📜

(7) 2. මහාවග්ගො

1. තිත්ථායතනසුත්තවණ්ණනා

62. දුතියස්ස පඨමෙ තිත්ථායතනානීති තිත්ථභූතානි ආයතනානි, තිත්ථියානං වා ආයතනානි. තත්ථ තිත්ථං ජානිතබ්බං, තිත්ථකරා ජානිතබ්බා, තිත්ථියා ජානිතබ්බා, තිත්ථියසාවකා ජානිතබ්බා. තිත්ථං නාම ද්වාසට්ඨි දිට්ඨියො. තිත්ථිකරා නාම තාසං දිට්ඨීනං උප්පාදකා. තිත්ථියා නාම යෙසං තා දිට්ඨියො රුච්චන්ති ඛමන්ති. තිත්ථියසාවකා නාම තෙසං පච්චයදායකා. ආයතනන්ති ‘‘කම්බොජො අස්සානං ආයතනං, ගුන්නං දක්ඛිණාපථො ආයතන’’න්ති එත්ථ සඤ්ජාතිට්ඨානං ආයතනං නාම.

‘‘මනොරමෙ ආයතනෙ, සෙවන්ති නං විහඞ්ගමා;

ඡායං ඡායත්ථිනො යන්ති, ඵලත්ථං ඵලභොජිනො’’ති. (අ. නි. 5.38) –

එත්ථ සමොසරණට්ඨානං. ‘‘පඤ්චිමානි, භික්ඛවෙ, විමුත්තායතනානී’’ති (අ. නි. 5.26) එත්ථ කාරණං. තං ඉධ සබ්බම්පි ලබ්භති. සබ්බෙපි හි දිට්ඨිගතිකා සඤ්ජායමානා ඉමෙසුයෙව තීසු ඨානෙසු සඤ්ජායන්ති, සමොසරණමානාපි එතෙසුයෙව තීසු ඨානෙසු සමොසරන්ති සන්නිපතන්ති, දිට්ඨිගතිකභාවෙ ච නෙසං එතානෙව තීණි කාරණානීති තිත්ථභූතානි සඤ්ජාතිආදිනා අත්ථෙන ආයතනානීතිපි තිත්ථායතනානි. තෙනෙවත්ථෙන තිත්ථියානං ආයතනානීතිපි තිත්ථායතනානි. සමනුයුඤ්ජියමානානීති කා නාමෙතා දිට්ඨියොති එවං පුච්ඡියමානානි. සමනුගාහියමානානීති කිංකාරණා එතා දිට්ඨියො උප්පන්නාති එවං සම්මා අනුග්ගාහියමානානි. සමනුභාසියමානානීති පටිනිස්සජ්ජෙථ එතානි පාපකානි දිට්ඨිගතානීති එවං සම්මා අනුසාසියමානානි. අපිච තීණිපි එතානි අනුයොගපුච්ඡාවෙවචනානෙව. තෙන වුත්තං අට්ඨකථායං – ‘‘සමනුයුඤ්ජතීති වා සමනුග්ගාහතීති වා සමනුභාසතීති වා එසෙසෙ එකට්ඨෙ සමෙ සමභාගෙ තජ්ජාතෙ තඤ්ඤෙවා’’ති.

පරම්පිගන්ත්වාති ආචරියපරම්පරා ලද්ධිපරම්පරා අත්තභාවපරම්පරාති එතෙසු යංකිඤ්චි පරම්පරං ගන්ත්වාපි. අකිරියාය සණ්ඨහන්තීති අකිරියමත්තෙ සංතිට්ඨන්ති. ‘‘අම්හාකං ආචරියො පුබ්බෙකතවාදී, අම්හාකං පාචරියො පුබ්බෙකතවාදී, අම්හාකං ආචරියපාචරියො පුබ්බෙකතවාදී. අම්හාකං ආචරියො ඉස්සරනිම්මානවාදී , අම්හාකං පාචරියො ඉස්සරනිම්මානවාදී, අම්හාකං ආචරියපාචරියො ඉස්සරනිම්මානවාදී. අම්හාකං ආචරියො අහෙතුඅපච්චයවාදී, අම්හාකං පාචරියො අහෙතුඅපච්චයවාදී, අම්හාකං ආචරියපාචරියො අහෙතුඅපච්චයවාදී’’ති එවං ගච්ඡන්තානි හි එතානි ආචරියපරම්පරං ගච්ඡන්ති නාම. ‘‘අම්හාකං ආචරියො පුබ්බෙකතලද්ධිකො, අම්හාකං පාචරියො…පෙ… අම්හාකං ආචරියපාචරියො අහෙතුඅපච්චයලද්ධිකො’’ති එවං ගච්ඡන්තානි ලද්ධිපරම්පරං ගච්ඡන්ති නාම. ‘‘අම්හාකං ආචරියස්ස අත්තභාවො පුබ්බෙකතහෙතු, අම්හාකං පාචරියස්ස…පෙ… අම්හාකං ආචරියපාචරියස්ස අත්තභාවො අහෙතු අපච්චයො’’ති එවං ගච්ඡන්තානි අත්තභාවපරම්පරං ගච්ඡන්ති නාම. එවං පන සුවිදූරම්පි ගච්ඡන්තානි අකිරියමත්තෙයෙව සණ්ඨහන්ති, එකොපි එතෙසං දිට්ඨිගතිකානං කත්තා වා කාරෙතා වා න පඤ්ඤායති.

පුරිසපුග්ගලොති සත්තො. කාමඤ්ච පුරිසොතිපි වුත්තෙ පුග්ගලොතිපි වුත්තෙ සත්තොයෙව වුත්තො හොති, අයං පන සම්මුතිකථා නාම යො යථා ජානාති, තස්ස තථා වුච්චති. පටිසංවෙදෙතීති අත්තනො සන්තානෙ උප්පන්නං ජානාති පටිසංවිදිතං කරොති, අනුභවති වා. පුබ්බෙකතහෙතූති පුබ්බෙකතකාරණා, පුබ්බෙකතකම්මපච්චයෙනෙව පටිසංවෙදෙතීති අත්ථො. ඉමිනා කම්මවෙදනඤ්ච කිරියවෙදනඤ්ච පටික්ඛිපිත්වා එකං විපාකවෙදනමෙව සම්පටිච්ඡන්ති. යෙ වා ඉමෙ පිත්තසමුට්ඨානා ආබාධා සෙම්හසමුට්ඨානා වාතසමුට්ඨානා සන්නිපාතිකා උතුපරිණාමජා විසමපරිහාරජා ඔපක්කමිකා ආබාධා කම්මවිපාකජා ආබාධාති අට්ඨ රොගා වුත්තා, තෙසු සත්ත පටික්ඛිපිත්වා එකං විපාකවෙදනංයෙව සම්පටිච්ඡන්ති. යෙපිමෙ දිට්ඨධම්මවෙදනීයං උපපජ්ජවෙදනීයං අපරපරියායවෙදනීයන්ති තයො කම්මරාසයො වුත්තා, තෙසුපි ද්වෙ පටිබාහිත්වා එකං අපරපරියායකම්මංයෙව සම්පටිච්ඡන්ති. යෙපිමෙ දිට්ඨධම්මවෙදනීයො විපාකො උපපජ්ජවෙදනීයො අපරපරියායවෙදනීයොති තයො විපාකරාසයො වුත්තා, තෙසුපි ද්වෙ පටිබාහිත්වා එකං අපරපරියායවිපාකමෙව සම්පටිච්ඡන්ති. යෙපිමෙ කුසලචෙතනා අකුසලචෙතනා විපාකචෙතනා කිරියචෙතනාති චත්තාරො චෙතනාරාසයො වුත්තා, තෙසුපි තයො පටිබාහිත්වා එකං විපාකචෙතනංයෙව සම්පටිච්ඡන්ති.

ඉස්සරනිම්මානහෙතූති ඉස්සරනිම්මානකාරණා, ඉස්සරෙන නිම්මිතත්තා පටිසංවෙදෙතීති අත්ථො. අයං හි තෙසං අධිප්පායො – ඉමා තිස්සො වෙදනා පච්චුප්පන්නෙ අත්තනා කතමූලකෙන වා ආණත්තිමූලකෙන වා පුබ්බෙකතෙන වා අහෙතුඅපච්චයා වා පටිසංවෙදිතුං නාම න සක්කා, ඉස්සරනිම්මානකාරණායෙව පන ඉමා පටිසංවෙදෙතීති. එවංවාදිනො පනෙතෙ හෙට්ඨා වුත්තෙසු අට්ඨසු රොගෙසු එකම්පි අසම්පටිච්ඡිත්වා සබ්බෙ පටිබාහන්ති, හෙට්ඨා වුත්තෙසු ච තීසු කම්මරාසීසු තීසු විපාකරාසීසු චතූසු චෙතනාරාසීසු එකම්පි අසම්පටිච්ඡිත්වා සබ්බෙපි පටිබාහන්ති.

අහෙතුඅපච්චයාති හෙතුඤ්ච පච්චයඤ්ච විනා, අකාරණෙනෙව පටිසංවෙදෙතීති අත්ථො. අයඤ්හි නෙසං අධිප්පායො – ඉමා තිස්සො වෙදනා පච්චුප්පන්නෙ අත්තනා කතමූලකෙන වා ආණත්තිමූලකෙන වා පුබ්බෙකතෙන වා ඉස්සරනිම්මානහෙතුනා වා පටිසංවෙදිතුං නාම න සක්කා, අහෙතුඅපච්චයායෙව පන ඉමා පටිසංවෙදෙතීති. එවංවාදිනො පනෙතෙ හෙට්ඨා වුත්තෙසු රොගාදීසු එකම්පි අසම්පටිච්ඡිත්වා සබ්බං පටිබාහන්ති.

එවං සත්ථා මාතිකං නික්ඛිපිත්වා ඉදානි තං විභජිත්වා දස්සෙතුං තත්ර, භික්ඛවෙතිආදිමාහ. තත්ථ එවං වදාමීති ලද්ධිපතිට්ඨාපනත්ථං එවං වදාමීති දස්සෙති. ලද්ධිඤ්හි අප්පතිට්ඨාපෙත්වා නිග්ගය්හමානා ලද්ධිතො ලද්ධිං සඞ්කමන්ති, භො ගොතම, න මයං පුබ්බෙකතවාදං වදාමාතිආදීනි වදන්ති. ලද්ධියා පන පතිට්ඨාපිතාය සඞ්කමිතුං අලභන්තා සුනිග්ගහිතා හොන්ති, ඉති නෙසං ලද්ධිපතිට්ඨාපනත්ථං එවං වදාමීති ආහ. තෙනහායස්මන්තොති තෙන හි ආයස්මන්තො. කිං වුත්තං හොති – යදි එතං සච්චං, එවං සන්තෙ තෙන තුම්හාකං වාදෙන. පාණාතිපාතිනො භවිස්සන්ති පුබ්බෙකතහෙතූති යෙ කෙචි ලොකෙ පාණං අතිපාතෙන්ති, සබ්බෙ තෙ පුබ්බෙකතහෙතු පාණාතිපාතිනො භවිස්සන්ති. කිංකාරණා? න හි පාණාතිපාතකම්මං අත්තනා කතමූලකෙන න ආණත්තිමූලකෙන න ඉස්සරනිම්මානහෙතුනා න අහෙතුඅපච්චයා සක්කා පටිසංවෙදෙතුං, පුබ්බෙකතහෙතුයෙව පටිසංවෙදෙතීති අයං වො ලද්ධි. යථා ච පාණාතිපාතිනො, එවං පාණාතිපාතා විරමන්තාපි පුබ්බෙකතහෙතුයෙව විරමිස්සන්තීති. ඉති භගවා තෙසංයෙව ලද්ධිං ගහෙත්වා තෙසං නිග්ගහං ආරොපෙති. ඉමිනා නයෙන අදින්නාදායිනොතිආදීසුපි යොජනා වෙදිතබ්බා.

