නතාය චෙව පරෙසං දිට්ඨානුගතිආපජ්ජනත්ථඤ්ච. නිවාසෙත්වාති විහාරනිවාසනපරිවත්තනවසෙන නිවාසෙත්වා. කදාචි එකකස්ස, කදාචි භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතස්ස, කදාචි පකතියා, කදාචි පාටිහාරියෙහි වත්තමානෙහි ච ගාමප්පවෙසො තථා තථා විනෙතබ්බපුග්ගලවසෙන. උපසංහරිත්වාති හිමවන්තාදීසු පුප්ඵිතරුක්ඛාදිතො ආනෙත්වා. ඔණතුණ්ණතාය භූමියා සත්ථු පදනික්ඛෙපසමයෙ සමභාවාපත්ති, සුඛසම්ඵස්සවිකසිතපදුමසම්පටිච්ඡනඤ්ච සුප්පතිට්ඨිතපාදතාය නිස්සන්දඵලං, න ඉද්ධිනිම්මානං. නිදස්සනමත්තඤ්චෙතං සක්ඛරාකඨලකණ්ටකසඞ්කුකලලාදිඅපගමො සුචිභාවාපත්තීති එවමාදීනම්පි තදා ලබ්භනතො.

ඉන්දඛීලස්ස අන්තො ඨපිතමත්තෙති ඉදං යාවදෙව වෙනෙය්යජනවිනයත්ථාය සත්ථු පාටිහාරියං පවත්තන්ති කත්වා වුත්තං. දක්ඛිණපාදෙති ඉදං බුද්ධානං සබ්බපදක්ඛිණතාය. ‘‘ඡබ්බණ්ණරස්මියො’’ති වත්වාපි ‘‘සුවණ්ණරසපිඤ්ජරානි වියා’’ති ඉදං බුද්ධානං සරීරෙ පීතාභාය යෙභුය්යතාය වුත්තං. මධුරෙනාකාරෙන සද්දං කරොන්ති දට්ඨබ්බසාරස්ස දිට්ඨතාය. භෙරිආදීනං පන සද්දායනං ධම්මතාව. පටිමානෙන්තීති ‘‘සුදුල්ලභං ඉදං අජ්ජ අම්හෙහි ලබ්භති, යෙ මයං ඊදිසෙන පණීතෙන ආහාරෙන භගවන්තං උපට්ඨහාමා’’ති පතීතමානසා මානෙන්ති පූජෙන්ති. තෙසං සන්තානානි ඔලොකෙත්වාති තෙසං තථා උපට්ඨාකානං පුග්ගලානං අතීතෙ එතරහි ච පවත්තචිත්තසන්තානානි ඔලොකෙත්වා. අරහත්තෙ පතිට්ඨහන්තීති සම්බන්ධො. තත්ථාති විහාරෙ. ගන්ධමණ්ඩලමාළෙති චතුජ්ජාතියගන්ධෙන කතපරිභණ්ඩෙ මණ්ඩලමාළෙ.

දුල්ලභා ඛණසම්පත්තීති සතිපි මනුස්සත්තප්පටිලාභෙ පතිරූපදෙසවාසඉන්ද්රියාවෙකල්ලසද්ධාපටිලාභාදයො ගුණා දුල්ලභාති අත්ථො. චාතුමහාරාජික…පෙ… වසවත්තිභවනං ගච්ඡන්තීති ඉදං තත්ථ සුඤ්ඤවිමානානි සන්ධාය වුත්තං. භගවා ගන්ධකුටිං පවිසිත්වා පච්ඡාභත්තං තයො භාගෙ කත්වා පඨමභාගෙ සචෙ ආකඞ්ඛති, දක්ඛිණෙන පස්සෙන සීහසෙය්යං කප්පෙති. සචෙ ආකඞ්ඛති, බුද්ධාචිණ්ණඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජති. අථ යථාකාලපරිච්ඡෙදං තතො වුට්ඨහිත්වා දුතියභාගෙ පච්ඡිමයාමෙ තතියකොට්ඨාසෙ විය ලොකං වොලොකෙති වෙනෙය්යානං ඤාණපරිපාකං පස්සිතුං. තෙනාහ – ‘‘සචෙ ආකඞ්ඛතී’’තිආදි.

