📜

4. දෙවදූතවග්ගො

1. සබ්රහ්මකසුත්තවණ්ණනා

31. චතුත්ථස්ස පඨමෙ අජ්ඣාගාරෙති සකෙ ඝරෙ. පූජිතා හොන්තීති යං ඝරෙ අත්ථි, තෙන පටිජග්ගිතා ගොපිතා හොන්ති. ඉති මාතාපිතුපූජකානි කුලානි මාතාපිතූහි සබ්රහ්මකානීති පකාසෙත්වා ඉදානි නෙසං සපුබ්බාචරියකාදිභාවං පකාසෙන්තො සපුබ්බාචරියකානීතිආදිමාහ. තත්ථ බ්රහ්මාතිආදීනි තෙසං බ්රහ්මාදිභාවසාධනත්ථං වුත්තානි. බහුකාරාති පුත්තානං බහූපකාරා. ආපාදකාති ජීවිතස්ස ආපාදකා. පුත්තකානං හි මාතාපිතූහි ජීවිතං ආපාදිතං පාලිතං ඝටිතං අනුප්පබන්ධෙන පවත්තිතං. පොසකාති හත්ථපාදෙ වඩ්ඪෙත්වා හදයලොහිතං පායෙත්වා පොසෙතාරො. ඉමස්ස ලොකස්ස දස්සෙතාරොති පුත්තානං හි ඉමස්මිං ලොකෙ ඉට්ඨානිට්ඨාරම්මණස්ස දස්සනං නාම මාතාපිතරො නිස්සාය ජාතන්ති ඉමස්ස ලොකස්ස දස්සෙතාරො නාම.

බ්රහ්මාති මාතාපිතරොති සෙට්ඨාධිවචනං. යථා බ්රහ්මුනො චතස්සො භාවනා අවිජහිතා හොන්ති මෙත්තා කරුණා මුදිතා උපෙක්ඛාති, එවමෙව මාතාපිතූනං පුත්තකෙසු චතස්සො භාවනා අවිජහිතා හොන්ති. තා තස්මිං තස්මිං කාලෙ වෙදිතබ්බා – කුච්ඡිගතස්මිං හි දාරකෙ ‘‘කදා නු ඛො පුත්තකං අරොගං පරිපුණ්ණඞ්ගපච්චඞ්ගං පස්සිස්සාමා’’ති මාතාපිතූනං මෙත්තචිත්තං උප්පජ්ජති. යදා පනෙස මන්දො උත්තානසෙය්යකො ඌකාහි වා මඞ්කුලාදීහි පාණකෙහි දට්ඨො දුක්ඛසෙය්යාය වා පන පීළිතො පරොදති විරවති, තදාස්ස සද්දං සුත්වා මාතාපිතූනං කාරුඤ්ඤං උප්පජ්ජති, ආධාවිත්වා විධාවිත්වා කීළනකාලෙ පන ලොභනීයවයස්මිං වා ඨිතකාලෙ දාරකං ඔලොකෙත්වා මාතාපිතූනං චිත්තං සප්පිමණ්ඩෙ පක්ඛිත්තසතවිහතකප්පාසපිචුපටලං විය මුදුකං හොති ආමොදිතං පමොදිතං, තදා තෙසං මුදිතා ලබ්භති. යදා පනෙස පුත්තො දාරාභරණං පච්චුපට්ඨාපෙත්වා පාටියෙක්කං අගාරං අජ්ඣාවසති, තදා මාතාපිතූනං ‘‘සක්කොති දානි නො පුත්තකො අත්තනො ධම්මතාය යාපෙතු’’න්ති මජ්ඣත්තභාවො උප්පජ්ජති, තස්මිං කාලෙ උපෙක්ඛා ලබ්භතීති ඉමිනා කාරණෙන ‘‘බ්රහ්මාති මාතාපිතරො’’ති වුත්තං.

පුබ්බාචරියාතිවුච්චරෙති මාතාපිතරො හි ජාතකාලතො පට්ඨාය ‘‘එවං නිසීද, එවං තිට්ඨ, එවං ගච්ඡ, එවං සය, එවං ඛාද, එවං භුඤ්ජ, අයං තෙ, තාතාති වත්තබ්බො, අයං භාතිකාති, අයං භගිනීති, ඉදං නාම කාතුං වට්ටති, ඉදං න වට්ටති, අසුකං නාම උපසඞ්කමිතුං වට්ටති, අසුකං න වට්ටතී’’ති ගාහාපෙන්ති සික්ඛාපෙන්ති. අථාපරභාගෙ අඤ්ඤෙ ආචරියා හත්ථිසිප්පඅස්සසිප්පරථසිප්පධනුසිප්පථරුසිප්පමුද්දාගණනාදීනි සික්ඛාපෙන්ති. අඤ්ඤො සරණානි දෙති, අඤ්ඤො සීලෙසු පතිට්ඨාපෙති, අඤ්ඤො පබ්බාජෙති, අඤ්ඤො බුද්ධවචනං උග්ගණ්හාපෙති, අඤ්ඤො උපසම්පාදෙති, අඤ්ඤො සොතාපත්තිමග්ගාදීනි පාපෙති. ඉති සබ්බෙපි තෙ පච්ඡාචරියා නාම හොන්ති, මාතාපිතරො පන සබ්බපඨමා, තෙනාහ – ‘‘පුබ්බාචරියාති වුච්චරෙ’’ති. තත්ථ වුච්චරෙති වුච්චන්ති කථියන්ති. ආහුනෙය්යා ච පුත්තානන්ති පුත්තානං ආහුතං පාහුතං අභිසඞ්ඛතං අන්නපානාදිං අරහන්ති, අනුච්ඡවිකා තං පටිග්ගහෙතුං. තස්මා ‘‘ආහුනෙය්යා ච පුත්තාන’’න්ති වුත්තං. පජාය අනුකම්පකාති පරෙසං පාණෙ අච්ඡින්දිත්වාපි අත්තනො පජං පටිජග්ගන්ති ගොපායන්ති. තස්මා ‘‘පජාය අනුකම්පකා’’ති වුත්තං.

නමස්සෙය්යාති නමො කරෙය්ය. සක්කරෙය්යාති සක්කාරෙන පටිමානෙය්ය. ඉදානි තං සක්කාරං දස්සෙන්තො ‘‘අන්නෙනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ අන්නෙනාති යාගුභත්තඛාදනීයෙන. පානෙනාති අට්ඨවිධපානෙන. වත්ථෙනාති නිවාසනපාරුපනකෙන වත්ථෙන. සයනෙනාති මඤ්චපීඨානුප්පදානෙන. උච්ඡාදනෙනාති දුග්ගන්ධං පටිවිනොදෙත්වා සුගන්ධකරණුච්ඡාදනෙන. න්හාපනෙනාති සීතෙ උණ්හොදකෙන, උණ්හෙ සීතොදකෙන ගත්තානි පරිසිඤ්චිත්වා න්හාපනෙන. පාදානං ධොවනෙනාති උණ්හොදකසීතොදකෙහි පාදධොවනෙන චෙව තෙලමක්ඛනෙන ච. පෙච්චාති පරලොකං ගන්ත්වා. සග්ගෙ පමොදතීති ඉධ තාව මාතාපිතූසු පාරිචරියං දිස්වා පාරිචරියකාරණා තං පණ්ඩිතමනුස්සා ඉධෙව පසංසන්ති , පරලොකං පන ගන්ත්වා සග්ගෙ ඨිතො සො මාතාපිතුඋපට්ඨාකො දිබ්බසම්පත්තීහි ආමොදති පමොදතීති.

2. ආනන්දසුත්තවණ්ණනා

32. දුතියෙ තථාරූපොති තථාජාතිකො. සමාධිපටිලාභොති චිත්තෙකග්ගතාලාභො. ඉමස්මිං ච සවිඤ්ඤාණකෙති එත්ථ අත්තනො ච පරස්ස චාති උභයෙසම්පි කායො සවිඤ්ඤාණකට්ඨෙන එකතො කත්වා ඉමස්මින්ති වුත්තො. අහඞ්කාරමමඞ්කාරමානානුසයාති අහඞ්කාරදිට්ඨි ච මමඞ්කාරතණ්හා ච මානානුසයො චාති අත්තනො ච පරස්ස ච කිලෙසා. නාස්සූති න භවෙය්යුං. බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙසූති රූපනිමිත්තං, සද්දනිමිත්තං, ගන්ධනිමිත්තං, රසනිමිත්තං, ඵොට්ඨබ්බනිමිත්තං, සස්සතාදිනිමිත්තං, පුග්ගලනිමිත්තං ධම්මනිමිත්තන්ති එවරූපෙසු ච බහිද්ධා සබ්බනිමිත්තෙසු. චෙතොවිමුත්තිං පඤ්ඤාවිමුත්තින්ති ඵලසමාධිඤ්චෙව ඵලඤාණඤ්ච. සියාති භවෙය්ය.

ඉධානන්ද, භික්ඛුනොති, ආනන්ද, ඉමස්මිං සාසනෙ භික්ඛුනො. එතං සන්තං එතං පණීතන්ති නිබ්බානං දස්සෙන්තො ආහ. නිබ්බානං හි කිලෙසානං සන්තතාය සන්තං නාම, නිබ්බානං සන්තන්ති සමාපත්තිං අප්පෙත්වාව දිවසම්පි නිසින්නස්ස චිත්තුප්පාදො සන්තන්තෙව පවත්තතීතිපි සන්තං. පණීතන්ති සමාපත්තිං අප්පෙත්වා නිසින්නස්සාපි චිත්තුප්පාදො පණීතන්තෙව පවත්තතීති නිබ්බානං පණීතං නාම. සබ්බසඞ්ඛාරසමථොතිආදීනිපි තස්සෙව වෙවචනානි. ‘‘සබ්බසඞ්ඛාරසමථො’’ති සමාපත්තිං අප්පෙත්වා නිසින්නස්ස හි දිවසභාගම්පි චිත්තුප්පාදො සබ්බසඞ්ඛාරසමථොතෙව පවත්තති…පෙ… තථා තීසු භවෙසු වානසඞ්ඛාතාය තණ්හාය අභාවෙන නිබ්බානන්ති ලද්ධනාමෙ තස්මිං සමාපත්තිං අප්පෙත්වා නිසින්නස්ස චිත්තුප්පාදො නිබ්බානං නිබ්බානන්තෙව පවත්තතීති සබ්බසඞ්ඛාරසමථොතිආදීනි නාමානි ලභති. ඉමස්මිං පන අට්ඨවිධෙ ආභොගසමන්නාහාරෙ ඉමස්මිං ඨානෙ එකොපි ලබ්භති, ද්වෙපි සබ්බෙපි ලබ්භන්තෙව.

සඞ්ඛායාති ඤාණෙන ජානිත්වා. පරොපරානීති පරානි ච ඔපරානි ච. පරඅත්තභාවසකඅත්තභාවානි හි පරානි ච ඔපරානි චාති වුත්තං හොති. යස්සාති යස්ස අරහතො. ඉඤ්ජිතන්ති රාගිඤ්ජිතං දොසමොහමානදිට්ඨිකිලෙසදුච්චරිතිඤ්ජිතන්ති ඉමානි සත්ත ඉඤ්ජිතානි චලිතානි ඵන්දිතානි. නත්ථි කුහිඤ්චීති කත්ථචි එකාරම්මණෙපි නත්ථි. සන්තොති පච්චනීකකිලෙසානං සන්තතාය සන්තො. විධූමොති කායදුච්චරිතාදිධූමවිරහිතො. අනීඝොති රාගාදිඊඝවිරහිතො. නිරාසොති නිත්තණ්හො. අතාරීති තිණ්ණො උත්තිණ්ණො සමතික්කන්තො. සොති සො අරහං ඛීණාසවො. ජාතිජරන්ති එත්ථ ජාතිජරාගහණෙනෙව බ්යාධිමරණම්පි ගහිතමෙවාති වෙදිතබ්බං. ඉති සුත්තන්තෙපි ගාථායපි අරහත්තඵලසමාපත්තියෙව කථිතාති.

3. සාරිපුත්තසුත්තවණ්ණනා

33. තතියෙ සංඛිත්තෙනාති මාතිකාඨපනෙන. විත්ථාරෙනාති ඨපිතමාතිකාවිභජනෙන. සංඛිත්තවිත්ථාරෙනාති කාලෙ සංඛිත්තෙන කාලෙ විත්ථාරෙන. අඤ්ඤාතාරො ච දුල්ලභාති පටිවිජ්ඣනකපුග්ගලා පන දුල්ලභා. ඉදං භගවා ‘‘සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස ඤාණං ඝට්ටෙමී’’ති අධිප්පායෙන කථෙසි. තං සුත්වා ථෙරො කිඤ්චාපි ‘‘අහං, භන්තෙ, ආජානිස්සාමී’’ති න වදති, අධිප්පායෙන පන ‘‘විස්සත්ථා තුම්හෙ, භන්තෙ, දෙසෙථ, අහං තුම්හෙහි දෙසිතං ධම්මං නයසතෙන නයසහස්සෙන පටිවිජ්ඣිස්සාමි, මමෙස භාරො හොතූ’’ති සත්ථාරං දෙසනාය උස්සාහෙන්තො එතස්ස භගවා කාලොතිආදිමාහ.

අථස්ස සත්ථා තස්මාතිහාති දෙසනං ආරභි. තත්ථ ඉමස්මිඤ්ච සවිඤ්ඤාණකෙතිආදි වුත්තනයමෙව. අච්ඡෙච්ඡිතණ්හන්ති මග්ගඤාණසත්ථෙන තණ්හං ඡින්දි. විවත්තයි සංයොජනන්ති දසවිධම්පි සංයොජනං සමූලකං උබ්බත්තෙත්වා ඡඩ්ඩෙසි. සම්මා මානාභිසමයා අන්තමකාසි දුක්ඛස්සාති සම්මා උපායෙන සම්මා පටිපත්තියා නවවිධස්ස මානස්ස පහානාභිසමයෙන වට්ටදුක්ඛස්ස අන්තමකාසි. ඉදඤ්ච පන මෙතං, සාරිපුත්ත, සන්ධාය භාසිතන්ති, සාරිපුත්ත, මයා පාරායනෙ උදයපඤ්හෙ ඉදං ඵලසමාපත්තිමෙව සන්ධාය එතං භාසිතං.

ඉදානි යං තං භගවතා භාසිතං, තං දස්සෙන්තො පහානං කාමසඤ්ඤානන්තිආදි ආරද්ධං. උදයපඤ්හෙ ච එතං පදං ‘‘පහානං කාමච්ඡන්දාන’’න්ති (සු. නි. 1112; චූළනි. උදයමාණවපුච්ඡානිද්දෙසො 75) ආගතං, ඉධ පන අඞ්ගුත්තරභාණකෙහි ‘‘කාමසඤ්ඤාන’’න්ති ආරොපිතං. තත්ථ බ්යඤ්ජනමෙව නානං, අත්ථො පන එකොයෙව. කාමසඤ්ඤානන්ති කාමෙ ආරබ්භ උප්පන්නසඤ්ඤානං, අට්ඨහි වා ලොභසහගතචිත්තෙහි සහජාතසඤ්ඤානං. දොමනස්සාන චූභයන්ති එතාසඤ්ච කාමසඤ්ඤානං චෙතසිකදොමනස්සානඤ්චාති උභින්නම්පි පහානං පටිප්පස්සද්ධිපහානසඞ්ඛාතං අරහත්තඵලං අඤ්ඤාවිමොක්ඛං පබ්රූමීති අත්ථො. නිද්දෙසෙ පන ‘‘කාමච්ඡන්දස්ස ච දොමනස්සස්ස ච උභින්නං පහානං වූපසමං පටිනිස්සග්ගං පටිප්පස්සද්ධිං අමතං නිබ්බාන’’න්ති (චූළනි. උදයමාණවපුච්ඡානිද්දෙසො 75) වුත්තං, තං අත්ථුද්ධාරවසෙන වුත්තං. පහානන්ති හි ඛීණාකාරසඞ්ඛාතො වූපසමොපි වුච්චති, කිලෙසෙ පටිනිස්සජ්ජන්තො මග්ගොපි, කිලෙසපටිප්පස්සද්ධිසඞ්ඛාතං ඵලම්පි , යං ආගම්ම කිලෙසා පහීයන්ති, තං අමතං නිබ්බානම්පි. තස්මා තත්ථ තානි පදානි ආගතානි. ‘‘අඤ්ඤාවිමොක්ඛං පබ්රූමී’’ති වචනතො පන අරහත්තඵලමෙව අධිප්පෙතං. ථිනස්සච පනූදනන්තිපි ථිනස්ස ච පනූදනන්තෙ උප්පන්නත්තා අරහත්තඵලමෙව අධිප්පෙතං . කුක්කුච්චානං නිවාරණන්ති කුක්කුච්චනිවාරණස්ස මග්ගස්ස අනන්තරං උප්පන්නත්තා ඵලමෙව අධිප්පෙතං.

