📜

(6) 1. බ්රාහ්මණවග්ගො

1. පඨමද්වෙබ්රාහ්මණසුත්තවණ්ණනා

52. බ්රාහ්මණවග්ගස්ස පඨමෙ ජිණ්ණාති ජරාජිණ්ණා. වුද්ධාති වයොවුද්ධා. මහල්ලකාති ජාතිමහල්ලකා. අද්ධගතාති තයො අද්ධෙ අතික්කන්තා. වයොඅනුප්පත්තාති තතියං වයං අනුප්පත්තා. යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමිංසූති පුත්තදාරෙ අත්තනො වචනං අකරොන්තෙ දිස්වා ‘‘සමණස්ස ගොතමස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා නිය්යානිකමග්ගං ගවෙසිස්සාමා’’ති චින්තෙත්වා උපසඞ්කමිංසු. මයමස්සු, භො ගොතම, බ්රාහ්මණාති; භො ගොතම, මයං බ්රාහ්මණා න ඛත්තියා නාමච්චා න ගහපතිකාති බ්රාහ්මණභාවං ජානාපෙත්වා ජිණ්ණාතිආදිමාහංසු. අකතභීරුත්තාණාති අකතභයපරිත්තාණා. අවස්සයභූතං පතිට්ඨාකම්මං අම්හෙහි න කතන්ති දස්සෙන්ති. තග්ඝාති එකංසත්ථෙ නිපාතො, සම්පටිච්ඡනත්ථෙ වා. එකන්තෙන තුම්හෙ එවරූපා, අහම්පි ඛො එතං සම්පටිච්ඡාමීති ච දස්සෙති. උපනීයතීති උපසංහරීයති. අයං හි ජාතියා ජරං උපනීයති, ජරාය බ්යාධිං, බ්යාධිනා මරණං, මරණෙන පුන ජාතිං. තෙන වුත්තං – ‘‘උපනීයතී’’ති.

ඉදානි යස්මා තෙ බ්රාහ්මණා මහල්ලකත්තා පබ්බජිත්වාපි වත්තං පූරෙතුං න සක්ඛිස්සන්ති, තස්මා නෙ පඤ්චසු සීලෙසු පතිට්ඨාපෙන්තො භගවා යොධ කායෙන සංයමොතිආදිමාහ. තත්ථ කායෙන සංයමොති කායද්වාරෙන සංවරො. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. තං තස්ස පෙතස්සාති තං පුඤ්ඤං තස්ස පරලොකං ගතස්ස තායනට්ඨෙන තාණං, නිලීයනට්ඨෙන ලෙණං, පතිට්ඨානට්ඨෙන දීපො, අවස්සයනට්ඨෙන සරණං, උත්තමගතිවසෙන පරායණඤ්ච හොතීති දස්සෙති. ගාථා උත්තානත්ථායෙව. එවං තෙ බ්රාහ්මණා තථාගතෙන පඤ්චසු සීලෙසු සමාදපිතා යාවජීවං පඤ්ච සීලානි රක්ඛිත්වා සග්ගෙ නිබ්බත්තිංසු.

2. දුතියද්වෙබ්රාහ්මණසුත්තවණ්ණනා

53. දුතියෙ භාජනන්ති යංකිඤ්චි භණ්ඩකං. සෙසං පඨමෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

3. අඤ්ඤතරබ්රාහ්මණසුත්තවණ්ණනා

54. තතියෙ සම්මොදනීයන්ති සම්මොදජනනිං. සාරණීයන්ති සරිතබ්බයුත්තකං. වීතිසාරෙත්වාති පරියොසාපෙත්වා. කිත්තාවතාති කිත්තකෙන. සන්දිට්ඨිකො ධම්මො හොතීති සාමං පස්සිතබ්බො හොති. අකාලිකොති න කාලන්තරෙ ඵලදායකො. එහිපස්සිකොති ‘‘එහි පස්සා’’ති එවං දස්සෙතුං සක්කාති ආගමනීයපටිපදං පුච්ඡති. ඔපනෙය්යිකොති අත්තනො චිත්තං උපනෙතබ්බො. පච්චත්තං වෙදිතබ්බොති සාමංයෙව ජානිතබ්බො. විඤ්ඤූහීති පණ්ඩිතෙහි. පරියාදින්නචිත්තොති ආදින්නගහිතපරාමට්ඨචිත්තො හුත්වා. චෙතෙතීති චින්තෙති. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. ඉමස්මිං පන සුත්තෙ බ්රාහ්මණෙන ලොකුත්තරමග්ගො පුච්ඡිතො, සත්ථාරාපි සොයෙව කථිතො. සො හි සාමං පස්සිතබ්බත්තා සන්දිට්ඨිකො නාමාති.

4. පරිබ්බාජකසුත්තවණ්ණනා

55. චතුත්ථෙ බ්රාහ්මණපරිබ්බාජකොති බ්රාහ්මණජාතිකො පරිබ්බාජකො, න ඛත්තියාදිජාතිකො. අත්තත්ථම්පීති දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකං ලොකියලොකුත්තරමිස්සකං අත්තනො අත්ථං.

5. නිබ්බුතසුත්තවණ්ණනා

56. පඤ්චමෙ අකාලිකන්ති න කාලන්තරෙ පත්තබ්බං. ඔපනෙය්යිකන්ති පටිපත්තියා උපගන්තබ්බං.