කාලයුත්තන්ති පත්තකල්ලං, ‘‘ඉමිස්සා වෙලාය ඉමස්ස එවං වත්තබ්බ’’න්ති තංකාලානුරූපං. සමයයුත්තන්ති තස්සෙව වෙවචනං, අට්ඨුප්පත්තිඅනුරූපං වා. සමයයුත්තන්ති වා අරියසමයසංයුත්තං. දෙසකාලානුරූපමෙව හි බුද්ධා භගවන්තො ධම්මං දෙසෙන්ති, දෙසෙන්තා ච අරියසම්මතං පටිච්චසමුප්පාදනයං දීපෙන්තාව දෙසෙන්ති. අථ වා සමයයුත්තන්ති හෙතූදාහරණසහිතං. කාලෙන සාපදෙසඤ්හි භගවා ධම්මං දෙසෙති, කාලං විදිත්වා පරිසං උය්යොජෙති, න යාව සමන්ධකාරා ධම්මං දෙසෙති.

උතුං ගණ්හාපෙති, න පන මලං පක්ඛාලෙතීති අධිප්පායො. න හි භගවතො කායෙ රජොජල්ලං උපලිම්පතීති. තතො තතොති අත්තනො අත්තනො දිවාට්ඨානාදිතො. ඔකාසං ලභමානාති පුරෙභත්තපච්ඡාභත්තපුරිමයාමෙසු ඔකාසං අලභිත්වා ඉදානි මජ්ඣිමයාමෙ ඔකාසං ලභමානා, භගවතා වා කතොකාසතාය ඔකාසං ලභමානා. පච්ඡාභත්තස්ස තීසු භාගෙසු පඨමභාගෙ සීහසෙය්යකප්පනං එකන්තිකං න හොතීති ආහ – ‘‘පුරෙභත්තතො පට්ඨාය නිසජ්ජාපීළිතස්ස සරීරස්සා’’ති. තෙනෙව හි තත්ථ ‘‘සචෙ ආකඞ්ඛතී’’ති තදා සීහසෙය්යකප්පනස්ස අනිබද්ධතා විභාවිතා. කිලාසුභාවො පරිස්සමො . සීහසෙය්යං කප්පෙති සරීරස්ස කිලාසුභාවමොචනත්ථන්ති යොජෙතබ්බං. බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං වොලොකෙතීති ඉදං පච්ඡිමයාමෙ භගවතො බහුලං ආචිණ්ණවසෙන වුත්තං. අප්පෙකදා අවසිට්ඨබලඤාණෙහි සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙනෙව ච භගවා තමත්ථං සාධෙතීති.

ඉමස්මිංයෙව කිච්චෙති පච්ඡිමයාමකිච්චෙ. බලවතා පච්චනුතාපෙන සංවඩ්ඪමානෙන කරජකායෙ මහාපරිළාහො උප්පජ්ජතීති ආහ – ‘‘නාමකායෙ සන්තත්තෙ කරජකායො සන්තත්තො’’ති. නිධානගතන්ති සන්නිචිතලොහිතං සන්ධාය වුත්තං. උණ්හං ලොහිතං මුඛතො උග්ගඤ්ඡීති ලොහිතං උණ්හං හුත්වා මුඛතො උග්ගඤ්ඡි. ඨානන්ති භික්ඛුපටිඤ්ඤං. තං පාපං වඩ්ඪමානන්ති භික්ඛුපටිඤ්ඤාය අවිජහිතත්තා තථා පවඩ්ඪමානපාපං. අන්තිමවත්ථුඅජ්ඣාපන්නානම්පි උපායෙන පවත්තියමානො යොනිසොමනසිකාරො සාත්ථකො හොතියෙවාති දස්සෙන්තො ‘‘ජාතසංවෙගා’’තිආදිමාහ. අහො සල්ලෙඛිතන්ති අහො අතිවිය සල්ලෙඛෙන ඉතං පවත්තං. කාසාවපජ්ජොතොති භික්ඛූනං බහුභාවතො ඉතො චිතො ච විචරන්තානං තෙසං කාසාවජුතියා පජ්ජොතිතො. ඉසිවාතපරිවාතොති සීලක්ඛන්ධාදීනං නිබ්බානස්ස ච එසනතො ඉසීනං භික්ඛූනං ගුණගන්ධෙන චෙව ගුණගන්ධවාසිතෙන සරීරගන්ධෙන ච පරිතො සමන්තතො වායිතො.