සාරතොපච්චාගච්ඡතන්ති සාරභාවෙන ගණ්හන්තානං. ඡන්දොති කත්තුකම්යතාඡන්දො. ඉදං වා කරණීයංඉදං වා අකරණීයන්ති එත්ථ අයං අධිප්පායො – ඉදං වා කරණීයන්ති කත්තබ්බස්ස කරණත්ථාය, ඉදං වා අකරණීයන්ති අකත්තබ්බස්ස අකරණත්ථාය කත්තුකම්යතා වා පච්චත්තපුරිසකාරො වා න හොති. ඡන්දවායාමෙසු වා අසන්තෙසු ‘‘ඉදං කත්තබ්බ’’න්තිපි ‘‘ඉදං න කත්තබ්බ’’න්තිපි න හොති. ඉති කරණීයාකරණීයෙ ඛො පන සච්චතො ථෙතතො අනුපලබ්භියමානෙති එවං කත්තබ්බෙ ච අකත්තබ්බෙ ච භූතතො ථිරතො අපඤ්ඤායමානෙ අලබ්භමානෙ. යදි හි කත්තබ්බං කාතුං අකත්තබ්බතො ච විරමිතුං ලභෙය්ය, කරණීයාකරණීයං සච්චතො ථෙතතො උපලබ්භෙය්ය. යස්මා පන උභයම්පි තං එස නුපලබ්භති, තස්මා තං සච්චතො ථෙතතො න උපලබ්භති, එවං තස්මිං ච අනුපලබ්භියමානෙති අත්ථො. මුට්ඨස්සතීනන්ති නට්ඨස්සතීනං විස්සට්ඨස්සතීනං. අනාරක්ඛානං විහරතන්ති ඡසු ද්වාරෙසු නිරාරක්ඛානං විහරන්තානං. න හොති පච්චත්තං සහධම්මිකො සමණවාදොති එවං භූතානං තුම්හාකං වා අඤ්ඤෙසං වා මයං සමණාති පච්චත්තං සකාරණො සමණවාදො න හොති න ඉජ්ඣති. සමණාපි හි පුබ්බෙකතකාරණායෙව හොන්ති, අස්සමණාපි පුබ්බෙකතකාරණායෙවාති. සහධම්මිකොති සකාරණො. නිග්ගහොහොතීති මම නිග්ගහො හොති, තෙ පන නිග්ගහිතා හොන්තීති.

එවං පුබ්බෙකතවාදිනො නිග්ගහෙත්වා ඉදානි ඉස්සරනිම්මානවාදිනො නිග්ගහෙතුං තත්ර, භික්ඛවෙතිආදිමාහ. තස්සත්ථො පුබ්බෙකතවාදෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො, තථා අහෙතුකවාදෙපි.

එවං ඉමෙසං තිත්ථායතනානං පරම්පි ගන්ත්වා අකිරියාය සණ්ඨහනභාවෙන තුච්ඡභාවං අනිය්යානිකභාවං, අසාරභාවෙන ථුසකොට්ටනසදිසතං ආපජ්ජනභාවෙන අග්ගිසඤ්ඤාය ධමමානඛජ්ජුපනකසරික්ඛතං තංදිට්ඨිකානං පුරිමස්සපි මජ්ඣිමස්සපි පච්ඡිමස්සපි අත්ථදස්සනතාය අභාවෙන අන්ධවෙණූපමතං සද්දමත්තෙනෙව තානි ගහෙත්වා සාරදිට්ඨිකානං පථවියං පතිතස්ස බෙලුවපක්කස්ස දද්දභායිතසද්දං සුත්වා ‘‘පථවී සංවට්ටමානා ආගච්ඡතී’’ති සඤ්ඤාය පලායන්තෙන සසකෙන සරික්ඛභාවඤ්ච දස්සෙත්වා ඉදානි අත්තනා දෙසිතස්ස ධම්මස්ස සාරභාවඤ්චෙව නිය්යානිකභාවඤ්ච දස්සෙතුං අයංඛො පන, භික්ඛවෙතිආදිමාහ. තත්ථ අනිග්ගහිතොති අඤ්ඤෙහි අනිග්ගහිතො නිග්ගහෙතුං අසක්කුණෙය්යො. අසංකිලිට්ඨොති නික්කිලෙසො පරිසුද්ධො, ‘‘සංකිලිට්ඨං නං කරිස්සාමා’’ති පවත්තෙහිපි තථා කාතුං අසක්කුණෙය්යො. අනුපවජ්ජොති උපවාදවිනිමුත්තො. අප්පටිකුට්ඨොති ‘‘කිං ඉමිනා හරථ න’’න්ති එවං අප්පටිබාහිතො , අනුපක්කුට්ඨො වා. විඤ්ඤූහීති පණ්ඩිතෙහි. අපණ්ඩිතානඤ්හි අජානිත්වා කථෙන්තානං වචනං අප්පමාණං. තස්මා විඤ්ඤූහීති ආහ.

ඉදානි තස්ස ධම්මස්ස දස්සනත්ථං ‘‘කතමො ච, භික්ඛවෙ’’ති පඤ්හං පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමා ඡ ධාතුයො’’තිආදිනා නයෙන මාතිකං නික්ඛිපිත්වා යථාපටිපාටියා විභජිත්වා දස්සෙන්තො පුන ඉමා ඡ ධාතුයොතිආදිමාහ. තත්ථ ධාතුයොති සභාවා. නිජ්ජීවනිස්සත්තභාවප්පකාසකො හි සභාවට්ඨො ධාත්වට්ඨො නාම. ඵස්සායතනානීති විපාකඵස්සානං ආකරට්ඨෙන ආයතනානි. මනොපවිචාරාති විතක්කවිචාරපාදෙහි අට්ඨාරසසු ඨානෙසු මනස්ස උපවිචාරා.

පථවීධාතූති පතිට්ඨාධාතු. ආපොධාතූති ආබන්ධනධාතු. තෙජොධාතූති පරිපාචනධාතු. වායොධාතූති විත්ථම්භනධාතු. ආකාසධාතූති අසම්ඵුට්ඨධාතු. විඤ්ඤාණධාතූති විජානනධාතු. එවමිදං ධාතුකම්මට්ඨානං ආගතං. තං ඛො පනෙතං සඞ්ඛෙපතො ආගතට්ඨානෙ සඞ්ඛෙපතොපි විත්ථාරතොපි කථෙතුං වට්ටති. විත්ථාරතො ආගතට්ඨානෙ සඞ්ඛෙපතො කථෙතුං න වට්ටති, විත්ථාරතොව වට්ටති. ඉමස්මිං පන තිත්ථායතනසුත්තෙ ඉදං සඞ්ඛෙපතො ඡධාතුවසෙන කම්මට්ඨානං ආගතං. තං උභයථාපි කථෙතුං වට්ටති.

සඞ්ඛෙපතො ඡධාතුවසෙන කම්මට්ඨානං පරිග්ගණ්හන්තොපි එවං පරිග්ගණ්හාති – පථවීධාතු ආපොධාතු තෙජොධාතු වායොධාතූති ඉමානි චත්තාරි මහාභූතානි, ආකාසධාතු උපාදාරූපං. එකස්මිං ච උපාදාරූපෙ දිට්ඨෙ සෙසානි තෙවීසති දිට්ඨානෙවාති සල්ලක්ඛෙතබ්බානි. විඤ්ඤාණධාතූති චිත්තං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො හොති, තෙන සහජාතා වෙදනා වෙදනාක්ඛන්ධො, සඤ්ඤා සඤ්ඤාක්ඛන්ධො, ඵස්සො ච චෙතනා ච සඞ්ඛාරක්ඛන්ධොති ඉමෙ චත්තාරො අරූපක්ඛන්ධා නාම. චත්තාරි පන මහාභූතානි චතුන්නඤ්ච මහාභූතානං උපාදාරූපං රූපක්ඛන්ධො නාම. තත්ථ චත්තාරො අරූපක්ඛන්ධා නාමං, රූපක්ඛන්ධො රූපන්ති නාමඤ්ච රූපඤ්චාති ද්වෙයෙව ධම්මා හොන්ති, තතො උද්ධං සත්තො වා ජීවො වා නත්ථීති එවං එකස්ස භික්ඛුනො සඞ්ඛෙපතො ඡධාතුවසෙන අරහත්තසම්පාපකං කම්මට්ඨානං වෙදිතබ්බං.

විත්ථාරතො පරිග්ගණ්හන්තො පන චත්තාරි මහාභූතානි පරිග්ගණ්හිත්වා ආකාසධාතුපරිග්ගහානුසාරෙන තෙවීසති උපාදාරූපානි පරිග්ගණ්හාති. අථ නෙසං පච්චයං උපපරික්ඛන්තො පුන චත්තාරෙව මහාභූතානි දිස්වා තෙසු පථවීධාතු වීසතිකොට්ඨාසා, ආපොධාතු ද්වාදස, තෙජොධාතු චත්තාරො, වායොධාතු ඡකොට්ඨාසාති කොට්ඨාසවසෙන සමොධානෙත්වා ද්වාචත්තාලීස මහාභූතානි ච වවත්ථපෙත්වා තෙසු තෙවීසති උපාදාරූපානි පක්ඛිපිත්වා පඤ්චසට්ඨි රූපානි වවත්ථපෙති. තානි ච වත්ථුරූපෙන සද්ධිං ඡසට්ඨි හොන්තීති ඡසට්ඨි රූපානි පස්සති. විඤ්ඤාණධාතු පන ලොකියචිත්තවසෙන එකාසීති චිත්තානි. තානි සබ්බානිපි විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො නාම හොති. තෙහි සහජාතා වෙදනාදයොපි තත්තකායෙවාති එකාසීති වෙදනා වෙදනාක්ඛන්ධො, එකාසීති සඤ්ඤා සඤ්ඤාක්ඛන්ධො, එකාසීති චෙතනා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධොති ඉමෙ චත්තාරො අරූපක්ඛන්ධා තෙභූමකවසෙන ගය්හමානා චතුවීසාධිකානි තීණි ධම්මසතානි හොන්තීති ඉති ඉමෙ ච අරූපධම්මා ඡසට්ඨි ච රූපධම්මාති සබ්බෙපි සමොධානෙත්වා නාමඤ්ච රූපඤ්චාති ද්වෙව ධම්මා හොන්ති, තතො උද්ධං සත්තො වා ජීවො වා නත්ථීති නාමරූපවසෙන පඤ්චක්ඛන්ධෙ වවත්ථපෙත්වා තෙසං පච්චයං පරියෙසන්තො අවිජ්ජාපච්චයා තණ්හාපච්චයා කම්මපච්චයා ආහාරපච්චයාති එවං පච්චයං දිස්වා ‘‘අතීතෙපි ඉමෙහි පච්චයෙහි ඉදං වට්ටං පවත්තිත්ථ, අනාගතෙපි එතෙහි පච්චයෙහි පවත්තිස්සති, එතරහිපි එතෙහියෙව පවත්තතී’’ති තීසු කාලෙසු කඞ්ඛං විතරිත්වා අනුක්කමෙන පටිපජ්ජමානො අරහත්තං පාපුණාති. එවං විත්ථාරතොපි ඡධාතුවසෙන අරහත්තසම්පාපකං කම්මට්ඨානං වෙදිතබ්බං.

චක්ඛු ඵස්සායතනන්ති සුවණ්ණාදීනං සුවණ්ණාදිආකරො විය ද්වෙ චක්ඛුවිඤ්ඤාණානි ද්වෙ සම්පටිච්ඡනානි තීණි සන්තීරණානීති ඉමෙහි සත්තහි විඤ්ඤාණෙහි සහජාතානං සත්තන්නං ඵස්සානං සමුට්ඨානට්ඨෙන ආකරොති ආයතනං. සොතං ඵස්සායතනන්තිආදීසුපි එසෙව නයො. මනො ඵස්සායතනන්ති එත්ථ පන ද්වාවීසති විපාකඵස්සා යොජෙතබ්බා. ඉති හිදං ඡඵස්සායතනානං වසෙන කම්මට්ඨානං ආගතං. තං සඞ්ඛෙපතොපි විත්ථාරතොපි කථෙතබ්බං. සඞ්ඛෙපතො තාව – එත්ථ හි පුරිමානි පඤ්ච ආයතනානි උපාදාරූපං, තෙසු දිට්ඨෙසු අවසෙසං උපාදාරූපං දිට්ඨමෙව හොති. ඡට්ඨං ආයතනං චිත්තං, තං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො හොති, තෙන සහජාතා වෙදනාදයො සෙසා තයො අරූපක්ඛන්ධාති හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව සඞ්ඛෙපතො ච විත්ථාරතො ච අරහත්තසම්පාපකං කම්මට්ඨානං වෙදිතබ්බං.