උපෙක්ඛාසතිසංසුද්ධන්ති චතුත්ථජ්ඣානිකෙ ඵලෙ උප්පන්නාය උපෙක්ඛාය ච සතියා ච සංසුද්ධං. ධම්මතක්කපුරෙජවන්ති ධම්මතක්කො වුච්චති සම්මාසඞ්කප්පො, සො ආදිතො හොති, පුරතො හොති, පුබ්බඞ්ගමො හොති අඤ්ඤාවිමොක්ඛස්සාති ධම්මතක්කපුරෙජවො. තං ධම්මතක්කපුරෙජවං. අඤ්ඤාවිමොක්ඛන්ති අඤ්ඤින්ද්රියපරියොසානෙ උප්පන්නං විමොක්ඛං, අඤ්ඤාය වා විමොක්ඛං අඤ්ඤාවිමොක්ඛං, පඤ්ඤාවිමුත්තන්ති අත්ථො. අවිජ්ජාය පභෙදනන්ති අවිජ්ජාය පභෙදනන්තෙ උප්පන්නත්තා, අවිජ්ජාය පභෙදනසඞ්ඛාතං වා නිබ්බානං ආරබ්භ උප්පන්නත්තා එවංලද්ධනාමං අරහත්තඵලමෙව. ඉති සබ්බෙහිපි ඉමෙහි පහානන්තිආදීහි පදෙහි අරහත්තඵලමෙව පකාසිතන්ති වෙදිතබ්බං.

4. නිදානසුත්තවණ්ණනා

34. චතුත්ථෙ නිදානානීති කාරණානි. කම්මානන්ති වට්ටගාමිකම්මානං. ලොභො නිදානං කම්මානං සමුදයායාති ලුබ්භනපලුබ්භනසභාවො ලොභො වට්ටගාමිකම්මානං සමුදයාය පිණ්ඩකරණත්ථාය නිදානං කාරණං පච්චයොති අත්ථො. දොසොති දුස්සනපදුස්සනසභාවො දොසො. මොහොති මුය්හනපමුය්හනසභාවො මොහො.

ලොභපකතන්ති ලොභෙන පකතං, ලොභාභිභූතෙන ලුද්ධෙන හුත්වා කතකම්මන්ති අත්ථො. ලොභතො ජාතන්ති ලොභජං. ලොභො නිදානමස්සාති ලොභනිදානං. ලොභො සමුදයො අස්සාති ලොභසමුදයං. සමුදයොති පච්චයො, ලොභපච්චයන්ති අත්ථො. යත්ථස්ස අත්තභාවො නිබ්බත්තතීති යස්මිං ඨානෙ අස්ස ලොභජකම්මවතො පුග්ගලස්ස අත්තභාවො නිබ්බත්තති, ඛන්ධා පාතුභවන්ති. තත්ථ තං කම්මං විපච්චතීති තෙසු ඛන්ධෙසු තං කම්මං විපච්චති. දිට්ඨෙ වා ධම්මෙතිආදි යස්මා තං කම්මං දිට්ඨධම්මවෙදනීයං වා හොති උපපජ්ජවෙදනීයං වා අපරපරියායවෙදනීයං වා, තස්මා තං පභෙදං දස්සෙතුං වුත්තං. සෙසද්වයෙපි එසෙව නයො.

අඛණ්ඩානීති අභින්නානි. අපූතීනීති පූතිභාවෙන අබීජත්තං අප්පත්තානි. අවාතාතපහතානීති න වාතෙන න ච ආතපෙන හතානි. සාරාදානීති ගහිතසාරානි සාරවන්තානි න නිස්සාරානි. සුඛසයිතානීති සන්නිචයභාවෙන සුඛං සයිතානි. සුඛෙත්තෙති මණ්ඩඛෙත්තෙ. සුපරිකම්මකතාය භූමියාති නඞ්ගලකසනෙන චෙව අට්ඨදන්තකෙන ච සුට්ඨු පරිකම්මකතාය ඛෙත්තභූමියා. නික්ඛිත්තානීති ඨපිතානි රොපිතානි. අනුප්පවෙච්ඡෙය්යාති අනුප්පවෙසෙය්ය. වුද්ධින්තිආදීසු උද්ධග්ගමනෙන වුද්ධිං, හෙට්ඨා මූලප්පතිට්ඨානෙන විරූළ්හිං, සමන්තා විත්ථාරිකභාවෙන වෙපුල්ලං.

යං පනෙත්ථ දිට්ඨෙ වා ධම්මෙතිආදි වුත්තං, තත්ථ අසම්මොහත්ථං ඉමස්මිං ඨානෙ කම්මවිභත්ති නාම කථෙතබ්බා. සුත්තන්තිකපරියායෙන හි එකාදස කම්මානි විභත්තානි. සෙය්යථිදං – දිට්ඨධම්මවෙදනීයං උපපජ්ජවෙදනීයං අපරපරියායවෙදනීයං, යග්ගරුකං යබ්බහුලං යදාසන්නං කටත්තා වා පන කම්මං, ජනකං උපත්ථම්භකං උපපීළකං උපඝාතකන්ති. තත්ථ එකජවනවීථියං සත්තසු චිත්තෙසු කුසලා වා අකුසලා වා පඨමජවනචෙතනා දිට්ඨධම්මවෙදනීයකම්මං නාම. තං ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ විපාකං දෙති කාකවළියපුණ්ණසෙට්ඨීනං විය කුසලං, නන්දයක්ඛනන්දමාණවකනන්දගොඝාතකකොකාලියසුප්පබුද්ධදෙවදත්තචිඤ්චමාණවිකානං විය ච අකුසලං. තථා අසක්කොන්තං පන අහොසිකම්මං නාම හොති, අවිපාකං සම්පජ්ජති. තං මිගලුද්දකොපමාය සාධෙතබ්බං. යථා හි මිගලුද්දකෙන මිගං දිස්වා ධනුං ආකඩ්ඪිත්වා ඛිත්තො සරො සචෙ න විරජ්ඣති, තං මිගං තත්ථෙව පාතෙති, අථ නං මිගලුද්දකො නිච්චම්මං කත්වා ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං ඡෙත්වා මංසං ආදාය පුත්තදාරං තොසෙන්තො ගච්ඡති. සචෙ පන විරජ්ඣති, මිගො පලායිත්වා පුන තං දිසං න ඔලොකෙති. එවං සම්පදමිදං දට්ඨබ්බං. සරස්ස අවිරජ්ඣිත්වා මිගවිජ්ඣනං විය හි දිට්ඨධම්මවෙදනීයස්ස කම්මස්ස විපාකවාරපටිලාභො, අවිජ්ඣනං විය අවිපාකභාවාය සම්පජ්ජනන්ති.

අත්ථසාධිකා පන සත්තමජවනචෙතනා උපපජ්ජවෙදනීයකම්මං නාම. තං අනන්තරෙ අත්තභාවෙ විපාකං දෙති. තං පනෙතං කුසලපක්ඛෙ අට්ඨසමාපත්තිවසෙන, අකුසලපක්ඛෙ පඤ්චානන්තරියකම්මවසෙන වෙදිතබ්බං. තත්ථ අට්ඨසමාපත්තිලාභී එකාය සමාපත්තියා බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තති. පඤ්චන්නම්පි ආනන්තරියානං කත්තා එකෙන කම්මෙන නිරයෙ නිබ්බත්තති, සෙසසමාපත්තියො ච කම්මානි ච අහොසිකම්මභාවංයෙව ආපජ්ජන්ති, අවිපාකානි හොන්ති. අයම්පි අත්ථො පුරිමඋපමායයෙව දීපෙතබ්බො.

උභින්නං අන්තරෙ පන පඤ්චජවනචෙතනා අපරපරියායවෙදනීයකම්මං නාම. තං අනාගතෙ යදා ඔකාසං ලභති, තදා විපාකං දෙති. සති සංසාරප්පවත්තියා අහොසිකම්මං නාම න හොති. තං සබ්බං සුනඛලුද්දකෙන දීපෙතබ්බං. යථා හි සුනඛලුද්දකෙන මිගං දිස්වා සුනඛො විස්සජ්ජිතො මිගං අනුබන්ධිත්වා යස්මිං ඨානෙ පාපුණාති, තස්මිං යෙව ඩංසති; එවමෙවං ඉදං කම්මං යස්මිං ඨානෙ ඔකාසං ලභති, තස්මිංයෙව විපාකං දෙති, තෙන මුත්තො සත්තො නාම නත්ථි.

කුසලාකුසලෙසු පන ගරුකාගරුකෙසු යං ගරුකං හොති, තං යග්ගරුකං නාම. තදෙතං කුසලපක්ඛෙ මහග්ගතකම්මං, අකුසලපක්ඛෙ පඤ්චානන්තරියකම්මං වෙදිතබ්බං. තස්මිං සති සෙසානි කුසලානි වා අකුසලානි වා විපච්චිතුං න සක්කොන්ති, තදෙව දුවිධම්පි පටිසන්ධිං දෙති. යථා හි සාසපප්පමාණාපි සක්ඛරා වා අයගුළිකා වා උදකරහදෙ පක්ඛිත්තා උදකපිට්ඨෙ උප්ලවිතුං න සක්කොති, හෙට්ඨාව පවිසති; එවමෙව කුසලෙපි අකුසලෙපි යං ගරුකං, තදෙව ගණ්හිත්වා ගච්ඡති.

කුසලාකුසලෙසු පන යං බහුලං හොති, තං යබ්බහුලං නාම. තං දීඝරත්තං ලද්ධාසෙවනවසෙන වෙදිතබ්බං. යං වා බලවකුසලකම්මෙසු සොමනස්සකරං, අකුසලකම්මෙසු සන්තාපකරං, එතං යබ්බහුලං නාම. තදෙතං යථා නාම ද්වීසු මල්ලෙසු යුද්ධභූමිං ඔතිණ්ණෙසු යො බලවා, සො ඉතරං පාතෙත්වා ගච්ඡති; එවමෙව ඉතරං දුබ්බලකම්මං අවත්ථරිත්වා යං ආසෙවනවසෙන වා බහුලං, ආසන්නවසෙන වා බලවං, තං විපාකං දෙති, දුට්ඨගාමණිඅභයරඤ්ඤො කම්මං විය.

සො කිර චූළඞ්ගණියයුද්ධෙ පරාජිතො වළවං ආරුය්හ පලායි. තස්ස චූළුපට්ඨාකො තිස්සාමච්චො නාම එකකොව පච්ඡතො අහොසි. සො එකං අටවිං පවිසිත්වා නිසින්නො ජිඝච්ඡාය බාධයමානාය – ‘‘භාතික තිස්ස, අතිවිය නො ජිඝච්ඡා බාධති, කිං කරිස්සාමා’’ති ආහ . අත්ථි, දෙව, මයා සාටකන්තරෙ ඨපෙත්වා එකං සුවණ්ණසරකභත්තං ආභතන්ති. තෙන හි ආහරාති. සො නීහරිත්වා රඤ්ඤො පුරතො ඨපෙසි. රාජා දිස්වා, ‘‘තාත, චත්තාරො කොට්ඨාසෙ කරොහී’’ති ආහ. මයං තයො ජනා, කස්මා දෙවො චත්තාරො කොට්ඨාසෙ කාරයතීති? භාතික තිස්ස, යතො පට්ඨාය අහං අත්තානං සරාමි, න මෙ අය්යානං අදත්වා ආහාරො පරිභුත්තපුබ්බො අත්ථි, ස්වාහං අජ්ජපි අදත්වා න පරිභුඤ්ජිස්සාමීති. සො චත්තාරො කොට්ඨාසෙ අකාසි. රාජා ‘‘කාලං ඝොසෙහී’’ති ආහ. ඡඩ්ඩිතාරඤ්ඤෙ කුතො, අය්යෙ, ලභිස්සාම දෙවාති . ‘‘නායං තව භාරො. සචෙ මම සද්ධා අත්ථි, අය්යෙ, ලභිස්සාම, විස්සත්ථො කාලං ඝොසෙහී’’ති ආහ. සො ‘‘කාලො, භන්තෙ, කාලො, භන්තෙ’’ති තික්ඛත්තුං ඝොසෙසි.

අථස්ස බොධිමාතුමහාතිස්සත්ථෙරො තං සද්දං දිබ්බාය සොතධාතුයා සුත්වා ‘කත්ථායං සද්දො’ති තං ආවජ්ජෙන්තො ‘‘අජ්ජ දුට්ඨගාමණිඅභයමහාරාජා යුද්ධපරාජිතො අටවිං පවිසිත්වා නිසින්නො එකං සරකභත්තං චත්තාරො කොට්ඨාසෙ කාරෙත්වා ‘එකකොව න පරිභුඤ්ජිස්සාමී’ති කාලං ඝොසාපෙසී’’ති ඤත්වා ‘‘අජ්ජ මයා රඤ්ඤො සඞ්ගහං කාතුං වට්ටතී’’ති මනොගතියා ආගන්ත්වා රඤ්ඤො පුරතො අට්ඨාසි. රාජා දිස්වා පසන්නචිත්තො ‘‘පස්ස, භාතික, තිස්සා’’ති වත්වා ථෙරං වන්දිත්වා ‘‘පත්තං, භන්තෙ, දෙථා’’ති ආහ. ථෙරො පත්තං නීහරි. රාජා අත්තනො කොට්ඨාසෙන සද්ධිං ථෙරස්ස කොට්ඨාසං පත්තෙ පක්ඛිපිත්වා, ‘‘භන්තෙ, ආහාරපරිස්සයො නාම මා කදාචි හොතූ’’ති වන්දිත්වා අට්ඨාසි. තිස්සාමච්චොපි ‘‘මම අය්යපුත්තෙ පස්සන්තෙ භුඤ්ජිතුං න සක්ඛිස්සාමී’’ති අත්තනො කොට්ඨාසං ථෙරස්සෙව පත්තෙ ආකිරි. වළවාපි චින්තෙසි – ‘‘මය්හම්පි කොට්ඨාසං ථෙරස්සෙව දාතුං වට්ටතී’’ති. රාජා වළවං ඔලොකෙත්වා ‘‘අයම්පි අත්තනො කොට්ඨාසං ථෙරස්සෙව පත්තෙ පක්ඛිපනං පච්චාසීසතී’’ති ඤත්වා තම්පි තත්ථෙව පක්ඛිපිත්වා ථෙරං වන්දිත්වා උය්යොජෙසි. ථෙරො තං භත්තං ආදාය ගන්ත්වා ආදිතො පට්ඨාය භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ආලොපසඞ්ඛෙපෙන අදාසි.