ධම්මසංවෙගො උප්පජ්ජි අනාවජ්ජනෙන පුබ්බෙ තස්ස අත්ථස්ස අසංවිදිතත්තා. ධම්මසංවෙගොති ච තාදිසෙ අත්ථෙ ධම්මතාවසෙන උප්පජ්ජනකං සහොත්තප්පඤාණං. අස්සාසට්ඨානන්ති චිත්තස්සාසකාරණං කම්මට්ඨානං. සබ්බෙසං කිච්චානං පුබ්බභාගො සබ්බපුබ්බභාගො. ‘‘සබ්බෙ සත්තා අවෙරා හොන්තූ’’තිආදිනා හි චිත්තස්ස පට්ඨානං උපට්ඨානං හිතඵරණං. ඉතරං ඉතො ථොකං මහන්තන්ති කත්වා ඉදං ‘‘චූළච්ඡරාසඞ්ඝාතසුත්ත’’න්ති වුත්තං. අච්ඡරාසඞ්ඝාතො වුච්චති අඞ්ගුලිඵොටනක්ඛණො අක්ඛිනිමිසකාලො, යො එකස්ස අක්ඛරස්ස උච්චාරණක්ඛණො. තෙනාහ – ‘‘ද්වෙ අඞ්ගුලියො පහරිත්වා සද්දකරණමත්ත’’න්ති. සබ්බසත්තානං හිතඵරණචිත්තන්ති සබ්බෙසම්පි සත්තානං සම්මදෙව හිතෙසිතවසෙන පවත්තචිත්තං. ආවජ්ජෙන්තො ආසෙවතීති හිතෙසිතවසෙන ආවජ්ජෙන්තො. ආවජ්ජනෙන ආභුජන්තොපි ආසෙවති නාම ඤාණවිප්පයුත්තෙන. ජානන්තොති තථා ඤාණමත්තං උප්පාදෙන්තොපි. පස්සන්තොති තථා ඤාණචක්ඛුනා පච්චක්ඛතො විය විපස්සන්තොපි. පච්චවෙක්ඛන්තොති තමත්ථං පති පති අවෙක්ඛන්තොපි. සද්ධාය අධිමුච්චන්තොතිආදි පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං වසෙන වුත්තං. අභිඤ්ඤෙය්යන්තිආදි චතුසච්චවසෙන වුත්තං. සබ්බමෙව චෙතං විත්ථාරතො, සාමඤ්ඤෙන ආසෙවනදස්සනමෙවාති ඉධාධිප්පෙතමෙව ආසෙවනත්ථං දස්සෙතුං – ‘‘ඉධ පනා’’තිආදි වුත්තං.

අරිත්තජ්ඣානොති අවිරහිතජ්ඣානො. අතුච්ඡජ්ඣානොති ඣානෙන අතුච්ඡො. චාගො වා වෙවචනන්ති ආහ – ‘‘අපරිච්චත්තජ්ඣානො’’ති. විහරතීති පදස්ස විභඞ්ගෙ (විභ. 540) ආගතනයෙන අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘විහරතීති ඉරියතී’’තිආදිමාහ. අයං පනෙත්ථ සද්දත්ථො – විහරතීති එත්ථ වි-සද්දො විච්ඡෙදත්ථජොතනො. හරතීති නෙති, පවත්තෙතීති අත්ථො, විච්ඡින්දිත්වා හරති විහරතීති වුත්තං හොති. සො හි එකං ඉරියාපථබාධනං අඤ්ඤෙන ඉරියාපථෙන විච්ඡින්දිත්වා අපරිපතන්තං අත්තභාවං හරති පවත්තෙති, තස්මා ‘‘විහරතී’’ති වුච්චති. ඉරියතීති ඨානනිසජ්ජාදිකිරියං කරොන්තො පවත්තති. පවත්තතීති ඨානාදිසමඞ්ගී හුත්වා පවත්තති. පාලෙතීති එකං ඉරියාපථබාධනං ඉරියාපථන්තරෙහි රක්ඛන්තො පාලෙති. යපෙති යාපෙතීති තස්සෙව වෙවචනං. එකඤ්හි ඉරියාපථබාධනං අඤ්ඤෙන ඉරියාපථෙන විච්ඡින්දිත්වා අපරිපතන්තං අත්තභාවං පාලෙන්තො යපෙති යාපෙතීති වුච්චති. චරතීති ඨානනිසජ්ජාදීසු අඤ්ඤතරසමඞ්ගී හුත්වා පවත්තති. ඉමිනා පදෙනාති ‘‘විහරතී’’ති ඉමිනා පදෙන.

