📜

2. අධිකරණවග්ගවණ්ණනා

11. දුතියස්ස පඨමෙ බලානීති කෙනට්ඨෙන බලානි. අකම්පියට්ඨෙන බලානි නාම, තථා දුරභිභවනට්ඨෙන අනජ්ඣොමද්දනට්ඨෙන ච. පටිසඞ්ඛානබලන්ති පච්චවෙක්ඛණබලං. භාවනාබලන්ති බ්රූහනබලං වඩ්ඪනබලං. සුද්ධං අත්තානන්ති ඉදං හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. තත්රාති තෙසු ද්වීසු බලෙසු. යමිදන්ති යං ඉදං. සෙඛානමෙතං බලන්ති සත්තන්නං සෙඛානං ඤාණබලමෙතං. සෙඛඤ්හි සො, භික්ඛවෙ, බලං ආගම්මාති සත්තන්නං සෙඛානං ඤාණබලං ආරබ්භ සන්ධාය පටිච්ච. පජහතීති මග්ගෙන පජහති. පහායාති ඉමිනා පන ඵලං කථිතං. යං පාපන්ති යං පාපකං ලාමකං. යස්මා පනෙතානි ද්වෙපි වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණාති, තස්මා එත්ථ එතදග්ගං නාගතන්ති වෙදිතබ්බං.

12. දුතියෙ සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවෙතීතිආදීසු අයං හෙට්ඨා අනාගතානං පදානං වසෙන අත්ථවණ්ණනා – විවෙකනිස්සිතන්ති විවෙකං නිස්සිතං. විවෙකොති විවිත්තතා. ස්වායං තදඞ්ගවිවෙකො වික්ඛම්භන-සමුච්ඡෙද-පටිප්පස්සද්ධි-නිස්සරණවිවෙකොති පඤ්චවිධො. තස්මිං පඤ්චවිධෙ විවෙකෙ. විවෙකනිස්සිතන්ති තදඞ්ගවිවෙකනිස්සිතං, සමුච්ඡෙදවිවෙකනිස්සිතං, නිස්සරණවිවෙකනිස්සිතඤ්ච සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවෙතීති අයමත්ථො වෙදිතබ්බො. තථා හි සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගභාවනානුයුත්තො යොගී විපස්සනාක්ඛණෙ කිච්චතො තදඞ්ගවිවෙකනිස්සිතං, අජ්ඣාසයතො නිස්සරණවිවෙකනිස්සිතං, මග්ගකාලෙ පන කිච්චතො සමුච්ඡෙදවිවෙකනිස්සිතං, ආරම්මණතො නිස්සරණවිවෙකනිස්සිතං සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවෙති. පඤ්චවිධවිවෙකනිස්සිතම්පීති එකෙ. තෙ හි න කෙවලං බලවවිපස්සනාමග්ගඵලක්ඛණෙසුයෙව බොජ්ඣඞ්ගෙ උද්ධරන්ති, විපස්සනාපාදකකසිණජ්ඣානආනාපානාසුභබ්රහ්මවිහාරජ්ඣානෙසුපි උද්ධරන්ති, න ච පටිසිද්ධා අට්ඨකථාචරියෙහි. තස්මා තෙසං මතෙන එතෙසං ඣානානං පවත්තික්ඛණෙ කිච්චතො එව වික්ඛම්භනවිවෙකනිස්සිතං. යථා ච ‘‘විපස්සනාක්ඛණෙ අජ්ඣාසයතො නිස්සරණවිවෙකනිස්සිත’’න්ති වුත්තං, එවං ‘‘පටිප්පස්සද්ධිවිවෙකනිස්සිතම්පි භාවෙතී’’ති වත්තුං වට්ටති. එස නයො විරාගනිස්සිතන්තිආදීසු. විවෙකත්ථා එව හි විරාගාදයො.

කෙවලං හෙත්ථ වොස්සග්ගො දුවිධො පරිච්චාගවොස්සග්ගො ච පක්ඛන්දනවොස්සග්ගො චාති. තත්ථ පරිච්චාගවොස්සග්ගොති විපස්සනාක්ඛණෙ ච තදඞ්ගවසෙන, මග්ගක්ඛණෙ ච සමුච්ඡෙදවසෙන කිලෙසප්පහානං. පක්ඛන්දනවොස්සග්ගොති විපස්සනාක්ඛණෙ තන්නින්නභාවෙන, මග්ගක්ඛණෙ පන ආරම්මණකරණෙන නිබ්බානපක්ඛන්දනං. තදුභයම්පි ඉමස්මිං ලොකියලොකුත්තරමිස්සකෙ අත්ථවණ්ණනානයෙ වට්ටති. තථා හි අයං සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො යථාවුත්තෙන පකාරෙන කිලෙසෙ පරිච්චජති, නිබ්බානඤ්ච පක්ඛන්දති. වොස්සග්ගපරිණාමින්ති ඉමිනා පන සකලෙන වචනෙන වොස්සග්ගත්ථං පරිණමන්තං පරිණතඤ්ච, පරිපච්චන්තං පරිපක්කඤ්චාති ඉදං වුත්තං හොති. අයඤ්හි බොජ්ඣඞ්ගභාවනානුයුත්තො භික්ඛු යථා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො කිලෙසපරිච්චාගවොස්සග්ගත්ථං නිබ්බානපක්ඛන්දනවොස්සග්ගත්ථඤ්ච පරිපච්චති, යථා ච පරිපක්කො හොති, තථා නං භාවෙතීති. එස නයො සෙසබොජ්ඣඞ්ගෙසු.

ඉධ පන නිබ්බානංයෙව සබ්බසඞ්ඛතෙහි විවිත්තත්තා විවෙකො, සබ්බෙසං විරාගභාවතො විරාගො, නිරොධභාවතො නිරොධොති වුත්තං. මග්ගො එව ච වොස්සග්ගපරිණාමී, තස්මා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවෙති විවෙකං ආරම්මණං කත්වා පවත්තියා විවෙකනිස්සිතං, තථා විරාගනිස්සිතං නිරොධනිස්සිතං. තඤ්ච ඛො අරියමග්ගක්ඛණුප්පත්තියා කිලෙසානං සමුච්ඡෙදතො පරිච්චාගභාවෙන ච නිබ්බානපක්ඛන්දනභාවෙන ච පරිණතං පරිපක්කන්ති අයමෙව අත්ථො දට්ඨබ්බො. එස නයො සෙසබොජ්ඣඞ්ගෙසු. ඉති ඉමෙ සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා ලොකියලොකුත්තරමිස්සකා කථිතා. ඉමෙසුපි ද්වීසු බලෙසු එතදග්ගභාවො වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