6. පලොකසුත්තවණ්ණනා

57. ඡට්ඨෙ ආචරියපාචරියානන්ති ආචරියානඤ්චෙව ආචරියාචරියානඤ්ච. අවීචි මඤ්ඤෙ ඵුටො අහොසීති යථා අවීචි මහානිරයො නිරන්තරඵුටො නෙරයිකසත්තෙහි පරිපුණ්ණො, මනුස්සෙහි එවං පරිපුණ්ණො හොති. කුක්කුටසංපාතිකාති එකගාමස්ස ඡදනපිට්ඨිතො උප්පතිත්වා ඉතරගාමස්ස ඡදනපිට්ඨෙ පතනසඞ්ඛාතො කුක්කුටසංපාතො එතාසු අත්ථීති කුක්කුටසංපාතිකා. කුක්කුටසංපාදිකාතිපි පාඨො, ගාමන්තරතො ගාමන්තරං කුක්කුටානං පදසා ගමනසඞ්ඛාතො කුක්කුටසංපාදො එතාසු අත්ථීති අත්ථො. උභයම්පෙතං ඝනනිවාසතංයෙව දීපෙති. අධම්මරාගරත්තාති රාගො නාම එකන්තෙනෙව අධම්මො, අත්තනො පරික්ඛාරෙසු පන උප්පජ්ජමානො න අධම්මරාගොති අධිප්පෙතො, පරපරික්ඛාරෙසු උප්පජ්ජමානොව අධම්මරාගොති. විසමලොභාභිභූතාති ලොභස්ස සමකාලො නාම නත්ථි, එකන්තං විසමොව එස. අත්තනා පරිග්ගහිතවත්ථුම්හි පන උප්පජ්ජමානො සමලොභො නාම, පරපරිග්ගහිතවත්ථුම්හි උප්පජ්ජමානොව විසමොති අධිප්පෙතො. මිච්ඡාධම්මපරෙතාති අවත්ථුපටිසෙවනසඞ්ඛාතෙන මිච්ඡාධම්මෙන සමන්නාගතා. දෙවො න සම්මා ධාරං අනුප්පවෙච්ඡතීති වස්සිතබ්බයුත්තෙ කාලෙ වස්සං න වස්සති. දුබ්භික්ඛන්ති දුල්ලභභික්ඛං. දුස්සස්සන්ති විවිධසස්සානං අසම්පජ්ජනෙන දුස්සස්සං. සෙතට්ඨිකන්ති සස්සෙ සම්පජ්ජමානෙ පාණකා පතන්ති, තෙහි දට්ඨත්තා නික්ඛන්තනික්ඛන්තානි සාලිසීසානි සෙතවණ්ණානි හොන්ති නිස්සාරානි. තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘සෙතට්ඨික’’න්ති. සලාකාවුත්තන්ති වපිතං වපිතං සස්සං සලාකාමත්තමෙව සම්පජ්ජති, ඵලං න දෙතීති අත්ථො. යක්ඛාති යක්ඛාධිපතිනො. වාළෙ අමනුස්සෙ ඔස්සජ්ජන්තීති චණ්ඩයක්ඛෙ මනුස්සපථෙ විස්සජ්ජෙන්ති, තෙ ලද්ධොකාසා මහාජනං ජීවිතක්ඛයං පාපෙන්ති.

7. වච්ඡගොත්තසුත්තවණ්ණනා

58. සත්තමෙ මහප්ඵලන්ති මහාවිපාකං. ධම්මස්ස චානුධම්මං බ්යාකරොන්තීති එත්ථ ධම්මො නාම කථිතකථා, අනුධම්මො නාම කථිතස්ස පටිකථනං. සහධම්මිකොති සකාරණො සහෙතුකො. වාදානුපාතොති වාදස්ස අනුපාතො, අනුපතනං පවත්තීති අත්ථො. ගාරය්හංඨානන්ති ගරහිතබ්බයුත්තං කාරණං. ඉදං වුත්තං හොති – භොතා ගොතමෙන වුත්තා සකාරණා වාදප්පවත්ති කිඤ්චිපි ගාරය්හං කාරණං න ආගච්ඡතීති. අථ වා තෙහි පරෙහි වුත්තා සකාරණා වාදප්පවත්ති කිඤ්චි ගාරය්හං කාරණං න ආගච්ඡතීති පුච්ඡති.

අන්තරායකරොහොතීති අන්තරායං විනාසං කිච්ඡලාභකං විලොමකං කරොති. පාරිපන්ථිකොති පන්ථදූහනචොරො. ඛතො ච හොතීති ගුණඛනනෙන ඛතො හොති. උපහතොති ගුණුපඝාතෙනෙව උපහතො.

චන්දනිකායාති අසුචිකලලකූපෙ. ඔලිගල්ලෙති නිද්ධමනකලලෙ. සො චාති සො සීලවාති වුත්තඛීණාසවො. සීලක්ඛන්ධෙනාති සීලරාසිනා. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. එත්ථ ච විමුත්තිඤාණදස්සනං වුච්චති පච්චවෙක්ඛණඤාණං, තං අසෙක්ඛස්ස පවත්තත්තා අසෙක්ඛන්ති වුත්තං. ඉතරානි සික්ඛාපරියොසානප්පත්තතාය සයම්පි අසෙක්ඛානෙව. තානි ච පන ලොකුත්තරානි, පච්චවෙක්ඛණඤාණං ලොකියං.

රොහිණීසූති රත්තවණ්ණාසු. සරූපාසූති අත්තනො වච්ඡකෙහි සමානරූපාසු. පාරෙවතාසූති කපොතවණ්ණාසු. දන්තොති නිබ්බිසෙවනො. පුඞ්ගවොති උසභො. ධොරය්හොති ධුරවාහො. කල්යාණජවනික්කමොති කල්යාණෙන උජුනා ජවෙන ගන්තා. නාස්ස වණ්ණං පරික්ඛරෙති අස්ස ගොණස්ස සරීරවණ්ණං න උපපරික්ඛන්ති, ධුරවහනකම්මමෙව පන උපපරික්ඛන්ති. යස්මිං කස්මිඤ්චි ජාතියෙති යත්ථ කත්ථචි කුලජාතෙ. යාසු කාසුචි එතාසූති එතාසු ඛත්තියාදිප්පභෙදාසු යාසු කාසුචි ජාතීසු.

බ්රහ්මචරියස්ස කෙවලීති බ්රහ්මචරියස්ස කෙවලෙන සමන්නාගතො, පරිපුණ්ණභාවෙන යුත්තොති අත්ථො. ඛීණාසවො හි සකලබ්රහ්මචාරී නාම හොති. තෙනෙතං වුත්තං. පන්නභාරොති ඔරොපිතභාරො, ඛන්ධභාරං කිලෙසභාරං කාමගුණභාරඤ්ච ඔරොපෙත්වා ඨිතොති අත්ථො. කතකිච්චොති චතූහි මග්ගෙහි කිච්චං කත්වා ඨිතො. පාරගූ සබ්බධම්මානන්ති සබ්බධම්මා වුච්චන්ති පඤ්චක්ඛන්ධා ද්වාදසායතනානි අට්ඨාරස ධාතුයො, තෙසං සබ්බධම්මානං අභිඤ්ඤාපාරං, පරිඤ්ඤාපාරං, පහානපාරං, භාවනාපාරං, සච්ඡිකිරියාපාරං, සමාපත්තිපාරඤ්චාති ඡබ්බිධං පාරං ගතත්තා පාරගූ. අනුපාදායාති අග්ගහෙත්වා. නිබ්බුතොති කිලෙසසන්තාපරහිතො. විරජෙති රාගදොසමොහරජරහිතෙ.

අවිජානන්තාති ඛෙත්තං අජානන්තා. දුම්මෙධාති නිප්පඤ්ඤා. අස්සුතාවිනොති ඛෙත්තවිනිච්ඡයසවනෙන රහිතා. බහිද්ධාති ඉමම්හා සාසනා බහිද්ධා. න හි සන්තෙ උපාසරෙති බුද්ධපච්චෙකබුද්ධඛීණාසවෙ උත්තමපුරිසෙ න උපසඞ්කමන්ති. ධීරසම්මතෙති පණ්ඩිතෙහි සම්මතෙ සම්භාවිතෙ. මූලජාතා පතිට්ඨිතාති ඉමිනා සොතාපන්නස්ස සද්ධං දස්සෙති. කුලෙ වා ඉධ ජායරෙති ඉධ වා මනුස්සලොකෙ ඛත්තියබ්රාහ්මණවෙස්සකුලෙ ජායන්ති. අයමෙව හි තිවිධා කුලසම්පත්ති නාම. අනුපුබ්බෙන නිබ්බානං, අධිගච්ඡන්තීති සීලසමාධිපඤ්ඤාති ඉමෙ ගුණෙ පූරෙත්වා අනුක්කමෙන නිබ්බානං අධිගච්ඡන්තීති.