ඉරියාපථවිහාරොති එත්ථ ඉරියනං පවත්තනං ඉරියා, කායප්පයොගො කායිකකිරියා. තස්සා පවත්තනූපායභාවතො ඉරියාය පථො ඉරියාපථො, ඨානනිසජ්ජාදි. න හි ඨානනිසජ්ජාදීහි අවත්ථාහි විනා කිඤ්චි කායිකකිරියං පවත්තෙතුං සක්කා. ඨානසමඞ්ගී වා හි කායෙන කිඤ්චි කරෙය්ය, ගමනාදීසු අඤ්ඤතරසමඞ්ගී වා. විහරණං, විහරති එතෙනාති වා විහාරො, ඉරියාපථොව විහාරො ඉරියාපථවිහාරො, සො ච අත්ථතො ඨානනිසජ්ජාදිආකාරප්පවත්තො චතුසන්තතිරූපප්පබන්ධො එව. ඔවාදානුසාසනීනං එකානෙකවාරාදිවිසිට්ඨොයෙව භෙදො, න පන පරමත්ථතො තෙසං නානාකරණන්ති දස්සෙතුං – ‘‘පරමත්ථතො පනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ එසෙ එකෙ එකට්ඨෙතිආදීසු එසො එකො එකත්ථොතිආදිනා අත්ථො වෙදිතබ්බො.

රට්ඨස්ස , රට්ඨතො වා ලද්ධො පිණ්ඩො රට්ඨපිණ්ඩො. තෙනාහ – ‘‘ඤාතිපරිවට්ටං පහායා’’තිආදි. තත්ථ ‘‘අම්හාකමෙතෙ’’ති විඤ්ඤායන්තීති ඤාතී, පිතාමහපිතුපුත්තාදිවසෙන පරිවට්ටනට්ඨෙන පරිවට්ටො, ඤාතියෙව පරිවට්ටො ඤාතිපරිවට්ටො. ථෙය්යපරිභොගො නාම අනරහස්ස පරිභොගො. භගවතා හි අත්තනො සාසනෙ සීලවතො පච්චයා අනුඤ්ඤාතා, න දුස්සීලස්ස. දායකානම්පි සීලවතො එව පරිච්චාගො, න දුස්සීලස්ස අත්තනො කාරානං මහප්ඵලභාවස්ස පච්චාසීසනතො. ඉති සත්ථාරා අනනුඤ්ඤාතත්තා දායකෙහි ච අපරිච්චත්තත්තා සඞ්ඝමජ්ඣෙපි නිසීදිත්වා පරිභුඤ්ජන්තස්ස දුස්සීලස්ස පරිභොගො ථෙය්යාය පරිභොගො ථෙය්යපරිභොගො. ඉණවසෙන පරිභොගො ඉණපරිභොගො පටිග්ගාහකතො දක්ඛිණාවිසුද්ධියා අභාවතො ඉණං ගහෙත්වා පරිභොගො වියාති අත්ථො.

දාතබ්බට්ඨෙන දායං, තං ආදියන්තීති දායාදා, පුත්තානමෙතං අධිවචනං, තෙසං භාවො දායජ්ජං, දායජ්ජවසෙන පරිභොගො දායජ්ජපරිභොගො, පුත්තභාවෙන පරිභොගොති වුත්තං හොති. සෙක්ඛා හි භික්ඛූ භගවතො ඔරසපුත්තා, තෙ පිතු සන්තකානං දායාදා හුත්වා තෙ පච්චයෙ පරිභුඤ්ජන්ති. කිං පන තෙ භගවතො පච්චයෙ පරිභුඤ්ජන්ති, උදාහු ගිහීනන්ති? ගිහීහි දින්නාපි භගවතා අනුඤ්ඤාතත්තා භගවතො සන්තකා අනනුඤ්ඤාතෙසු සබ්බෙන සබ්බං පරිභොගාභාවතො, අනුඤ්ඤාතෙසුයෙව ච පරිභොගසම්භවතො. ධම්මදායාදසුත්තඤ්චෙත්ථ සාධකං.