13. තතියෙ විවිච්චෙව කාමෙහීතිආදීනං චතුන්නං ඣානානං පාළිඅත්ථො ච භාවනානයො ච සබ්බො සබ්බාකාරෙන විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.69-70) විත්ථාරිතොයෙව. ඉමානි පන චත්තාරි ඣානානි එකො භික්ඛු චිත්තෙකග්ගත්ථාය භාවෙති, එකො විපස්සනාපාදකත්ථාය, එකො අභිඤ්ඤාපාදකත්ථාය, එකො නිරොධපාදකත්ථාය, එකො භවවිසෙසත්ථාය. ඉධ පන තානිපි විපස්සනාපාදකානි අධිප්පෙතානි. අයං හි භික්ඛු ඉමානි ඣානානි සමාපජ්ජිත්වා සමාපත්තිතො වුට්ඨාය සඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා හෙතුපච්චයපරිග්ගහං කත්වා සප්පච්චයං නාමරූපඤ්ච වවත්ථපෙත්වා ඉන්ද්රියබලබොජ්ඣඞ්ගානි සමොධානෙත්වා අරහත්තං පාපුණාති. එවමෙතානි ඣානානි ලොකියලොකුත්තරමිස්සකානෙව කථිතානි. ඉමස්මිම්පි බලද්වයෙ එතදග්ගභාවො වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

14. චතුත්ථෙ සංඛිත්තෙන ච විත්ථාරෙන චාති සංඛිත්තධම්මදෙසනා විත්ථාරධම්මදෙසනා චාති ද්වෙයෙව ධම්මදෙසනාති දස්සෙති. තත්ථ මාතිකං උද්දිසිත්වා කථිතා දෙසනා සංඛිත්තදෙසනා නාම. තමෙව මාතිකං විත්ථාරතො විභජිත්වා කථිතා විත්ථාරදෙසනා නාම. මාතිකං වා ඨපෙත්වාපි අට්ඨපෙත්වාපි විත්ථාරතො විභජිත්වා කථිතා විත්ථාරදෙසනා නාම . තාසු සංඛිත්තදෙසනා නාම මහාපඤ්ඤස්ස පුග්ගලස්ස වසෙන කථිතා, විත්ථාරදෙසනා නාම මන්දපඤ්ඤස්ස. මහාපඤ්ඤස්ස හි විත්ථාරදෙසනා අතිපපඤ්චො විය හොති. මන්දපඤ්ඤස්ස සඞ්ඛෙපදෙසනා සසකස්ස උප්පතනං විය හොති, නෙව අන්තං න කොටිං පාපුණිතුං සක්කොති. සඞ්ඛෙපදෙසනා ච උග්ඝටිතඤ්ඤුස්ස වසෙන කථිතා, විත්ථාරදෙසනා ඉතරෙසං තිණ්ණං වසෙන. සකලම්පි හි තෙපිටකං සඞ්ඛෙපදෙසනා විත්ථාරදෙසනාති එත්ථෙව සඞ්ඛං ගච්ඡති.

15. පඤ්චමෙ යස්මිං, භික්ඛවෙ, අධිකරණෙති විවාදාධිකරණං, අනුවාදාධිකරණං, ආපත්තාධිකරණං, කිච්චාධිකරණන්ති ඉමෙසං චතුන්නං අධිකරණානං යස්මිං අධිකරණෙ. ආපන්නො ච භික්ඛූති ආපත්තිං ආපන්නො භික්ඛු ච. තස්මෙතන්ති තස්මිං එතං. දීඝත්තායාති දීඝං අද්ධානං තිට්ඨනත්ථාය. ඛරත්තායාති දාස-කොණ්ඩ-චණ්ඩාල-වෙනාති එවං ඛරවාචාපවත්තනත්ථාය. වාළත්තායාති පාණි ලෙඩ්ඩුදණ්ඩාදීහි පහරණවසෙන කක්ඛළභාවත්ථාය. භික්ඛූ ච න ඵාසුං විහරිස්සන්තීති අඤ්ඤමඤ්ඤං විවාදාපන්නෙ භික්ඛුසඞ්ඝෙ යෙපි උද්දෙසං වා පරිපුච්ඡං වා ගහෙතුකාමා පධානං වා අනුයුඤ්ජිතුකාමා, තෙ ඵාසුං න විහරිස්සන්ති. භික්ඛුසඞ්ඝස්මිං හි උපොසථපවාරණාය ඨිතාය උද්දෙසාදීහි අත්ථිකා උද්දෙසාදීනි ගහෙතුං න සක්කොන්ති, විපස්සකානං චිත්තුප්පාදො න එකග්ගො හොති, තතො විසෙසං නිබ්බත්තෙතුං න සක්කොන්ති. එවං භික්ඛූ ච න ඵාසුං විහරිස්සන්ති. න දීඝත්තායාතිආදීසු වුත්තපටිපක්ඛනයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

ඉධාති ඉමස්මිං සාසනෙ. ඉති පටිසඤ්චික්ඛතීති එවං පච්චවෙක්ඛති. අකුසලං ආපන්නොති එත්ථ අකුසලන්ති ආපත්ති අධිප්පෙතා, ආපත්තිං ආපන්නොති අත්ථො. කඤ්චිදෙව දෙසන්ති න සබ්බමෙව ආපත්තිං, ආපත්තියා පන කඤ්චිදෙව දෙසං අඤ්ඤතරං ආපත්තින්ති අත්ථො. කායෙනාති කරජකායෙන. අනත්තමනොති අතුට්ඨචිත්තො. අනත්තමනවාචන්ති අතුට්ඨවාචං. මමෙවාති මංයෙව. තත්ථාති තස්මිං අධිකරණෙ. අච්චයො අච්චගමාති අපරාධො අතික්කමිත්වා මද්දිත්වා ගතො, අහමෙවෙත්ථ අපරාධිකො. සුඞ්කදායකංව භණ්ඩස්මින්ති යථා සුඞ්කට්ඨානං පරිහරිත්වා නීතෙ භණ්ඩස්මිං සුඞ්කදායකං අපරාධො අභිභවති, සො ච තත්ථ අපරාධිකො හොති, න රාජානො න රාජපුරිසාති අත්ථො.

ඉදං වුත්තං හොති – යො හි රඤ්ඤා ඨපිතං සුඞ්කට්ඨානං පරිහරිත්වා භණ්ඩං හරති, තං සහ භණ්ඩසකටෙන ආනෙත්වා රඤ්ඤො දස්සෙන්ති. තත්ථ නෙව සුඞ්කට්ඨානස්ස දොසො අත්ථි, න රඤ්ඤො න රාජපුරිසානං, පරිහරිත්වා ගතස්සෙව පන දොසො, එවමෙවං යං සො භික්ඛු ආපත්තිං ආපන්නො, තත්ථ නෙව ආපත්තියා දොසො, න චොදකස්ස. තීහි පන කාරණෙහි තස්සෙව භික්ඛුනො දොසො. තස්ස හි ආපත්තිං ආපන්නභාවෙනපි දොසො, චොදකෙ අනත්තමනතායපි දොසො, අනත්තමනස්ස සතො පරෙසං ආරොචනෙනපි දොසො. චොදකස්ස පන යං සො තං ආපත්තිං ආපජ්ජන්තං අද්දස, තත්ථ දොසො නත්ථි. අනත්තමනතාය චොදනාය පන දොසො. තම්පි අමනසිකරිත්වා අයං භික්ඛු අත්තනොව දොසං පච්චවෙක්ඛන්තො ‘‘ඉති මමෙව තත්ථ අච්චයො අච්චගමා සුඞ්කදායකංව භණ්ඩස්මි’’න්ති එවං පටිසඤ්චික්ඛතීති අත්ථො. දුතියවාරෙ චොදකස්ස අනත්තමනතා ච අනත්තමනතාය චොදිතභාවො චාති ද්වෙ දොසා, තෙසං වසෙන ‘‘අච්චයො අච්චගමා’’ති එත්ථ යොජනා කාතබ්බා. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙවාති.