8. තිකණ්ණසුත්තවණ්ණනා

59. අට්ඨමෙ තිකණ්ණොති තස්ස නාමං. උපසඞ්කමීති ‘‘සමණො කිර ගොතමො පණ්ඩිතො, ගච්ඡිස්සාමි තස්ස සන්තික’’න්ති චින්තෙත්වා භුත්තපාතරාසො මහාජනපරිවුතො උපසඞ්කමි. භගවතො සම්මුඛාති දසබලස්ස පුරතො නිසීදිත්වා. වණ්ණං භාසතීති කස්මා භාසති? සො කිර ඉතො පුබ්බෙ තථාගතස්ස සන්තිකං අගතපුබ්බො. අථස්ස එතදහොසි – ‘‘බුද්ධා නාම දුරාසදා, මයි පඨමතරං අකථෙන්තෙ කථෙය්ය වා න වා. සචෙ න කථෙස්සති, අථ මං සමාගමට්ඨානෙ කථෙන්තං එවං වක්ඛන්ති ‘ත්වං ඉධ කස්මා කථෙසි, යෙන තෙ සමණස්ස ගොතමස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා වචනමත්තම්පි න ලද්ධ’න්ති. තස්මා ‘එවං මෙ අයං ගරහා මුච්චිස්සතී’’’ති මඤ්ඤමානො භාසති. කිඤ්චාපි බ්රාහ්මණානං වණ්ණං භාසති, තථාගතස්ස පන ඤාණං ඝට්ටෙස්සාමීති අධිප්පායෙනෙව භාසති. එවම්පි තෙවිජ්ජා බ්රාහ්මණාති තෙවිජ්ජකබ්රාහ්මණා එවංපණ්ඩිතා එවංධීරා එවංබ්යත්තා එවංබහුස්සුතා එවංවාදිනො, එවංසම්මතාති අත්ථො. ඉතිපීති ඉමිනා තෙසං පණ්ඩිතාදිආකාරපරිච්ඡෙදං දස්සෙති. එත්තකෙන කාරණෙන පණ්ඩිතා…පෙ… එත්තකෙන කාරණෙන සම්මතාති අයඤ්හි එත්ථ අත්ථො.

යථා කථං පන බ්රාහ්මණාති එත්ථ යථාති කාරණවචනං, කථං පනාති පුච්ඡාවචනං. ඉදං වුත්තං හොති – කථං පන, බ්රාහ්මණ, බ්රාහ්මණා තෙවිජ්ජං පඤ්ඤාපෙන්ති. යථා එවං සක්කා හොති ජානිතුං, තං කාරණං වදෙහීති. තං සුත්වා බ්රාහ්මණො ‘‘ජානනට්ඨානෙයෙව මං සම්මාසම්බුද්ධො පුච්ඡි, නො අජානනට්ඨානෙ’’ති අත්තමනො හුත්වා ඉධ, භො ගොතමාතිආදිමාහ. තත්ථ උභතොති ද්වීහිපි පක්ඛෙහි. මාතිතො ච පිතිතො චාති යස්ස මාතා බ්රාහ්මණී, මාතු මාතා බ්රාහ්මණී, තස්සාපි මාතා බ්රාහ්මණී. පිතා බ්රාහ්මණො, පිතු පිතා බ්රාහ්මණො, තස්සාපි පිතා බ්රාහ්මණො, සො උභතො සුජාතො මාතිතො ච පිතිතො ච. සංසුද්ධගහණිකොති යස්ස සංසුද්ධා මාතු ගහණී, කුච්ඡීති අත්ථො. ‘‘සමවෙපාකිනියා ගහණියා’’ති පන එත්ථ කම්මජතෙජොධාතු ගහණීති වුච්චති.

යාව සත්තමා පිතාමහයුගාති එත්ථ පිතු පිතා පිතාමහො, පිතාමහස්ස යුගං පිතාමහයුගං. යුගන්ති ආයුප්පමාණං වුච්චති. අභිලාපමත්තමෙව චෙතං, අත්ථතො පන පිතාමහොයෙව පිතාමහයුගං. තතො උද්ධං සබ්බෙපි පුබ්බපුරිසා පිතාමහග්ගහණෙනෙව ගහිතා. එවං යාව සත්තමො පුරිසො, තාව සංසුද්ධගහණිකො, අථ වා අක්ඛිත්තො අනුපක්කුට්ඨො ජාතිවාදෙනාති දස්සෙති. අක්ඛිත්තොති ‘‘අපනෙථ එතං, කිං ඉමිනා’’ති එවං අක්ඛිත්තො අනවක්ඛිත්තො. අනුපක්කුට්ඨොති න උපක්කුට්ඨො, න අක්කොසං වා නින්දං වා පත්තපුබ්බො. කෙන කාරණෙනාති? ජාතිවාදෙන. ‘‘ඉතිපි හීනජාතිකො එසො’’ති එවරූපෙන වචනෙනාති අත්ථො.

අජ්ඣායකොති ඉදං ‘‘න දානිමෙ ඣායන්ති, න දානිමෙ ඣායන්තීති ඛො, වාසෙට්ඨ, අජ්ඣායකා අජ්ඣායකාතෙව තතියං අක්ඛරං උපනිබ්බත්ත’’න්ති (දී. නි. 3.132) එවං පඨමකප්පිකකාලෙ ඣානවිරහිතානං බ්රාහ්මණානං ගරහවචනං උප්පන්නං. ඉදානි පන තං අජ්ඣායතීති අජ්ඣායකො, මන්තෙ පරිවත්තෙතීති ඉමිනා අත්ථෙන පසංසාවචනං කත්වා වොහරන්ති. මන්තෙ ධාරෙතීති මන්තධරො.