වීතරාගා එව තණ්හාය දාසබ්යං අතීතත්තා සාමිනො හුත්වා පරිභුඤ්ජන්තීති ආහ – ‘‘ඛීණාසවස්ස පරිභොගො සාමිපරිභොගො නාමා’’ති. අවීතරාගානඤ්හි තණ්හාපරවසතාය පච්චයපරිභොගෙ සාමිභාවො නත්ථි, තදභාවෙන වීතරාගානං තත්ථ සාමිභාවො යථාරුචිපරිභොගසම්භවතො. තථා හි තෙ පටිකූලම්පි අප්පටිකූලාකාරෙන, අප්පටිකූලම්පි පටිකූලාකාරෙන, තදුභයම්පි වජ්ජෙත්වා අජ්ඣුපෙක්ඛනාකාරෙන පච්චයෙ පරිභුඤ්ජන්ති, දායකානඤ්ච මනොරථං පූරෙන්ති. යො පනායං සීලවතො පච්චවෙක්ඛිතපරිභොගො, සො ඉණපරිභොගස්ස පච්චනීකත්තා ආණණ්යපරිභොගො නාම හොති. යථා හි ඉණායිකො අත්තනො රුචියා ඉච්ඡිතං දෙසං ගන්තුං න ලභති, එවං ඉණපරිභොගයුත්තො ලොකතො නිස්සරිතුං න ලභතීති තප්පටිපක්ඛත්තා සීලවතො පච්චවෙක්ඛිතපරිභොගො ‘‘ආණණ්යපරිභොගො’’ති වුච්චති, තස්මා නිප්පරියායතො චතුපරිභොගවිනිමුත්තො විසුංයෙවායං පරිභොගොති වෙදිතබ්බො. සො ඉධ විසුං න වුත්තො, දායජ්ජපරිභොගෙයෙව වා සඞ්ගහං ගච්ඡති. සීලවාපි හි ඉමාය සික්ඛාය සමන්නාගතත්තා ‘‘සෙඛො’’ත්වෙව වුච්චති. ඉමෙසු පරිභොගෙසු සාමිපරිභොගො දායජ්ජපරිභොගො ච අරියානං පුථුජ්ජනානඤ්ච වට්ටති, ඉණපරිභොගො න වට්ටති. ථෙය්යපරිභොගෙ කථායෙව නත්ථි. කථං පනෙත්ථ සාමිපරිභොගො දායජ්ජපරිභොගො ච පුථුජ්ජනානං සම්භවති? උපචාරවසෙන. යො හි පුථුජ්ජනස්සපි සල්ලෙඛප්පටිපත්තියං ඨිතස්ස පච්චයගෙධං පහාය තත්ථ අනුපලිත්තෙන චිත්තෙන පරිභොගො, සො සාමිපරිභොගො විය හොති. සීලවතො පන පච්චවෙක්ඛිතපරිභොගො දායජ්ජපරිභොගො විය හොති දායකානං මනොරථස්ස අවිරාධනතො. කල්යාණපුථුජ්ජනස්ස පරිභොගෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි තස්ස සෙක්ඛසඞ්ගහතො. සෙක්ඛසුත්තං (සං. නි. 5.13) හෙතස්ස අත්ථස්ස සාධකං.

ඉමස්ස භික්ඛුනොති අච්ඡරාසඞ්ඝාතමත්තම්පි කාලං මෙත්තචිත්තං ආසෙවන්තස්ස භික්ඛුනො. අමොඝො රට්ඨපිණ්ඩපරිභොගොති ‘‘අයං පබ්බජිතො සමණො භික්ඛූති ආමිසං දෙන්තානං තාය මෙත්තාසෙවනාය අත්තනො සන්තානෙ දොසමලස්ස වා තදෙකට්ඨානඤ්ච පාපධම්මානං පබ්බාජනතො වූපසමනතො සංසාරෙ ච භයස්ස සම්මාව ඉක්ඛණතො අජ්ඣාසයස්ස අවිසංවාදනෙනස්ස අමොඝො රට්ඨපිණ්ඩපරිභොගො. මහට්ඨියන්ති මහත්ථිකං මහාපයොජනං. මහප්ඵලන්ති විපුලප්ඵලං. මහානිසංසන්ති මහානිස්සන්දප්ඵලං. මහාජුතිකන්ති මහානුභාවං. මහාවිප්ඵාරන්ති මහාවිත්ථාරං. එත්ථ ච පඨමං කාරණං මෙත්තාසෙවනාය තස්ස භික්ඛුනො සාමිආදිභාවෙන රට්ඨපිණ්ඩපරිභොගාරහතා, දුතියං පරෙහි දින්නස්ස දානස්ස මහට්ඨියභාවකරණං. කො පන වාදොති මෙත්තාය ආසෙවනමත්තම්පි එවංමහානුභාවං, කො පන වාදො බහුලීකාරෙ, එත්ථ වත්තබ්බමෙව නත්ථී’’ති අත්ථො.