චක්ඛුනා රූපං දිස්වාති චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන රූපං පස්සිත්වා. සොමනස්සට්ඨානියන්ති සොමනස්සස්ස කාරණභූතං. උපවිචරතීති තත්ථ මනං චාරෙන්තො උපවිචරති. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො . එත්ථ ච ඉට්ඨං වා හොතු අනිට්ඨං වා, යං රූපං දිස්වා සොමනස්සං උප්පජ්ජති, තං සොමනස්සට්ඨානියං නාම. යං දිස්වා දොමනස්සං උප්පජ්ජති, තං දොමනස්සට්ඨානියං නාම. යං දිස්වා උපෙක්ඛා උප්පජ්ජති, තං උපෙක්ඛාට්ඨානියං නාමාති වෙදිතබ්බං. සද්දාදීසුපි එසෙව නයො. ඉති ඉදං සඞ්ඛෙපතො කම්මට්ඨානං ආගතං. තං ඛො පනෙතං සඞ්ඛෙපතො ආගතට්ඨානෙ සඞ්ඛෙපතොපි විත්ථාරතොපි කථෙතුං වට්ටති. විත්ථාරතො ආගතට්ඨානෙ සඞ්ඛෙපතො කථෙතුං න වට්ටති. ඉමස්මිං පන තිත්ථායතනසුත්තෙ ඉදං සඞ්ඛෙපතො අට්ඨාරසමනොපවිචාරවසෙන කම්මට්ඨානං ආගතං. තං සඞ්ඛෙපතොපි විත්ථාරතොපි කථෙතුං වට්ටති.

තත්ථ සඞ්ඛෙපතො තාව – චක්ඛු සොතං ඝානං ජිව්හා කායො, රූපං සද්දො ගන්ධො රසොති ඉමානි නව උපාදාරූපානි, තෙසු දිට්ඨෙසු සෙසං උපාදාරූපං දිට්ඨමෙව හොති. ඵොට්ඨබ්බං තීණි මහාභූතානි, තෙහි දිට්ඨෙහි චතුත්ථං දිට්ඨමෙව හොති. මනො විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො, තෙන සහජාතා වෙදනාදයො තයො අරූපක්ඛන්ධාති හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව සඞ්ඛෙපතො ච විත්ථාරතො ච අරහත්තසම්පාපකං කම්මට්ඨානං වෙදිතබ්බං.

අරියසච්චානීති අරියභාවකරානි, අරියපටිවිද්ධානි වා සච්චානි. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරතො පනෙතං පදං විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 2.529) පකාසිතං. ඡන්නං, භික්ඛවෙ, ධාතූනන්ති ඉදං කිමත්ථං ආරද්ධං? සුඛාවබොධනත්ථං. යස්ස හි තථාගතො ද්වාදසපදං පච්චයාවට්ටං කථෙතුකාමො හොති, තස්ස ගබ්භාවක්කන්ති වට්ටං දස්සෙති. ගබ්භාවක්කන්ති වට්ටස්මිං හි දස්සිතෙ කථෙතුම්පි සුඛං හොති පරං අවබොධෙ උතුම්පීති සුඛාවබොධනත්ථං ඉදමාරද්ධන්ති වෙදිතබ්බං. තත්ථ ඡන්නං ධාතූනන්ති හෙට්ඨා වුත්තානංයෙව පථවීධාතුආදීනං. උපාදායාති පටිච්ච. එතෙන පච්චයමත්තං දස්සෙති. ඉදං වුත්තං හොති ‘‘ඡධාතුපච්චයා ගබ්භස්සාවක්කන්ති හොතී’’ති. කස්ස ඡන්නං ධාතූනං පච්චයෙන, කිං මාතු, උදාහු පිතූති? න මාතු න පිතු, පටිසන්ධිග්ගණ්හනකසත්තස්සෙව පන ඡන්නං ධාතූනං පච්චයෙන ගබ්භස්සාවක්කන්ති නාම හොති. ගබ්භො ච නාමෙස නිරයගබ්භො තිරච්ඡානයොනිගබ්භො පෙත්තිවිසයගබ්භො මනුස්සගබ්භො දෙවගබ්භොති නානප්පකාරො හොති. ඉමස්මිං පන ඨානෙ මනුස්සගබ්භො අධිප්පෙතො. අවක්කන්ති හොතීති ඔක්කන්ති නිබ්බත්ති පාතුභාවො හොති, කථං හොතීති? තිණ්ණං සන්නිපාතෙන. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘තිණ්ණං ඛො පන, භික්ඛවෙ, සන්නිපාතා ගබ්භස්සාවක්කන්ති හොති. කතමෙසං තිණ්ණං ? ඉධ මාතාපිතරො ච සන්නිපතිතා හොන්ති, මාතා ච න උතුනී හොති, ගන්ධබ්බො ච න පච්චුපට්ඨිතො හොති. නෙව තාව ගබ්භස්සාවක්කන්ති හොති. ඉධ මාතාපිතරො ච සන්නිපතිතා හොන්ති, මාතා ච උතුනී හොති, ගන්ධබ්බො ච න පච්චුපට්ඨිතො හොති, නෙව තාව ගබ්භස්සාවක්කන්ති හොති. යතො ච ඛො, භික්ඛවෙ, මාතාපිතරො ච සන්නිපතිතා හොන්ති, මාතා ච උතුනී හොති, ගන්ධබ්බො ච පච්චුපට්ඨිතො හොති. එවං තිණ්ණං සන්නිපාතා ගබ්භස්සාවක්කන්ති හොතී’’ති (ම. නි. 1.408).

ඔක්කන්තියාසති නාමරූපන්ති ‘‘විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූප’’න්ති වුත්තට්ඨානෙ වත්ථුදසකං කායදසකං භාවදසකං තයො අරූපිනො ඛන්ධාති තෙත්තිංස ධම්මා ගහිතා, ඉමස්මිං පන ‘‘ඔක්කන්තියා සති නාමරූප’’න්ති වුත්තට්ඨානෙ විඤ්ඤාණක්ඛන්ධම්පි පක්ඛිපිත්වා ගබ්භසෙය්යකානං පටිසන්ධික්ඛණෙ චතුත්තිංස ධම්මා ගහිතාති වෙදිතබ්බා. නාමරූපපච්චයා සළායතනන්තිආදීහි යථෙව ඔක්කන්තියා සති නාමරූපපාතුභාවො දස්සිතො, එවං නාමරූපෙ සති සළායතනපාතුභාවො, සළායතනෙ සති ඵස්සපාතුභාවො, ඵස්සෙ සති වෙදනාපාතුභාවො දස්සිතො.

වෙදියමානස්සාති එත්ථ වෙදනං අනුභවන්තොපි වෙදියමානොති වුච්චති ජානන්තොපි. ‘‘වෙදියාමහං, භන්තෙ, වෙදියතීති මං සඞ්ඝො ධාරෙතූ’’ති (චූළව. අට්ඨ. 102) එත්ථ හි අනුභවන්තො වෙදියමානො නාම, ‘‘සුඛං වෙදනං වෙදියමානො සුඛං වෙදනං වෙදියාමීති පජානාතී’’ති (ම. නි. 1.113; දී. නි. 2.380; විභ. 363) එත්ථ ජානන්තො. ඉධාපි ජානන්තොව අධිප්පෙතො. ඉදං දුක්ඛන්ති පඤ්ඤපෙමීති එවං ජානන්තස්ස සත්තස්ස ‘‘ඉදං දුක්ඛං එත්තකං දුක්ඛං, නත්ථි ඉතො උද්ධං දුක්ඛ’’න්ති පඤ්ඤපෙමි බොධෙමි ජානාපෙමි. අයං දුක්ඛසමුදයොතිආදීසුපි එසෙව නයො.

තත්ථ දුක්ඛාදීසු අයං සන්නිට්ඨානකථා – ඨපෙත්වා හි තණ්හං තෙභූමකා පඤ්චක්ඛන්ධා දුක්ඛං නාම, තස්සෙව පභාවිකා පුබ්බතණ්හා දුක්ඛසමුදයො නාම, තෙසං ද්වින්නම්පි සච්චානං අනුප්පත්තිනිරොධො දුක්ඛනිරොධො නාම, අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා නාම. ඉති භගවා ඔක්කන්තියා සති නාමරූපන්ති කථෙන්තොපි වෙදියමානස්ස ජානමානස්සෙව කථෙසි, නාමරූපපච්චයා සළායතනන්ති කථෙන්තොපි, සළායතනපච්චයා ඵස්සොති කථෙන්තොපි, ඵස්සපච්චයා වෙදනාති කථෙන්තොපි, වෙදියමානස්ස ඛො පනාහං, භික්ඛවෙ, ඉදං දුක්ඛන්ති පඤ්ඤපෙමීති කථෙන්තොපි , අයං දුක්ඛසමුදයොති, අයං දුක්ඛනිරොධොති, අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදාති පඤ්ඤපෙමීති කථෙන්තොපි වෙදියමානස්ස ජානමානස්සෙව කථෙසි.

ඉදානි තානි පටිපාටියා ඨපිතානි සච්චානි විත්ථාරෙන්තො කතමඤ්ච, භික්ඛවෙතිආදිමාහ. තං සබ්බං සබ්බාකාරෙන විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 2.537) විත්ථාරිතමෙව. තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. අයං පන විසෙසො – තත්ථ ‘‘දුක්ඛසමුදයං අරියසච්චං යායං තණ්හා පොනොබ්භවිකා’’ති (ම. නි. 1.133; දී. නි. 2.400; විභ. 203) ඉමාය තන්තියා ආගතං, ඉධ ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’ති පච්චයාකාරවසෙන. තත්ථ ච දුක්ඛනිරොධං අරියසච්චං ‘‘යො තස්සායෙව තණ්හාය අසෙසවිරාගනිරොධො’’ති (ම. නි. 1.134; දී. නි. 2.401; විභ. 204) ඉමාය තන්තියා ආගතං, ඉධ ‘‘අවිජ්ජායත්වෙව අසෙසවිරාගනිරොධා’’ති පච්චයාකාරනිරොධවසෙන.

තත්ථ අසෙසවිරාගනිරොධාති අසෙසවිරාගෙන ච අසෙසනිරොධෙන ච. උභයම්පෙතං අඤ්ඤමඤ්ඤවෙවචනමෙව. සඞ්ඛාරනිරොධොති සඞ්ඛාරානං අනුප්පත්තිනිරොධො හොති. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. ඉමෙහි පන පදෙහි යං ආගම්ම අවිජ්ජාදයො නිරුජ්ඣන්ති, අත්ථතො තං නිබ්බානං දීපිතං හොති. නිබ්බානඤ්හි අවිජ්ජානිරොධොතිපි සඞ්ඛාරනිරොධොතිපි එවං තෙසං තෙසං ධම්මානං නිරොධනාමෙන කථීයති. කෙවලස්සාති සකලස්ස. දුක්ඛක්ඛන්ධස්සාති වට්ටදුක්ඛරාසිස්ස. නිරොධො හොතීති අප්පවත්ති හොති. තත්ථ යස්මා අවිජ්ජාදීනං නිරොධො නාම ඛීණාකාරොපි වුච්චති අරහත්තම්පි නිබ්බානම්පි, තස්මා ඉධ ඛීණාකාරදස්සනවසෙන ද්වාදසසු ඨානෙසු අරහත්තං, ද්වාදසසුයෙව නිබ්බානං කථිතන්ති වෙදිතබ්බං. ඉදං වුච්චතීති එත්ථ නිබ්බානමෙව සන්ධාය ඉදන්ති වුත්තං. අට්ඨඞ්ගිකොති න අට්ඨහි අඞ්ගෙහි විනිමුත්තො අඤ්ඤො මග්ගො නාම අත්ථි. යථා පන පඤ්චඞ්ගිකං තූරියන්ති වුත්තෙ පඤ්චඞ්ගමත්තමෙව තූරියන්ති වුත්තං හොති, එවමිධාපි අට්ඨඞ්ගිකමත්තමෙව මග්ගො හොතීති වෙදිතබ්බො. අනිග්ගහිතොති න නිග්ගහිතො. නිග්ගණ්හන්තො හි හාපෙත්වා වා දස්සෙති වඩ්ඪෙත්වා වා තං පරිවත්තෙත්වා වා. තත්ථ යස්මා චත්තාරි අරියසච්චානි ‘‘න ඉමානි චත්තාරි, ද්වෙ වා තීණි වා’’ති එවං හාපෙත්වාපි ‘‘පඤ්ච වා ඡ වා’’ති එවං වඩ්ඪෙත්වාපි ‘‘න ඉමානි චත්තාරි අරියසච්චානි, අඤ්ඤානෙව චත්තාරි අරියසච්චානී’’ති දස්සෙතුං න සක්කා. තස්මා අයං ධම්මො අනිග්ගහිතො නාම. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