රාජාපි චින්තෙසි – ‘‘අතිවියම්හා ජිඝච්ඡිතා, සාධු වතස්ස සචෙ අතිරෙකභත්තසිත්ථානි පහිණෙය්යා’’ති. ථෙරො රඤ්ඤො චිත්තං ඤත්වා අතිරෙකභත්තං එතෙසං යාපනමත්තං කත්වා පත්තං ආකාසෙ ඛිපි, පත්තො ආගන්ත්වා රඤ්ඤො හත්ථෙ පතිට්ඨාසි. භත්තං තිණ්ණම්පි ජනානං යාවදත්ථං අහොසි. අථ රාජා පත්තං ධොවිත්වා ‘‘තුච්ඡපත්තං න පෙසිස්සාමී’’ති උත්තරිසාටකං මොචෙත්වා උදකං පුඤ්ඡිත්වා සාටකං පත්තෙ ඨපෙත්වා ‘‘පත්තො ගන්ත්වා මම අය්යස්ස හත්ථෙ පතිට්ඨාතූ’’ති ආකාසෙ ඛිපි. පත්තො ගන්ත්වා ථෙරස්ස හත්ථෙ පතිට්ඨාසි.

අපරභාගෙ රඤ්ඤො තථාගතස්ස සරීරධාතූනං අට්ඨමභාගං පතිට්ඨාපෙත්වා වීසරතනසතිකං මහාචෙතියං කාරෙන්තස්ස අපරිනිට්ඨිතෙයෙව චෙතියෙ කාලකිරියාසමයො අනුප්පත්තො. අථස්ස මහාචෙතියස්ස දක්ඛිණපස්සෙ නිපන්නස්ස පඤ්චනිකායවසෙන භික්ඛුසඞ්ඝෙ සජ්ඣායං කරොන්තෙ ඡහි දෙවලොකෙහි ඡ රථා ආගන්ත්වා පුරතො ආකාසෙ අට්ඨංසු. රාජා ‘‘පුඤ්ඤපොත්ථකං ආහරථා’’ති ආදිතො පට්ඨාය පුඤ්ඤපොත්ථකං වාචාපෙසි. අථ නං කිඤ්චි කම්මං න පරිතොසෙසි. සො ‘‘පරතො වාචෙථා’’ති ආහ. පොත්ථකවාචකො ‘‘චූළඞ්ගණියයුද්ධෙ පරාජිතෙන තෙ දෙව අටවිං පවිසිත්වා නිසින්නෙන එකං සරකභත්තං චත්තාරො කොට්ඨාසෙ කාරෙත්වා බොධිමාතුමහාතිස්සත්ථෙරස්ස භික්ඛා දින්නා’’ති ආහ. රාජා ‘‘ඨපෙහී’’ති වත්වා භික්ඛුසඞ්ඝං පුච්ඡි, ‘‘භන්තෙ, කතරො දෙවලොකො රමණීයො’’ති? සබ්බබොධිසත්තානං වසනට්ඨානං තුසිතභවනං මහාරාජාති. රාජා කාලං කත්වා තුසිතභවනතො ආගතරථෙව පතිට්ඨාය තුසිතභවනං අගමාසි. ඉදං බලවකම්මස්ස විපාකදානෙ වත්ථු.

යං පන කුසලාකුසලෙසු ආසන්නමරණෙ අනුස්සරිතුං සක්කොති, තං යදාසන්නං නාම. තදෙතං යථා නාම ගොගණපරිපුණ්ණස්ස වජස්ස ද්වාරෙ විවටෙ පරභාගෙ දම්මගවබලවගවෙසු සන්තෙසුපි යො වජද්වාරස්ස ආසන්නො හොති අන්තමසො දුබ්බලජරග්ගවොපි, සො එව පඨමතරං නික්ඛමති, එවමෙව අඤ්ඤෙසු කුසලාකුසලෙසු සන්තෙසුපි මරණකාලස්ස ආසන්නත්තා විපාකං දෙති.

තත්රිමානි වත්ථූනි – මධුඅඞ්ගණගාමෙ කිර එකො දමිළදොවාරිකො පාතොව බළිසං ආදාය ගන්ත්වා මච්ඡෙ වධිත්වා තයො කොට්ඨාසෙ කත්වා එකෙන තණ්ඩුලං ගණ්හාති, එකෙන දධිං, එකං පචති. ඉමිනා නීහාරෙන පඤ්ඤාස වස්සානි පාණාතිපාතකම්මං කත්වා අපරභාගෙ මහල්ලකො අනුට්ඨානසෙය්යං උපගච්ඡති. තස්මිං ඛණෙ ගිරිවිහාරවාසී චූළපිණ්ඩපාතිකතිස්සත්ථෙරො ‘‘මා අයං සත්තො මයි පස්සන්තෙ නස්සතූ’’ති ගන්ත්වා තස්ස ගෙහද්වාරෙ අට්ඨාසි. අථස්ස භරියා, ‘‘සාමි, ථෙරො ආගතො’’ති ආරොචෙසි. අහං පඤ්ඤාස වස්සානි ථෙරස්ස සන්තිකං න ගතපුබ්බො, කතරෙන මෙ ගුණෙන ථෙරො ආගමිස්සති, ගච්ඡාති නං වදථාති. සා ‘‘අතිච්ඡථ, භන්තෙ’’ති ආහ. ථෙරො ‘‘උපාසකස්ස කා සරීරප්පවත්තී’’ති පුච්ඡි. දුබ්බලො, භන්තෙති. ථෙරො ඝරං පවිසිත්වා සතිං උප්පාදෙත්වා ‘‘සීලං ගණ්හිස්සසී’’ති ආහ. ආම, භන්තෙ, දෙථාති. ථෙරො තීණි සරණානි දත්වා පඤ්ච සීලානි දාතුං ආරභි. තස්ස පඤ්ච සීලානීති වචනකාලෙයෙව ජිව්හා පපති. ථෙරො ‘‘වට්ටිස්සති එත්තක’’න්ති නික්ඛමිත්වා ගතො. සොපි කාලං කත්වා චාතුමහාරාජිකභවනෙ නිබ්බත්ති. නිබ්බත්තක්ඛණෙයෙව ච ‘‘කිං නු ඛො කම්මං කත්වා මයා ඉදං ලද්ධ’’න්ති ආවජ්ජෙන්තො ථෙරං නිස්සාය ලද්ධභාවං ඤත්වා දෙවලොකතො ආගන්ත්වා ථෙරං වන්දිත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි. ‘‘කො එසො’’ති ච වුත්තෙ ‘‘අහං, භන්තෙ, දමිළදොවාරිකො’’ති ආහ. කුහිං නිබ්බත්තොසීති? චාතුමහාරාජිකෙසු, භන්තෙ, සචෙ මෙ අය්යො පඤ්ච සීලානි අදස්ස, උපරි දෙවලොකෙ නිබ්බත්තො අස්සං. අහං කිං කරිස්සාමි, ත්වං ගණ්හිතුං නාසක්ඛි, පුත්තකාති. සො ථෙරං වන්දිත්වා දෙවලොකමෙව ගතො. ඉදං තාව කුසලකම්මෙ වත්ථු.

අන්තරගඞ්ගාය පන මහාවාචකාලඋපාසකො නාම අහොසි. සො තිංස වස්සානි සොතාපත්තිමග්ගත්ථාය ද්වත්තිංසාකාරං සජ්ඣායිත්වා ‘‘අහං එවං ද්වත්තිංසාකාරං සජ්ඣායන්තො ඔභාසමත්තම්පි නිබ්බත්තෙතුං නාසක්ඛිං, බුද්ධසාසනං අනිය්යානිකං භවිස්සතී’’ති දිට්ඨිවිපල්ලාසං පත්වා කාලකිරියං කත්වා මහාගඞ්ගාය නවඋසභිකො සුසුමාරපෙතො හුත්වා නිබ්බත්ති. එකං සමයං කච්ඡකතිත්ථෙන සට්ඨි පාසාණත්ථම්භසකටානි අගමංසු. සො සබ්බෙපි තෙ ගොණෙ ච පාසාණෙ ච ඛාදි. ඉදං අකුසලකම්මෙ වත්ථු.

එතෙහි පන තීහි මුත්තං අඤ්ඤාණවසෙන කතං කටත්තා වා පන කම්මං නාම. තං යථා නාම උම්මත්තකෙන ඛිත්තදණ්ඩං යත්ථ වා තත්ථ වා ගච්ඡති, එවමෙව තෙසං අභාවෙ යත්ථ කත්ථචි විපාකං දෙති.

ජනකං නාම එකං පටිසන්ධිං ජනෙත්වා පවත්තිං න ජනෙති, පවත්තෙ අඤ්ඤං කම්මං විපාකං නිබ්බත්තෙති. යථා හි මාතා ජනෙතියෙව, ධාතියෙව පන ජග්ගති; එවමෙවං මාතා විය පටිසන්ධිනිබ්බත්තකං ජනකකම්මං, ධාති විය පවත්තෙ සම්පත්තකම්මං. උපත්ථම්භකං නාම කුසලෙපි ලබ්භති අකුසලෙපි. එකච්චො හි කුසලං කත්වා සුගතිභවෙ නිබ්බත්තති. සො තත්ථ ඨිතො පුනප්පුනං කුසලං කත්වා තං කම්මං උපත්ථම්භෙත්වා අනෙකානි වස්සසතසහස්සානි සුගතිභවස්මිංයෙව විචරති. එකච්චො අකුසලං කත්වා දුග්ගතිභවෙ නිබ්බත්තති. සො තත්ථ ඨිතො පුනප්පුනං අකුසලං කත්වා තං කම්මං උපත්ථම්භෙත්වා බහූනි වස්සසතසහස්සානි දුග්ගතිභවස්මිංයෙව විචරති.

අපරො නයො – ජනකං නාම කුසලම්පි හොති අකුසලම්පි. තං පටිසන්ධියම්පි පවත්තෙපි රූපාරූපවිපාකක්ඛන්ධෙ ජනෙති. උපත්ථම්භකං පන විපාකං ජනෙතුං න සක්කොති, අඤ්ඤෙන කම්මෙන දින්නාය පටිසන්ධියා ජනිතෙ විපාකෙ උප්පජ්ජනකසුඛදුක්ඛං උපත්ථම්භෙති, අද්ධානං පවත්තෙති. උපපීළකං නාම අඤ්ඤෙන කම්මෙන දින්නාය පටිසන්ධියා ජනිතෙ විපාකෙ උප්පජ්ජනකසුඛදුක්ඛං පීළෙති බාධෙති, අද්ධානං පවත්තිතුං න දෙති. තත්රායං නයො – කුසලකම්මෙ විපච්චමානෙ අකුසලකම්මං උපපීළකං හුත්වා තස්ස විපච්චිතුං න දෙති. අකුසලකම්මෙ විපච්චමානෙ කුසලකම්මං උපපීළකං හුත්වා තස්ස විපච්චිතුං න දෙති. යථා වඩ්ඪමානකං රුක්ඛං වා ගච්ඡං වා ලතං වා කොචිදෙව දණ්ඩෙන වා සත්ථෙන වා භින්දෙය්ය වා ඡින්දෙය්ය වා, අථ සො රුක්ඛො වා ගච්ඡො වා ලතා වා වඩ්ඪිතුං න සක්කුණෙය්ය; එවමෙවං කුසලං විපච්චමානං අකුසලෙන උපපීළිතං, අකුසලං වා පන විපච්චමානං කුසලෙන උපපීළිතං විපච්චිතුං න සක්කොති. තත්ථ සුනක්ඛත්තස්ස අකුසලකම්මං කුසලං උපපීළෙසි, චොරඝාතකස්ස කුසලකම්මං අකුසලං උපපීළෙසි.

රාජගහෙ කිර වාතකාළකො පඤ්ඤාස වස්සානි චොරඝාතකම්මං අකාසි. අථ නං රඤ්ඤො ආරොචෙසුං – ‘‘දෙව, වාතකාළකො මහල්ලකො චොරෙ ඝාතෙතුං න සක්කොතී’’ති. ‘‘අපනෙථ නං තස්මා ඨානන්තරාති. අමච්චා නං අපනෙත්වා අඤ්ඤං තස්මිං ඨානෙ ඨපයිංසු. වාතකාළකොපි යාව තං කම්මං අකාසි, තාව අහතවත්ථානි වා අච්ඡාදිතුං සුරභිපුප්ඵානි වා පිළන්ධිතුං පායාසං වා භුඤ්ජිතුං උච්ඡාදනන්හාපනං වා පච්චනුභොතුං නාලත්ථ. සො ‘‘දීඝරත්තං මෙ කිලිට්ඨවෙසෙන චරිත’’න්ති ‘‘පායාසං මෙ පචාහී’’ති භරියං ආණාපෙත්වා න්හානීයසම්භාරානි ගාහාපෙත්වා න්හානතිත්ථං ගන්ත්වා සීසං න්හත්වා අහතවත්ථානි අච්ඡාදෙත්වා ගන්ධෙ විලිම්පිත්වා පුප්ඵානි පිළන්ධිත්වා ඝරං ආගච්ඡන්තො සාරිපුත්තත්ථෙරං දිස්වා ‘‘සංකිලිට්ඨකම්මතො චම්හි අපගතො, අය්යො ච මෙ දිට්ඨො’’ති තුට්ඨමානසො ථෙරං ඝරං නෙත්වා නවසප්පිසක්කරචුණ්ණාභිසඞ්ඛතෙන පායාසෙන පරිවිසි. ථෙරො තස්ස අනුමොදනමකාසි. සො අනුමොදනං සුත්වා අනුලොමිකඛන්තිං පටිලභිත්වා ථෙරං අනුගන්ත්වා නිවත්තමානො අන්තරාමග්ගෙ තරුණවච්ඡාය ගාවියා මද්දිත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපිතො ගන්ත්වා තාවතිංසභවනෙ නිබ්බත්ති. භික්ඛූ තථාගතං පුච්ඡිංසු – ‘‘භන්තෙ, චොරඝාතකො අජ්ජෙව කිලිට්ඨකම්මතො අපනීතො, අජ්ජෙව කාලඞ්කතො, කහං නු ඛො නිබ්බත්තො’’ති? තාවතිංසභවනෙ, භික්ඛවෙති. භන්තෙ, චොරඝාතකො දීඝරත්තං පුරිසෙ ඝාතෙසි, තුම්හෙ ච එවං වදෙථ, නත්ථි නු ඛො පාපකම්මස්ස ඵලන්ති. මා, භික්ඛවෙ, එවං අවචුත්ථ, බලවකල්යාණමිත්තූපනිස්සයං ලභිත්වා ධම්මසෙනාපතිස්ස පිණ්ඩපාතං දත්වා අනුමොදනං සුත්වා අනුලොමිකඛන්තිං පටිලභිත්වා සො තත්ථ නිබ්බත්තොති.

‘‘සුභාසිතං සුණිත්වාන, නාගරියො චොරඝාතකො;

අනුලොමඛන්තිං ලද්ධාන, මොදතී තිදිවං ගතො’’ති.

උපඝාතකං පන සයං කුසලම්පි අකුසලම්පි සමානං අඤ්ඤං දුබ්බලකම්මං ඝාතෙත්වා තස්ස විපාකං පටිබාහිත්වා අත්තනො විපාකස්ස ඔකාසං කරොති. එවං පන කම්මෙන කතෙ ඔකාසෙ තං විපාකං උප්පන්නං නාම වුච්චති. උපච්ඡෙදකන්තිපි එතස්සෙව නාමං. තත්රායං නයො – කුසලකම්මස්ස විපච්චනකාලෙ එකං අකුසලකම්මං උට්ඨාය තං කම්මං ඡින්දිත්වා පාතෙති. අකුසලකම්මස්සපි විපච්චනකාලෙ එකං කුසලකම්මං උට්ඨාය තං කම්මං ඡින්දිත්වා පාතෙති. ඉදං උපච්ඡෙදකං නාම. තත්ථ අජාතසත්තුනො කම්මං කුසලච්ඡෙදකං අහොසි, අඞ්ගුලිමාලත්ථෙරස්ස අකුසලච්ඡෙදකන්ති. එවං සුත්තන්තිකපරියායෙන එකාදස කම්මානි විභත්තානි.