54. චතුත්ථෙ උප්පාදෙති වඩ්ඪෙතීති එත්ථ භාවනාසද්දස්ස උප්පාදනවඩ්ඪනත්ථතා පුබ්බෙ වුත්තා එව.

55. පඤ්චමෙ ඉමෙසු ද්වීසූති චතුත්ථපඤ්චමෙසු. ‘‘තතියෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බ’’න්ති වත්වා තථා වෙදිතබ්බතං දස්සෙතුං – ‘‘යො හි ආසෙවතී’’තිආදි වුත්තං. තෙන ආසෙවනාභාවනාමනසිකාරානං අත්ථවිසෙසාභාවමාහ. යදි එවං සුත්තන්තස්ස දෙසනා කථන්ති ආහ – ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො පනා’’තිආදි. යාය ධම්මධාතුයාති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණමාහ. තෙන හි ධම්මානං ආකාරභෙදං ඤත්වා තදනුරූපං එකම්පි ධම්මං තථා විභජිත්වා භගවා දස්සෙති. තීහි කොට්ඨාසෙහීති ආසෙවනාභාවනාමනසිකාරභාගෙහි. මෙත්තා හි සබ්බවත්ථුනො මෙත්තායනවසෙන ආනීතා සෙවනා ආසෙවනා, තස්සා වඩ්ඪනා භාවනා, අවිස්සජ්ජෙත්වා මනසි ඨපනං මනසිකාරො.

56. ඡට්ඨෙ අනියමිතවචනං ‘‘ඉමෙ නාමා’’ති නියමෙත්වා අවුත්තත්තා. නියමිතවචනං ‘‘අකුසලා’’ති සරූපෙනෙව වුත්තත්තා. අසෙසතො පරියාදින්නා හොන්ති අප්පකස්සපි අකුසලභාගස්ස අග්ගහිතස්ස අභාවතො. අකුසලං භජන්තීති අකුසලභාගියා. අකුසලපක්ඛෙ භවාති අකුසලපක්ඛිකා. තෙනාහ – ‘‘අකුසලායෙවා’’තිආදි. පඨමතරං ගච්ඡතීති පඨමතරං පවත්තති, පඨමො පධානො හුත්වා වත්තතීති අත්ථො. එකුප්පාදාදිවසෙන හි එකජ්ඣං පවත්තමානෙසු චතූසු අරූපක්ඛන්ධෙසු අයමෙව පඨමං උප්පජ්ජතීති ඉදං නත්ථි, ලොකුත්තරමග්ගෙසු විය පන පඤ්ඤින්ද්රියස්ස, ලොකියධම්මෙසු මනින්ද්රියස්ස පුරෙතරස්ස භාවො සාතිසයොති ‘‘සබ්බෙතෙ මනොපුබ්බඞ්ගමා’’ති වුත්තං. තථා හි අභිධම්මෙපි (ධ. ස. 1) ‘‘යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොතී’’ති චිත්තං පුබ්බඞ්ගමං ජෙට්ඨං කත්වා දෙසනා පවත්තා. සුත්තෙසුපි වුත්තං – ‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මා (ධ. ප. 1, 2), ඡද්වාරාධිපති රාජා’’ති (ධ. ප. අට්ඨ. 2.බුද්ධවග්ගො, එරකපත්තනාගරාජවත්ථු). තෙනාහ – ‘‘එතෙ හී’’තිආදි. තෙසං මනො උප්පාදකොති ච යදග්ගෙන මනො සම්පයුත්තධම්මානං ජෙට්ඨකො හුත්වා පවත්තති, තදග්ගෙන තෙ අත්තානං අනුවත්තාපෙන්තො තෙ තථා උප්පාදෙන්තො නාම හොතීති කත්වා වුත්තං. අට්ඨකථායං පන චිත්තස්ස ජෙට්ඨකභාවමෙව සන්ධාය රාජගමනඤ්ඤායෙන සහුප්පත්තිපි පඨමුප්පත්ති විය කත්වා වුත්තාති අයමත්ථො දස්සිතො. අන්වදෙවාති එතෙනෙව චිත්තස්ස ඛණවසෙන පඨමුප්පත්තියා අභාවො දීපිතොති දට්ඨබ්බො. තෙනෙවාහ – ‘‘එකතොයෙවාති අත්ථො’’ති.