තිණ්ණං වෙදානන්ති ඉරුබ්බෙදයජුබ්බෙදසාමබ්බෙදානං. ඔට්ඨපහතකරණවසෙන පාරං ගතොති පාරගූ. සහ නිඝණ්ඩුනා ච කෙටුභෙන ච සනිඝණ්ඩුකෙටුභානං. නිඝණ්ඩූති නාමනිඝණ්ඩුරුක්ඛාදීනං වෙවචනපකාසකසත්ථං. කෙටුභන්ති කිරියාකප්පවිකප්පො කවීනං උපකාරාය සත්ථං. සහ අක්ඛරප්පභෙදෙන සාක්ඛරප්පභෙදානං. අක්ඛරප්පභෙදොති සික්ඛා ච නිරුත්ති ච. ඉතිහාසපඤ්චමානන්ති ආථබ්බණවෙදං චතුත්ථං කත්වා ඉතිහ ආස, ඉතිහ ආසාති ඊදිසවචනපටිසංයුත්තො පුරාණකථාසඞ්ඛාතො ඛත්තවිජ්ජාසඞ්ඛාතො වා ඉතිහාසො පඤ්චමො එතෙසන්ති ඉතිහාසපඤ්චමා. තෙසං ඉතිහාසපඤ්චමානං වෙදානං.

පදං තදවසෙසඤ්ච බ්යාකරණං අධීයති වෙදෙති චාති පදකො වෙය්යාකරණො. ලොකායතං වුච්චති විතණ්ඩවාදසත්ථං. මහාපුරිසලක්ඛණන්ති මහාපුරිසානං බුද්ධාදීනං ලක්ඛණදීපකං ද්වාදසසහස්සගන්ථපමාණං සත්ථං, යත්ථ සොළසසහස්සගාථාපදපරිමාණා බුද්ධමන්තා නාම අහෙසුං, යෙසං වසෙන ‘‘ඉමිනා ලක්ඛණෙන සමන්නාගතා බුද්ධා නාම හොන්ති , ඉමිනා පච්චෙකබුද්ධා, ද්වෙ අග්ගසාවකා, අසීති මහාසාවකා, බුද්ධමාතා, බුද්ධපිතා, අග්ගුපට්ඨාකා, අග්ගුපට්ඨායිකා, රාජා චක්කවත්තී’’ති අයං විසෙසො ඤායති. අනවයොති ඉමෙසු ලොකායතමහාපුරිසලක්ඛණෙසු අනූනො පරිපූරකාරී, අවයො න හොතීති වුත්තං හොති. අවයො නාම යො තානි අත්ථතො ච ගන්ථතො ච සන්ධාරෙතුං න සක්කොති. අථ වා අනවයොති අනු අවයො, සන්ධිවසෙන උකාරලොපො. අනු අවයො පරිපුණ්ණසිප්පොති අත්ථො.

තෙනහීති ඉදං භගවා නං ආයාචන්තං දිස්වා ‘‘ඉදානිස්ස පඤ්හං කථෙතුං කාලො’’ති ඤත්වා ආහ. තස්සත්ථො – යස්මා මං ආයාචසි, තස්මා සුණාහීති. විවිච්චෙව කාමෙහීතිආදි විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.70) විත්ථාරිතමෙව. ඉධ පනෙතං තිස්සන්නං විජ්ජානං පුබ්බභාගපටිපත්තිදස්සනත්ථං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. තත්ථ ද්වින්නං විජ්ජානං අනුපදවණ්ණනා චෙව භාවනානයො ච විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 2.402 ආදයො) විත්ථාරිතොව.

පඨමා විජ්ජාති පඨමං උප්පන්නාති පඨමා, විදිතකරණට්ඨෙන විජ්ජා. කිං විදිතං කරොති? පුබ්බෙනිවාසං. අවිජ්ජාති තස්සෙව පුබ්බෙනිවාසස්ස අවිදිතකරණට්ඨෙන තප්පටිච්ඡාදකො මොහො වුච්චති. තමොති ස්වෙව මොහො පටිච්ඡාදකට්ඨෙන තමොති වුච්චති. ආලොකොති සායෙව විජ්ජා ඔභාසකරණට්ඨෙන ආලොකොති වුච්චති. එත්ථ ච විජ්ජා අධිගතාති අයං අත්ථො . සෙසං පසංසාවචනං. යොජනා පනෙත්ථ අයමස්ස විජ්ජා අධිගතා, අථස්ස අධිගතවිජ්ජස්ස අවිජ්ජා විහතා විනට්ඨාති අත්ථො. කස්මා? යස්මා විජ්ජා උප්පන්නා. ඉතරස්මිම්පි පදද්වයෙ එසෙව නයො. යථා තන්ති එත්ථ යථාති ඔපම්මං, තන්ති නිපාතමත්තං. සතියා අවිප්පවාසෙන අප්පමත්තස්ස. වීරියාතාපෙන ආතාපිනො. කායෙ ච ජීවිතෙ ච අනපෙක්ඛතාය පහිතත්තස්ස. පෙසිතත්තස්සාති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – යථා අප්පමත්තස්ස ආතාපිනො පහිතත්තස්ස විහරතො අවිජ්ජා විහඤ්ඤෙය්ය, විජ්ජා උප්පජ්ජෙය්ය. තමො විහඤ්ඤෙය්ය, ආලොකො උප්පජ්ජෙය්ය, එවමෙව තස්ස අවිජ්ජා විහතා , විජ්ජා උප්පන්නා. තමො විහතො, ආලොකො උප්පන්නො. එතස්ස තෙන පධානානුයොගස්ස අනුරූපමෙව ඵලං ලද්ධන්ති.

චුතූපපාතකථායං විජ්ජාති දිබ්බචක්ඛුඤාණවිජ්ජා. අවිජ්ජාති සත්තානං චුතිපටිසන්ධිප්පටිච්ඡාදිකා අවිජ්ජා. සෙසං වුත්තනයමෙව.

තතියවිජ්ජාය සො එවං සමාහිතෙ චිත්තෙති විපස්සනාපාදකං චතුත්ථජ්ඣානචිත්තං වෙදිතබ්බං. ආසවානං ඛයඤාණායාති අරහත්තමග්ගඤාණත්ථාය. අරහත්තමග්ගො හි ආසවවිනාසනතො ආසවානං ඛයොති වුච්චති, තත්ර චෙතං ඤාණං තත්ථ පරියාපන්නත්තාති. චිත්තං අභිනින්නාමෙතීති විපස්සනාචිත්තං අභිනීහරති. සො ඉදං දුක්ඛන්ති එවමාදීසු එත්තකං දුක්ඛං, න ඉතො භිය්යොති සබ්බම්පි දුක්ඛසච්චං සරසලක්ඛණප්පටිවෙධෙන යථාභූතං පජානාති පටිවිජ්ඣති, තස්ස ච දුක්ඛස්ස නිබ්බත්තිකං තණ්හං ‘‘අයං දුක්ඛසමුදයො’’ති, තදුභයම්පි යං ඨානං පත්වා නිරුජ්ඣති , තං තෙසං අපවත්තිං නිබ්බානං ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධො’’ති. තස්ස ච සම්පාපකං අරියමග්ගං ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා’’ති සරසලක්ඛණප්පටිවෙධෙන යථාභූතං පජානාති පටිවිජ්ඣතීති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො.