2. භයසුත්තවණ්ණනා

63. දුතියෙ අමාතාපුත්තිකානීති මාතා ච පුත්තො ච මාතාපුත්තං, පරිත්තාතුං සමත්ථභාවෙන නත්ථි එත්ථ මාතාපුත්තන්ති අමාතාපුත්තිකානි. යන්ති යස්මිං සමයෙ. තත්ථ මාතාපි පුත්තං නප්පටිලභතීති තස්මිං අග්ගිභයෙ උප්පන්නෙ මාතාපි පුත්තං පස්සිතුං න ලභති, පුත්තොපි මාතරං පස්සිතුං න ලභතීති අත්ථො. භයං හොතීති චිත්තුත්රාසභයං හොති. අටවිසඞ්කොපොති අටවියා සඞ්කොපො. අටවීති චෙත්ථ අටවිවාසිනො චොරා වෙදිතබ්බා. යදා හි තෙ අටවිතො ජනපදං ඔතරිත්වා ගාමනිගමරාජධානියො පහරිත්වා විලුම්පන්ති, තදා අටවිසඞ්කොපො නාම හොති, තං සන්ධායෙතං වුත්තං. චක්කසමාරූළ්හාති එත්ථ ඉරියාපථචක්කම්පි වට්ටති යානචක්කම්පි. භයස්මිං හි සම්පත්තෙ යෙසං යානකානි අත්ථි, තෙ අත්තනො පරික්ඛාරභණ්ඩං තෙසු ආරොපෙත්වා පලායන්ති. යෙසං නත්ථි , තෙ කාජෙන වා ආදාය සීසෙන වා උක්ඛිපිත්වා පලායන්තියෙව. තෙ චක්කසමාරූළ්හා නාම හොන්ති. පරියායන්තීති ඉතො චිතො ච ගච්ඡන්ති. කදාචීති කිස්මිඤ්චිදෙව කාලෙ. කරහචීති තස්සෙව වෙවචනං. මාතාපි පුත්තං පටිලභතීති ආගච්ඡන්තං වා ගච්ඡන්තං වා එකස්මිං ඨානෙ නිලීනං වා පස්සිතුං ලභති. උදකවාහකොති නදීපූරො. මාතාපි පුත්තං පටිලභතීති කුල්ලෙ වා උළුම්පෙ වා මත්තිකාභාජනෙ වා දාරුක්ඛණ්ඩෙ වා ලග්ගං වුය්හමානං පස්සිතුං පටිලභති, සොත්ථිනා වා පුන උත්තරිත්වා ගාමෙ වා අරඤ්ඤෙ වා ඨිතං පස්සිතුං ලභතීති.

එවං පරියායතො අමාතාපුත්තිකානි භයානි දස්සෙත්වා ඉදානි නිප්පරියායෙන දස්සෙන්තො තීණිමානීතිආදිමාහ. තත්ථ ජරාභයන්ති ජරං පටිච්ච උප්පජ්ජනකභයං. ඉතරෙසුපි එසෙව නයො. වුත්තම්පි චෙතං – ‘‘ජරං පටිච්ච උප්පජ්ජති භයං භයානකං ඡම්භිතත්තං ලොමහංසො චෙතසො උත්රාසො. බ්යාධිං පටිච්ච, මරණං පටිච්ච උප්පජ්ජති භයං භයානකං ඡම්භිතත්තං ලොමහංසො චෙතසො උත්රාසො’’ති (විභ. 921). සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

3. වෙනාගපුරසුත්තවණ්ණනා

64. තතියෙ කොසලෙසූති එවංනාමකෙ ජනපදෙ. චාරිකං චරමානොති අද්ධානගමනං ගච්ඡන්තො. චාරිකා ච නාමෙසා භගවතො දුවිධා හොති තුරිතචාරිකා ච අතුරිතචාරිකා චාති. තත්ථ දූරෙපි බොධනෙය්යපුග්ගලං දිස්වා තස්ස බොධනත්ථාය සහසා ගමනං තුරිතචාරිකා නාම . සා මහාකස්සපපච්චුග්ගමනාදීසු දට්ඨබ්බා. යං පන ගාමනිගමපටිපාටියා දෙවසිකං යොජනඅද්ධයොජනවසෙන පිණ්ඩපාතචරියාදීහි ලොකං අනුග්ගණ්හන්තස්ස ගමනං, අයං අතුරිතචාරිකා නාම. ඉමං සන්ධායෙතං වුත්තං – ‘‘චාරිකං චරමානො’’ති. විත්ථාරෙන පන චාරිකාකථා සුමඞ්ගලවිලාසිනියා දීඝනිකායට්ඨකථාය අම්බට්ඨසුත්තවණ්ණනායං (දී. නි. අට්ඨ. 1.254) වුත්තා. බ්රාහ්මණගාමොති බ්රාහ්මණානං සමොසරණගාමොපි බ්රාහ්මණගාමොති වුච්චති, බ්රාහ්මණානං භොගගාමොපි. ඉධ සමොසරණගාමො බ්රාහ්මණවසනගාමොති අධිප්පෙතො. තදවසරීති තත්ථ අවසරි, සම්පත්තොති අත්ථො. විහාරො පනෙත්ථ අනියාමිතො. තස්මා තස්ස අවිදූරෙ බුද්ධානං අනුච්ඡවිකො එකො වනසණ්ඩො අත්ථි, සත්ථා තං වනසණ්ඩං ගතොති වෙදිතබ්බො.

අස්සොසුන්ති සුණිංසු උපලභිංසු, සොතද්වාරසම්පත්තවචනනිග්ඝොසානුසාරෙන ජානිංසු. ඛොති අවධාරණත්ථෙ, පදපූරණමත්තෙ වා නිපාතො. තත්ථ අවධාරණත්ථෙන ‘‘අස්සොසුං එව, න තෙසං කොචි සවනන්තරායො අහොසී’’ති අයමත්ථො වෙදිතබ්බො. පදපූරණෙන බ්යඤ්ජනසිලිට්ඨතාමත්තමෙව.

ඉදානි යමත්ථං අස්සොසුං, තං පකාසෙතුං සමණො ඛලු, භො, ගොතමොතිආදි වුත්තං. තත්ථ සමිතපාපත්තා සමණොති වෙදිතබ්බො. ඛලූති අනුස්සවත්ථෙ නිපාතො. භොති තෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤං ආලපනමත්තං. ගොතමොති භගවතො ගොත්තවසෙන පරිදීපනං, තස්මා ‘‘සමණො ඛලු, භො, ගොතමො’’ති එත්ථ සමණො කිර, භො, ගොතමගොත්තොති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො. සක්යපුත්තොති ඉදං පන භගවතො උච්චාකුලපරිදීපනං. සක්යකුලා පබ්බජිතොති සද්ධාපබ්බජිතභාවපරිදීපනං, කෙනචි පාරිජුඤ්ඤෙන අනභිභූතො අපරික්ඛීණංයෙව තං කුලං පහාය සද්ධාය පබ්බජිතොති වුත්තං හොති. තං ඛො පනාති ඉත්ථම්භූතාඛ්යානත්ථෙ උපයොගවචනං, තස්ස ඛො පන භොතො ගොතමස්සාති අත්ථො. කල්යාණොති කල්යාණගුණසමන්නාගතො, සෙට්ඨොති වුත්තං හොති. කිත්තිසද්දොති කිත්තියෙව, ථුතිඝොසො වා. අබ්භුග්ගතොති සදෙවකං ලොකං අජ්ඣොත්ථරිත්වා උග්ගතො. කින්ති? ඉතිපි සො භගවා…පෙ… බුද්ධො භගවාති. තත්රායං පදසම්බන්ධො – සො භගවා ඉතිපි අරහං, ඉතිපි සම්මාසම්බුද්ධො…පෙ… ඉතිපි භගවාති. ඉමිනා ච ඉමිනා ච කාරණෙනාති වුත්තං හොති.

තත්ථ ‘‘ආරකත්තා, අරීනං අරානඤ්ච හතත්තා, පච්චයාදීනං අරහත්තා, පාපකරණෙ රහාභාවාති ඉමෙහි කාරණෙහි සො භගවා අරහන්ති වෙදිතබ්බො’’තිආදිනා නයෙන මාතිකං නික්ඛිපිත්වා සබ්බානෙව එතානි පදානි විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.125-127) බුද්ධානුස්සතිනිද්දෙසෙ විත්ථාරිතානීති තතො නෙසං විත්ථාරො ගහෙතබ්බො.

සොඉමං ලොකන්ති සො භවං ගොතමො ඉමං ලොකං, ඉදානි වත්තබ්බං නිදස්සෙති. සදෙවකන්ති සහ දෙවෙහි සදෙවකං. එවං සහ මාරෙන සමාරකං. සහ බ්රහ්මුනා සබ්රහ්මකං. සහ සමණබ්රාහ්මණෙහි සස්සමණබ්රාහ්මණිං. පජාතත්තා පජා, තං පජං. සහ දෙවමනුස්සෙහි සදෙවමනුස්සං. තත්ථ සදෙවකවචනෙන පඤ්චකාමාවචරදෙවග්ගහණං වෙදිතබ්බං, සමාරකවචනෙන ඡට්ඨකාමාවචරදෙවග්ගහණං, සබ්රහ්මකවචනෙන බ්රහ්මකායිකාදිබ්රහ්මග්ගහණං, සස්සමණබ්රාහ්මණිවචනෙන සාසනස්ස පච්චත්ථිකපච්චාමිත්තසමණබ්රාහ්මණග්ගහණං, සමිතපාපබාහිතපාපසමණබ්රාහ්මණග්ගහණඤ්ච, පජාවචනෙන සත්තලොකග්ගහණං, සදෙවමනුස්සවචනෙන සම්මුතිදෙවඅවසෙසමනුස්සග්ගහණං. එවමෙත්ථ තීහි පදෙහි ඔකාසලොකෙන සද්ධිං සත්තලොකො, ද්වීහි පජාවසෙන සත්තලොකොව ගහිතොති වෙදිතබ්බො.

අපරො නයො – සදෙවකග්ගහණෙන අරූපාවචරලොකො ගහිතො, සමාරකග්ගහණෙන ඡකාමාවචරදෙවලොකො, සබ්රහ්මකග්ගහණෙන රූපීබ්රහ්මලොකො, සස්සමණබ්රාහ්මණාදිග්ගහණෙන චතුපරිසවසෙන, සම්මුතිදෙවෙහි වා සහ මනුස්සලොකො, අවසෙසසබ්බසත්තලොකො වා. පොරාණා පනාහු – සදෙවකන්ති දෙවතාහි සද්ධිං අවසෙසලොකං. සමාරකන්ති මාරෙන සද්ධිං අවසෙසලොකං. සබ්රහ්මකන්ති බ්රහ්මෙහි සද්ධිං අවසෙසලොකං. එවං සබ්බෙපි තිභවූපගෙ සත්තෙ තීහාකාරෙහි තීසු පදෙසු පක්ඛිපිත්වා පුන ද්වීහි පදෙහි පරියාදාතුං සස්සමණබ්රාහ්මණිං පජං සදෙවමනුස්සන්ති වුත්තං. එවං පඤ්චහි පදෙහි තෙන තෙනාකාරෙන තෙධාතුකමෙව පරියාදින්නන්ති.

සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා පවෙදෙතීති සයන්ති සාමං, අපරනෙය්යො හුත්වා. අභිඤ්ඤාති අභිඤ්ඤාය, අධිකෙන ඤාණෙන ඤත්වාති අත්ථො. සච්ඡිකත්වාති පච්චක්ඛං කත්වා , එතෙන අනුමානාදිපටික්ඛෙපො කතො. පවෙදෙතීති බොධෙති ඤාපෙති පකාසෙති.

සො ධම්මං දෙසෙති ආදිකල්යාණං…පෙ… පරියොසානකල්යාණන්ති සො භගවා සත්තෙසු කාරුඤ්ඤතං පටිච්ච හිත්වාපි අනුත්තරං විවෙකසුඛං ධම්මං දෙසෙති. තඤ්ච ඛො අප්පං වා බහුං වා දෙසෙන්තො ආදිකල්යාණාදිප්පකාරමෙව දෙසෙති, ආදිම්හිපි කල්යාණං භද්දකං අනවජ්ජමෙව කත්වා දෙසෙති, මජ්ඣෙපි, පරියොසානෙපි කල්යාණං භද්දකං අනවජ්ජමෙව කත්වා දෙසෙතීති වුත්තං හොති.

තත්ථ අත්ථි දෙසනාය ආදිමජ්ඣපරියොසානං, අත්ථි සාසනස්ස. දෙසනාය තාව චතුප්පදිකායපි ගාථාය පඨමපාදො ආදි නාම, තතො ද්වෙ මජ්ඣං නාම, අන්තෙ එකො පරියොසානං නාම. එකානුසන්ධිකස්ස සුත්තස්ස නිදානං ආදි, ඉදමවොචාති පරියොසානං, උභින්නං අන්තරා මජ්ඣං. අනෙකානුසන්ධිකස්ස සුත්තස්ස පඨමානුසන්ධි ආදි, අන්තෙ අනුසන්ධි පරියොසානං, මජ්ඣෙ එකො වා ද්වෙ වා බහූ වා මජ්ඣමෙව.