57. සත්තමෙ චතුභූමකාපි කුසලා ධම්මා කථිතාති ‘‘යෙ කෙචි කුසලා ධම්මා’’ති අනවසෙසපරියාදානතො වුත්තං.

58. අට්ඨමෙ ඉදන්ති ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙන නිද්දෙසො, නිපාතපදං වා එතං ‘‘යදිද’’න්තිආදීසු වියාති ආහ – ‘‘අයං පමාදොති අත්ථො’’ති. පමජ්ජනාකාරොති පමාදාපත්ති. චිත්තස්ස වොස්සග්ගොති ඉමෙසු එත්තකෙසු ඨානෙසු සතියා අනිග්ගණ්හිත්වා චිත්තස්ස වොස්සජ්ජනං සතිවිරහො. වොස්සග්ගානුප්පදානන්ති වොස්සග්ගස්ස අනු අනු පදානං පුනප්පුනං විස්සජ්ජනං. අසක්කච්චකිරියතාති එතෙසං දානාදීනං කුසලධම්මානං පවත්තනෙ පුග්ගලස්ස වා දෙය්යධම්මස්ස වා අසක්කච්චකිරියා. සතතභාවො සාතච්චං, සාතච්චෙන කිරියා සාතච්චකිරියා, සායෙව සාතච්චකිරියතා, න සාතච්චකිරියතා අසාතච්චකිරියතා. අනට්ඨිතකිරියතාති අනිට්ඨිතකිරියතා නිරන්තරං න අනුට්ඨිතකිරියතා ච. ඔලීනවුත්තිතාති නිරන්තරකරණසඞ්ඛාතස්ස විප්ඵාරස්ස අභාවෙන ඔලීනවුත්තිතා. නික්ඛිත්තඡන්දතාති කුසලකිරියාය වීරියඡන්දස්ස නික්ඛිත්තභාවො. නික්ඛිත්තධුරතාති වීරියධුරස්ස ඔරොපනං, ඔසක්කිතමානසතාති අත්ථො. අනධිට්ඨානන්ති කුසලකරණෙ අප්පතිට්ඨිතභාවො. අනනුයොගොති අනනුයුඤ්ජනං. කුසලධම්මෙසු ආසෙවනාදීනං අභාවො අනාසෙවනාදයො. පමාදොති සරූපනිද්දෙසො. පමජ්ජනාති ආකාරනිද්දෙසො. පමජ්ජිතත්තන්ති භාවනිද්දෙසො. පරිහායන්තීති ඉමිනා පමාදස්ස සාවජ්ජතං දස්සෙති. තයිදං ලොකියානං වසෙන, න ලොකුත්තරානන්ති ආහ – ‘‘උප්පන්නා…පෙ… ඉද’’න්තිආදි.

59. නවමෙ න පමජ්ජති එතෙනාති අප්පමාදො, පමාදස්ස පටිපක්ඛො සතියා අවිප්පවාසො. අත්ථතො නිච්චං උපට්ඨිතාය සතියා එතං නාමං. පමාදො පන සතියා සතිසම්පජඤ්ඤස්ස වා පටිපක්ඛභූතො අකුසලචිත්තුප්පාදො දට්ඨබ්බො. තෙනාහ – ‘‘පමාදස්ස පටිපක්ඛවසෙන විත්ථාරතො වෙදිතබ්බො’’ති.

60. දසමෙ කුච්ඡිතං සීදතීති කුසීතො ද-කාරස්ස ත-කාරං කත්වා, තස්ස භාවො කොසජ්ජං, ආලසියන්ති අත්ථො.

අච්ඡරාසඞ්ඝාතවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.