එවං සරූපතො සච්චානි දස්සෙත්වා ඉදානි කිලෙසවසෙන පරියායතො දස්සෙන්තො ඉමෙ ආසවාතිආදිමාහ. තස්ස එවං ජානතො එවං පස්සතොති තස්ස භික්ඛුනො එවං ජානන්තස්ස එවං පස්සන්තස්ස. සහ විපස්සනාය කොටිප්පත්තං මග්ගං කථෙසි. කාමාසවාති කාමාසවතො. විමුච්චතීති ඉමිනා මග්ගක්ඛණං දස්සෙති. මග්ගක්ඛණෙ හි චිත්තං විමුච්චති, ඵලක්ඛණෙ විමුත්තං හොති. විමුත්තස්මිං විමුත්තමිති ඤාණන්ති ඉමිනා පච්චවෙක්ඛණඤාණං දස්සෙති. ඛීණා ජාතීතිආදීහි තස්ස භූමිං. තෙන හි ඤාණෙන සො පච්චවෙක්ඛන්තො ඛීණා ජාතීතිආදීනි පජානාති. කතමා පනස්ස ජාති ඛීණා, කථඤ්ච නං පජානාතීති? න තාවස්ස අතීතා ජාති ඛීණා පුබ්බෙව ඛීණත්තා, න අනාගතා, අනාගතෙ වායාමාභාවතො, න පච්චුප්පන්නා, විජ්ජමානත්තා. යා පන මග්ගස්ස අභාවිතත්තා උප්පජ්ජෙය්ය එකචතුපඤ්චවොකාරභවෙසු එකචතුපඤ්චක්ඛන්ධප්පභෙදා ජාති, සා මග්ගස්ස භාවිතත්තා අනුප්පාදධම්මතං ආපජ්ජනෙන ඛීණා. තං සො මග්ගභාවනාය පහීනකිලෙසෙ පච්චවෙක්ඛිත්වා කිලෙසාභාවෙ විජ්ජමානම්පි කම්මං ආයතිඅප්පටිසන්ධිකං හොතීති ජානන්තො පජානාති.

වුසිතන්ති වුත්ථං පරිවුත්ථං, කතං චරිතං නිට්ඨිතන්ති අත්ථො. බ්රහ්මචරියන්ති මග්ගබ්රහ්මචරියං. පුථුජ්ජනකල්යාණකෙන හි සද්ධිං සත්ත සෙක්ඛා බ්රහ්මචරියවාසං වසන්ති නාම, ඛීණාසවො වුත්ථවාසො. තස්මා සො අත්තනො බ්රහ්මචරියවාසං පච්චවෙක්ඛන්තො ‘‘වුසිතං බ්රහ්මචරිය’’න්ති පජානාති. කතං කරණීයන්ති චතූසු සච්චෙසු චතූහි මග්ගෙහි පරිඤ්ඤාපහානසච්ඡිකිරියාභාවනාභිසමයවසෙන සොළසවිධම්පි කිච්චං නිට්ඨාපිතන්ති අත්ථො. පුථුජ්ජනකල්යාණකාදයො හි තං කිච්චං කරොන්ති, ඛීණාසවො කතකරණීයො. තස්මා සො අත්තනො කරණීයං පච්චවෙක්ඛන්තො ‘‘කතං කරණීය’’න්ති පජානාති. නාපරං ඉත්ථත්තායාති පුන ඉත්ථභාවාය, එවං සොළසවිධකිච්චභාවාය කිලෙසක්ඛයාය වා මග්ගභාවනාකිච්චං මෙ නත්ථීති පජානාති. අථ වා ඉත්ථත්තායාති ඉත්ථභාවතො, ඉමස්මා එවං පකාරා ඉදානි වත්තමානක්ඛන්ධසන්තානා අපරං ඛන්ධසන්තානං මය්හං නත්ථි, ඉමෙ පන පඤ්චක්ඛන්ධා පරිඤ්ඤාතා තිට්ඨන්ති ඡින්නමූලකා රුක්ඛා විය. තෙ චරිමකවිඤ්ඤාණනිරොධෙන අනුපාදානො විය ජාතවෙදො නිබ්බායිස්සන්තීති පජානාති. ඉධ විජ්ජාති අරහත්තමග්ගඤාණවිජ්ජා. අවිජ්ජාති චතුසච්චප්පටිච්ඡාදිකා අවිජ්ජා. සෙසං වුත්තනයමෙව.

අනුච්චාවචසීලස්සාති යස්ස සීලං කාලෙන හායති, කාලෙන වඩ්ඪති, සො උච්චාවචසීලො නාම හොති. ඛීණාසවස්ස පන සීලං එකන්තවඩ්ඪිතමෙව. තස්මා සො අනුච්චාවචසීලො නාම හොති. වසීභූතන්ති වසිප්පත්තං. සුසමාහිතන්ති සුට්ඨු සමාහිතං, ආරම්මණම්හි සුට්ඨපිතං. ධීරන්ති ධිතිසම්පන්නං. මච්චුහායිනන්ති මච්චුං ජහිත්වා ඨිතං. සබ්බප්පහායිනන්ති සබ්බෙ පාපධම්මෙ පජහිත්වා ඨිතං. බුද්ධන්ති චතුසච්චබුද්ධං. අන්තිමදෙහිනන්ති සබ්බපච්ඡිමසරීරධාරිනං. තං නමස්සන්ති ගොතමන්ති තං ගොතමගොත්තං බුද්ධසාවකා නමස්සන්ති. අථ වා ගොතමබුද්ධස්ස සාවකොපි ගොතමො, තං ගොතමං දෙවමනුස්සා නමස්සන්තීති අත්ථො.

පුබ්බෙනිවාසන්ති පුබ්බෙනිවුත්ථක්ඛන්ධපරම්පරං. යොවෙතීති යො අවෙති අවගච්ඡති. යොවෙදීතිපි පාඨො. යො අවෙදි, විදිතං පාකටං කත්වා ඨිතොති අත්ථො. සග්ගාපායඤ්ච පස්සතීති ඡ කාමාවචරෙ නව බ්රහ්මලොකෙ චත්තාරො ච අපායෙ පස්සති. ජාතික්ඛයං පත්තොති අරහත්තං පත්තො. අභිඤ්ඤාවොසිතොති ජානිත්වා කිච්චවොසානෙන වොසිතො. මුනීති මොනෙය්යෙන සමන්නාගතො ඛීණාසවමුනි. එතාහීති හෙට්ඨා නිද්දිට්ඨාහි පුබ්බෙනිවාසඤාණාදීහි. නාඤ්ඤං ලපිතලාපනන්ති යො පනඤ්ඤො තෙවිජ්ජොති අඤ්ඤෙහි ලපිතවචනමත්තමෙව ලපති, තමහං තෙවිජ්ජොති න වදාමි, අත්තපච්චක්ඛතො ඤත්වා පරස්සපි තිස්සො විජ්ජා කථෙන්තමෙවාහං තෙවිජ්ජොති වදාමීති අත්ථො. කලන්ති කොට්ඨාසං. නාග්ඝතීති න පාපුණාති. ඉදානි බ්රාහ්මණො භගවතො කථාය පසන්නො පසන්නාකාරං කරොන්තො අභික්කන්තන්තිආදිමාහ.