අභිධම්මපරියායෙන පන සොළස කම්මානි විභත්තානි, සෙය්යථිදං – ‘‘අත්ථෙකච්චානි පාපකානි කම්මසමාදානානි ගතිසම්පත්තිපටිබාළ්හානි න විපච්චන්ති, අත්ථෙකච්චානි පාපකානි කම්මසමාදානානි උපධිසම්පත්තිපටිබාළ්හානි න විපච්චන්ති, අත්ථෙකච්චානි පාපකානි කම්මසමාදානානි කාලසම්පත්තිපටිබාළ්හානි න විපච්චන්ති, අත්ථෙකච්චානි පාපකානි කම්මසමාදානානි පයොගසම්පත්තිපටිබාළ්හානි න විපච්චන්ති . අත්ථෙකච්චානි පාපකානි කම්මසමාදානානි ගතිවිපත්තිං ආගම්ම විපච්චන්ති, උපධිවිපත්තිං, කාලවිපත්තිං, පයොගවිපත්තිං ආගම්ම විපච්චන්ති. අත්ථෙකච්චානි කල්යාණානි කම්මසමාදානානි ගතිවිපත්තිපටිබාළ්හානි න විපච්චන්ති, උපධිවිපත්ති, කාලවිපත්ති, පයොගවිපත්තිපටිබාළ්හානි න විපච්චන්ති. අත්ථෙකච්චානි කල්යාණානි කම්මසමාදානානි ගතිසම්පත්තිං ආගම්ම විපච්චන්ති, උපධිසම්පත්තිං, කාලසම්පත්තිං, පයොගසම්පත්තිං ආගම්ම විපච්චන්තී’’ති (විභ. 810).

තත්ථ පාපකානීති ලාමකානි. කම්මසමාදානානීති කම්මග්ගහණානි. ගහිතසමාදින්නානං කම්මානමෙතං අධිවචනං. ගතිසම්පත්තිපටිබාළ්හානි න විපච්චන්තීතිආදීසු අනිට්ඨාරම්මණානුභවනාරහෙ කම්මෙ විජ්ජමානෙයෙව සුගතිභවෙ නිබ්බත්තස්ස තං කම්මං ගතිසම්පත්තිපටිබාළ්හං න විපච්චති නාම. ගතිසම්පත්තියා පතිබාහිතං හුත්වා න විපච්චතීති අත්ථො. යො පන පාපකම්මෙන දාසියා වා කම්මකාරියා වා කුච්ඡියං නිබ්බත්තිත්වා උපධිසම්පන්නො හොති, අත්තභාවසමිද්ධියං තිට්ඨති. අථස්ස සාමිකා තස්ස රූපසම්පත්තිං දිස්වා ‘‘නායං කිලිට්ඨකම්මස්සානුච්ඡවිකො’’ති චිත්තං උප්පාදෙත්වා අත්තනො ජාතපුත්තං විය භණ්ඩාගාරිකාදිට්ඨානෙසු ඨපෙත්වා සම්පත්තිං යොජෙත්වා පරිහරන්ති. එවරූපස්ස කම්මං උපධිසම්පත්තිපටිබාළ්හං න විපච්චති නාම. යො පන පඨමකප්පිකකාලසදිසෙ සුලභසම්පන්නරසභොජනෙ සුභික්ඛකාලෙ නිබ්බත්තති, තස්ස විජ්ජමානම්පි පාපකම්මං කාලසම්පත්තිපටිබාළ්හං න විපච්චති නාම. යො පන සම්මාපයොගං නිස්සාය ජීවති, උපසඞ්කමිතබ්බයුත්තකාලෙ උපසඞ්කමති, පටික්කමිතබ්බයුත්තකාලෙ පටික්කමති, පලායිතබ්බයුත්තකාලෙ පලායති. ලඤ්ජදානයුත්තකාලෙ ලඤ්ජං දෙති, චොරිකයුත්තකාලෙ චොරිකං කරොති, එවරූපස්ස පාපකම්මං පයොගසම්පත්තිපටිබාළ්හං න විපච්චති නාම.

දුග්ගතිභවෙ නිබ්බත්තස්ස පන පාපකම්මං ගතිවිපත්තිං ආගම්ම විපච්චති නාම. යො පන දාසියා වා කම්මකාරියා වා කුච්ඡිස්මිං නිබ්බත්තො දුබ්බණ්ණො හොති දුස්සණ්ඨානො, ‘‘යක්ඛො නු ඛො මනුස්සො නු ඛො’’ති විමතිං උප්පාදෙති. සො සචෙ පුරිසො හොති, අථ නං ‘‘නායං අඤ්ඤස්ස කම්මස්ස අනුච්ඡවිකො’’ති හත්ථිං වා රක්ඛාපෙන්ති අස්සං වා ගොණෙ වා, තිණකට්ඨාදීනි වා ආහරාපෙන්ති, ඛෙළසරකං වා ගණ්හාපෙන්ති. සචෙ ඉත්ථී හොති, අථ නං හත්ථිඅස්සාදීනං භත්තමාසාදීනි වා පචාපෙන්ති, කචවරං වා ඡඩ්ඩාපෙන්ති, අඤ්ඤං වා පන ජිගුච්ඡනීයකම්මං කාරෙන්ති. එවරූපස්ස පාපකම්මං උපධිවිපත්තිං ආගම්ම විපච්චති නාම. යො පන දුබ්භික්ඛකාලෙ වා පරිහීනසම්පත්තිකාලෙ වා අන්තරකප්පෙ වා නිබ්බත්තති, තස්ස පාපකම්මං කාලවිපත්තිං ආගම්ම විපච්චති නාම. යො පන පයොගං සම්පාදෙතුං න ජානාති, උපසඞ්කමිතබ්බයුත්තකාලෙ උපසඞ්කමිතුං න ජානාති…පෙ… චොරිකයුත්තකාලෙ චොරිකං කාතුං න ජානාති, තස්ස පාපකම්මං පයොගවිපත්තිං ආගම්ම විපච්චති නාම.

යො පන ඉට්ඨාරම්මණානුභවනාරහෙ කම්මෙ විජ්ජමානෙයෙව ගන්ත්වා දුග්ගතිභවෙ නිබ්බත්තති, තස්ස තං කම්මං ගතිවිපත්තිපටිබාළ්හං න විපච්චති නාම. යො පන පුඤ්ඤානුභාවෙන රාජරාජමහාමත්තාදීනං ගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා කාණො වා හොති කුණී වා ඛඤ්ජො වා පක්ඛහතො වා, තස්ස ඔපරජ්ජසෙනාපතිභණ්ඩාගාරිකට්ඨානාදීනි න අනුච්ඡවිකානීති න දෙන්ති. ඉච්චස්ස තං පුඤ්ඤං උපධිවිපත්තිපටිබාළ්හං න විපච්චති නාම. යො පන දුබ්භික්ඛකාලෙ වා පරිහීනසම්පත්තිකාලෙ වා අන්තරකප්පෙ වා මනුස්සෙසු නිබ්බත්තති, තස්ස තං කල්යාණකම්මං කාලවිපත්තිපටිබාළ්හං න විපච්චති නාම. යො හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව පයොගං සම්පාදෙතුං න ජානාති, තස්ස කල්යාණකම්මං පයොගවිපත්තිපටිබාළ්හං න විපච්චති නාම.

කල්යාණකම්මෙන පන සුගතිභවෙ නිබ්බත්තස්ස තං කම්මං ගතිසම්පත්තිං ආගම්ම විපච්චති නාම . රාජරාජමහාමත්තාදීනං කුලෙ නිබ්බත්තිත්වා උපධිසම්පත්තිං පත්තස්ස අත්තභාවසමිද්ධියං ඨිතස්ස දෙවනගරෙ සමුස්සිතරතනතොරණසදිසං අත්තභාවං දිස්වා ‘‘ඉමස්ස ඔපරජ්ජසෙනාපතිභණ්ඩාගාරිකට්ඨානාදීනි අනුච්ඡවිකානී’’ති දහරස්සෙව සතො තානි ඨානන්තරානි දෙන්ති, එවරූපස්ස කල්යාණකම්මං උපධිසම්පත්තිං ආගම්ම විපච්චති නාම. යො පඨමකප්පිකෙසු වා සුලභන්නපානකාලෙ වා නිබ්බත්තති, තස්ස කල්යාණකම්මං කාලසම්පත්තිං ආගම්ම විපච්චති නාම. යො වුත්තනයෙනෙව පයොගං සම්පාදෙතුං ජානාති, තස්ස කම්මං පයොගසම්පත්තිං ආගම්ම විපච්චති නාම. එවං අභිධම්මපරියායෙන සොළස කම්මානි විභත්තානි.

අපරානිපි පටිසම්භිදාමග්ගපරියායෙන ද්වාදස කම්මානි විභත්තානි. සෙය්යථිදං – ‘‘අහොසි කම්මං අහොසි කම්මවිපාකො, අහොසි කම්මං නාහොසි කම්මවිපාකො, අහොසි කම්මං අත්ථි කම්මවිපාකො, අහොසි කම්මං නත්ථි කම්මවිපාකො, අහොසි කම්මං භවිස්සති කම්මවිපාකො, අහොසි කම්මං න භවිස්සති කම්මවිපාකො, අත්ථි කම්මං අත්ථි කම්මවිපාකො, අත්ථි කම්මං නත්ථි කම්මවිපාකො, අත්ථි කම්මං භවිස්සති කම්මවිපාකො, අත්ථි කම්මං න භවිස්සති කම්මවිපාකො, භවිස්සති කම්මං භවිස්සති කම්මවිපාකො, භවිස්සති කම්මං න භවිස්සති කම්මවිපාකො’’ති (පටි. ම. 1.234).

තත්ථ යං කම්මං අතීතෙ ආයූහිතං අතීතෙයෙව විපාකවාරං ලභි, පටිසන්ධිජනකං පටිසන්ධිං ජනෙසි, රූපජනකං රූපං, තං අහොසි කම්මං අහොසි කම්මවිපාකොති වුත්තං. යං පන විපාකවාරං න ලභි, පටිසන්ධිජනකං පටිසන්ධිං රූපජනකං වා රූපං ජනෙතුං නාසක්ඛි, තං අහොසි කම්මං නාහොසි කම්මවිපාකොති වුත්තං. යං පන අතීතෙ ආයූහිතං එතරහි ලද්ධවිපාකවාරං පටිසන්ධිජනකං පටිසන්ධිං ජනෙත්වා රූපජනකං රූපං ජනෙත්වා ඨිතං, තං අහොසි කම්මං අත්ථි කම්මවිපාකොති වුත්තං. යං අලද්ධවිපාකවාරං පටිසන්ධිජනකං වා පටිසන්ධිං රූපජනකං වා රූපං ජනෙතුං නාසක්ඛි, තං අහොසි කම්මං නත්ථි කම්මවිපාකොති වුත්තං. යං පන අතීතෙ ආයූහිතං අනාගතෙ විපාකවාරං ලභිස්සති, පටිසන්ධිජනකං පටිසන්ධිං රූපජනකං රූපං ජනෙතුං සක්ඛිස්සති, තං අහොසි කම්මං භවිස්සති කම්මවිපාකොති වුත්තං. යං අනාගතෙ විපාකවාරං න ලභිස්සති, පටිසන්ධිජනකං පටිසන්ධිං රූපජනකං වා රූපං ජනෙතුං න සක්ඛිස්සති, තං අහොසි කම්මං න භවිස්සති කම්මවිපාකොති වුත්තං.

යං පන එතරහි ආයූහිතං එතරහියෙව විපාකවාරං ලභති, තං අත්ථි කම්මං අත්ථි කම්මවිපාකොති වුත්තං. යං පන එතරහි විපාකවාරං න ලභති, තං අත්ථි කම්මං නත්ථි කම්මවිපාකොති වුත්තං. යං පන එතරහි ආයූහිතං අනාගතෙ විපාකවාරං ලභිස්සති, පටිසන්ධිජනකං පටිසන්ධිං රූපජනකං රූපං ජනෙතුං සක්ඛිස්සති, තං අත්ථි කම්මං භවිස්සති කම්මවිපාකොති වුත්තං. යං පන විපාකවාරං න ලභිස්සති, පටිසන්ධිජනකං පටිසන්ධිං රූපජනකං වා රූපං ජනෙතුං සක්ඛිස්සති, තං අත්ථි කම්මං න භවිස්සති කම්මවිපාකොති වුත්තං.

යං පනානාගතෙ ආයූහිස්සති, අනාගතෙයෙව විපාකවාරං ලභිස්සති, පටිසන්ධිජනකං පටිසන්ධිං රූපජනකං වා රූපං ජනෙස්සති, තං භවිස්සති කම්මං භවිස්සති කම්මවිපාකොති වුත්තං. යං පන විපාකවාරං න ලභිස්සති, පටිසන්ධිජනකං පටිසන්ධිං රූපජනකං වා රූපං ජනෙතුං න සක්ඛිස්සති, තං භවිස්සති කම්මං න භවිස්සති කම්මවිපාකොති වුත්තං. එවං පටිසම්භිදාමග්ගපරියායෙන ද්වාදස කම්මානි විභත්තානි.

ඉති ඉමානි චෙව ද්වාදස අභිධම්මපරියායෙන විභත්තානි ච සොළස කම්මානි අත්තනො ඨානා ඔසක්කිත්වා සුත්තන්තිකපරියායෙන වුත්තානි එකාදස කම්මානියෙව භවන්ති. තානිපි තතො ඔසක්කිත්වා තීණියෙව කම්මානි හොන්ති දිට්ඨධම්මවෙදනීයං, උපපජ්ජවෙදනීයං , අපරපරියායවෙදනීයන්ති. තෙසං සඞ්කමනං නත්ථි, යථාඨානෙයෙව තිට්ඨන්ති. යදි හි දිට්ඨධම්මවෙදනීයං කම්මං උපපජ්ජවෙදනීයං වා අපරපරියායවෙදනීයං වා භවෙය්ය, ‘‘දිට්ඨෙ වා ධම්මෙ’’ති සත්ථා න වදෙය්ය. සචෙපි උපපජ්ජවෙදනීයං දිට්ඨධම්මවෙදනීයං වා අපරපරියායවෙදනීයං වා භවෙය්ය, ‘‘උපපජ්ජ වා’’ති සත්ථා න වදෙය්ය. අථාපි අපරපරියායවෙදනීයං දිට්ඨධම්මවෙදනීයං වා උපපජ්ජවෙදනීයං වා භවෙය්ය, ‘‘අපරෙ වා පරියායෙ’’ති සත්ථා න වදෙය්ය.

සුක්කපක්ඛෙපි ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. එත්ථ පන ලොභෙ විගතෙති ලොභෙ අපගතෙ නිරුද්ධෙ. තාලවත්ථුකතන්ති තාලවත්ථු විය කතං, මත්ථකච්ඡින්නතාලො විය පුන අවිරුළ්හිසභාවං කතන්ති අත්ථො. අනභාවං කතන්ති අනුඅභාවං කතං, යථා පුන නුප්පජ්ජති, එවං කතන්ති අත්ථො. එවස්සූති එවං භවෙය්යුං. එවමෙව ඛොති එත්ථ බීජානි විය කුසලාකුසලං කම්මං දට්ඨබ්බං, තානි අග්ගිනා ඩහනපුරිසො විය යොගාවචරො, අග්ගි විය මග්ගඤාණං , අග්ගිං දත්වා බීජානං ඩහනකාලො විය මග්ගඤාණෙන කිලෙසානං දඩ්ඪකාලො, මසිකතකාලො විය පඤ්චන්නං ඛන්ධානං ඡින්නමූලකෙ කත්වා ඨපිතකාලො, මහාවාතෙ ඔපුනිත්වා නදියා වා පවාහෙත්වා අප්පවත්තිකතකාලො විය උපාදින්නකසන්තානස්ස නිරොධෙන ඡින්නමූලකානං පඤ්චන්නං ඛන්ධානං අප්පටිසන්ධිකභාවෙන නිරුජ්ඣිත්වා පුන භවස්මිං පටිසන්ධිං අග්ගහිතකාලො වෙදිතබ්බො.