16. ඡට්ඨෙ අඤ්ඤතරොති එකො අපාකටනාමො බ්රාහ්මණො. යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමීති යෙනාති භුම්මත්ථෙ කරණවචනං. තස්මා යත්ථ භගවා, තත්ථ උපසඞ්කමීති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. යෙන වා කාරණෙන භගවා දෙවමනුස්සෙහි උපසඞ්කමිතබ්බො, තෙන කාරණෙන උපසඞ්කමීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. කෙන ච කාරණෙන භගවා උපසඞ්කමිතබ්බො ? නානප්පකාරගුණවිසෙසාධිගමාධිප්පායෙන, සාදුඵලූපභොගාධිප්පායෙන දිජගණෙහි නිච්චඵලිතමහාරුක්ඛො විය. උපසඞ්කමීති ගතොති වුත්තං හොති. උපසඞ්කමිත්වාති උපසඞ්කමනපරියොසානදීපනං. අථ වා එවං ගතො තතො ආසන්නතරං ඨානං භගවතො සමීපසඞ්ඛාතං ගන්ත්වාතිපි වුත්තං හොති.

භගවතා සද්ධිං සම්මොදීති යථා ච ඛමනීයාදීනි පුච්ඡන්තො භගවා තෙන, එවං සොපි භගවතා සද්ධිං සමප්පවත්තමොදො අහොසි, සීතොදකං විය උණ්හොදකෙන සම්මොදිතං එකීභාවං අගමාසි. යාය ච ‘‘කච්චි, භො ගොතම, ඛමනීයං, කච්චි යාපනීයං, කච්චි භොතො ගොතමස්ස ච සාවකානඤ්ච අප්පාබාධං අප්පාතඞ්කං ලහුට්ඨානං බලං ඵාසුවිහාරො’’තිආදිකාය කථාය සම්මොදි, තං පීතිපාමොජ්ජසඞ්ඛාතස්ස සම්මොදස්ස ජනනතො සම්මොදිතුං යුත්තභාවතො ච සම්මොදනීයං, අත්ථබ්යඤ්ජනමධුරතාය සුචිරම්පි කාලං සාරෙතුං නිරන්තරං පවත්තෙතුං අරහරූපතො සරිතබ්බභාවතො ච සාරණීයං. සුය්යමානසුඛතො වා සම්මොදනීයං, අනුස්සරියමානසුඛතො සාරණීයං, තථා බ්යඤ්ජනපරිසුද්ධතාය සම්මොදනීයං, අත්ථපරිසුද්ධතාය සාරණීයන්ති එවං අනෙකෙහි පරියායෙහි සම්මොදනීයං සාරණීයං කථං වීතිසාරෙත්වා පරියොසාපෙත්වා නිට්ඨපෙත්වා යෙනත්ථෙන ආගතො, තං පුච්ඡිතුකාමො එකමන්තං නිසීදි.

එකමන්තන්ති භාවනපුංසකනිද්දෙසො ‘‘විසමං චන්දිමසූරියා පරිවත්තන්තී’’තිආදීසු (අ. නි. 4.70) විය. තස්මා යථා නිසින්නො එකමන්තං නිසින්නො හොති, තථා නිසීදීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. භුම්මත්ථෙ වා එතං උපයොගවචනං. නිසීදීති උපාවිසි. පණ්ඩිතා හි පුරිසා ගරුට්ඨානීයං උපසඞ්කමිත්වා ආසනකුසලතාය එකමන්තං නිසීදන්ති. අයඤ්ච නෙසං අඤ්ඤතරො, තස්මා එකමන්තං නිසීදි.

කථං නිසින්නො පන එකමන්තං නිසින්නො හොතීති? ඡ නිසජ්ජදොසෙ වජ්ජෙත්වා. සෙය්යථිදං – අතිදූරං, අච්චාසන්නං, උපරිවාතං, උන්නතප්පදෙසං, අතිසම්මුඛං අතිපච්ඡාති. අතිදූරෙ නිසින්නො හි සචෙ කථෙතුකාමො හොති, උච්චාසද්දෙන කථෙතබ්බං හොති. අච්චාසන්නෙ නිසින්නො සඞ්ඝට්ටනං කරොති . උපරිවාතෙ නිසින්නො සරීරගන්ධෙන බාධති. උන්නතප්පදෙසෙ නිසින්නො අගාරවං පකාසෙති. අතිසම්මුඛා නිසින්නො සචෙ දට්ඨුකාමො හොති, චක්ඛුනා චක්ඛුං ආහච්ච දට්ඨබ්බං හොති. අතිපච්ඡා නිසින්නො සචෙ දට්ඨුකාමො හොති, ගීවං පසාරෙත්වා දට්ඨබ්බං හොති. තස්මා අයම්පි එතෙ ඡ නිසජ්ජදොසෙ වජ්ජෙත්වා නිසීදි. තෙන වුත්තං ‘‘එකමන්තං නිසීදී’’ති.

එතදවොචාති දුවිධා හි පුච්ඡා – අගාරිකපුච්ඡා, අනගාරිකපුච්ඡා ච. තත්ථ ‘‘කිං, භන්තෙ, කුසලං, කිං අකුසල’’න්ති (ම. නි. 3.296) ඉමිනා නයෙන අගාරිකපුච්ඡා ආගතා. ‘‘ඉමෙ නු ඛො, භන්තෙ, පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා’’ති (ම. නි. 3.86) ඉමිනා නයෙන අනගාරිකපුච්ඡා. අයං පන අත්තනො අනුරූපං අගාරිකපුච්ඡං පුච්ඡන්තො එතං ‘‘කො නු ඛො, භො ගොතම, හෙතු කො පච්චයො’’තිආදිවචනං අවොච. තත්ථ හෙතු පච්චයොති උභයම්පෙතං කාරණවෙවචනමෙව. අධම්මචරියාවිසමචරියාහෙතූති අධම්මචරියාසඞ්ඛාතාය විසමචරියාය හෙතු, තංකාරණා තප්පච්චයාති අත්ථො . තත්රායං පදත්ථො – අධම්මස්ස චරියා අධම්මචරියා, අධම්මකාරණන්ති අත්ථො. විසමං චරියා, විසමස්ස වා කම්මස්ස චරියාති විසමචරියා. අධම්මචරියා ච සා විසමචරියා චාති අධම්මචරියාවිසමචරියා. එතෙනුපායෙන සුක්කපක්ඛෙපි අත්ථො වෙදිතබ්බො. අත්ථතො පනෙත්ථ අධම්මචරියාවිසමචරියා නාම දස අකුසලකම්මපථා, ධම්මචරියාසමචරියා නාම දස කුසලකම්මපථාති වෙදිතබ්බා.