9. ජාණුස්සොණිසුත්තවණ්ණනා

60. නවමෙ යස්සස්සූති යස්ස භවෙය්යුං. යඤ්ඤොතිආදීසු යජිතබ්බොති යඤ්ඤො, දෙය්යධම්මස්සෙතං නාමං. සද්ධන්ති මතකභත්තං. ථාලිපාකොති වරපුරිසානං දාතබ්බයුත්තං භත්තං. දෙය්යධම්මන්ති වුත්තාවසෙසං යංකිඤ්චි දෙය්යධම්මං නාම. තෙවිජ්ජෙසු බ්රාහ්මණෙසු දානං දදෙය්යාති සබ්බමෙතං දානං තෙවිජ්ජෙසු දදෙය්ය, තෙවිජ්ජා බ්රාහ්මණාව පටිග්ගහෙතුං යුත්තාති දස්සෙති. සෙසමෙත්ථ හෙට්ඨා වුත්තනයමෙවාති.

10. සඞ්ගාරවසුත්තවණ්ණනා

61. දසමෙ සඞ්ගාරවොති එවංනාමකො රාජගහනගරෙ ජිණ්ණපටිසඞ්ඛරණකාරකො ආයුත්තකබ්රාහ්මණො. උපසඞ්කමීති භුත්තපාතරාසො හුත්වා මහාජනපරිවුතො උපසඞ්කමි. මයමස්සූති එත්ථ අස්සූති නිපාතමත්තං, මයං, භො ගොතම, බ්රාහ්මණා නාමාති ඉදමෙව අත්ථපදං. යඤ්ඤං යජාමාති බාහිරසමයෙ සබ්බචතුක්කෙන සබ්බට්ඨකෙන සබ්බසොළසකෙන සබ්බද්වත්තිංසාය සබ්බචතුසට්ඨියා සබ්බසතෙන සබ්බපඤ්චසතෙනාති ච එවං පාණඝාතපටිසංයුත්තො යඤ්ඤො නාම හොති. තං සන්ධායෙවමාහ. අනෙකසාරීරිකන්ති අනෙකසරීරසම්භවං. යදිදන්ති යා එසා. යඤ්ඤාධිකරණන්ති යජනකාරණා චෙව යාජනකාරණා චාති අත්ථො. එකස්මිඤ්හි බහූනං දදන්තෙපි දාපෙන්තෙපි බහූසුපි බහූනං දෙන්තෙසුපි දාපෙන්තෙසුපි පුඤ්ඤපටිපදා අනෙකසාරීරිකා නාම හොති. තං සන්ධායෙතං වුත්තං. තුය්හඤ්ච තුය්හඤ්ච යජාමීති වදන්තස්සාපි ත්වඤ්ච ත්වඤ්ච යජාහීති ආණාපෙන්තස්සාපි ච අනෙකසාරීරිකාව හොති. තම්පි සන්ධායෙතං වුත්තං. යස්ස වා තස්ස වාති යස්මා වා තස්මා වා. එකමත්තානං දමෙතීති අත්තනො ඉන්ද්රියදමනවසෙන එකං අත්තානමෙව දමෙති. එකමත්තානං සමෙතීති අත්තනො රාගාදිසමනවසෙන එකං අත්තානමෙව සමෙති. පරිනිබ්බාපෙතීති රාගාදිපරිනිබ්බානෙනෙව පරිනිබ්බාපෙති. එවමස්සායන්ති එවං සන්තෙපි අයං.

එවමිදං බ්රාහ්මණස්ස කථං සුත්වා සත්ථා චින්තෙසි – ‘‘අයං බ්රාහ්මණො පසුඝාතකසංයුත්තං මහායඤ්ඤං අනෙකසාරීරිකං පුඤ්ඤපටිපදං වදෙති, පබ්බජ්ජාමූලකං පන පුඤ්ඤුප්පත්තිපටිපදං එකසාරීරිකන්ති වදෙති. නෙවායං එකසාරීරිකං ජානාති, න අනෙකසාරීරිකං, හන්දස්ස එකසාරීරිකඤ්ච අනෙකසාරීරිකඤ්ච පටිපදං දෙසෙස්සාමී’’ති උපරි දෙසනං වඩ්ඪෙන්තො තෙන හි බ්රාහ්මණාතිආදිමාහ. තත්ථ යථා තෙ ඛමෙය්යාති යථා තුය්හං රුච්චෙය්ය. ඉධ තථාගතො ලොකෙ උප්පජ්ජතීතිආදි විසුද්ධිමග්ගෙ විත්ථාරිතමෙව. එථායං මග්ගොති එථ තුම්හෙ, අහමනුසාසාමි, අයං මග්ගො. අයං පටිපදාති තස්සෙව වෙවචනං. යථා පටිපන්නොති යෙන මග්ගෙන පටිපන්නො. අනුත්තරං බ්රහ්මචරියොගධන්ති අරහත්තමග්ගසඞ්ඛාතස්ස බ්රහ්මචරියස්ස අනුත්තරං ඔගධං උත්තමපතිට්ඨාභූතං නිබ්බානං. ඉච්චායන්ති ඉති අයං.

අප්පට්ඨතරාති යත්ථ බහූහි වෙය්යාවච්චකරෙහි වා උපකරණෙහි වා අත්ථො නත්ථි. අප්පසමාරම්භතරාති යත්ථ බහූනං කම්මච්ඡෙදවසෙන පීළාසඞ්ඛාතො සමාරම්භො නත්ථි. සෙය්යථාපි භවං ගොතමො , භවං චානන්දො, එතෙ මෙ පුජ්ජාති යථා භවං ගොතමො, භවඤ්චානන්දො, එවරූපා මම පූජිතා, තුම්හෙයෙව ද්වෙ ජනා මය්හං පුජ්ජා ච පාසංසා චාති ඉමමත්ථං සන්ධායෙතං වදති. තස්ස කිර එවං අහොසි – ‘‘ආනන්දත්ථෙරො මංයෙව ඉමං පඤ්හං කථාපෙතුකාමො, අත්තනො ඛො පන වණ්ණෙ වුත්තෙ පදුස්සනකො නාම නත්ථී’’ති. තස්මා පඤ්හං අකථෙතුකාමො වණ්ණභණනෙන වික්ඛෙපං කරොන්තො එවමාහ.