මොහජඤ්චාපවිද්දසූති මොහජඤ්චාපි අවිද්දසු. ඉදං වුත්තං හොති – යං සො අවිදූ අන්ධබාලො ලොභජඤ්ච දොසජඤ්ච මොහජඤ්චාති කම්මං කරොති, එවං කරොන්තෙන යං තෙන පකතං කම්මං අප්පං වා යදි වා බහුං. ඉධෙව තං වෙදනියන්ති තං කම්මං තෙන බාලෙන ඉධ සකෙ අත්තභාවෙයෙව වෙදනීයං, තස්සෙව තං අත්තභාවෙ විපච්චතීති අත්ථො. වත්ථුං අඤ්ඤං න විජ්ජතීති තස්ස කම්මස්ස විපච්චනත්ථාය අඤ්ඤං වත්ථු නත්ථි. න හි අඤ්ඤෙන කතං කම්මං අඤ්ඤස්ස අත්තභාවෙ විපච්චති. තස්මා ලොභඤ්ච දොසඤ්ච, මොහජඤ්චාපි විද්දසූති තස්මා යො විදූ මෙධාවී පණ්ඩිතො තං ලොභජාදිභෙදං කම්මං න කරොති, සො විජ්ජං උප්පාදයං භික්ඛු, සබ්බා දුග්ගතියො ජහෙ, අරහත්තමග්ගවිජ්ජං උප්පාදෙත්වා තං වා පන විජ්ජං උප්පාදෙන්තො සබ්බා දුග්ගතියො ජහති. දෙසනාසීසමෙවෙතං, සුගතියොපි පන සො ඛීණාසවො ජහතියෙව. යම්පි චෙතං ‘‘තස්මා ලොභඤ්ච දොසඤ්චා’’ති වුත්තං, එත්ථාපි ලොභදොසසීසෙන ලොභජඤ්ච දොසජඤ්ච කම්මමෙව නිද්දිට්ඨන්ති වෙදිතබ්බං. එවං සුත්තන්තෙසුපි ගාථායපි වට්ටවිවට්ටමෙව කථිතන්ති.

5. හත්ථකසුත්තවණ්ණනා

35. පඤ්චමෙ ආළවියන්ති ආළවිරට්ඨෙ. ගොමග්ගෙති ගුන්නං ගමනමග්ගෙ. පණ්ණසන්ථරෙති සයං පතිතපණ්ණසන්ථරෙ. අථාති එවං ගුන්නං ගමනමග්ගං උජුං මහාපථං නිස්සාය සිංසපාවනෙ සයං පතිතපණ්ණානි සඞ්කඩ්ඪිත්වා කතසන්ථරෙ සුගතමහාචීවරං පත්ථරිත්වා පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිසින්නෙ තථාගතෙ. හත්ථකො ආළවකොති හත්ථතො හත්ථං ගතත්තා එවංලද්ධනාමො ආළවකො රාජපුත්තො. එතදවොචාති එතං ‘‘කච්චි, භන්තෙ , භගවා’’තිආදිවචනං අවොච. කස්මා පන සම්මාසම්බුද්ධො තං ඨානං ගන්ත්වා නිසින්නො, කස්මා රාජකුමාරො තත්ථ ගතොති? සම්මාසම්බුද්ධො තාව අට්ඨුප්පත්තිකාය ධම්මදෙසනාය සමුට්ඨානං දිස්වා තත්ථ නිසින්නො, රාජකුමාරොපි පාතොව උට්ඨාය පඤ්චහි උපාසකසතෙහි පරිවුතො බුද්ධුපට්ඨානං ගච්ඡන්තො මහාමග්ගා ඔක්කම්ම ගොපථං ගහෙත්වා ‘‘බුද්ධානං පූජනත්ථාය මිස්සකමාලං ඔචිනිස්සාමී’’ති ගච්ඡන්තො සත්ථාරං දිස්වා උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි, එවං සො තත්ථ ගතොති. සුඛමසයිත්ථාති සුඛං සයිත්ථ.

අන්තරට්ඨකොති මාඝඵග්ගුණානං අන්තරෙ අට්ඨදිවසපරිමාණො කාලො. මාඝස්ස හි අවසානෙ චත්තාරො දිවසා, ඵග්ගුණස්ස ආදිම්හි චත්තාරොති අයං ‘‘අන්තරට්ඨකො’’ති වුච්චති. හිමපාතසමයොති හිමස්ස පතනසමයො. ඛරාති ඵරුසා කක්ඛළා වා. ගොකණ්ටකහතාති නවවුට්ඨෙ දෙවෙ ගාවීනං අක්කන්තක්කන්තට්ඨානෙ ඛුරන්තරෙහි කද්දමො උග්ගන්ත්වා තිට්ඨති, සො වාතාතපෙන සුක්ඛො කකචදන්තසදිසො හොති දුක්ඛසම්ඵස්සො. තං සන්ධායාහ – ‘‘ගොකණ්ටකහතා භූමී’’ති. ගුන්නං ඛුරන්තරෙහි ඡින්නාතිපි අත්ථො. වෙරම්භො වාතො වායතීති චතූහි දිසාහි වායන්තො වාතො වායති. එකාය දිසාය වා ද්වීහි වා දිසාහි තීහි වා දිසාහි වායන්තො වාතො වෙරම්භොති න වුච්චති.

තෙන හි රාජකුමාරාති ඉදං සත්ථා ‘‘අයං රාජකුමාරො ලොකස්මිං නෙව සුඛවාසිනො, න දුක්ඛවාසිනො ජානාති, ජානාපෙස්සාමි න’’න්ති උපරි දෙසනං වඩ්ඪෙන්තො ආහ. තත්ථ යථා තෙ ඛමෙය්යාති යථා තුය්හං රුච්චෙය්ය. ඉධස්සාති ඉමස්මිං ලොකෙ අස්ස. ගොනකත්ථතොති චතුරඞ්ගුලාධිකලොමෙන කාළකොජවෙන අත්ථතො. පටිකත්ථතොති උණ්ණාමයෙන සෙතත්ථරණෙන අත්ථතො. පටලිකත්ථතොති ඝනපුප්ඵෙන උණ්ණාමයඅත්ථරණෙන අත්ථතො. කදලිමිගපවරපච්චත්ථරණොති කදලිමිගචම්මමයෙන උත්තමපච්චත්ථරණෙන අත්ථතො. තං කිර පච්චත්ථරණං සෙතවත්ථස්ස උපරි කදලිමිගචම්මං අත්ථරිත්වා සිබ්බිත්වා කරොන්ති. සඋත්තරච්ඡදොති සහ උත්තරච්ඡදෙන, උපරි බද්ධෙන රත්තවිතානෙන සද්ධින්ති අත්ථො. උභතොලොහිතකූපධානොති සීසූපධානඤ්ච පාදූපධානඤ්චාති පල්ලඞ්කස්ස උභතො ඨපිතලොහිතකූපධානො. පජාපතියොති භරියායො. මනාපෙනපච්චුපට්ඨිතා අස්සූති මනාපෙන උපට්ඨානවිධානෙන පච්චුපට්ඨිතා භවෙය්යුං.

කායිකාති පඤ්චද්වාරකායං ඛොභයමානා. චෙතසිකාති මනොද්වාරං ඛොභයමානා. සො රාගො තථාගතස්ස පහීනොති තථාරූපො රාගො තථාගතස්ස පහීනොති අත්ථො. යො පන තස්ස රාගො, න සො තථාගතස්ස පහීනො නාම. දොසමොහෙසුපි එසෙව නයො.

බ්රාහ්මණොති බාහිතපාපො ඛීණාසවබ්රාහ්මණො. පරිනිබ්බුතොති කිලෙසපරිනිබ්බානෙන පරිනිබ්බුතො . න ලිම්පති කාමෙසූති වත්ථුකාමෙසු ච කිලෙසකාමෙසු ච තණ්හාදිට්ඨිලෙපෙහි න ලිම්පති. සීතිභූතොති අබ්භන්තරෙ තාපනකිලෙසානං අභාවෙන සීතිභූතො. නිරූපධීති කිලෙසූපධීනං අභාවෙන නිරූපධි. සබ්බා ආසත්තියො ඡෙත්වාති ආසත්තියො වුච්චන්ති තණ්හායො, තා සබ්බාපි රූපාදීසු ආරම්මණෙසු ආසත්තවිසත්තා ආසත්තියො ඡින්දිත්වා. විනෙය්ය හදයෙ දරන්ති හදයනිස්සිතං දරථං විනයිත්වා වූපසමෙත්වා. සන්තිං පප්පුය්ය චෙතසොති චිත්තස්ස කිලෙසනිබ්බානං පාපුණිත්වා. කරණවචනං වා එතං ‘‘සබ්බචෙතසො සමන්නාහරිත්වා’’තිආදීසු විය, චෙතසා නිබ්බානං පාපුණිත්වාති අත්ථො.

6. දෙවදූතසුත්තවණ්ණනා

36. ඡට්ඨෙ දෙවදූතානීති දෙවදූතා. අයං පනෙත්ථ වචනත්ථො – දෙවොති මච්චු, තස්ස දූතාති දෙවදූතා. ජිණ්ණබ්යාධිමතා හි සංවෙගජනනට්ඨෙන ‘‘ඉදානි තෙ මච්චුසමීපං ගන්තබ්බ’’න්ති චොදෙන්ති විය, තස්මා දෙවදූතාති වුච්චන්ති. දෙවා විය දූතාතිපි දෙවදූතා. යථා හි අලඞ්කතපටියත්තාය දෙවතාය ආකාසෙ ඨත්වා ‘‘ත්වං අසුකදිවසෙ මරිස්සසී’’ති වුත්තෙ තස්සා වචනං සද්ධාතබ්බං හොති; එවමෙවං ජිණ්ණබ්යාධිමතාපි දිස්සමානා ‘‘ත්වම්පි එවංධම්මො’’ති චොදෙන්ති විය, තෙසඤ්ච තං වචනං අනඤ්ඤථාභාවිතාය දෙවතාය බ්යාකරණසදිසමෙව හොතීති දෙවා විය දූතාති දෙවදූතා. විසුද්ධිදෙවානං දූතාතිපි දෙවදූතා. සබ්බබොධිසත්තා හි ජිණ්ණබ්යාධිමතපබ්බජිතෙ දිස්වාව සංවෙගං ආපජ්ජිත්වා නික්ඛම්ම පබ්බජිංසු. එවං විසුද්ධිදෙවානං දූතාතිපි දෙවදූතා. ඉධ පන ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙන ‘‘දෙවදූතානී’’ති වුත්තං.

කායෙනදුච්චරිතන්තිආදි කස්මා ආරද්ධං? දෙවදූතානුයුඤ්ජනට්ඨානුපක්කමකම්මදස්සනත්ථං. ඉමිනා හි කම්මෙන අයං සත්තො නිරයෙ නිබ්බත්තති, අථ නං තත්ථ යමො රාජා දෙවදූතෙ සමනුයුඤ්ජති. තත්ථ කායෙන දුච්චරිතං චරතීති කායද්වාරෙන තිවිධං දුච්චරිතං චරති. වාචායාති වචීද්වාරෙන චතුබ්බිධං දුච්චරිතං චරති. මනසාති මනොද්වාරෙන තිවිධං දුච්චරිතං චරති.

තමෙනං, භික්ඛවෙ, නිරයපාලාති එත්ථ එකච්චෙ ථෙරා ‘‘නිරයපාලා නාම නත්ථි, යන්තරූපං විය කම්මමෙව කාරණං කාරෙතී’’ති වදන්ති. තං ‘‘අත්ථි නිරයෙ නිරයපාලාති, ආමන්තා. අත්ථි ච කාරණිකා’’තිආදිනා නයෙන අභිධම්මෙ (කථා. 866) පටිසෙධිතමෙව. යථා හි මනුස්සලොකෙ කම්මකාරණකාරකා අත්ථි, එවමෙව නිරයෙ නිරයපාලා අත්ථීති. යමස්සරඤ්ඤොති යමරාජා නාම වෙමානිකපෙතරාජා. එකස්මිං කාලෙ දිබ්බවිමානෙ දිබ්බකප්පරුක්ඛදිබ්බඋය්යානදිබ්බනාටකාදිසබ්බසම්පත්තිං අනුභවති, එකස්මිං කාලෙ කම්මවිපාකං, ධම්මිකො රාජා, න චෙස එකොව හොති, චතූසු පන ද්වාරෙසු චත්තාරො ජනා හොන්ති. අමත්තෙය්යොති මාතු හිතො මත්තෙය්යො, මාතරි සම්මා පටිපන්නොති අත්ථො. න මත්තෙය්යොති අමත්තෙය්යො, මාතරි මිච්ඡා පටිපන්නොති අත්ථො. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. අබ්රහ්මඤ්ඤොති එත්ථ ච ඛීණාසවා බ්රාහ්මණා නාම, තෙසු මිච්ඡා පටිපන්නො අබ්රහ්මඤ්ඤො නාම.

සමනුයුඤ්ජතීති අනුයොගවත්තං ආරොපෙන්තො පුච්ඡති, ලද්ධිං පතිට්ඨාපෙන්තො පන සමනුග්ගාහති නාම, කාරණං පුච්ඡන්තො සමනුභාසති නාම. නාද්දසන්ති අත්තනො සන්තිකෙ පහිතස්ස කස්සචි දෙවදූතස්ස අභාවං සන්ධාය එවං වදති.

අථ නං යමො ‘‘නායං භාසිතස්ස අත්ථං සල්ලක්ඛෙතී’’ති ඤත්වා අත්ථං සල්ලක්ඛාපෙතුකාමො අම්භොතිආදිමාහ. තත්ථ ජිණ්ණන්ති ජරාජිණ්ණං. ගොපානසිවඞ්කන්ති ගොපානසී විය වඞ්කං. භොග්ගන්ති භග්ගං. ඉමිනාපිස්ස වඞ්කභාවමෙව දීපෙති. දණ්ඩපරායණන්ති දණ්ඩපටිසරණං දණ්ඩදුතියං. පවෙධමානන්ති කම්පමානං. ආතුරන්ති ජරාතුරං. ඛණ්ඩදන්තන්ති ජරානුභාවෙන ඛණ්ඩිතදන්තං. පලිතකෙසන්ති පණ්ඩරකෙසං. විලූනන්ති ලුඤ්චිත්වා ගහිතකෙසං විය ඛල්ලාටං. ඛලිතසිරන්ති මහාඛල්ලාටසීසං. වලිතන්ති සඤ්ජාතවලිං. තිලකාහතගත්තන්ති සෙතතිලකකාළතිලකෙහි විකිණ්ණසරීරං. ජරාධම්මොති ජරාසභාවො, අපරිමුත්තො ජරාය, ජරා නාම මය්හං අබ්භන්තරෙයෙව පවත්තතීති. පරතො බ්යාධිධම්මො මරණධම්මොති පදද්වයෙපි එසෙව නයො.