සාසනස්ස සීලසමාධිවිපස්සනා ආදි නාම. වුත්තම්පි චෙතං – ‘‘කො චාදි කුසලානං ධම්මානං, සීලඤ්ච සුවිසුද්ධං දිට්ඨි ච උජුකා’’ති (සං. නි. 5.369). ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, මජ්ඣිමා පටිපදා තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධා’’ති එවං වුත්තො පන අරියමග්ගො මජ්ඣං නාම. ඵලඤ්චෙව නිබ්බානඤ්ච පරියොසානං නාම. ‘‘තස්මාතිහ ත්වං, බ්රාහ්මණ, බ්රහ්මචරියං එතංපාරං එතංපරියොසාන’’න්ති එත්ථ ඵලං පරියොසනන්ති වුත්තං. ‘‘නිබ්බානොගධඤ්හි, ආවුසො විසාඛ, බ්රහ්මචරියං වුස්සති නිබ්බානපරායණං නිබ්බානපරියොසාන’’න්ති (ම. නි. 1.466) එත්ථ නිබ්බානං පරියොසානන්ති වුත්තං. ඉධ පන දෙසනාය ආදිමජ්ඣපරියොසානං අධිප්පෙතං. භගවා හි ධම්මං දෙසෙන්තො ආදිම්හි සීලං දස්සෙත්වා මජ්ඣෙ මග්ගං පරියොසානෙ නිබ්බානං දස්සෙති. තෙන වුත්තං – ‘‘සො ධම්මං දෙසෙති ආදිකල්යාණං මජ්ඣෙකල්යාණං පරියොසානකල්යාණ’’න්ති. තස්මා අඤ්ඤොපි ධම්මකථිකො ධම්මං කථෙන්තො –

‘‘ආදිම්හි සීලං දස්සෙය්ය, මජ්ඣෙ මග්ගං විභාවයෙ;

පරියොසානම්හි නිබ්බානං, එසා කථිකසණ්ඨිතී’’ති.

සාත්ථං සබ්යඤ්ජනන්ති යස්ස හි යාගුභත්තඉත්ථිපුරිසාදිවණ්ණනානිස්සිතා දෙසනා හොති, න සො සාත්ථං දෙසෙති. භගවා පන තථාරූපං දෙසනං පහාය චතුසතිපට්ඨානාදිනිස්සිතං දෙසනං දෙසෙති. තස්මා ‘‘සාත්ථං දෙසෙතී’’ති වුච්චති. යස්ස පන දෙසනා එකබ්යඤ්ජනාදියුත්තා වා සබ්බනිරොට්ඨබ්යඤ්ජනා වා සබ්බවිස්සට්ඨබ්යඤ්ජනා වා සබ්බනිග්ගහිතබ්යඤ්ජනා වා, තස්ස දමිළකිරාතයවනාදිමිලක්ඛානං භාසා විය බ්යඤ්ජනපාරිපූරියා අභාවතො අබ්යඤ්ජනා නාම දෙසනා හොති. භගවා පන –

‘‘සිථිලං ධනිතඤ්ච දීඝරස්සං, ලහුකං ගරුකඤ්ච නිග්ගහීතං;

සම්බන්ධං වවත්ථිතං විමුත්තං, දසධා බ්යඤ්ජනබුද්ධියා පභෙදො’’ති. –

එවං වුත්තං දසවිධං බ්යඤ්ජනං අමක්ඛෙත්වා පරිපුණ්ණබ්යඤ්ජනමෙව කත්වා ධම්මං දෙසෙති. තස්මා ‘‘සබ්යඤ්ජනං කත්වා දෙසෙතී’’ති වුච්චති. කෙවලපරිපුණ්ණන්ති එත්ථ කෙවලන්ති සකලාධිවචනං. පරිපුණ්ණන්ති අනූනාධිකවචනං. ඉදං වුත්තං හොති – සකලපරිපුණ්ණමෙව දෙසෙති, එකදෙසනාපි අපරිපුණ්ණා නත්ථීති. පරිසුද්ධන්ති නිරුපක්කිලෙසං. යො හි ‘‘ඉමං ධම්මදෙසනං නිස්සාය ලාභං වා සක්කාරං වා ලභිස්සාමී’’ති දෙසෙති, තස්ස අපරිසුද්ධා දෙසනා නාම හොති. භගවා පන ලොකාමිසනිරපෙක්ඛො හිතඵරණෙනෙව මෙත්තාභාවනාය මුදුහදයො උල්ලුම්පනසභාවසණ්ඨිතෙන චිත්තෙන දෙසෙති. තස්මා පරිසුද්ධං දෙසෙතීති වුච්චති. බ්රහ්මචරියං පකාසෙතීති එත්ථ බ්රහ්මචරියන්ති සික්ඛත්තයසඞ්ගහිතං සකලං සාසනං. තස්මා බ්රහ්මචරියං පකාසෙතීති සො ධම්මං දෙසෙති ආදිකල්යාණං…පෙ… පරිසුද්ධං, එවං දෙසෙන්තො ච සික්ඛත්තයසඞ්ගහිතං සකලසාසනබ්රහ්මචරියං පකාසෙතීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. බ්රහ්මචරියන්ති සෙට්ඨට්ඨෙන බ්රහ්මභූතං චරියං, බ්රහ්මභූතානං වා බුද්ධාදීනං චරියන්ති වුත්තං හොති.

සාධු ඛො පනාති සුන්දරං ඛො පන, අත්ථාවහං සුඛාවහන්ති වුත්තං හොති. තථාරූපානං අරහතන්ති යථාරූපො සො භවං ගොතමො, එවරූපානං අනෙකෙහිපි කප්පකොටිසතසහස්සෙහි දුල්ලභදස්සනානං බ්යාමප්පභාපරික්ඛිත්තෙහි අසීතිඅනුබ්යඤ්ජනපටිමණ්ඩිතෙහි ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණවරෙහි සමාකිණ්ණමනොරමසරීරානං අනප්පකදස්සනානං අතිමධුරධම්මනිග්ඝොසානං යථාභූතගුණාධිගමෙන ලොකෙ අරහන්තොති ලද්ධසද්දානං අරහතං. දස්සනං හොතීති පසාදසොම්මානි අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා දස්සනමත්තම්පි සාධු හොති. සචෙ පන අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතෙන බ්රහ්මස්සරෙන ධම්මං දෙසෙන්තස්ස එකපදම්පි සොතුං ලභිස්සාම, සාධුතරංයෙව භවිස්සතීති එවං අජ්ඣාසයං කත්වා. යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමිංසූති සබ්බකිච්චානි පහාය තුට්ඨමානසා අගමංසු. අඤ්ජලිං පණාමෙත්වාති එතෙ උභතොපක්ඛිකා, තෙ එවං චින්තෙසුං – ‘‘සචෙ නො මිච්ඡාදිට්ඨිකා චොදෙස්සන්ති ‘කස්මා තුම්හෙ සමණං ගොතමං වන්දිත්ථා’ති, තෙසං ‘කිං අඤ්ජලිකරණමත්තෙනාපි වන්දිතං හොතී’ති වක්ඛාම . සචෙ නො සම්මාදිට්ඨිකා චොදෙස්සන්ති ‘කස්මා භගවන්තං න වන්දිත්ථා’ති, ‘කිං සීසෙන භූමිං පහරන්තෙනෙව වන්දිතං හොති. නනු අඤ්ජලිකම්මම්පි වන්දනා එවා’ති වක්ඛාමා’’ති.

නාමගොත්තන්ති , ‘‘භො ගොතම, අහං අසුකස්ස පුත්තො දත්තො නාම මිත්තො නාම ඉධාගතො’’ති වදන්තා නාමං සාවෙන්ති නාම. ‘‘භො ගොතම, අහං වාසෙට්ඨො නාම කච්චානො නාම ඉධාගතො’’ති වදන්තා ගොත්තං සාවෙන්ති නාම. එතෙ කිර දලිද්දා ජිණ්ණකුලපුත්තා ‘‘පරිසමජ්ඣෙ නාමගොත්තවසෙන පාකටා භවිස්සාමා’’ති එවං අකංසු. යෙ පන තුණ්හීභූතා නිසීදිංසු, තෙ කෙරාටිකා චෙව අන්ධබාලා ච. තත්ථ කෙරාටිකා ‘‘එකං ද්වෙ කථාසල්ලාපෙ කරොන්තෙ විස්සාසිකො හොති, අථ විස්සාසෙ සති එකං ද්වෙ භික්ඛා අදාතුං න යුත්ත’’න්ති තතො අත්තානං මොචෙන්තා තුණ්හීභූතා නිසීදන්ති. අන්ධබාලා අඤ්ඤාණතායෙව අවක්ඛිත්තමත්තිකාපිණ්ඩා විය යත්ථ කත්ථචි තුණ්හීභූතා නිසීදන්ති.

වෙනාගපුරිකොති වෙනාගපුරවාසී. එතදවොචාති පාදන්තතො පට්ඨාය යාව කෙසග්ගා තථාගතස්ස සරීරං ඔලොකෙන්තො අසීතිඅනුබ්යඤ්ජනසමුජ්ජලෙහි ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණෙහි පටිමණ්ඩිතං සරීරා නික්ඛමිත්වා සමන්තතො අසීතිහත්ථප්පදෙසං අජ්ඣොත්ථරිත්වා ඨිතාහි ඡබ්බණ්ණාහි ඝනබුද්ධරංසීහි සම්පරිවාරිතං තථාගතස්ස සරීරං දිස්වා සඤ්ජාතවිම්හයො වණ්ණං භණන්තො එතං ‘‘අච්ඡරියං, භො ගොතමා’’තිආදිවචනං අවොච.

තත්ථ යාවඤ්චිදන්ති අධිමත්තප්පමාණපරිච්ඡෙදවචනමෙතං. තස්ස විප්පසන්නපදෙන සද්ධිං සම්බන්ධො. යාවඤ්ච විප්පසන්නානි අධිමත්තවිප්පසන්නානීති අත්ථො. ඉන්ද්රියානීති චක්ඛාදීනි ඡ ඉන්ද්රියානි. තස්ස හි පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං පතිට්ඨිතොකාසස්ස විප්පසන්නතං දිස්වා තෙසං විප්පසන්නතා පාකටා අහොසි. යස්මා පන සා මනෙ විප්පසන්නෙයෙව හොති, අවිප්පසන්නචිත්තානඤ්හි ඉන්ද්රියප්පසාදො නාම නත්ථි, තස්මාස්ස මනින්ද්රියප්පසාදොපි පාකටො අහොසි. තං එස විප්පසන්නතං ගහෙත්වා ‘‘විප්පසන්නානි ඉන්ද්රියානී’’ති ආහ. පරිසුද්ධොති නිම්මලො. පරියොදාතොති පභස්සරො. සාරදංබදරපණ්ඩුන්ති සරදකාලෙ ජාතං නාතිසුපරිපක්කං බදරං. තඤ්හි පරිසුද්ධඤ්චෙව හොති පරියොදාතඤ්ච. තාලපක්කන්ති සුපරිපක්කතාලඵලං. සම්පති බන්ධනා පමුත්තන්ති තංඛණඤ්ඤෙව බන්ධනා පමුත්තං. තස්ස හි බන්ධනමූලං අපනෙත්වා පරමුඛං කත්වා ඵලකෙ ඨපිතස්ස චතුරඞ්ගුලමත්තං ඨානං ඔලොකෙන්තානං පරිසුද්ධං පරියොදාතං හුත්වා ඛායති. තං සන්ධායෙවමාහ . නෙක්ඛං ජම්බොනදන්ති සුරත්තවණ්ණස්ස ජම්බොනදසුවණ්ණස්ස ඝටිකා. දක්ඛකම්මාරපුත්තසුපරිකම්මකතන්ති දක්ඛෙන සුවණ්ණකාරපුත්තෙන සුට්ඨු කතපරිකම්මං. උක්කාමුඛෙ සුකුසලසම්පහට්ඨන්ති සුවණ්ණකාරඋද්ධනෙ පචිත්වා සුකුසලෙන සුවණ්ණකාරෙන ඝට්ටනපරිමජ්ජනහංසනෙන සුට්ඨු පහට්ඨං සුපරිමද්දිතන්ති අත්ථො. පණ්ඩුකම්බලෙ නික්ඛිත්තන්ති අග්ගිනා පචිත්වා දීපිදාඨාය ඝංසිත්වා ගෙරුකපරිකම්මං කත්වා රත්තකම්බලෙ ඨපිතං. භාසතෙති සඤ්ජාතඔභාසතාය භාසතෙ. තපතෙති අන්ධකාරවිද්ධංසනතාය තපතෙ. විරොචතීති විජ්ජොතමානං හුත්වා විරොචති, සොභතීති අත්ථො.