නඛො ත්යාහන්ති න ඛො තෙ අහං. ථෙරොපි කිර චින්තෙසි – ‘‘අයං බ්රාහ්මණො පඤ්හං අකථෙතුකාමො පරිවත්තති, ඉමං පඤ්හං එතංයෙව කථාපෙස්සාමී’’ති. තස්මා නං එවමාහ.

සහධම්මිකන්ති සකාරණං. සංසාදෙතීති සංසීදාපෙති. නො විස්සජ්ජෙතීති න කථෙති. යංනූනාහං පරිමොචෙය්යන්ති යංනූනාහං උභොපෙතෙ විහෙසතො පරිමොචෙය්යං. බ්රාහ්මණො හි ආනන්දෙන පුච්ඡිතං පඤ්හං අකථෙන්තො විහෙසෙති, ආනන්දොපි බ්රාහ්මණං අකථෙන්තං කථාපෙන්තො. ඉති උභොපෙතෙ විහෙසතො මොචෙස්සාමීති චින්තෙත්වා එවමාහ. කා න්වජ්ජාති කා නු අජ්ජ. අන්තරාකථා උදපාදීති අඤ්ඤිස්සා කථාය අන්තරන්තරෙ කතරා කථා උප්පජ්ජීති පුච්ඡති. තදා කිර රාජන්තෙපුරෙ තීණි පාටිහාරියානි ආරබ්භ කථා උදපාදි, තං පුච්ඡාමීති සත්ථා එවමාහ. අථ බ්රාහ්මණො ‘‘ඉදානි වත්තුං සක්ඛිස්සාමී’’ති රාජන්තෙපුරෙ උප්පන්නං කථං ආරොචෙන්තො අයං ඛ්වජ්ජ, භො ගොතමාතිආදිමාහ. තත්ථ අයං ඛ්වජ්ජාති අයං ඛො අජ්ජ. පුබ්බෙ සුදන්ති එත්ථ සුදන්ති නිපාතමත්තං. උත්තරි මනුස්සධම්මාති දසකුසලකම්මපථසඞ්ඛාතා මනුස්සධම්මා උත්තරිං. ඉද්ධිපාටිහාරියං දස්සෙසුන්ති භික්ඛාචාරං ගච්ඡන්තා ආකාසෙනෙව ගමිංසු චෙව ආගමිංසු චාති එවං පුබ්බෙ පවත්තං ආකාසගමනං සන්ධායෙවමාහ. එතරහි පන බහුතරා ච භික්ඛූති ඉදං සො බ්රාහ්මණො ‘‘පුබ්බෙ භික්ඛූ ‘චත්තාරො පච්චයෙ උප්පාදෙස්සාමා’ති මඤ්ඤෙ එවමකංසු, ඉදානි පච්චයානං උප්පන්නභාවං ඤත්වා සොප්පෙන චෙව පමාදෙන ච වීතිනාමෙන්තී’’ති ලද්ධියා එවමාහ.

පාටිහාරියානීති පච්චනීකපටිහරණවසෙන පාටිහාරියානි. ඉද්ධිපාටිහාරියන්ති ඉජ්ඣනවසෙන ඉද්ධි, පටිහරණවසෙන පාටිහාරියං, ඉද්ධියෙව පාටිහාරියං ඉද්ධිපාටිහාරියං. ඉතරෙසුපි එසෙව නයො. අනෙකවිහිතං ඉද්ධිවිධන්තිආදීනං අත්ථො චෙව භාවනානයො ච විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 2.365) විත්ථාරිතොව.

නිමිත්තෙනආදිසතීති ආගතනිමිත්තෙන වා ගතනිමිත්තෙන වා ඨිතනිමිත්තෙන වා ‘‘ඉදං නාම භවිස්සතී’’ති කථෙති. තත්රිදං වත්ථු – එකො කිර රාජා තිස්සො මුත්තා ගහෙත්වා පුරොහිතං පුච්ඡි ‘‘කිං මෙ, ආචරිය, හත්ථෙ’’ති. සො ඉතො චිතො ච ඔලොකෙසි, තෙන ච සමයෙන එකා සරබූ ‘‘මක්ඛිකං ගහෙස්සාමී’’ති පක්ඛන්තා, ගහණකාලෙ මක්ඛිකා පලාතා. සො මක්ඛිකාය මුත්තත්තා ‘‘මුත්තා මහාරාජා’’ති ආහ. මුත්තා තාව හොන්තු, කති මුත්තාති. සො පුන නිමිත්තං ඔලොකෙසි. අථාවිදූරෙ කුක්කුටො තික්ඛත්තුං සද්දං නිච්ඡාරෙසි. බ්රාහ්මණො ‘‘තිස්සො මහාරාජා’’ති ආහ. එවං එකච්චො ආගතනිමිත්තෙන කථෙති. එතෙනුපායෙන ගතඨිතනිමිත්තෙහිපි කථනං වෙදිතබ්බං. එවම්පි තෙ මනොති එවං තව මනො සොමනස්සිතො වා දොමනස්සිතො වා කාමවිතක්කාදිසංයුත්තො වාති. දුතියං තස්සෙව වෙවචනං. ඉතිපි තෙ චිත්තන්ති ඉතිපි තව චිත්තං, ඉමඤ්ච ඉමඤ්ච අත්ථං චින්තයමානං පවත්තතීති අත්ථො. බහුං චෙපි ආදිසතීති බහුං චෙපි කථෙති. තථෙව තං හොතීති යථා කථිතං, තථෙව හොති.

අමනුස්සානන්ති යක්ඛපිසාචාදීනං. දෙවතානන්ති චාතුමහාරාජිකාදීනං. සද්දං සුත්වාති අඤ්ඤස්ස චිත්තං ඤත්වා කථෙන්තානං සුත්වා. විතක්කවිප්ඵාරසද්දන්ති විතක්කවිප්ඵාරවසෙන උප්පන්නං විප්පලපන්තානං සුත්තප්පමත්තාදීනං සද්දං. සුත්වාති තං සුත්වා. යං විතක්කයතො තස්ස සො සද්දො උප්පන්නො, තස්ස වසෙන ‘‘එවම්පි තෙ මනො’’තිආදිසති.

තත්රිමානි වත්ථූනි – එකො කිර මනුස්සො ‘‘අට්ටං කරිස්සාමී’’ති ගාමා නගරං ගච්ඡන්තො නික්ඛන්තට්ඨානතො පට්ඨාය ‘‘විනිච්ඡයසභායං රඤ්ඤො ච රාජමහාමත්තානඤ්ච ඉදං කථෙස්සාමි ඉදං කථෙස්සාමී’’ති විතක්කෙන්තො රාජකුලං ගතො විය රඤ්ඤො පුරතො ඨිතො විය අට්ටකාරකෙන සද්ධිං කථෙන්තො විය ච අහොසි, තස්ස තං විතක්කවිප්ඵාරවසෙන නිච්ඡරන්තං සද්දං සුත්වා එකො පුරිසො ‘‘කෙනට්ඨෙන ගච්ඡසී’’ති ආහ. අට්ටකම්මෙනාති. ගච්ඡ, ජයො තෙ භවිස්සතීති. සො ගන්ත්වා අට්ටං කත්වා ජයමෙව පාපුණි.