පඨමං දෙවදූතං සමනුයුඤ්ජිත්වාති එත්ථ ජරාජිණ්ණසත්තො අත්ථතො එවං වදති නාම – ‘‘පස්සථ, භො, අහම්පි තුම්හෙ විය තරුණො අහොසිං ඌරුබලී බාහුබලී ජවසම්පන්නො, තස්ස මෙ තා බලජවසම්පත්තියො අන්තරහිතා, විජ්ජමානාපි මෙ හත්ථපාදා හත්ථපාදකිච්චං න කරොන්ති, ජරායම්හි අපරිමුත්තතාය එදිසො ජාතො. න ඛො පනාහමෙව, තුම්හෙපි ජරාය අපරිමුත්තාව. යථෙව හි මය්හං, එවං තුම්හාකම්පි ජරා ආගමිස්සති. ඉති තස්සා පුරෙ ආගමනාව කල්යාණං කරොථා’’ති . තෙනෙවෙස දෙවදූතො නාම ජාතො. ආබාධිකන්ති බාධිකං. දුක්ඛිතන්ති දුක්ඛප්පත්තං. බාළ්හගිලානන්ති අධිමත්තගිලානං.

දුතියං දෙවදූතන්ති එත්ථපි ගිලානසත්තො අත්ථතො එවං වදති නාම – ‘‘පස්සථ, භො, අහම්පි තුම්හෙ විය නිරොගො අහොසිං, සොම්හි එතරහි බ්යාධිනා අභිහතො, සකෙ මුත්තකරීසෙ පලිපන්නො, උට්ඨාතුම්පි න සක්කොමි. විජ්ජමානාපි මෙ හත්ථපාදා හත්ථපාදකිච්චං න කරොන්ති, බ්යාධිතොම්හි අපරිමුත්තතාය එදිසො ජාතො. න ඛො පනාහමෙව, තුම්හෙපි බ්යාධිතො අපරිමුත්තාව. යථෙව හි මය්හං, එවං තුම්හාකම්පි බ්යාධි ආගමිස්සති. ඉති තස්ස පුරෙ ආගමනාව කල්යාණං කරොථා’’ති. තෙනෙවෙස දෙවදූතො නාම ජාතො.

එකාහමතන්තිආදීසු එකාහං මතස්ස අස්සාති එකාහමතො, තං එකාහමතං. පරතො පදද්වයෙපි එසෙව නයො. භස්තා විය වායුනා උද්ධං ජීවිතපරියාදානා යථාක්කමං සමුග්ගතෙන සූනභාවෙන උද්ධුමාතත්තා උද්ධුමාතකං. විනීලො වුච්චති විපරිභින්නවණ්ණො, විනීලොව විනීලකො, තං විනීලකං. පටිකූලත්තා වා කුච්ඡිතං විනීලන්ති විනීලකං. විපුබ්බකන්ති විස්සන්දමානපුබ්බකං, පරිභින්නට්ඨානෙ හි පග්ඝරිතෙන පුබ්බෙන පලිමක්ඛිතන්ති අත්ථො.

තතියංදෙවදූතන්ති එත්ථ මතකසත්තො අත්ථතො එවං වදති නාම – ‘‘පස්සථ, භො, මං ආමකසුසානෙ ඡඩ්ඩිතං උද්ධුමාතකාදිභාවප්පත්තං, මරණතොම්හි අපරිමුත්තතාය එදිසො ජාතො. න ඛො පනාහමෙව, තුම්හෙපි මරණතො අපරිමුත්තා. යථෙව හි මය්හං, එවං තුම්හාකම්පි මරණං ආගමිස්සති. ඉති තස්ස පුරෙ ආගමනාව කල්යාණං කරොථා’’ති. තෙනෙවස්ස දෙවදූතො නාම ජාතො.

ඉමං පන දෙවදූතානුයොගං කො ලභති, කො න ලභති? යෙන තාව බහුං පාපං කතං, සො ගන්ත්වා නිරයෙ නිබ්බත්තතියෙව. යෙන පන පරිත්තං පාපං කතං, සො ලභති. යථා හි සභණ්ඩං චොරං ගහෙත්වා කත්තබ්බමෙව කරොන්ති න විනිච්ඡිනන්ති. අනුවිජ්ජිත්වා ගහිතං පන විනිච්ඡයට්ඨානං නයන්ති, සො විනිච්ඡයං ලභති. එවංසම්පදමෙතං. පරිත්තපාපකම්මා හි අත්තනො ධම්මතායපි සරන්ති, සාරීයමානාපි සරන්ති.

තත්ථ දීඝජයන්තදමිළො නාම අත්තනො ධම්මතාය සරි. සො කිර දමිළො සුමනගිරිමහාවිහාරෙ ආකාසචෙතියං රත්තපටෙන පූජෙසි, අථ නිරයෙ උස්සදසාමන්තෙ නිබ්බත්තො අග්ගිජාලසද්දං සුත්වාව අත්තනා පූජිතපටං අනුස්සරි, සො ගන්ත්වා සග්ගෙ නිබ්බත්තො. අපරොපි පුත්තස්ස දහරභික්ඛුනො ඛලිසාටකං දෙන්තො පාදමූලෙ ඨපෙසි, මරණකාලම්හි පටපටාති සද්දෙ නිමිත්තං ගණ්හි , සොපි උස්සදසාමන්තෙ නිබ්බත්තො ජාලසද්දෙන තං සාටකං අනුස්සරිත්වා සග්ගෙ නිබ්බත්තො. එවං තාව අත්තනො ධම්මතාය කුසලං කම්මං සරිත්වා සග්ගෙ නිබ්බත්තතීති.

අත්තනො ධම්මතාය අසරන්තෙ පන තයො දෙවදූතෙ පුච්ඡති. තත්ථ කොචි පඨමෙන දෙවදූතෙන සරති, කොචි දුතියතතියෙහි, කොචි තීහිපි නස්සරති. තං යමො රාජා දිස්වා සයං සාරෙති. එකො කිර අමච්චො සුමනපුප්ඵකුම්භෙන මහාචෙතියං පූජෙත්වා යමස්ස පත්තිං අදාසි, තං අකුසලකම්මෙන නිරයෙ නිබ්බත්තං යමස්ස සන්තිකං නයිංසු. තස්මිං තීහිපි දෙවදූතෙහි කුසලං අසරන්තෙ යමො සයං ඔලොකෙන්තො දිස්වා – ‘‘නනු ත්වං මහාචෙතියං සුමනපුප්ඵකුම්භෙන පූජෙත්වා මය්හං පත්තිං අදාසී’’ති සාරෙසි, සො තස්මිං කාලෙ සරිත්වා දෙවලොකං ගතො . යමො පන සයං ඔලොකෙත්වාපි අපස්සන්තො – ‘‘මහාදුක්ඛං නාම අනුභවිස්සති අයං සත්තො’’ති තුණ්හී අහොසි.

තත්තං අයොඛිලන්ති තිගාවුතං අත්තභාවං සම්පජ්ජලිතාය ලොහපථවියා උත්තානකං නිපජ්ජාපෙත්වා දක්ඛිණහත්ථෙ තාලප්පමාණං අයසූලං පවෙසෙන්ති, තථා වාමහත්ථාදීසු. යථා ච තං උත්තානකං නිපජ්ජාපෙත්වා, එවං උරෙනපි වාමපස්සෙනපි දක්ඛිණපස්සෙනපි නිපජ්ජාපෙත්වා තෙ තං කම්මකාරණං කරොන්තියෙව. සංවෙසෙත්වාති ජලිතාය ලොහපථවියා තිගාවුතං අත්තභාවං නිපජ්ජාපෙත්වා. කුඨාරීහීති මහතීහි ගෙහස්ස එකපක්ඛච්ඡදනමත්තාහි කුඨාරීහි තච්ඡන්ති, ලොහිතං නදී හුත්වා සන්දති, ලොහපථවිතො ජාලා උට්ඨහිත්වා තච්ඡිතට්ඨානං ගණ්හාති, මහාදුක්ඛං උප්පජ්ජති. තච්ඡන්තා පන සුත්තාහතං කරිත්වා දාරුං විය අට්ඨංසම්පි ඡළංසම්පි කරොන්ති. වාසීහීති මහාසුප්පප්පමාණාහි වාසීහි. රථෙ යොජෙත්වාති සද්ධිං යුගයොත්තපක්ඛරථචක්කකුබ්බරපාජනෙහි සබ්බතො පජ්ජලිතෙ රථෙ යොජෙත්වා. මහන්තන්ති මහාකූටාගාරප්පමාණං. ආරොපෙන්තීති සම්පජ්ජලිතෙහි අයමුග්ගරෙහි පොථෙන්තා ආරොපෙන්ති. සකිම්පි උද්ධන්ති සුපක්කුථිතාය උක්ඛලියා පක්ඛිත්තතණ්ඩුලා විය උද්ධමධොතිරියඤ්ච ගච්ඡති. මහානිරයෙති අවීචිමහානිරයම්හි.

භාගසොමිතොති භාගෙ ඨපෙත්වා විභත්තො. පරියන්තොති පරික්ඛිත්තො. අයසාති උපරි අයපට්ටෙන ඡාදිතො. සමන්තා යොජනසතං, ඵරිත්වා තිට්ඨතීති එවං ඵරිත්වා තිට්ඨති, යථා තං සමන්තා යොජනසතෙ ඨත්වා ඔලොකෙන්තස්ස අක්ඛීනි යමකගොළකා විය නික්ඛමන්ති.

හීනකායූපගාති හීනං කායං උපගතා හුත්වා. උපාදානෙති තණ්හාදිට්ඨිග්ගහණෙ. ජාතිමරණසම්භවෙති ජාතියා ච මරණස්ස ච කාරණභූතෙ. අනුපාදාති චතූහි උපාදානෙහි අනුපාදියිත්වා. ජාතිමරණසඞ්ඛයෙති ජාතිමරණසඞ්ඛයසඞ්ඛාතෙ නිබ්බානෙ විමුච්චන්ති. දිට්ඨධම්මාභිනිබ්බුතාති දිට්ඨධම්මෙ ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ සබ්බකිලෙසනිබ්බානෙන නිබ්බුතා. සබ්බදුක්ඛං උපච්චගුන්ති සකලවට්ටදුක්ඛං අතික්කන්තා.

7. චතුමහාරාජසුත්තවණ්ණනා

37. සත්තමෙ අමච්චා පාරිසජ්ජාති පරිචාරිකදෙවතා. ඉමං ලොකං අනුවිචරන්තීති අට්ඨමීදිවසෙ කිර සක්කො දෙවරාජා චත්තාරො මහාරාජානො ආණාපෙති – ‘‘තාතා, අජ්ජ අට්ඨමීදිවසෙ මනුස්සලොකං අනුවිචරිත්වා පුඤ්ඤානි කරොන්තානං නාමගොත්තං උග්ගණ්හිත්වා ආගච්ඡථා’’ති. තෙ ගන්ත්වා අත්තනො පරිචාරකෙ පෙසෙන්ති – ‘‘ගච්ඡථ, තාතා, මනුස්සලොකං විචරිත්වා පුඤ්ඤකාරකානං නාමගොත්තානි සුවණ්ණපට්ටෙ ලිඛිත්වා ආනෙථා’’ති. තෙ තථා කරොන්ති. තෙන වුත්තං – ‘‘ඉමං ලොකං අනුවිචරන්තී’’ති. කච්චිබහූතිආදි තෙසං උපපරික්ඛාකාරදස්සනත්ථං වුත්තං. එවං උපපරික්ඛන්තා හි තෙ අනුවිචරන්ති. තත්ථ උපොසථං උපවසන්තීති මාසස්ස අට්ඨවාරෙ උපොසථඞ්ගානි අධිට්ඨහන්ති. පටිජාගරොන්තීති පටිජාගරඋපොසථකම්මං නාම කරොන්ති. තං කරොන්තා එකස්මිං අද්ධමාසෙ චතුන්නං උපොසථදිවසානං පච්චුග්ගමනානුග්ගමනවසෙන කරොන්ති. පඤ්චමීඋපොසථං පච්චුග්ගච්ඡන්තා චතුත්ථියං උපොසථිකා හොන්ති, අනුගච්ඡන්තා ඡට්ඨියං. අට්ඨමීඋපොසථං පච්චුග්ගච්ඡන්තා සත්තමියං, අනුගච්ඡන්තා නවමියං. චාතුද්දසිං පච්චුග්ගච්ඡන්තා තෙරසියං, පන්නරසීඋපොසථං අනුගච්ඡන්තා පාටිපදෙ උපොසථිකා හොන්ති. පුඤ්ඤානි කරොන්තීති සරණගමනනිච්චසීලපුප්ඵපූජාධම්මස්සවනපදීපසහස්සආරොපනවිහාරකරණාදීනි නානප්පකාරානි පුඤ්ඤානි කරොන්ති. තෙ එවං අනුවිචරිත්වා පුඤ්ඤකම්මකාරකානං නාමගොත්තානි සොවණ්ණමයෙ පට්ටෙ ලිඛිත්වා ආහරිත්වා චතුන්නං මහාරාජානං දෙන්ති. පුත්තා ඉමං ලොකං අනුවිචරන්තීති චතූහි මහාරාජෙහි පුරිමනයෙනෙව පහිතත්තා අනුවිචරන්ති. තදහූති තංදිවසං. උපොසථෙති උපොසථදිවසෙ.

සචෙ, භික්ඛවෙ, අප්පකා හොන්තීති චතුන්නං මහාරාජානං අමච්චා පාරිසජ්ජා තා තා ගාමනිගමරාජධානියො උපසඞ්කමන්ති, තතො තං උපනිස්සාය අධිවත්ථා දෙවතා ‘‘මහාරාජානං අමච්චා ආගතා’’ති පණ්ණාකාරං ගහෙත්වා තෙසං සන්තිකං ගච්ඡන්ති. තෙ පණ්ණාකාරං ගහෙත්වා ‘‘කච්චි නු ඛො මාරිසා බහූ මනුස්සා මත්තෙය්යා’’ති වුත්තනයෙන මනුස්සානං පුඤ්ඤපටිපත්තිං පුච්ඡිත්වා ‘‘ආම, මාරිස, ඉමස්මිං ගාමෙ අසුකො ච අසුකො ච පුඤ්ඤානි කරොන්තී’’ති වුත්තෙ තෙසං නාමගොත්තං ලිඛිත්වා අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡන්ති. අථ චාතුද්දසියං චතුන්නං මහාරාජානං පුත්තාපි තමෙව සුවණ්ණපට්ටං ගහෙත්වා තෙනෙව නයෙන අනුවිචරන්තා නාමගොත්තානි ලිඛන්ති. තදහුපොසථෙ පන්නරසෙ චත්තාරොපි මහාරාජානො තෙනෙව නයෙන තස්මිංයෙව සුවණ්ණපට්ටෙ නාමගොත්තානි ලිඛන්ති. තෙ සුවණ්ණපට්ටපරිමාණෙනෙව – ‘‘ඉමස්මිං කාලෙ මනුස්සා අප්පකා, ඉමස්මිං කාලෙ බහුකා’’ති ජානන්ති. තං සන්ධාය ‘‘සචෙ, භික්ඛවෙ, අප්පකා හොන්ති මනුස්සා’’තිආදි වුත්තං. දෙවානං තාවතිංසානන්ති පඨමං අභිනිබ්බත්තෙ තෙත්තිංස දෙවපුත්තෙ උපාදාය එවංලද්ධනාමානං. තෙසං පන උප්පත්තිකථා දීඝනිකායෙ සක්කපඤ්හසුත්තවණ්ණනාය විත්ථාරිතා. තෙනාති තෙන ආරොචනෙන, තෙන වා පුඤ්ඤකාරකානං අප්පකභාවෙන. දිබ්බා වත, භො, කායා පරිහායිස්සන්තීති නවනවානං දෙවපුත්තානං අපාතුභාවෙන දෙවකායා පරිහායිස්සන්ති, රමණීයං දසයොජනසහස්සං දෙවනගරං සුඤ්ඤං භවිස්සති. පරිපූරිස්සන්ති අසුරකායාති චත්තාරො අපායා පරිපූරිස්සන්ති. ඉමිනා ‘‘මයං පරිපුණ්ණෙ දෙවනගරෙ දෙවසඞ්ඝමජ්ඣෙ නක්ඛත්තං කීළිතුං න ලභිස්සාමා’’ති අනත්තමනා හොන්ති. සුක්කපක්ඛෙපි ඉමිනාව උපායෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

භූතපුබ්බං, භික්ඛවෙ, සක්කො දෙවානමින්දොති අත්තනො සක්කදෙවරාජකාලං සන්ධාය කථෙති. එකස්ස වා සක්කස්ස අජ්ඣාසයං ගහෙත්වා කථෙතීති වුත්තං. අනුනයමානොති අනුබොධයමානො. තායං වෙලායන්ති තස්මිං කාලෙ.