උච්චාසයනමහාසයනානීති එත්ථ අතික්කන්තප්පමාණං උච්චාසයනං නාම, ආයතවිත්ථතං අකප්පියභණ්ඩං මහාසයනං නාම. ඉදානි තානි දස්සෙන්තො සෙය්යථිදං, ආසන්දීතිආදිමාහ. තත්ථ ආසන්දීති අතික්කන්තප්පමාණං ආසනං. පල්ලඞ්කොති පාදෙසු වාළරූපානි ඨපෙත්වා කතො. ගොනකොති දීඝලොමකො මහාකොජවො. චතුරඞ්ගුලාධිකානි කිර තස්ස ලොමානි. චිත්තකොති වානචිත්තං උණ්ණාමයත්ථරණං. පටිකාති උණ්ණාමයො සෙතත්ථරකො. පටලිකාති ඝනපුප්ඵො උණ්ණාමයත්ථරකො, යො ආමලකපට්ටොතිපි වුච්චති. තූලිකාති තිණ්ණං තූලානං අඤ්ඤතරපුණ්ණා තූලිකා. විකතිකාති සීහබ්යග්ඝාදිරූපවිචිත්රො උණ්ණාමයත්ථරකො. උද්දලොමීති උභතොදසං උණ්ණාමයත්ථරණං. කෙචි එකතො උග්ගතපුප්ඵන්ති වදන්ති. එකන්තලොමීති එකතොදසං උණ්ණාමයත්ථරණං. කෙචි උභතො උග්ගතපුප්ඵන්ති වදන්ති. කට්ටිස්සන්ති රතනපරිසිබ්බිතං කොසෙය්යකට්ටිස්සමයං පච්චත්ථරණං. කොසෙය්යන්ති රතනපරිසිබ්බිතමෙව කොසියසුත්තමයං පච්චත්ථරණං. කුත්තකන්ති සොළසන්නං නාටකිත්ථීනං ඨත්වා නච්චනයොග්ගං උණ්ණාමයත්ථරණං. හත්ථත්ථරාදයො හත්ථිපිට්ඨාදීසු අත්ථරණකඅත්ථරකා චෙව හත්ථිරූපාදීනි දස්සෙත්වා කතඅත්ථරකා ච. අජිනප්පවෙණීති අජිනචම්මෙහි මඤ්චප්පමාණෙන සිබ්බිත්වා කතප්පවෙණී. සෙසං හෙට්ඨා වුත්තත්ථමෙව.

නිකාමලාභීති අතිකාමලාභී ඉච්ඡිතිච්ඡිතලාභී. අකිච්ඡලාභීති අදුක්ඛලාභී. අකසිරලාභීති විපුලලාභී මහන්තලාභී, උළාරුළාරානෙව ලභති මඤ්ඤෙති සන්ධාය වදති. අයං කිර බ්රාහ්මණො සයනගරුකො, සො භගවතො විප්පසන්නින්ද්රියාදිතං දිස්වා ‘‘අද්ධා එස එවරූපෙසු උච්චාසයනමහාසයනෙසු නිසීදති චෙව නිපජ්ජති ච. තෙනස්ස විප්පසන්නානි ඉන්ද්රියානි, පරිසුද්ධො ඡවිවණ්ණො පරියොදාතො’’ති මඤ්ඤමානො ඉමං සෙනාසනවණ්ණං කථෙසි.

ලද්ධාච පන න කප්පන්තීති එත්ථ කිඤ්චි කිඤ්චි කප්පති. සුද්ධකොසෙය්යඤ්හි මඤ්චෙපි අත්ථරිතුං වට්ටති, ගොනකාදයො ච භූමත්ථරණපරිභොගෙන, ආසන්දියා පාදෙ ඡින්දිත්වා, පල්ලඞ්කස්ස වාළෙ භින්දිත්වා, තූලිකං විජටෙත්වා ‘‘බිම්බොහනඤ්ච කාතු’’න්ති (චූළව. 297) වචනතො ඉමානිපි එකෙන විධානෙන කප්පන්ති. අකප්පියං පන උපාදාය සබ්බානෙව න කප්පන්තීති වුත්තානි.

වනන්තඤ්ඤෙව පවිසාමීති අරඤ්ඤංයෙව පවිසාමි. යදෙවාති යානියෙව. පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වාති සමන්තතො ඌරුබද්ධාසනං බන්ධිත්වා. උජුං කායං පණිධායාති අට්ඨාරස පිට්ඨිකණ්ටකෙ කොටියා කොටිං පටිපාදෙන්තො උජුං කායං ඨපෙත්වා. පරිමුඛං සතිං උපට්ඨපෙත්වාති කම්මට්ඨානාභිමුඛං සතිං ඨපෙත්වා, පරිග්ගහිතනිය්යානං වා කත්වාති අත්ථො. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘පරීති පරිග්ගහට්ඨො. මුඛන්ති නිය්යානට්ඨො. සතීති උපට්ඨානට්ඨො. තෙන වුච්චති පරිමුඛං සතිං උපට්ඨපෙත්වා’’ති (පටි. ම. 1.164). උපසම්පජ්ජ විහරාමීති පටිලභිත්වා පච්චක්ඛං කත්වා විහරාමි. එවංභූතොති එවං පඨමජ්ඣානාදීසු අඤ්ඤතරසමඞ්ගී හුත්වා. දිබ්බො මෙ එසො තස්මිං සමයෙ චඞ්කමො හොතීති චත්තාරි හි රූපජ්ඣානානි සමාපජ්ජිත්වා චඞ්කමන්තස්ස චඞ්කමො දිබ්බචඞ්කමො නාම හොති, සමාපත්තිතො වුට්ඨාය චඞ්කමන්තස්සාපි චඞ්කමො දිබ්බචඞ්කමොයෙව. ඨානාදීසුපි එසෙව නයො. තථා ඉතරෙසු ද්වීසු විහාරෙසු.

සොඑවං පජානාමි ‘‘රාගො මෙ පහීනො’’ති මහාබොධිපල්ලඞ්කෙ අරහත්තමග්ගෙන පහීනරාගමෙව දස්සෙන්තො ‘‘සො එවං පජානාමි රාගො මෙ පහීනො’’ති ආහ. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. ඉමිනා පන කිං කථිතං හොතීති? පච්චවෙක්ඛණා කථිතා, පච්චවෙක්ඛණාය ඵලසමාපත්ති කථිතා. ඵලසමාපත්තිඤ්හි සමාපන්නස්සපි සමාපත්තිතො වුට්ඨිතස්සාපි චඞ්කමාදයො අරියචඞ්කමාදයො හොන්ති. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

4. සරභසුත්තවණ්ණනා

65. චතුත්ථෙ රාජගහෙති එවංනාමකෙ නගරෙ. ගිජ්ඣකූටෙ පබ්බතෙති ගිජ්ඣසදිසානිස්ස කූටානි, ගිජ්ඣා වා තස්ස කූටෙසු වසන්තීති ගිජ්ඣකූටො, තස්මිං ගිජ්ඣකූටෙ පබ්බතෙ. එතෙනස්ස රාජගහං ගොචරගාමං කත්වා විහරන්තස්ස වසනට්ඨානං දස්සිතං. ගිජ්ඣකූටස්මිඤ්හි තථාගතං උද්දිස්ස විහාරො කාරිතො, ගිජ්ඣකූටවිහාරොත්වෙවස්ස නාමං. තත්ථායං තස්මිං සමයෙ විහරතීති. සරභො නාම පරිබ්බාජකො අචිරපක්කන්තො හොතීති සරභොති එවංනාමකො පරිබ්බාජකො ඉමස්මිං සාසනෙ පබ්බජිත්වා නචිරස්සෙව පක්කන්තො හොති, අධුනා විබ්භන්තොති අත්ථො. සම්මාසම්බුද්ධෙ හි ලොකෙ උප්පන්නෙ තිත්ථියා නට්ඨලාභසක්කාරා අහෙසුං, තිණ්ණං රතනානං මහාලාභසක්කාරො උප්පජ්ජි. යථාහ –

‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන භගවා සක්කතො හොති ගරුකතො මානිතො පූජිතො අපචිතො ලාභී චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරානං. අඤ්ඤතිත්ථියා පන පරිබ්බාජකා අසක්කතා හොන්ති අගරුකතා අමානිතා අපූජිතා න ලාභිනො චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරාන’’න්ති (උදා.14; සං.නි.1.2.70).

තෙ එවං පරිහීනලාභසක්කාරා පඤ්චසතමත්තා එකස්මිං පරිබ්බාජකාරාමෙ සන්නිපතිත්වා සම්මන්තයිංසු – ‘‘භො, මයං සමණස්ස ගොතමස්ස උප්පන්නකාලතො පට්ඨාය හතලාභසක්කාරා ජාතා, සමණස්ස ගොතමස්ස සාවකානඤ්චස්ස එකං අවණ්ණං උපධාරෙථ, අවණ්ණං පත්ථරිත්වා එතස්ස සාසනං ගරහිත්වා අම්හාකං ලාභසක්කාරං උප්පාදෙස්සාමා’’ති. තෙ වජ්ජං ඔලොකෙන්තා – ‘‘තීසු ද්වාරෙසු ආජීවෙ චාති චතූසුපි ඨානෙසු සමණස්ස ගොතමස්ස වජ්ජං පස්සිතුං න සක්කා, ඉමානි චත්තාරි ඨානානි මුඤ්චිත්වා අඤ්ඤත්ථ ඔලොකෙථා’’ති ආහංසු. අථ නෙසං අන්තරෙ එකො එවමාහ – ‘‘අහං අඤ්ඤං න පස්සාමි, ඉමෙ අන්වඩ්ඪමාසං සන්නිපතිත්වා ද්වාරවාතපානානි පිධාය සාමණෙරානම්පි පවෙසනං න දෙන්ති. ජීවිතසදිසාපි උපට්ඨාකා දට්ඨුං න ලභන්ති, ආවට්ටනිමායං ඔසාරෙත්වා ඔසාරෙත්වා ජනං ආවට්ටෙත්වා ආවට්ටෙත්වා ඛාදන්ති. සචෙ තං මයං ආහරිතුං සක්ඛිස්සාම, එවං නො ලාභසක්කාරඋළාරො භවිස්සතී’’ති. අපරොපි එවමෙව වදන්තො උට්ඨාසි. සබ්බෙ එකවාදා අහෙසුං. තතො ආහංසු – ‘‘යො තං ආහරිතුං සක්ඛිස්සති, තං මයං අම්හාකං සමයෙ ජෙට්ඨකං කරිස්සාමා’’ති.

තතො කොටිතො පට්ඨාය ‘‘ත්වං සක්ඛිස්සසි, ත්වං සක්ඛිස්සසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘අහං න සක්ඛිස්සාමි, අහං න සක්ඛිස්සාමී’’ති බහූහි වුත්තෙ සරභං පුච්ඡිංසු – ‘‘ත්වං සක්ඛිස්සසි ආචරියා’’ති. සො ආහ – ‘‘අගරු එතං ආහරිතුං, සචෙ තුම්හෙ අත්තනො කථාය ඨත්වා මං ජෙට්ඨකං කරිස්සථා’’ති. අගරු එතමාචරිය ආහර, ත්වං කතොයෙවාසි අම්හෙහි ජෙට්ඨකොති. සො ආහ – ‘‘තං ආහරන්තෙන ථෙනෙත්වා වා විලුම්පිත්වා වා ආහරිතුං න සක්කා, සමණස්ස පන ගොතමස්ස සාවකසදිසෙන හුත්වා තස්ස සාවකෙ වන්දිත්වා වත්තපටිවත්තං කත්වා තෙසං පත්තෙ භත්තං භුඤ්ජිත්වා ආහරිතුං සක්කා. රුච්චති වො එතස්ස එත්තකස්ස කිරියා’’ති. යංකිඤ්චි කත්වා ආහරිත්වා ච නො දෙහීති. තෙන හි මං දිස්වා අපස්සන්තා විය භවෙය්යාථාති පරිබ්බාජකානං සඤ්ඤං දත්වා දුතියදිවසෙ පාතොව උට්ඨාය ගිජ්ඣකූටමහාවිහාරං ගන්ත්වා දිට්ඨදිට්ඨානං භික්ඛූනං පඤ්චපතිට්ඨිතෙන පාදෙ වන්දි. භික්ඛූ ආහංසු – ‘‘අඤ්ඤෙ පරිබ්බාජකා චණ්ඩා ඵරුසා, අයං පන සද්ධො භවිස්සති පසන්නො’’ති. භන්තෙ, තුම්හෙ ඤත්වා යුත්තට්ඨානස්මිංයෙව පබ්බජිතා, මයං පන අනුපධාරෙත්වා අතිත්ථෙනෙව පක්ඛන්තා අනිය්යානිකමග්ගෙ විචරාමාති. සො එවං වත්වා දිට්ඨෙ දිට්ඨෙ භික්ඛූ පුනප්පුනං වන්දති, න්හානොදකාදීනි පටියාදෙති, දන්තකට්ඨං කප්පියං කරොති, පාදෙ ධොවති මක්ඛෙති, අතිරෙකභත්තං ලභිත්වා භුඤ්ජති.