අභික්කන්තං, භො ගොතමාති එත්ථ අයං අභික්කන්තසද්දො ඛයසුන්දරාභිරූපඅබ්භනුමොදනෙසු දිස්සති. ‘‘අභික්කන්තා, භන්තෙ, රත්ති, නික්ඛන්තො පඨමො යාමො, චිරනිසින්නො භික්ඛුසඞ්ඝො’’තිආදීසු (උදා. 45; චූළව. 383; අ. නි. 8.20) හි ඛයෙ දිස්සති. ‘‘අයං ඉමෙසං චතුන්නං පුග්ගලානං අභික්කන්තතරො ච පණීතතරො චා’’තිආදීසු (අ. නි. 4.100) සුන්දරෙ.

‘‘කො මෙ වන්දති පාදානි, ඉද්ධියා යසසා ජලං;

අභික්කන්තෙන වණ්ණෙන, සබ්බා ඔභාසයං දිසා’’ති. –

ආදීසු (වි. ව. 857) අභිරූපෙ. ‘‘අභික්කන්තං, භන්තෙ’’තිආදීසු (දී. නි. 1.250; පාරා. 15) අබ්භනුමොදනෙ. ඉධාපි අබ්භනුමොදනෙයෙව. යස්මා ච අබ්භනුමොදනෙ, තස්මා සාධු සාධු, භො ගොතමාති වුත්තං හොතීති වෙදිතබ්බං.

‘‘භයෙ කොධෙ පසංසායං, තුරිතෙ කොතූහලච්ඡරෙ;

හාසෙ සොකෙ පසාදෙ ච, කරෙ ආමෙඩිතං බුධො’’ති. –

ඉමිනා ච ලක්ඛණෙන ඉධ පසාදවසෙන පසංසාවසෙන චායං ද්වික්ඛත්තුං වුත්තොති වෙදිතබ්බො. අථ වා අභික්කන්තන්ති අභික්කන්තං අතිඉට්ඨං අතිමනාපං, අතිසුන්දරන්ති වුත්තං හොති.

තත්ථ එකෙන අභික්කන්තසද්දෙන දෙසනං ථොමෙති, එකෙන අත්තනො පසාදං. අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො – අභික්කන්තං, භො ගොතම, යදිදං භොතො ගොතමස්ස ධම්මදෙසනා, අභික්කන්තං යදිදං භොතො ගොතමස්ස ධම්මදෙසනං ආගම්ම මම පසාදොති. භගවතොයෙව වා වචනං ද්වෙ ද්වෙ අත්ථෙ සන්ධාය ථොමෙති – භොතො ගොතමස්ස වචනං අභික්කන්තං දොසනාසනතො, අභික්කන්තං ගුණාධිගමනතො , තථා සද්ධාජනනතො, පඤ්ඤාජනනතො, සාත්ථතො, සබ්යඤ්ජනතො, උත්තානපදතො, ගම්භීරත්ථතො, කණ්ණසුඛතො, හදයඞ්ගමතො, අනත්තුක්කංසනතො, අපරවම්භනතො, කරුණාසීතලතො, පඤ්ඤාවදාතතො, ආපාථරමණීයතො, විමද්දක්ඛමතො, සුය්යමානසුඛතො, වීමංසියමානහිතතොති එවමාදීහි යොජෙතබ්බං.

තතො පරම්පි චතූහි උපමාහි දෙසනංයෙව ථොමෙති. තත්ථ නික්කුජ්ජිතන්ති අධොමුඛඨපිතං, හෙට්ඨාමුඛජාතං වා. උක්කුජ්ජෙය්යාති උපරිමුඛං කරෙය්ය. පටිච්ඡන්නන්ති තිණපණ්ණාදිඡාදිතං. විවරෙය්යාති උග්ඝාටෙය්ය. මූළ්හස්සාති දිසාමූළ්හස්ස. මග්ගං ආචික්ඛෙය්යාති හත්ථෙ ගහෙත්වා ‘‘එස මග්ගො’’ති වදෙය්ය. අන්ධකාරෙති කාළපක්ඛචාතුද්දසීඅඩ්ඪරත්තඝනවනසණ්ඩමෙඝපටලෙහි චතුරඞ්ගෙ තමෙ. අයං තාව අනුත්තානපදත්ථො.

අයං පන අධිප්පායයොජනා – යථා කොචි නික්කුජ්ජිතං උක්කුජ්ජෙය්ය, එවං සද්ධම්මවිමුඛං අසද්ධම්මෙ පතිතං මං අසද්ධම්මා වුට්ඨාපෙන්තෙන, යථා පටිච්ඡන්නං විවරෙය්ය, එවං කස්සපස්ස භගවතො සාසනන්තරධානතො පභුති මිච්ඡාදිට්ඨිගහනපටිච්ඡන්නං සාසනං විවරන්තෙන, යථා මූළ්හස්ස මග්ගං ආචික්ඛෙය්ය, එවං කුම්මග්ගමිච්ඡාමග්ගප්පටිපන්නස්ස මෙ සග්ගමොක්ඛමග්ගං ආවිකරොන්තෙන, යථා අන්ධකාරෙ තෙලපජ්ජොතං ධාරෙය්ය, එවං මොහන්ධකාරෙ නිමුග්ගස්ස මෙ බුද්ධාදිරතනරූපානි අපස්සතො තප්පටිච්ඡාදකමොහන්ධකාරවිද්ධංසකදෙසනාපජ්ජොතධාරණෙන මය්හං භොතා ගොතමෙන එතෙහි පරියායෙහි පකාසිතත්තා අනෙකපරියායෙන ධම්මො පකාසිතොති.

එවං දෙසනං ථොමෙත්වා ඉමාය දෙසනාය රතනත්තයෙ පසන්නචිත්තො පසන්නාකාරං කරොන්තො එසාහන්තිආදිමාහ. තත්ථ එසාහන්ති එසො අහං. භවන්තං ගොතමං සරණං ගච්ඡාමීති භවං මෙ ගොතමො සරණං පරායණං අඝස්ස තාතා හිතස්ස ච විධාතාති ඉමිනා අධිප්පායෙන භවන්තං ගොතමං ගච්ඡාමි භජාමි සෙවාමි පයිරුපාසාමි, එවං වා ජානාමි බුජ්ඣාමීති. යෙසඤ්හි ධාතූනං ගති අත්ථො, බුද්ධිපි තෙසං අත්ථො. තස්මා ගච්ඡාමීති ඉමස්ස ජානාමි බුජ්ඣාමීති අයමත්ථො වුත්තො. ධම්මඤ්ච භික්ඛුසඞ්ඝඤ්චාති එත්ථ පන අධිගතමග්ගෙ සච්ඡිකතනිරොධෙ යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජමානෙ ච චතූසු අපායෙසු අපතමානෙ ධාරෙතීති ධම්මො. සො අත්ථතො අරියමග්ගො චෙව නිබ්බානඤ්ච. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘යාවතා, භික්ඛවෙ, ධම්මා සඞ්ඛතා, අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො තෙසං අග්ගමක්ඛායතී’’ති (අ. නි. 4.34) විත්ථාරො. න කෙවලඤ්ච අරියමග්ගො චෙව නිබ්බානඤ්ච , අපිච ඛො අරියඵලෙහි සද්ධිං පරියත්තිධම්මොපි. වුත්තඤ්හෙතං ඡත්තමාණවකවිමානෙ –