පාටිහාරියපක්ඛඤ්චාති එත්ථ පාටිහාරියපක්ඛො නාම අන්තොවස්සෙ තෙමාසං නිබද්ධුපොසථො, තං අසක්කොන්තස්ස ද්වින්නං පවාරණානං අන්තරෙ එකමාසං නිබද්ධුපොසථො, තම්පි අසක්කොන්තස්ස පඨමපවාරණතො පට්ඨාය එකො අද්ධමාසො පාටිහාරියපක්ඛොයෙව නාම. අට්ඨඞ්ගසුසමාගතන්ති අට්ඨහි ගුණඞ්ගෙහි සමන්නාගතං. යොපිස්සමාදිසො නරොති යොපි සත්තො මාදිසො භවෙය්ය. සක්කොපි කිර වුත්තප්පකාරස්ස උපොසථකම්මස්ස ගුණං ජානිත්වා ද්වෙ දෙවලොකසම්පත්තියො පහාය මාසස්ස අට්ඨ වාරෙ උපොසථං උපවසති. තස්මා එවමාහ. අපරො නයො – යොපිස්ස මාදිසො නරොති යොපි සත්තො මාදිසො අස්ස, මයා පත්තං සම්පත්තිං පාපුණිතුං ඉච්ඡෙය්යාති අත්ථො. සක්කා හි එවරූපෙන උපොසථකම්මෙන සක්කසම්පත්තිං පාපුණිතුන්ති අයමෙත්ථ අධිප්පායො.

වුසිතවාති වුත්ථවාසො. කතකරණීයොති චතූහි මග්ගෙහි කත්තබ්බකිච්චං කත්වා ඨිතො. ඔහිතභාරොති ඛන්ධභාරකිලෙසභාරඅභිසඞ්ඛාරභාරෙ ඔතාරෙත්වා ඨිතො. අනුප්පත්තසදත්ථොති සදත්ථො වුච්චති අරහත්තං, තං අනුප්පත්තො. පරික්ඛීණභවසංයොජනොති යෙන සංයොජනෙන බද්ධො භවෙසු ආකඩ්ඪීයති, තස්ස ඛීණත්තා පරික්ඛීණභවසංයොජනො. සම්මදඤ්ඤා විමුත්තොති හෙතුනා නයෙන කාරණෙන ජානිත්වා විමුත්තො. කල්ලං වචනායාති යුත්තං වත්තුං.

යොපිස්ස මාදිසො නරොති යොපි මාදිසො ඛීණාසවො අස්ස, සොපි එවරූපං උපොසථං උපවසෙය්යාති උපොසථකම්මස්ස ගුණං ජානන්තො එවං වදෙය්ය. අපරො නයො යොපිස්ස මාදිසො නරොති යොපි සත්තො මාදිසො අස්ස, මයා පත්තං සම්පත්තිං පාපුණිතුං ඉච්ඡෙය්යාති අත්ථො. සක්කා හි එවරූපෙන උපොසථකම්මෙන ඛීණාසවසම්පත්තිං පාපුණිතුන්ති අයමෙත්ථ අධිප්පායො. අට්ඨමං උත්තානත්ථමෙව.

9. සුඛුමාලසුත්තවණ්ණනා

39. නවමෙ සුඛුමාලොති නිද්දුක්ඛො. පරමසුඛුමාලොති පරමනිද්දුක්ඛො. අච්චන්තසුඛුමාලොති සතතනිද්දුක්ඛො. ඉමං භගවා කපිලපුරෙ නිබ්බත්තකාලතො පට්ඨාය නිද්දුක්ඛභාවං ගහෙත්වා ආහ, චරියකාලෙ පන තෙන අනුභූතදුක්ඛස්ස අන්තො නත්ථීති. එකත්ථාති එකිස්සා පොක්ඛරණියා. උප්පලං වප්පතීති උප්පලං රොපෙති. සා නීලුප්පලවනසඤ්ඡන්නා හොති. පදුමන්ති පණ්ඩරපදුමං. පුණ්ඩරීකන්ති රත්තපදුමං. එවං ඉතරාපි ද්වෙ පදුමපුණ්ඩරීකවනෙහි සඤ්ඡන්නා හොන්ති. බොධිසත්තස්ස කිර සත්තට්ඨවස්සිකකාලෙ රාජා අමච්චෙ පුච්ඡි – ‘‘තරුණදාරකා කතරකීළිකං පියායන්තී’’ති? උදකකීළිකං දෙවාති. තතො රාජා කුද්දාලකම්මකාරකෙ සන්නිපාතෙත්වා පොක්ඛරණිට්ඨානානි ගණ්හාපෙසි. අථ සක්කො දෙවරාජා ආවජ්ජෙන්තො තං පවත්තිං ඤත්වා – ‘‘න යුත්තො මහාසත්තස්ස මානුසකපරිභොගො, දිබ්බපරිභොගො යුත්තො’’ති විස්සකම්මං ආමන්තෙත්වා – ‘‘ගච්ඡ, තාත, මහාසත්තස්ස කීළාභූමියං පොක්ඛරණියො මාපෙහී’’ති ආහ. කීදිසා හොන්තු , දෙවාති? අපගතකලලකද්දමා හොන්තු විප්පකිණ්ණමණිමුත්තපවාළිකා සත්තරතනමයපාකාරපරික්ඛිත්තා පවාළමයඋණ්හීසෙහි මණිමයසොපානබාහුකෙහි සුවණ්ණරජතමණිමයඵලකෙහි සොපානෙහි සමන්නාගතා. සුවණ්ණරජතමණිපවාළමයා චෙත්ථ නාවා හොන්තු, සුවණ්ණනාවාය රජතපල්ලඞ්කො හොතු, රජතනාවාය සුවණ්ණපල්ලඞ්කො, මණිනාවාය පවාළපල්ලඞ්කො, පවාළනාවාය මණිපල්ලඞ්කො, සුවණ්ණරජතමණිපවාළමයාව උදකසෙචනනාළිකා හොන්තු, පඤ්චවණ්ණෙහි ච පදුමෙහි සඤ්ඡන්නා හොන්තූති. ‘‘සාධු, දෙවා’’ති විස්සකම්මදෙවපුත්තො සක්කස්ස පටිස්සුත්වා රත්තිභාගෙ ඔතරිත්වා රඤ්ඤො ගාහාපිතපොක්ඛරණිට්ඨානෙසුයෙව තෙනෙව නියාමෙන පොක්ඛරණියො මාපෙසි.

නනු චෙතා අපගතකලලකද්දමා, කථමෙත්ථ පදුමානි පුප්ඵිංසූති? සො කිර තාසු පොක්ඛරණීසු තත්ථ තත්ථ සුවණ්ණරජතමණිපවාළමයා ඛුද්දකනාවායො මාපෙත්වා ‘‘එතා කලලකද්දමපූරිතා ච හොන්තු, පඤ්චවණ්ණානි චෙත්ථ පදුමානි පුප්ඵන්තූ’’ති අධිට්ඨාසි. එවං පඤ්චවණ්ණානි පදුමානි පුප්ඵිංසු, රෙණුවට්ටියො උග්ගන්ත්වා උදකපිට්ඨං අජ්ඣොත්ථරිත්වා විචරන්ති. පඤ්චවිධා භමරගණා උපකූජන්තා විචරන්ති. එවං තා මාපෙත්වා විස්සකම්මො දෙවපුරමෙව ගතො. තතො විභාතාය රත්තියා මහාජනො දිස්වා ‘‘මහාපුරිස්සස්ස මාපිතා භවිස්සන්තී’’ති ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා මහාජනපරිවාරො ගන්ත්වා පොක්ඛරණියො දිස්වා ‘‘මම පුත්තස්ස පුඤ්ඤිද්ධියා දෙවතාහි මාපිතා භවිස්සන්තී’’ති අත්තමනො අහොසි. තතො පට්ඨාය මහාපුරිසො උදකකීළිකං අගමාසි.

යාවදෙව මමත්ථායාති එත්ථ යාවදෙවාති පයොජනාවධිනියාමවචනං, යාව මමෙව අත්ථාය, නත්ථෙත්ථ අඤ්ඤං කාරණන්ති අත්ථො. න ඛො පනස්සාහන්ති න ඛො පනස්ස අහං. අකාසිකං චන්දනන්ති අසණ්හං චන්දනං. කාසිකං, භික්ඛවෙ, සු මෙ තං වෙඨනන්ති, භික්ඛවෙ, වෙඨනම්පි මෙ කාසිකං හොති. එත්ථ හි සුඉති ච තන්ති ච නිපාතමත්තං, මෙති සාමිවචනං. වෙඨනම්පි මෙ සණ්හමෙව හොතීති දස්සෙති. කාසිකා කඤ්චුකාති පාරුපනකඤ්චුකොපි සණ්හකඤ්චුකොව. සෙතච්ඡත්තං ධාරීයතීති මානුසකසෙතච්ඡත්තම්පි දිබ්බසෙතච්ඡත්තම්පි උපරිධාරිතමෙව හොති. මා නං ඵුසි සීතං වාති මා එතං බොධිසත්තං සීතං වා උණ්හාදීසු වා අඤ්ඤතරං ඵුසතූති අත්ථො.

තයොපාසාදා අහෙසුන්ති බොධිසත්තෙ කිර සොළසවස්සුද්දෙසිකෙ ජාතෙ සුද්ධොදනමහාරාජා ‘‘පුත්තස්ස වසනකපාසාදෙ කාරෙස්සාමී’’ති වඩ්ඪකිනො සන්නිපාතාපෙත්වා භද්දකෙන නක්ඛත්තමුහුත්තෙන නවභූමිකතපරිකම්මං කාරෙත්වා තයො පාසාදෙ කාරාපෙසි. තෙ සන්ධායෙතං වුත්තං. හෙමන්තිකොතිආදීසු යත්ථ සුඛං හෙමන්තෙ වසිතුං, අයං හෙමන්තිකො. ඉතරෙසුපි එසෙව නයො. අයං පනෙත්ථ වචනත්ථො – හෙමන්තෙ වාසො හෙමන්තං, හෙමන්තං අරහතීති හෙමන්තිකො. ඉතරෙසුපි එසෙව නයො.

තත්ථ හෙමන්තිකො පාසාදො නවභූමකො අහොසි, භූමියො පනස්ස උණ්හඋතුග්ගාහාපනත්ථාය නීචා අහෙසුං. තත්ථ ද්වාරවාතපානානි සුඵුසිතකවාටානි අහෙසුං නිබ්බිවරානි. චිත්තකම්මම්පි කරොන්තා තත්ථ තත්ථ පජ්ජලිතෙ අග්ගික්ඛන්ධෙයෙව අකංසු. භූමත්ථරණං පනෙත්ථ කම්බලමයං, තථා සාණිවිතානනිවාසනපාරුපනවෙඨනානි. වාතපානානි උණ්හග්ගාහාපනත්ථං දිවා විවටානි රත්තිං පිහිතානි හොන්ති.

ගිම්හිකො පන පඤ්චභූමකො අහොසි. සීතඋතුග්ගාහාපනත්ථං පනෙත්ථ භූමියො උච්චා අසම්බාධා අහෙසුං. ද්වාරවාතපානානි නාතිඵුසිතානි සවිවරානි සජාලානි අහෙසුං. චිත්තකම්මෙ උප්පලානි පදුමානි පුණ්ඩරීකානියෙව අකංසු. භූමත්ථරණං පනෙත්ථ දුකූලමයං, තථා සාණිවිතානනිවාසනපාරුපනවෙඨනානි. වාතපානසමීපෙසු චෙත්ථ නව චාටියො ඨපෙත්වා උදකස්ස පූරෙත්වා නීලුප්පලාදීහි සඤ්ඡාදෙන්ති. තෙසු තෙසු පදෙසෙසු උදකයන්තානි කරොන්ති, යෙහි දෙවෙ වස්සන්තෙ විය උදකධාරා නික්ඛමන්ති. අන්තොපාසාදෙ තත්ථ තත්ථ කලලපූරා දොණියො ඨපෙත්වා පඤ්චවණ්ණානි පදුමානි රොපයිංසු. පාසාදමත්ථකෙ සුක්ඛමහිංසචම්මං බන්ධිත්වා යන්තං පරිවත්තෙත්වා යාව ඡදනපිට්ඨියා පාසාණෙ ආරොපෙත්වා තස්මිං විස්සජ්ජෙන්ති. තෙසං චම්මෙ පවට්ටන්තානං සද්දො මෙඝගජ්ජිතං විය හොති. ද්වාරවාතපානානි පනෙත්ථ දිවා පිහිතානි හොන්ති රත්තිං විවටානි.

වස්සිකො සත්තභූමකො අහොසි. භූමියො පනෙත්ථ ද්වින්නම්පි උතූනං ගාහාපනත්ථාය නාතිඋච්චා නාතිනීචා අකංසු. එකච්චානි ද්වාරවාතපානානි සුඵුසිතානි, එකච්චානි සවිවරානි. තත්ථ චිත්තකම්මම්පි කෙසුචි ඨානෙසු පජ්ජලිතඅග්ගික්ඛන්ධවසෙන, කෙසුචි ජාතස්සරවසෙන කතං. භූමත්ථරණාදීනි පනෙත්ථ කම්බලදුකූලවසෙන උභයමිස්සකානි. එකච්චෙ ද්වාරවාතපානා රත්තිං විවටා දිවා පිහිතා, එකච්චෙ දිවා විවටා රත්තිං පිහිතා. තයොපි පාසාදා උබ්බෙධෙන සමප්පමාණා. භූමිකාසු පන නානත්තං අහොසි.

එවං නිට්ඨිතෙසු පාසාදෙසු රාජා චින්තෙසි – ‘‘පුත්තො මෙ වයප්පත්තො, ඡත්තමස්ස උස්සාපෙත්වා රජ්ජසිරිං පස්සිස්සාමී’’ති. සො සාකියානං පණ්ණානි පහිණි – ‘‘පුත්තො මෙ වයප්පත්තො, රජ්ජෙ නං පතිට්ඨාපෙස්සාමි, සබ්බෙ අත්තනො අත්තනො ගෙහෙසු වයප්පත්තා, දාරිකා ඉමං ගෙහං පෙසෙන්තූ’’ති. තෙ සාසනං සුත්වා – ‘‘කුමාරො කෙවලං දස්සනක්ඛමො රූපසම්පන්නො, න කිඤ්චි සිප්පං ජානාති, දාරභරණං කාතුං න සක්ඛිස්සති, න මයං ධීතරො දස්සාමා’’ති ආහංසු. රාජා තං පවත්තිං සුත්වා පුත්තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ආරොචෙසි. බොධිසත්තො ‘‘කිං සිප්පං දස්සෙතුං වට්ටති, තාතා’’ති ආහ. සහස්සථාමධනුං ආරොපෙතුං වට්ටති, තාතාති. තෙන හි ආහරාපෙථාති. රාජා ආහරාපෙත්වා අදාසි. ධනුං පුරිසසහස්සං ආරොපෙති, පුරිසසහස්සං ඔරොපෙති. මහාපුරිසො ධනුං ආහරාපෙත්වා පල්ලඞ්කෙ නිසින්නොව ජියං පාදඞ්ගුට්ඨකෙ වෙඨෙත්වා කඩ්ඪන්තො පාදඞ්ගුට්ඨකෙනෙව ධනුං ආරොපෙත්වා වාමෙන හත්ථෙන දණ්ඩෙ ගහෙත්වා දක්ඛිණෙන හත්ථෙන කඩ්ඪිත්වා ජියං පොථෙසි. සකලනගරං උප්පතනාකාරප්පත්තං අහොසි. ‘‘කිං සද්දො එසො’’ති ච වුත්තෙ ‘‘දෙවො ගජ්ජතී’’ති ආහංසු. අථඤ්ඤෙ ‘‘තුම්හෙ න ජානාථ, න දෙවො ගජ්ජති, අඞ්ගීරසස්ස කුමාරස්ස සහස්සථාමධනුං ආරොපෙත්වා ජියං පොථෙන්තස්ස ජියප්පහාරසද්දො එසො’’ති ආහංසු. සාකියා තාවතකෙනෙව ආරද්ධචිත්තා අහෙසුං.