තං ඉමිනා නීහාරෙන වසන්තං එකො මහාථෙරො දිස්වා, ‘‘පරිබ්බාජක, ත්වං සද්ධො පසන්නො, කිං න පබ්බජසී’’ති. කො මං, භන්තෙ, පබ්බාජෙස්සති. මයඤ්හි චිරකාලං භදන්තානං පච්චත්ථිකා හුත්වා විචරිම්හාති. ථෙරො ‘‘සචෙ ත්වං පබ්බජිතුකාමො, අහං තං පබ්බාජෙස්සාමී’’ති වත්වා පබ්බාජෙසි. සො පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය නිරන්තරං වත්තපටිවත්තමකාසි. අථ නං ථෙරො වත්තෙ පසීදිත්වා නචිරස්සෙව උපසම්පාදෙසි. සො උපොසථදිවසෙ භික්ඛූහි සද්ධිං උපොසථග්ගං පවිසිත්වා භික්ඛූ මහන්තෙන උස්සාහෙන පාතිමොක්ඛං පග්ගණ්හන්තෙ දිස්වා ‘‘ඉමිනා නීහාරෙන ඔසාරෙත්වා ඔසාරෙත්වා ලොකං ඛාදන්ති, කතිපාහෙන හරිස්සාමී’’ති චින්තෙසි. සො පරිවෙණං ගන්ත්වා උපජ්ඣායං වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, කො නාමො අයං ධම්මො’’ති පුච්ඡි. පාතිමොක්ඛො නාම, ආවුසොති. උත්තමධම්මො එස, භන්තෙ, භවිස්සතීති. ආම, ආවුසො, සකලසාසනධාරණී අයං සික්ඛාති. භන්තෙ, සචෙ එස සික්ඛාධම්මො උත්තමො, ඉමමෙව පඨමං ගණ්හාමීති. ගණ්හාවුසොති ථෙරො සම්පටිච්ඡි. සො ගණ්හන්තො පරිබ්බාජකෙ පස්සිත්වා ‘‘කීදිසං ආචරියා’’ති පුච්ඡිතො, ‘‘ආවුසො, මා චින්තයිත්ථ, කතිපාහෙන ආහරිස්සාමී’’ති වත්වා නචිරස්සෙව උග්ගණ්හිත්වා උපජ්ඣායං ආහ – ‘‘එත්තකමෙව, භන්තෙ, උදාහු අඤ්ඤම්පි අත්ථී’’ති. එත්තකමෙව, ආවුසොති.

සො පුනදිවසෙ යථානිවත්ථපාරුතොව ගහිතනීහාරෙනෙව පත්තං ගහෙත්වා ගිජ්ඣකූටා නික්ඛම්ම පරිබ්බාජකාරාමං අගමාසි. පරිබ්බාජකා දිස්වා ‘‘කීදිසං, ආචරිය, නාසක්ඛිත්ථ මඤ්ඤෙ ආවට්ටනිමායං ආහරිතු’’න්ති තං පරිවාරයිංසු. මා චින්තයිත්ථ, ආවුසො, ආහටා මෙ ආවට්ටනිමායා, ඉතො පට්ඨාය අම්හාකං ලාභසක්කාරො මහා භවිස්සති. තුම්හෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං සමග්ගා හොථ, මා විවාදං අකත්ථාති. සචෙ තෙ, ආචරිය, සුග්ගහිතා, අම්හෙපි නං වාචෙහීති. සො ආදිතො පට්ඨාය පාතිමොක්ඛං ඔසාරෙසි. අථ තෙ සබ්බෙපි – ‘‘එථ, භො, නගරෙ විචරන්තා සමණස්ස ගොතමස්ස අවණ්ණං කථෙස්සාමා’’ති අනුග්ඝාටිතෙසුයෙව නගරද්වාරෙසු ද්වාරසමීපං ගන්ත්වා විවටෙන ද්වාරෙන සබ්බපඨමං පවිසිංසු. එවං සලිඞ්ගෙනෙව අපක්කන්තං තං පරිබ්බාජකං සන්ධාය – ‘‘සරභො නාම පරිබ්බාජකො අචිරපක්කන්තො හොතී’’ති වුත්තං.

තං දිවසං පන භගවා පච්චූසසමයෙ ලොකං ඔලොකෙන්තො ඉදං අද්දස – ‘‘අජ්ජ සරභො පරිබ්බාජකො නගරෙ විචරිත්වා පකාසනීයකම්මං කරිස්සති, තිණ්ණං රතනානං අවණ්ණං කථෙන්තො විසං සිඤ්චිත්වා පරිබ්බාජකාරාමං ගමිස්සති, අහම්පි තත්ථෙව ගමිස්සාමි, චතස්සොපි පරිසා තත්ථෙව ඔසරිස්සන්ති. තස්මිං සමාගමෙ චතුරාසීති පාණසහස්සානි අමතපානං පිවිස්සන්තී’’ති. තතො ‘‘තස්ස ඔකාසො හොතු, යථාරුචියා අවණ්ණං පත්ථරතූ’’ති චින්තෙත්වා ආනන්දත්ථෙරං ආමන්තෙසි – ‘‘ආනන්ද, අට්ඨාරසසු මහාවිහාරෙසු භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මයා සද්ධිංයෙව පිණ්ඩාය චරිතුං ආරොචෙහී’’ති. ථෙරො තථා අකාසි. භික්ඛූ පත්තචීවරමාදාය සත්ථාරමෙව පරිවාරයිංසු. සත්ථා භික්ඛුසඞ්ඝං ආදාය ද්වාරගාමසමීපෙයෙව පිණ්ඩාය චරි. සරභොපි පරිබ්බාජකෙහි සද්ධිං නගරං පවිට්ඨො තත්ථ තත්ථ පරිසමජ්ඣෙ රාජද්වාරවීථිචතුක්කාදීසු ච ගන්ත්වා ‘‘අඤ්ඤාතො මයා සමණානං සක්යපුත්තියානං ධම්මො’’තිආදීනි අභාසි. තං සන්ධාය සො රාජගහෙ පරිසති එවං වාචං භාසතීතිආදි වුත්තං. තත්ථ අඤ්ඤාතොති ඤාතො අවබුද්ධො, පාකටං කත්වා උග්ගහිතොති දීපෙති. අඤ්ඤායාති ජානිත්වා. අපක්කන්තොති සලිඞ්ගෙනෙව අපක්කන්තො. සචෙ හි සමණස්ස ගොතමස්ස සාසනෙ කොචි සාරො අභවිස්ස, නාහං අපක්කමිස්සං. තස්ස පන සාසනං අසාරං නිස්සාරං, ආවට්ටනිමායං ඔසාරෙත්වා සමණා ලොකං ඛාදන්තීති එවමත්ථං දීපෙන්තො එවමාහ.

අථ ඛො සම්බහුලා භික්ඛූති අථ එවං තස්මිං පරිබ්බාජකෙ භාසමානෙ අරඤ්ඤවාසිනො පඤ්චසතා භික්ඛූ ‘‘අසුකට්ඨානං නාම සත්ථා පිණ්ඩාය චරිතුං ගතො’’ති අජානන්තා භික්ඛාචාරවෙලායං රාජගහං පිණ්ඩාය පවිසිංසු. තෙ සන්ධායෙතං වුත්තං. අස්සොසුන්ති සුණිංසු. යෙනභගවා තෙනුපසඞ්කමිංසූති ‘‘ඉමං කාරණං දසබලස්ස ආරොචෙස්සාමා’’ති උපසඞ්කමිංසු.

සිප්පිනිකාතීරන්ති සිප්පිනිකාති එවංනාමිකාය නදියා තීරං. අධිවාසෙසි භගවා තුණ්හීභාවෙනාති කායඞ්ගවාචඞ්ගානි අචොපෙත්වා අබ්භන්තරෙ ඛන්තිං ධාරෙත්වා චිත්තෙනෙව අධිවාසෙසීති අත්ථො. එවං අධිවාසෙත්වා පුන චින්තෙසි – ‘‘කිං නු ඛො අජ්ජ මයා සරභස්ස වාදං මද්දිතුං ගච්ඡන්තෙන එකකෙන ගන්තබ්බං , උදාහු භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතෙනා’’ති. අථස්ස එතදහොසි – සචාහං භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො ගමිස්සාමි, මහාජනො එවං චින්තෙස්සති – ‘‘සමණො ගොතමො වාදුප්පත්තිට්ඨානං ගච්ඡන්තො පක්ඛං උක්ඛිපිත්වා ගන්ත්වා පරිසබලෙන උප්පන්නං වාදං මද්දති, පරවාදීනං සීසං උක්ඛිපිතුං න දෙතී’’ති. න ඛො පන මය්හං උප්පන්නෙ වාදෙ පරං ගහෙත්වා මද්දනකිච්චං අත්ථි, අහමෙව ගන්ත්වා මද්දිස්සාමි. අනච්ඡරියං චෙතං ය්වාහං ඉදානි බුද්ධභූතො අත්තනො උප්පන්නං වාදං මද්දෙය්යං, චරියං චරණකාලෙ අහෙතුකපටිසන්ධියං නිබ්බත්තෙනාපි හි මයා වහිතබ්බං ධුරං අඤ්ඤො වහිතුං සමත්ථො නාම නාහොසි. ඉමස්ස පනත්ථස්ස සාධනත්ථං –

‘‘යතො යතො ගරු ධුරං, යතො ගම්භීරවත්තනී;

තදාස්සු කණ්හං යුඤ්ජෙන්ති, ස්වාස්සු තං වහතෙ ධුර’’න්ති. (ජා. 1.1.29) –

ඉදං කණ්හජාතකං ආහරිතබ්බං. අතීතෙ කිර එකො සත්ථවාහො එකිස්සා මහල්ලිකාය ගෙහෙ නිවාසං ගණ්හි. අථස්ස එකිස්සා ධෙනුයා රත්තිභාගසමනන්තරෙ ගබ්භවුට්ඨානං අහොසි. සා එකං වච්ඡකං විජායි. මහල්ලිකාය වච්ඡකං දිට්ඨකාලතො පට්ඨාය පුත්තසිනෙහො උදපාදි. පුනදිවසෙ සත්ථවාහපුත්තො – ‘‘තව ගෙහවෙතනං ගණ්හාහී’’ති ආහ. මහල්ලිකා ‘‘මය්හං අඤ්ඤෙන කිච්චං න අත්ථි, ඉමමෙව වච්ඡකං දෙහී’’ති ආහ. ගණ්හ, අම්මාති. සා තං ගණ්හිත්වා ඛීරං පායෙත්වා යාගුභත්තතිණාදීනි දදමානා පොසෙසි. සො වුද්ධිමන්වාය පරිපුණ්ණරූපො බලවීරියසම්පන්නො අහොසි සම්පන්නාචාරො, කාළකො නාම නාමෙන. අථෙකස්ස සත්ථවාහස්ස පඤ්චහි සකටසතෙහි ආගච්ඡන්තස්ස උදකභින්නට්ඨානෙ සකටචක්කං ලග්ගි. සො දසපි වීසම්පි තිංසම්පි යොජෙත්වා නීහරාපෙතුං අසක්කොන්තො කාළකං උපසඞ්කමිත්වා ආහ – ‘‘තාත, තව වෙතනං දස්සාමි, සකටං මෙ උක්ඛිපිත්වා දෙහී’’ති. එවඤ්ච පන වත්වා තං ආදාය – ‘‘අඤ්ඤො ඉමිනා සද්ධිං ධුරං වහිතුං සමත්ථො නත්ථී’’ති ධුරසකටෙ යොත්තං බන්ධිත්වා තං එකකංයෙව යොජෙසි. සො තං සකටං උක්ඛිපිත්වා ථලෙ පතිට්ඨාපෙත්වා එතෙනෙව නිහාරෙන පඤ්ච සකටසතානි නීහරි. සො සබ්බපච්ඡිමසකටං නීහරිත්වා මොචියමානො ‘‘සු’’න්ති කත්වා සීසං උක්ඛිපි.