‘‘රාගවිරාගමනෙජමසොකං, ධම්මමසඞ්ඛතමප්පටිකූලං;

මධුරමිමං පගුණං සුවිභත්තං, ධම්මමිමං සරණත්ථමුපෙහී’’ති. (වි. ව. 887);

එත්ථ රාගවිරොගොති මග්ගො කථිතො. අනොජමසොකන්ති ඵලං. ධම්මමසඞ්ඛතන්ති නිබ්බානං. අප්පටිකූලං මධුරමිමංපගුණං සුවිභත්තන්ති පිටකත්තයෙන විභත්තා සබ්බධම්මක්ඛන්ධාති. දිට්ඨිසීලසඞ්ඝාතෙන සංහතොති සඞ්ඝො. සො අත්ථතො අට්ඨඅරියපුග්ගලසමූහො. වුත්තඤ්හෙතං තස්මියෙව විමානෙ –

‘‘යත්ථ ච දින්නමහප්ඵලමාහු, චතූසු සුචීසු පුරිසයුගෙසු;

අට්ඨ ච පුග්ගලධම්මදසා තෙ, සඞ්ඝමිමං සරණත්ථමුපෙහී’’ති. (වි. ව. 888);

භික්ඛූනං සඞ්ඝො භික්ඛුසඞ්ඝො. එත්තාවතා බ්රාහ්මණො තීණි සරණගමනානි පටිවෙදෙසි.

ඉදානි තෙසු සරණගමනෙසු කොසල්ලත්ථං සරණං, සරණගමනං, යො ච සරණං ගච්ඡති, සරණගමනප්පභෙදො, සරණගමනඵලං, සංකිලෙසො, භෙදොති අයං විධි වෙදිතබ්බො.

සෙය්යථිදං – පදත්ථතො තාව හිංසතීති සරණං, සරණගතානං තෙනෙව සරණගමනෙන භයං සන්තාසං දුක්ඛං දුග්ගතිපරිකිලෙසං හනති විනාසෙතීති අත්ථො, රතනත්තයස්සෙවෙතං අධිවචනං. අථ වා හිතෙ පවත්තනෙන අහිතා ච නිවත්තනෙන සත්තානං භයං හිංසතීති බුද්ධො, භවකන්තාරා උත්තාරණෙන ලොකස්ස අස්සාසදානෙන ච ධම්මො, අප්පකානම්පි කාරානං විපුලඵලපටිලාභකරණෙන සඞ්ඝො. තස්මා ඉමිනාපි පරියායෙන රතනත්තයං සරණං. තප්පසාදතග්ගරුතාහි විහතකිලෙසො තප්පරායණතාකාරප්පවත්තො චිත්තුප්පාදො සරණගමනං. තංසමඞ්ගීසත්තො සරණං ගච්ඡති, වුත්තප්පකාරෙන චිත්තුප්පාදෙන ‘‘එතානි මෙ තීණි රතනානි සරණං, එතානි පරායණ’’න්ති එවං උපෙතීති අත්ථො. එවං තාව සරණං සරණගමනං යො ච සරණං ගච්ඡති ඉදං තයං වෙදිතබ්බං.

සරණගමනප්පභෙදෙ පන දුවිධං සරණගමනං ලොකුත්තරං ලොකියඤ්චාති. තත්ථ ලොකුත්තරං දිට්ඨසච්චානං මග්ගක්ඛණෙ සරණගමනුපක්කිලෙසසමුච්ඡෙදෙන ආරම්මණතො නිබ්බානාරම්මණං හුත්වා කිච්චතො සකලෙපි රතනත්තයෙ ඉජ්ඣති. ලොකියං පුථුජ්ජනානං සරණගමනුපක්කිලෙසවික්ඛම්භනෙන ආරම්මණතො බුද්ධාදිගුණාරම්මණං හුත්වා ඉජ්ඣති. තං අත්ථතො බුද්ධාදීසු වත්ථූසු සද්ධාපටිලාභො, සද්ධාමූලිකා ච සම්මාදිට්ඨි දසසු පුඤ්ඤකිරියාවත්ථූසු දිට්ඨිජුකම්මන්ති වුච්චති.

තයිදං චතුධා පවත්තති අත්තසන්නිය්යාතනෙන තප්පරායණතාය සිස්සභාවූපගමනෙන පණිපාතෙනාති. තත්ථ අත්තසන්නිය්යාතනං නාම ‘‘අජ්ජ ආදිං කත්වා අහං අත්තානං බුද්ධස්ස නිය්යාතෙමි, ධම්මස්ස, සඞ්ඝස්සා’’ති එවං බුද්ධාදීනං අත්තපරිච්චජනං. තප්පරායණතා නාම ‘‘අජ්ජ ආදිං කත්වා අහං බුද්ධපරායණො, ධම්මපරායණො, සඞ්ඝපරායණො ඉති මං ධාරෙථා’’ති එවං තප්පරායණභාවො. සිස්සභාවූපගමනං නාම ‘‘අජ්ජ ආදිං කත්වා අහං බුද්ධස්ස අන්තෙවාසිකො, ධම්මස්ස, සඞ්ඝස්ස ඉති මං ධාරෙථා’’ති එවං සිස්සභාවූපගමො. පණිපාතො නාම ‘‘අජ්ජ ආදිං කත්වා අහං අභිවාදන-පච්චුට්ඨාන-අඤ්ජලිකම්ම-සාමීචිකම්මං බුද්ධාදීනංයෙව තිණ්ණං වත්ථූනං කරොමි ඉති මං ධාරෙථා’’ති එවං බුද්ධාදීසු පරමනිපච්චකාරො. ඉමෙසඤ්හි චතුන්නම්පි ආකාරානං අඤ්ඤතරම්පි කරොන්තෙන ගහිතංයෙව හොති සරණගමනං.

අපිච ‘‘භගවතො අත්තානං පරිච්චජාමි, ධම්මස්ස, සඞ්ඝස්ස අත්තානං පරිච්චජාමි, ජීවිතං පරිච්චජාමි, පරිච්චත්තොයෙව මෙ අත්තා, පරිච්චත්තංයෙව මෙ ජීවිතං, ජීවිතපරියන්තිකං බුද්ධං සරණං ගච්ඡාමි, බුද්ධො මෙ සරණං ලෙණං තාණ’’න්ති එවම්පි අත්තසන්නිය්යාතනං වෙදිතබ්බං. ‘‘සත්ථාරඤ්ච වතාහං පස්සෙය්යං, භගවන්තමෙව පස්සෙය්යං, සුගතඤ්ච වතාහං පස්සෙය්යං, භගවන්තමෙව පස්සෙය්යං, සම්මාසම්බුද්ධඤ්ච වතාහං පස්සෙය්යං, භගවන්තමෙව පස්සෙය්ය’’න්ති (සං. නි. 2.154) එවම්පි මහාකස්සපස්ස සරණගමනෙ විය සිස්සභාවූපගමනං දට්ඨබ්බං.