මහාපුරිසො ‘‘අඤ්ඤං කිං කාතුං වට්ටතී’’ති ආහ. අට්ඨඞ්ගුලමත්තබහලං අයොපට්ටං කණ්ඩෙන විනිවිජ්ඣිතුං වට්ටතීති. තං විනිවිජ්ඣිත්වා ‘‘අඤ්ඤං කිං කාතුං වට්ටතී’’ති ආහ. චතුරඞ්ගුලබහලං අසනඵලකං විනිවිජ්ඣිතුං වට්ටතීති. තං විනිවිජ්ඣිත්වා ‘‘අඤ්ඤං කිං කාතුං වට්ටතී’’ති ආහ. විදත්ථිබහලං උදුම්බරඵලකං විනිවිජ්ඣිතුං වට්ටතීති. තං විනිවිජ්ඣිත්වා ‘‘අඤ්ඤං කිං කාතුං වට්ටතී’’ති. යන්තෙ බද්ධං ඵලකසතං විනිවිජ්ඣිතුං වට්ටතීති. තං විනිවිජ්ඣිත්වා ‘‘අඤ්ඤං කිං කාතුං වට්ටතී’’ති ආහ. සට්ඨිපටලං සුක්ඛමහිංසචම්මං විනිවිජ්ඣිතුං වට්ටතීති. තම්පි විනිවිජ්ඣිත්වා ‘‘අඤ්ඤං කිං කාතුං වට්ටතී’’ති ආහ. තතො වාලිකසකටාදීනි ආචික්ඛිංසු. මහාසත්තො වාලිකසකටම්පි පලාලසකටම්පි විනිවිජ්ඣිත්වා උදකෙ එකුසභප්පමාණං කණ්ඩං පෙසෙසි, ථලෙ අට්ඨඋසභප්පමාණං. අථ නං ‘‘ඉදානි වාතිඞ්ගණසඤ්ඤාය වාලං විජ්ඣිතුං වට්ටතී’’ති ආහංසු. තෙන හි බන්ධාපෙථාති. සද්දන්තරෙ බජ්ඣතු, තාතාති. පුරතො ගච්ඡන්තු, ගාවුතන්තරෙ බන්ධන්තූති. පුරතො ගච්ඡන්තු, අද්ධයොජනෙ බන්ධන්තූති . පුරතො ගච්ඡන්තු යොජනෙ බන්ධන්තූති. බන්ධාපෙථ, තාතාති යොජනමත්ථකෙ වාතිඞ්ගණසඤ්ඤාය වාලං බන්ධාපෙත්වා රත්තන්ධකාරෙ මෙඝපටලච්ඡන්නාසු දිසාසු කණ්ඩං ඛිපි, තං ගන්ත්වා යොජනමත්ථකෙ වාලං ඵාලෙත්වා පථවිං පාවිසි. න කෙවලඤ්ච එත්තකමෙව, තං දිවසං පන මහාසත්තො ලොකෙ වත්තමානසිප්පං සබ්බමෙව සන්දස්සෙසි. සක්යරාජානො අත්තනො අත්තනො ධීතරො අලඞ්කරිත්වා පෙසයිංසු, චත්තාලීසසහස්සනාටකිත්ථියො අහෙසුං. මහාපුරිසො තීසු පාසාදෙසු දෙවො මඤ්ඤෙ පරිචාරෙන්තො මහාසම්පත්තිං අනුභවති.

නිප්පුරිසෙහීති පුරිසවිරහිතෙහි. න කෙවලං චෙත්ථ තූරියානෙව නිප්පුරිසානි, සබ්බට්ඨානානිපි නිප්පුරිසානෙව. දොවාරිකාපි ඉත්ථියොව, න්හාපනාදිපරිකම්මකරාපි ඉත්ථියොව . රාජා කිර ‘‘තථාරූපං ඉස්සරියසුඛසම්පත්තිං අනුභවමානස්ස පුරිසං දිස්වා පරිසඞ්කා උප්පජ්ජති, සා මෙ පුත්තස්ස මා අහොසී’’ති සබ්බකිච්චෙසු ඉත්ථියොව ඨපෙසි. පරිචාරයමානොති මොදමානො. න හෙට්ඨාපාසාදං ඔරොහාමීති පාසාදතො හෙට්ඨා න ඔතරාමි. ඉති මං චත්තාරො මාසෙ අඤ්ඤො සිඛාබද්ධො පුරිසො නාම පස්සිතුං නාලත්ථ. යථාති යෙන නියාමෙන. දාසකම්මකරපොරිසස්සාති දාසානඤ්චෙව දෙවසිකභත්තවෙතනාභතානං කම්මකරානඤ්ච නිස්සාය ජීවමානපුරිසානඤ්ච. කණාජකන්ති සකුණ්ඩකභත්තං. බිලඞ්ගදුතියන්ති කඤ්ජිකදුතියං.

එවරූපාය ඉද්ධියාති එවංජාතිකාය පුඤ්ඤිද්ධියා සමන්නාගතස්ස. එවරූපෙන ච සුඛුමාලෙනාති එවංජාතිකෙන ච නිද්දුක්ඛභාවෙන. සොඛුමාලෙනාතිපි පාඨො. එවං තථාගතො එත්තකෙන ඨානෙන අත්තනො සිරිසම්පත්තිං කථෙසි. කථෙන්තො ච න උප්පිලාවිතභාවත්ථං කථෙසි, ‘‘එවරූපායපි පන සම්පත්තියා ඨිතො පමාදං අකත්වා අප්පමත්තොව අහොසි’’න්ති අප්පමාදලක්ඛණස්සෙව දීපනත්ථං කථෙසි. තෙනෙව අස්සුතවා ඛො පුථුජ්ජනොතිආදිමාහ. තත්ථ පරන්ති පරපුග්ගලං. ජිණ්ණන්ති ජරාජිණ්ණං. අට්ටීයතීති අට්ටො පීළිතො හොති. හරායතීති හිරිං කරොති ලජ්ජති. ජිගුච්ඡතීති අසුචිං විය දිස්වා ජිගුච්ඡං උප්පාදෙති. අත්තානංයෙව අතිසිත්වාති ජරාධම්මම්පි සමානං අත්තානං අතික්කමිත්වා අට්ටීයති හරායතීති අත්ථො. ජරාධම්මොති ජරාසභාවො. ජරං අනතීතොති ජරං අනතික්කන්තො, අන්තො ජරාය වත්තාමි. ඉති පටිසඤ්චික්ඛතොති එවං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස. යොබ්බනමදොති යොබ්බනං නිස්සාය උප්පජ්ජනකො මානමදො. සබ්බසොපහීයීති සබ්බාකාරෙන පහීනො. මග්ගෙන පහීනසදිසො කත්වා දස්සිතො. න පනෙස මග්ගෙන පහීනො, පටිසඞ්ඛානෙන පහීනොව කථිතොති වෙදිතබ්බො. බොධිසත්තස්ස හි දෙවතා ජරාපත්තං දස්සෙසුං. තතො පට්ඨාය යාව අරහත්තා අන්තරා මහාසත්තස්ස යොබ්බනමදො නාම න උප්පජ්ජති. සෙසපදද්වයෙපි එසෙව නයො. එත්ථ පන ආරොග්යමදොති අහං නිරොගොති ආරොග්යං නිස්සාය උප්පජ්ජනකො මානමදො. ජීවිතමදොති අහං චිරං ජීවීති තං නිස්සාය උප්පජ්ජනකො මානමදො. සික්ඛං පච්චක්ඛායාති සික්ඛං පටික්ඛිපිත්වා. හීනායාවත්තතීති හීනාය ලාමකාය ගිහිභාවාය ආවත්තති.

යථාධම්මාති බ්යාධිආදීහි යථාසභාවා. තථාසන්තාති යථා සන්තා එව අවිපරීතබ්යාධිආදිසභාවාව හුත්වාති අත්ථො. ජිගුච්ඡන්තීති පරපුග්ගලං ජිගුච්ඡන්ති. මම එවං විහාරිනොති මය්හං එවං ජිගුච්ඡාවිහාරෙන විහරන්තස්ස එවං ජිගුච්ඡනං නප්පතිරූපං භවෙය්ය නානුච්ඡවිකං. සොහං එවං විහරන්තොති සො අහං එවං පරං ජිගුච්ඡමානො විහරන්තො, එවං වා ඉමිනා පටිසඞ්ඛානවිහාරෙන විහරන්තො. ඤත්වා ධම්මං නිරූපධින්ති සබ්බූපධිවිරහිතං නිබ්බානධම්මං ඤත්වා. සබ්බෙ මදෙ අභිභොස්මීති සබ්බෙ තයොපි මදෙ අභිභවිං සමතික්කමිං. නෙක්ඛම්මෙ දට්ඨු ඛෙමතන්ති නිබ්බානෙ ඛෙමභාවං දිස්වා. නෙක්ඛම්මං දට්ඨු ඛෙමතොතිපි පාඨො, නිබ්බානං ඛෙමතො දිස්වාති අත්ථො. තස්සමෙ අහු උස්සාහොති තස්ස මය්හං තං නෙක්ඛම්මසඞ්ඛාතං නිබ්බානං අභිපස්සන්තස්ස උස්සාහො අහු, වායාමො අහොසීති අත්ථො. නාහංභබ්බො එතරහි, කාමානි පටිසෙවිතුන්ති අහං දානි දුවිධෙපි කාමෙ පටිසෙවිතුං අභබ්බො. අනිවත්ති භවිස්සාමීති පබ්බජ්ජතො ච සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණතො ච න නිවත්තිස්සාමි, අනිවත්තකො භවිස්සාමි. බ්රහ්මචරියපරායණොති මග්ගබ්රහ්මචරියපරායණො ජාතොස්මීති අත්ථො. ඉති ඉමාහි ගාථාහි මහාබොධිපල්ලඞ්කෙ අත්තනො ආගමනීයවීරියං කථෙසි.

10. ආධිපතෙය්යසුත්තවණ්ණනා

40. දසමෙ ආධිපතෙය්යානීති ජෙට්ඨකකාරණතො නිබ්බත්තානි. අත්තාධිපතෙය්යන්තිආදීසු අත්තානං ජෙට්ඨකං කත්වා නිබ්බත්තිතං ගුණජාතං අත්තාධිපතෙය්යං. ලොකං ජෙට්ඨකං කත්වා නිබ්බත්තිතං ලොකාධිපතෙය්යං. නවවිධං ලොකුත්තරධම්මං ජෙට්ඨකං කත්වා නිබ්බත්තිතං ධම්මාධිපතෙය්යං. න ඉති භවාභවහෙතූති ඉති භවො, ඉති භවොති එවං ආයතිං, න තස්ස තස්ස සම්පත්තිභවස්ස හෙතු. ඔතිණ්ණොති අනුපවිට්ඨො. යස්ස හි ජාති අන්තොපවිට්ඨා, සො ජාතියා ඔතිණ්ණො නාම. ජරාදීසුපි එසෙව නයො. කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්සාති සකලස්ස වට්ටදුක්ඛරාසිස්ස. අන්තකිරියාපඤ්ඤායෙථාති අන්තකරණං පරිච්ඡෙදපරිවටුමකරණං පඤ්ඤායෙය්ය. ඔහායාති පහාය. පාපිට්ඨතරෙති ලාමකතරෙ. ආරද්ධන්ති පග්ගහිතං පරිපුණ්ණං, ආරද්ධත්තාව අසල්ලීනං. උපට්ඨිතාති චතුසතිපට්ඨානවසෙන උපට්ඨිතා. උපට්ඨිතත්තාව අසම්මුට්ඨා. පස්සද්ධො කායොති නාමකායො ච කරජකායො ච පස්සද්ධො වූපසන්තදරථො. පස්සද්ධත්තාව අසාරද්ධො. සමාහිතං චිත්තන්ති ආරම්මණෙ චිත්තං සම්මා ආහිතං සුට්ඨු ඨපිතං. සම්මා ආහිතත්තාව එකග්ගං. අධිපතිං කරිත්වාති ජෙට්ඨකං කත්වා. සුද්ධංඅත්තානං පරිහරතීති සුද්ධං නිම්මලං කත්වා අත්තානං පරිහරති පටිජග්ගති, ගොපායතීති අත්ථො. අයඤ්ච යාව අරහත්තමග්ගා පරියායෙන සුද්ධමත්තානං පරිහරති නාම, ඵලප්පත්තොව පන නිප්පරියායෙන සුද්ධමත්තානං පරිහරති.

ස්වාක්ඛාතොතිආදීනි විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.147) විත්ථාරිතානි. ජානං පස්සං විහරන්තීති තං ධම්මං ජානන්තා පස්සන්තා විහරන්ති. ඉමානි ඛො, භික්ඛවෙ, තීණි ආධිපතෙය්යානීති එත්තාවතා තීණි ආධිපතෙය්යානි ලොකියලොකුත්තරමිස්සකානි කථිතානි.

පකුබ්බතොති කරොන්තස්ස. අත්තා තෙ පුරිස ජානාති, සච්චං වා යදි වා මුසාති යං ත්වං කරොසි, තං යදි වා යථාසභාවං යදි වා නො යථාසභාවන්ති තව අත්තාව ජානාති. ඉමිනා ච කාරණෙන වෙදිතබ්බං ‘‘පාපකම්මං කරොන්තස්ස ලොකෙ පටිච්ඡන්නට්ඨානං නාම නත්ථී’’ති. කල්යාණන්ති සුන්දරං. අතිමඤ්ඤසීති අතික්කමිත්වා මඤ්ඤසි. අත්තානං පරිගූහසීති යථා මෙ අත්තාපි න ජානාති, එවං නං පරිගූහාමීති වායමසි. අත්තාධිපතෙය්යකොති අත්තජෙට්ඨකො. ලොකාධිපොති ලොකජෙට්ඨකො. නිපකොති පඤ්ඤවා. ඣායීති ඣායන්තො. ධම්මාධිපොති ධම්මජෙට්ඨකො. සච්චපරක්කමොති ථිරපරක්කමො භූතපරක්කමො. පසය්හ මාරන්ති මාරං පසහිත්වා. අභිභුය්ය අන්තකන්ති ඉදං තස්සෙව වෙවචනං. යො ච ඵුසී ජාතික්ඛයං පධානවාති යො ඣායී පධානවා මාරං අභිභවිත්වා ජාතික්ඛයං අරහත්තං ඵුසි. සොතාදිසොති සො තථාවිධො තථාසණ්ඨිතො. ලොකවිදූති තයො ලොකෙ විදිතෙ පාකටෙ කත්වා ඨිතො. සුමෙධොති සුපඤ්ඤො. සබ්බෙසු ධම්මෙසු අතම්මයො මුනීති සබ්බෙ තෙභූමකධම්මෙ තණ්හාසඞ්ඛාතාය තම්මයතාය අභාවෙන අතම්මයො ඛීණාසවමුනි කදාචි කත්ථචි න හීයති න පරිහීයතීති වුත්තං හොතීති.

දෙවදූතවග්ගො චතුත්ථො.