අපරොපි ථෙරො මොළියගාමෙ පිණ්ඩාය චරි. අථ නං නික්ඛමන්තං එකා දාරිකා අඤ්ඤවිහිතා න අද්දස. සො ගාමද්වාරෙ ඨත්වා නිවත්තිත්වා ඔලොකෙත්වා තං දිස්වා විතක්කෙන්තො අගමාසි. ගච්ඡන්තොයෙව ච ‘‘කිං නු ඛො කුරුමානා දාරිකා න අද්දසා’’ති වචීභෙදං අකාසි. පස්සෙ ඨිතො එකො පුරිසො සුත්වා ‘‘තුම්හෙ, භන්තෙ, මොළියගාමෙ චරිත්ථා’’ති ආහ.

මනොසඞ්ඛාරාපණිහිතාති චිත්තසඞ්ඛාරා සුට්ඨපිතා. විතක්කෙස්සතීති විතක්කයිස්සති පවත්තයිස්සතීති පජානාති. පජානන්තො ච ආගමනෙන ජානාති, පුබ්බභාගෙන ජානාති, අන්තොසමාපත්තියං චිත්තං අපලොකෙත්වා ජානාති. ආගමනෙන ජානාති නාම කසිණපරිකම්මකාලෙයෙව ‘‘යෙනාකාරෙනෙස කසිණභාවනං ආරද්ධො පඨමජ්ඣානං වා…පෙ… චතුත්ථජ්ඣානං වා අට්ඨ වා සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙස්සතී’’ති ජානාති. පුබ්බභාගෙන ජානාති නාම පඨමවිපස්සනාය ආරද්ධායයෙව ජානාති, ‘‘යෙනාකාරෙන එස විපස්සනං ආරද්ධො සොතාපත්තිමග්ගං වා නිබ්බත්තෙස්සති…පෙ… අරහත්තමග්ගං වා නිබ්බත්තෙස්සතී’’ති ජානාති. අන්තොසමාපත්තියං චිත්තං ඔලොකෙත්වා ජානාති නාම – ‘‘යෙනාකාරෙන ඉමස්ස මනොසඞ්ඛාරා සුට්ඨපිතා, ඉමස්ස නාම චිත්තස්ස අනන්තරා ඉමං නාම විතක්කං විතක්කෙස්සති, ඉතො වුට්ඨිතස්ස එතස්ස හානභාගියො වා සමාධි භවිස්සති ඨිතිභාගියො වා විසෙසභාගියො වා නිබ්බෙධභාගියො වා, අභිඤ්ඤායො වා නිබ්බත්තෙස්සතී’’ති ජානාති. තත්ථ පුථුජ්ජනො චෙතොපරියඤාණලාභී පුථුජ්ජනානංයෙව චිත්තං ජානාති, න අරියානං. අරියෙසුපි හෙට්ඨිමො උපරිමස්ස චිත්තං න ජානාති, උපරිමො පන හෙට්ඨිමස්ස ජානාති. එතෙසු ච සොතාපන්නො සොතාපත්තිඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජති…පෙ… අරහා අරහත්තඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජති. උපරිමො හෙට්ඨිමං න සමාපජ්ජති. තෙසඤ්හි හෙට්ඨිමා හෙට්ඨිමා සමාපත්ති තත්රවත්තියෙව හොති. තථෙව තංහොතීති එතං එකංසෙන තථෙව හොති. චෙතොපරියඤාණවසෙන ඤාතඤ්හි අඤ්ඤථාභාවි නාම නත්ථි.

එවං විතක්කෙථාති එවං නෙක්ඛම්මවිතක්කාදයො පවත්තෙන්තා විතක්කෙථ. මා එවං විතක්කයිත්ථාති එවං කාමවිතක්කාදයො පවත්තෙන්තා මා විතක්කයිත්ථ. එවං මනසි කරොථාති එවං අනිච්චසඤ්ඤමෙව, දුක්ඛසඤ්ඤාදීසු වා අඤ්ඤතරං මනසි කරොථ. මා එවන්ති නිච්චන්තිආදිනා නයෙන මා මනසා කරිත්ථ. ඉදන්ති ඉදං පඤ්චකාමගුණරාගං පජහථ. ඉදඤ්ච උපසම්පජ්ජාති ඉදං චතුමග්ගඵලප්පභෙදං ලොකුත්තරධම්මමෙව උපසම්පජ්ජ පාපුණිත්වා නිප්ඵාදෙත්වා විහරථ.

මායාසහධම්මරූපං විය ඛායතීති මායාය සමානකාරණජාතිකං විය හුත්වා උපට්ඨාති. මායාකාරොපි හි උදකං ගහෙත්වා තෙලං කරොති, තෙලං ගහෙත්වා උදකන්ති එවං අනෙකරූපං මායං දස්සෙති. ඉදම්පි පාටිහාරියං තථාරූපමෙවාති. ඉදම්පි මෙ, භො ගොතම, පාටිහාරියං මායාසහධම්මරූපං විය ඛායතීති චින්තාමණිකවිජ්ජාසරික්ඛකතං සන්ධාය එවං ආහ. චින්තාමණිකවිජ්ජං ජානන්තාපි හි ආගච්ඡන්තමෙව දිස්වා ‘‘අයං ඉදං නාම විතක්කෙන්තො ආගච්ඡතී’’ති ජානන්ති. තථා ‘‘ඉදං නාම විතක්කෙන්තො ඨිතො, ඉදං නාම විතක්කෙන්තො නිසින්නො, ඉදං නාම විතක්කෙන්තො නිපන්නො’’ති ජානන්ති.

අභික්කන්තතරන්ති සුන්දරතරං. පණීතතරන්ති උත්තමතරං. භවඤ්හි ගොතමො අවිතක්කං අවිචාරන්ති ඉධ බ්රාහ්මණො අවසෙසං ආදෙසනාපාටිහාරියං බාහිරකන්ති න ගණ්හි. ඉදඤ්ච පන සබ්බං සො බ්රාහ්මණො තථාගතස්ස වණ්ණං කථෙන්තොයෙව ආහ. අද්ධා ඛො ත්යායන්ති එකංසෙනෙව තයා අයං. ආසජ්ජ උපනීය වාචා භාසිතාති මම ගුණෙ ඝට්ටෙත්වා මමෙව ගුණානං සන්තිකං උපනීතා වාචා භාසිතා. අපිච ත්යාහං බ්යාකරිස්සාමීති අපිච තෙ අහමෙව කථෙස්සාමීති. සෙසං උත්තානත්ථමෙවාති.

බ්රාහ්මණවග්ගො පඨමො.