‘‘සො අහං විචරිස්සාමි, ගාමා ගාමං පුරා පුරං;

නමස්සමානො සම්බුද්ධං, ධම්මස්ස ච සුධම්මත’’න්ති. (සු. නි. 194; සං. නි. 1.246);

එවම්පි ආළවකාදීනං සරණගමනං විය තප්පරායණතා වෙදිතබ්බා. ‘‘අථ ඛො බ්රහ්මායු බ්රාහ්මණො උට්ඨායාසනා එකංසං උත්තරාසඞ්ගං කරිත්වා භගවතො පාදෙසු සිරසා නිපතිත්වා භගවතො පාදානි මුඛෙන ච පරිචුම්බති, පාණීහි ච පරිසම්බාහති, නාමඤ්ච සාවෙති – ‘බ්රහ්මායු අහං, භො ගොතම, බ්රාහ්මණො; බ්රහ්මායු අහං, භො ගොතම, බ්රාහ්මණො’’’ති (ම. නි. 2.394) එවම්පි පණිපාතො වෙදිතබ්බො.

සො පනෙස ඤාතිභයාචරියදක්ඛිණෙය්යවසෙන චතුබ්බිධො හොති. තත්ථ දක්ඛිණෙය්යපණිපාතෙන සරණගමනං හොති, න ඉතරෙහි. සෙට්ඨවසෙනෙව හි සරණං ගණ්හාති, සෙට්ඨවසෙන ච භිජ්ජති. තස්මා යො සාකියො වා කොලියො වා ‘‘බුද්ධො අම්හාකං ඤාතකො’’ති වන්දති, අග්ගහිතමෙව හොති සරණං. යො වා ‘‘සමණො ගොතමො රාජපූජිතො මහානුභාවො අවන්දියමානො අනත්ථම්පි කරෙය්යා’’ති භයෙන වන්දති, අග්ගහිතමෙව හොති සරණං. යො වා බොධිසත්තකාලෙ භගවතො සන්තිකෙ කිඤ්චි උග්ගහිතං සරමානො බුද්ධකාලෙ වා –

‘‘එකෙන භොගෙ භුඤ්ජෙය්ය, ද්වීහි කම්මං පයොජයෙ;

චතුත්ථඤ්ච නිධාපෙය්ය, ආපදාසු භවිස්සතී’’ති. (දී. නි. 3.265) –

එවරූපං අනුසාසනිං උග්ගහෙත්වා ‘‘ආචරියො මෙ’’ති වන්දති, අග්ගහිතමෙව හොති සරණං. යො පන ‘‘අයං ලොකෙ අග්ගදක්ඛිණෙය්යො’’ති වන්දති, තෙනෙව ගහිතං හොති සරණං.

එවං ගහිතසරණස්ස ච උපාසකස්ස වා උපාසිකාය වා අඤ්ඤතිත්ථියෙසු පබ්බජිතම්පි ඤාතිං ‘‘ඤාතකො මෙ අය’’න්ති වන්දතො සරණගමනං න භිජ්ජති, පගෙව අපබ්බජිතං. තථා රාජානං භයවසෙන වන්දතො. සො හි රට්ඨපූජිතත්තා අවන්දියමානො අනත්ථම්පි කරෙය්යාති. තථා යං කිඤ්චි සිප්පං සික්ඛාපකං තිත්ථියං ‘‘ආචරියො මෙ අය’’න්ති වන්දතොපි න භිජ්ජතීති එවං සරණගමනප්පභෙදො වෙදිතබ්බො.

එත්ථ ච ලොකුත්තරස්ස සරණගමනස්ස චත්තාරි සාමඤ්ඤඵලානි විපාකඵලං, සබ්බදුක්ඛක්ඛයො ආනිසංසඵලං. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘යො ච බුද්ධඤ්ච ධම්මඤ්ච, සඞ්ඝඤ්ච සරණං ගතො;

චත්තාරි අරියසච්චානි, සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සති. (ධ. ප. 190);

‘‘දුක්ඛං දුක්ඛසමුප්පාදං, දුක්ඛස්ස ච අතික්කමං;

අරියඤ්චට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං, දුක්ඛූපසමගාමිනං. (ධ. ප. 191);

‘‘එතං ඛො සරණං ඛෙමං, එතං සරණමුත්තමං;

එතං සරණමාගම්ම, සබ්බදුක්ඛා පමුච්චතී’’ති. (ධ. ප. 192);

අපිච නිච්චතො අනුපගමනාදිවසෙනපෙතස්ස ආනිසංසඵලං වෙදිතබ්බං. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘අට්ඨානමෙතං, භික්ඛවෙ, අනවකාසො, යං දිට්ඨිසම්පන්නො පුග්ගලො කඤ්චි සඞ්ඛාරං නිච්චතො උපගච්ඡෙය්ය, සුඛතො උපගච්ඡෙය්ය, කඤ්චි ධම්මං අත්තතො උපගච්ඡෙය්ය, මාතරං ජීවිතා වොරොපෙය්ය, පිතරං, අරහන්තං ජීවිතා වොරොපෙය්ය, පදුට්ඨචිත්තො තථාගතස්ස ලොහිතං උප්පාදෙය්ය, සඞ්ඝං භින්දෙය්ය, අඤ්ඤං සත්ථාරං උද්දිසෙය්ය, නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’ති (ම. නි. 3.128-130; අ. නි. 1.272-277).

ලොකියස්ස පන සරණගමනස්ස භවසම්පදාපි භොගසම්පදාපි ඵලමෙව. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘යෙ කෙචි බුද්ධං සරණං ගතාසෙ,

න තෙ ගමිස්සන්ති අපායභූමිං;

පහාය මානුසං දෙහං,

දෙවකායං පරිපූරෙස්සන්තී’’ති. (සං. නි. 1.37);

අපරම්පි වුත්තං –

‘‘අථ ඛො සක්කො දෙවානමින්දො අසීතියා දෙවතාසහස්සෙහි සද්ධිං යෙනායස්මා මහාමොග්ගල්ලානො තෙනුපසඞ්කමි…පෙ… එකමන්තං ඨිතං ඛො සක්කං දෙවානමින්දං ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො එතදවොච – ‘සාධු ඛො, දෙවානමින්ද, බුද්ධසරණගමනං හොති. බුද්ධසරණගමනහෙතු ඛො දෙවානමින්ද එවමිධෙකච්චෙ සත්තා කායස්ස භෙදා පරං මරණා සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපජ්ජන්ති. තෙ අඤ්ඤෙ දෙවෙ දසහි ඨානෙහි අධිගණ්හන්ති දිබ්බෙන ආයුනා දිබ්බෙන වණ්ණෙන සුඛෙන යසෙන ආධිපතෙය්යෙන දිබ්බෙහි රූපෙහි සද්දෙහි ගන්ධෙහි රසෙහි ඵොට්ඨබ්බෙහී’’’ති (සං. නි. 4.341).

එසෙව නයො ධම්මෙ සඞ්ඝෙ ච. අපිච වෙලාමසුත්තාදිවසෙනාපි (අ. නි. 9.20 ආදයො) සරණගමනස්ස ඵලවිසෙසො වෙදිතබ්බො. එවං සරණගමනඵලං වෙදිතබ්බං.

තත්ථ ලොකියසරණගමනං තීසු වත්ථූසු අඤ්ඤාණසංසයමිච්ඡාඤාණාදීහි සංකිලිස්සති, න මහාජුතිකං හොති න මහාවිප්ඵාරං. ලොකුත්තරස්ස නත්ථි සංකිලෙසො. ලොකියස්ස ච සරණගමනස්ස දුවිධො භෙදො සාවජ්ජො අනවජ්ජො ච. තත්ථ සාවජ්ජො අඤ්ඤසත්ථාරාදීසු අත්තසන්නිය්යාතනාදීහි හොති, සො අනිට්ඨඵලො. අනවජ්ජො කාලකිරියාය, සො අවිපාකත්තා අඵලො. ලොකුත්තරස්ස පන නෙවත්ථි භෙදො. භවන්තරෙපි හි අරියසාවකො අඤ්ඤං සත්ථාරං න උද්දිසතීති එවං සරණගමනස්ස සංකිලෙසො ච භෙදො ච වෙදිතබ්බො.

උපාසකංමං භවං ගොතමො ධාරෙතූති මං භවං ගොතමො ‘‘උපාසකො අය’’න්ති එවං ධාරෙතු, ජානාතූති අත්ථො. උපාසකවිධිකොසල්ලත්ථං පනෙත්ථ කො උපාසකො, කස්මා උපාසකොති වුච්චති, කිමස්ස සීලං, කො ආජීවො, කා විපත්ති, කා සම්පත්තීති ඉදං පකිණ්ණකං වෙදිතබ්බං.

තත්ථ කො උපාසකොති යො කොචි සරණගතො ගහට්ඨො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘යතො ඛො, මහානාම, උපාසකො බුද්ධං සරණං ගතො හොති, ධම්මං සරණං ගතො, සඞ්ඝං සරණං ගතො හොති. එත්තාවතා ඛො, මහානාම, උපාසකො හොතී’’ති (සං. නි. 5.1033).

කස්මාඋපාසකොති. රතනත්තයස්ස උපාසනතො. සො හි බුද්ධං උපාසතීති උපාසකො. ධම්මං, සඞ්ඝං උපාසතීති උපාසකොති.

කිමස්ස සීලන්ති. පඤ්ච වෙරමණියො. යථාහ –

‘‘යතො ඛො, මහානාම, උපාසකො පාණාතිපාතා පටිවිරතො හොති, අදින්නාදානා, කාමෙසුමිච්ඡාචාරා, මුසාවාදා, සුරාමෙරයමජ්ජප්පමාදට්ඨානා පටිවිරතො හොති. එත්තාවතා ඛො, මහානාම, උපාසකො සීලවා හොතී’’ති (සං. නි. 5.1033).

කො ආජීවොති. පඤ්ච මිච්ඡාවණිජ්ජා පහාය ධම්මෙන සමෙන ජීවිකකප්පනං. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘පඤ්චිමා, භික්ඛවෙ, වණිජ්ජා උපාසකෙන අකරණීයා. කතමා පඤ්ච. සත්ථවණිජ්ජා, සත්තවණිජ්ජා, මංසවණිජ්ජා, මජ්ජවණිජ්ජා, විසවණිජ්ජා. ඉමා ඛො, භික්ඛවෙ, පඤ්ච වණිජ්ජා උපාසකෙන අකරණීයා’’ති (අ. නි. 5.177).

කා විපත්තීති. යා තස්සෙව සීලස්ස ච ආජීවස්ස ච විපත්ති, අයමස්ස විපත්ති. අපිච යාය එස චණ්ඩාලො චෙව හොති මලඤ්ච පතිකුට්ඨො ච, සාපි තස්ස විපත්තීති වෙදිතබ්බා. තෙ ච අත්ථතො අස්සද්ධියාදයො පඤ්ච ධම්මා හොන්ති. යථාහ –

‘‘පඤ්චහි , භික්ඛවෙ, ධම්මෙහි සමන්නාගතො උපාසකො උපාසකචණ්ඩාලො ච හොති උපාසකමලඤ්ච උපාසකපතිකුට්ඨො ච. කතමෙහි පඤ්චහි? අස්සද්ධො හොති, දුස්සීලො හොති, කොතූහලමඞ්ගලිකො හොති, මඞ්ගලං පච්චෙති නො කම්මං, ඉතො ච බහිද්ධා දක්ඛිණෙය්යං පරියෙසති, තත්ථ ච පුබ්බකාරං කරොතී’’ති (අ. නි. 5.175).

කා සම්පත්තීති. යා චස්ස සීලසම්පදා ච ආජීවසම්පදා ච, සා සම්පත්ති. යෙ චස්ස රතනභාවාදිකරා සද්ධාදයො පඤ්ච ධම්මා. යථාහ –

‘‘පඤ්චහි , භික්ඛවෙ, ධම්මෙහි සමන්නාගතො උපාසකො උපාසකරතනඤ්ච හොති උපාසකපදුමඤ්ච උපාසකපුණ්ඩරීකඤ්ච. කතමෙහි පඤ්චහි? සද්ධො හොති, සීලවා හොති, න කොතූහලමඞ්ගලිකො හොති, කම්මං පච්චෙති නො මඞ්ගලං, න ඉතො බහිද්ධා දක්ඛිණෙය්යං ගවෙසති, ඉධ ච පුබ්බකාරං කරොතී’’ති (අ. නි. 5.175).

අජ්ජතග්ගෙති එත්ථ අයං අග්ගසද්දො ආදිකොටිකොට්ඨාසසෙට්ඨෙසු දිස්සති. ‘‘අජ්ජතග්ගෙ සම්ම, දොවාරික, ආවරාමි ද්වාරං නිගණ්ඨානං නිගණ්ඨීන’’න්තිආදීසු (ම. නි. 2.70) හි ආදිම්හි දිස්සති. ‘‘තෙනෙව අඞ්ගුලග්ගෙන තං අඞ්ගුලග්ගං පරාමසෙය්ය (කථා. 441). උච්ඡග්ගං වෙළග්ග’’න්තිආදීසු කොටියං. ‘‘අම්බිලග්ගං වා මධුරග්ගං වා තිත්තකග්ගං වා (සං. නි. 5.374), අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, විහාරග්ගෙන වා පරිවෙණග්ගෙන වා භාජෙතු’’න්තිආදීසු (චූළව. 318) කොට්ඨාසෙ. ‘‘යාවතා, භික්ඛවෙ, සත්තා අපදා වා…පෙ… තථාගතො තෙසං අග්ගමක්ඛායතී’’තිආදීසු (අ. නි. 4.34) සෙට්ඨෙ. ඉධ පනායං ආදිම්හි දට්ඨබ්බො. තස්මා අජ්ජතග්ගෙති අජ්ජතං ආදිං කත්වාති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. අජ්ජතන්ති අජ්ජභාවං. අජ්ජදග්ගෙති වා පාඨො, දකාරො පදසන්ධිකරො, අජ්ජ අග්ගං කත්වාති අත්ථො.

පාණුපෙතන්ති පාණෙහි උපෙතං, යාව මෙ ජීවිතං පවත්තති, තාව උපෙතං, අනඤ්ඤසත්ථුකං තීහි සරණගමනෙහි සරණං ගතං උපාසකං කප්පියකාරකං මං භවං ගොතමො ධාරෙතු ජානාතු. අහඤ්හි සචෙපි මෙ තිඛිණෙන අසිනා සීසං ඡින්දෙය්ය, නෙව බුද්ධං ‘‘න බුද්ධො’’ති වා ධම්මං ‘‘න ධම්මො’’ති වා සඞ්ඝං ‘‘න සඞ්ඝො’’ති වා වදෙය්යන්ති එවං අත්තසන්නිය්යාතනෙන සරණං ගන්ත්වා චතූහි ච පච්චයෙහි පවාරෙත්වා උට්ඨායාසනා භගවන්තං අභිවාදෙත්වා තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා පක්කාමීති.

17. සත්තමෙ ජාණුස්සොණීති ජාණුස්සොණිඨානන්තරං කිර නාමෙකං ඨානන්තරං, තං යෙන කුලෙන ලද්ධං, තං ජාණුස්සොණිකුලන්ති වුච්චති. අයං තස්මිං කුලෙ ජාතත්තා රඤ්ඤො සන්තිකෙ ච ලද්ධජාණුස්සොණිසක්කාරත්තා ජාණුස්සොණීති වුච්චති. තෙනුපසඞ්කමීති ‘‘සමණො කිර ගොතමො පණ්ඩිතො බ්යත්තො බහුස්සුතො’’ති සුත්වා ‘‘සචෙ සො ලිඞ්ගවිභත්තිකාරකාදිභෙදං ජානිස්සති, අම්හෙහි ඤාතමෙව ජානිස්සති, අඤ්ඤාතං කිං ජානිස්සති. ඤාතමෙව කථෙස්සති, අඤ්ඤාතං කිං කථෙස්සතී’’ති චින්තෙත්වා මානද්ධජං පග්ගය්හ සිඞ්ගං උක්ඛිපිත්වා මහාපරිවාරෙහි පරිවුතො යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි. කතත්තා ච, බ්රාහ්මණ, අකතත්තා චාති සත්ථා තස්ස වචනං සුත්වා ‘‘අයං බ්රාහ්මණො ඉධ ආගච්ඡන්තො න ජානිතුකාමො අත්ථගවෙසී හුත්වා ආගතො, මානං පන පග්ගය්හ සිඞ්ගං උක්ඛිපිත්වා ආගතො. කිං නු ඛ්වස්ස යථා පඤ්හස්ස අත්ථං ජානාති, එවං කථිතෙ වඩ්ඪි භවිස්සති, උදාහු යථා න ජානාතී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘යථා න ජානාති, එවං කථිතෙ වඩ්ඪි භවිස්සතී’’ති ඤත්වා ‘‘කතත්තා ච, බ්රාහ්මණ, අකතත්තා චා’’ති ආහ.

බ්රාහ්මණො තං සුත්වා ‘‘සමණො ගොතමො කතත්තාපි අකතත්තාපි නිරයෙ නිබ්බත්තිං වදති, ඉදං උභයකාරණෙනාපි එකට්ඨානෙ නිබ්බත්තියා කථිතත්තා දුජ්ජානං මහන්ධකාරං, නත්ථි මය්හං එත්ථ පතිට්ඨා. සචෙ පනාහං එත්තකෙනෙව තුණ්හී භවෙය්යං, බ්රාහ්මණානං මජ්ඣෙ කථනකාලෙපි මං එවං වදෙය්යුං – ‘ත්වං සමණස්ස ගොතමස්ස සන්තිකං මානං පග්ගය්හ සිඞ්ගං උක්ඛිපිත්වා ගතොසි, එකවචනෙනෙව තුණ්හී හුත්වා කිඤ්චි වත්තුං නාසක්ඛි, ඉමස්මිං ඨානෙ කස්මා කථෙසී’ති. තස්මා පරාජිතොපි අපරාජිතසදිසො හුත්වා පුන සග්ගගමනපඤ්හං පුච්ඡිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා කො නු ඛො, භො ගොතමාති ඉමං දුතියපඤ්හං ආරභි.

එවම්පි තස්ස අහොසි – ‘‘උපරිපඤ්හෙන හෙට්ඨාපඤ්හං ජානිස්සාමි, හෙට්ඨාපඤ්හෙන උපරිපඤ්හ’’න්ති. තස්මාපි ඉමං පඤ්හං පුච්ඡි. සත්ථා පුරිමනයෙනෙව චින්තෙත්වා යථා න ජානාති, එවමෙව කථෙන්තො පුනපි ‘‘කතත්තා ච, බ්රාහ්මණ, අකතත්තා චා’’ති ආහ. බ්රාහ්මණො තස්මිම්පි පතිට්ඨාතුං අසක්කොන්තො ‘‘අලං, භො, න ඊදිසස්ස පුරිසස්ස සන්තිකං ආගතෙන අජානිත්වා ගන්තුං වට්ටති, සකවාදං පහාය සමණං ගොතමං අනුවත්තිත්වා මය්හං අත්ථං ගවෙසිස්සාමි, පරලොකමග්ගං සොධෙස්සාමී’’ති සන්නිට්ඨානං කත්වා සත්ථාරං ආයාචන්තො න ඛො අහන්තිආදිමාහ. අථස්ස නිහතමානතං ඤත්වා සත්ථා උපරි දෙසනං වඩ්ඪෙන්තො තෙන හි, බ්රාහ්මණාතිආදිමාහ. තත්ථ තෙන හීති කාරණනිද්දෙසො. යස්මා සංඛිත්තෙන භාසිතස්ස අත්ථං අජානන්තො විත්ථාරදෙසනං යාචසි, තස්මාති අත්ථො. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

18. අට්ඨමෙ ආයස්මාති පියවචනමෙතං. ආනන්දොති තස්ස ථෙරස්ස නාමං. එකංසෙනාති එකන්තෙන. අනුවිච්චාති අනුපවිසිත්වා. විඤ්ඤූති පණ්ඩිතා. ගරහන්තීති නින්දන්ති, අවණ්ණං භාසන්ති. සෙසමෙත්ථ නවමෙ ච සබ්බං උත්තානත්ථමෙව.

20. දසමෙ දුන්නික්ඛිත්තඤ්ච පදබ්යඤ්ජනන්ති උප්පටිපාටියා ගහිතපාළිපදමෙව හි අත්ථස්ස බ්යඤ්ජනත්තා බ්යඤ්ජනන්ති වුච්චති. උභයමෙතං පාළියාව නාමං. අත්ථො ච දුන්නීතොති පරිවත්තෙත්වා උප්පටිපාටියා ගහිතා අට්ඨකථා. දුන්නික්ඛිත්තස්ස, භික්ඛවෙ, පදබ්යඤ්ජනස්ස අත්ථොපි දුන්නයො හොතීති පරිවත්තෙත්වා උප්පටිපාටියා ගහිතාය පාළියා අට්ඨකථා නාම දුන්නයා දුන්නීහාරා දුක්කථා නාම හොති. එකාදසමෙ වුත්තපටිපක්ඛනයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බොති.

අධිකරණවග්ගො දුතියො.