සත්ථවාහො ‘‘අයං එත්තකානි සකටානි උක්ඛිපන්තො එවං න අකාසි, වෙතනත්ථං මඤ්ඤෙ කරොතී’’ති සකටගණනාය කහාපණෙ ගහෙත්වා පඤ්චසතභණ්ඩිකං තස්ස ගීවාය බන්ධාපෙසි. සො අඤ්ඤෙසං අත්තනො සන්තිකං අල්ලීයිතුං අදෙන්තො උජුකං ගෙහමෙව අගමාසි. මහල්ලිකා දිස්වා මොචෙත්වා කහාපණභාවං ඤත්වා ‘‘කස්මා, පුත්ත, එවමකාසි, මා ත්වං ‘මයා කම්මං කත්වා ආභතෙන අයං ජීවිස්සතී’ති සඤ්ඤමකාසී’’ති වත්වා ගොණං උණ්හොදකෙන න්හාපෙත්වා තෙලෙන අබ්භඤ්ජිත්වා ‘‘ඉතො පට්ඨාය පුන මා එවමකාසී’’ති ඔවදි. එවං සත්ථා ‘‘චරියං චරණකාලෙ අහෙතුකපටිසන්ධියං නිබ්බත්තෙනාපි හි මයා වහිතබ්බධුරං අඤ්ඤො වහිතුං සමත්ථො නාම නාහොසී’’ති චින්තෙත්වා එකකොව අගමාසි. තං දස්සෙතුං අථ ඛො භගවා සායන්හසමයං පටිසල්ලානා වුට්ඨිතොතිආදි වුත්තං.

තත්ථ පටිසල්ලානාති පුථුත්තාරම්මණෙහි චිත්තං පටිසංහරිත්වා සල්ලානතො, ඵලසමාපත්තිතොති අත්ථො. තෙනුපසඞ්කමීති පරිබ්බාජකෙසු සකලනගරෙ පකාසනීයකම්මං කත්වා නගරා නික්ඛම්ම පරිබ්බාජකාරාමෙ සන්නිපතිත්වා ‘‘සචෙ, ආවුසො සරභ, සමණො ගොතමො ආගමිස්සති, කිං කරිස්සසී’’ති. සමණෙ ගොතමෙ එකං කරොන්තෙ අහං ද්වෙ කරිස්සාමි, ද්වෙ කරොන්තෙ චත්තාරි, චත්තාරි කරොන්තෙ පඤ්ච, පඤ්ච කරොන්තෙ දස, දස කරොන්තෙ වීසති, වීසති කරොන්තෙ තිංසං, තිංසං කරොන්තෙ චත්තාලීසං, චත්තාලීසං කරොන්තෙ පඤ්ඤාසං, පඤ්ඤාසං කරොන්තෙ සතං, සතං කරොන්තෙ සහස්සං කරිස්සාමීති එවං අඤ්ඤමඤ්ඤං සීහනාදකථං සමුට්ඨාපෙත්වා නිසින්නෙසු උපසඞ්කමි.

උපසඞ්කමන්තො පන යස්මා පරිබ්බාජකාරාමස්ස නගරමජ්ඣෙනෙව මග්ගො, තස්මා සුරත්තදුපට්ටං නිවාසෙත්වා සුගතමහාචීවරං පාරුපිත්වා විස්සට්ඨබලො රාජා විය එකකොව නගරමජ්ඣෙන අගමාසි. මිච්ඡාදිට්ඨිකා දිස්වා ‘‘පරිබ්බාජකා සමණස්ස ගොතමස්ස පකාසනීයකම්මං කරොන්තා අවණ්ණං පත්ථරිංසු, සො එතෙ අනුවත්තිත්වා සඤ්ඤාපෙතුං ගච්ඡති මඤ්ඤෙ’’ති අනුබන්ධිංසු. සම්මාදිට්ඨිකාපි ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො පත්තචීවරං ආදාය එකකොව නික්ඛන්තො, අජ්ජ සරභෙන සද්ධිං මහාධම්මසඞ්ගාමො භවිස්සති. මයම්පි තස්මිං සමාගමෙ කායසක්ඛිනො භවිස්සාමා’’ති අනුබන්ධිංසු. සත්ථා පස්සන්තස්සෙව මහාජනස්ස පරිබ්බාජකාරාමං උපසඞ්කමි.

පරිබ්බාජකා රුක්ඛානං ඛන්ධවිටපසාඛන්තරෙහි සමුග්ගච්ඡන්තා ඡබ්බණ්ණඝනබුද්ධරස්මියො දිස්වා ‘‘අඤ්ඤදා එවරූපො ඔභාසො නාම නත්ථි, කිං නු ඛො එත’’න්ති උල්ලොකෙත්වා ‘‘සමණො ගොතමො ආගච්ඡතී’’ති ආහංසු. තං සුත්වාව සරභො ජාණුකන්තරෙ සීසං ඨපෙත්වා අධොමුඛො නිසීදි. එවං තස්මිං සමයෙ භගවා තං ආරාමං උපසඞ්කමිත්වා පඤ්ඤත්තෙ ආසනෙ නිසීදි. තථාගතො හි ජම්බුදීපතලෙ අග්ගකුලෙ ජාතත්තා අග්ගාසනාරහොතිස්ස සබ්බත්ථ ආසනං පඤ්ඤත්තමෙව හොති. එවං පඤ්ඤත්තෙ මහාරහෙ බුද්ධාසනෙ නිසීදි.

තෙ පරිබ්බාජකා සරභං පරිබ්බාජකං එතදවොචුන්ති සම්මාසම්බුද්ධෙ කිර සරභෙන සද්ධිං එත්තකං කථෙන්තෙයෙව භික්ඛුසඞ්ඝො සත්ථු පදානුපදිකො හුත්වා පරිබ්බාජකාරාමං සම්පාපුණි, චතස්සොපි පරිසා පරිබ්බාජකාරාමෙයෙව ඔසරිංසු. තතො තෙ පරිබ්බාජකා ‘‘අච්ඡරියං සමණස්ස ගොතමස්ස කම්මං, සකලනගරං විචරිත්වා අවණ්ණං පත්ථරිත්වා පකාසනීයකම්මං කත්වා ආගතානං වෙරීනං පටිසත්තූනං පච්චාමිත්තානං සන්තිකං ආගන්ත්වා ථොකම්පි විග්ගාහිකකථං න කථෙසි, ආගතකාලතො පට්ඨාය සතපාකතෙලෙන මක්ඛෙන්තො විය අමතපානං පායෙන්තො විය මධුරකථං කථෙතී’’ති සබ්බෙපි සම්මාසම්බුද්ධං අනුවත්තන්තා එතදවොචුං.

යාචෙය්යාසීති ආයාචෙය්යාසි පත්ථෙය්යාසි පිහෙය්යාසි. තුණ්හීභූතොති තුණ්හීභාවං උපගතො. මඞ්කුභූතොති නිත්තෙජතං ආපන්නො. පත්තක්ඛන්ධොති ඔනතගීවො. අධොමුඛොති හෙට්ඨාමුඛො. සම්මාසම්බුද්ධස්ස තෙ පටිජානතොති ‘‘අහං සම්මාසම්බුද්ධො, සබ්බෙ ධම්මා මයා අභිසම්බුද්ධා’’ති එවං පටිජානතො තව. අනභිසම්බුද්ධාති ඉමෙ නාම ධම්මා තයා අනභිසම්බුද්ධා. තත්ථාති තෙසු අනභිසම්බුද්ධාති එවං දස්සිතධම්මෙසු. අඤ්ඤෙන වා අඤ්ඤං පටිචරිස්සතීති අඤ්ඤෙන වා වචනෙන අඤ්ඤං වචනං පටිච්ඡාදෙස්සති, අඤ්ඤං පුච්ඡිතො අඤ්ඤං කථෙස්සතීති අධිප්පායො. බහිද්ධා කථං අපනාමෙස්සතීති බහිද්ධා අඤ්ඤං ආගන්තුකකථං ආහරන්තො පුරිමකථං අපනාමෙස්සති. අප්පච්චයන්ති අනභිරද්ධිං අතුට්ඨාකාරං පාතුකරිස්සතීති පාකටං කරිස්සති. එත්ථ ච අප්පච්චයෙන දොමනස්සං වුත්තං, පුරිමෙහි ද්වීහි මන්දබලවභෙදො කොධොයෙව.

එවං භගවා පඨමවෙසාරජ්ජෙන සීහනාදං නදිත්වා පුන දුතියාදීහි නදන්තො යො ඛො මං පරිබ්බාජකාතිආදිමාහ. තත්ථ යස්ස ඛො පන තෙ අත්ථාය ධම්මො දෙසිතොති යස්ස මග්ගස්ස වා ඵලස්ස වා අත්ථාය තයා චතුසච්චධම්මො දෙසිතො. සො න නිය්යාතීති සො ධම්මො න නිය්යාති න නිග්ගච්ඡති, න තං අත්ථං සාධෙතීති වුත්තං හොති. තක්කරස්සාති යො නං කරොති, තස්ස පටිපත්තිපූරකස්ස පුග්ගලස්සාති අත්ථො. සම්මා දුක්ඛක්ඛයායාති හෙතුනා නයෙන කාරණෙන සකලස්ස වට්ටදුක්ඛස්ස ඛයාය. අථ වා යස්ස ඛො පන තෙ අත්ථාය ධම්මො දෙසිතොති යස්ස තෙ අත්ථාය ධම්මො දෙසිතො. සෙය්යථිදං – රාගපටිඝාතත්ථාය අසුභකම්මට්ඨානං, දොසපටිඝාතත්ථාය මෙත්තාභාවනා, මොහපටිඝාතත්ථාය පඤ්ච ධම්මා, විතක්කුපච්ඡෙදාය ආනාපානස්සති. සො න නිය්යාති තක්කරස්ස සම්මා දුක්ඛක්ඛයායාති සො ධම්මො යො නං යථාදෙසිතං කරොති, තස්ස තක්කරස්ස සම්මා හෙතුනා නයෙන කාරණෙන වට්ටදුක්ඛක්ඛයාය න නිය්යාති න නිග්ගච්ඡති, තං අත්ථං න සාධෙතීති අයමෙත්ථ අත්ථො. සෙය්යථාපි සරභො පරිබ්බාජකොති යථා අයං සරභො පරිබ්බාජකො පජ්ඣායන්තො අප්පටිභානො නිසින්නො, එවං නිසීදිස්සතීති.

එවං තීහි පදෙහි සීහනාදං නදිත්වා දෙසනං නිවත්තෙන්තස්සෙව තථාගතස්ස තස්මිං ඨානෙ සන්නිපතිතා චතුරාසීතිපාණසහස්සපරිමාණා පරිසා අමතපානං පිවි, සත්ථා පරිසාය අමතපානස්ස පීතභාවං ඤත්වා වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා පක්කාමි. තමත්ථං දස්සෙතුං අථ ඛො භගවාතිආදි වුත්තං. තත්ථ සීහනාදන්ති සෙට්ඨනාදං අභීතනාදං අප්පටිනාදං. වෙහාසං පක්කාමීති අභිඤ්ඤාපාදකං චතුත්ථජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය අධිට්ඨාය සද්ධිං භික්ඛුසඞ්ඝෙන ආකාසං පක්ඛන්දි. එවං පක්ඛන්දො ච පන තංඛණඤ්ඤෙව ගිජ්ඣකූටමහාවිහාරෙ පතිට්ඨාසි.

වාචාය සන්නිතොදකෙනාති වචනපතොදෙන. සඤ්ජම්භරිමකංසූති සම්භරිතං නිරන්තරඵුටං අකංසු, උපරි විජ්ඣිංසූති වුත්තං හොති. බ්රහාරඤ්ඤෙති මහාරඤ්ඤෙ. සීහනාදං නදිස්සාමීති සීහස්ස නදතො ආකාරං දිස්වා ‘‘අයම්පි තිරච්ඡානගතො, අහම්පි, ඉමස්ස චත්තාරො පාදා, මය්හම්පි, අහම්පි එවමෙව සීහනාදං නදිස්සාමී’’ති චින්තෙසි. සො සීහස්ස සම්මුඛා නදිතුං අසක්කොන්තො තස්මිං ගොචරාය පක්කන්තෙ එකකො නදිතුං ආරභි. අථස්ස සිඞ්ගාලසද්දොයෙව නිච්ඡරි. තෙන වුත්තං – සිඞ්ගාලකංයෙව නදතීති. භෙරණ්ඩකන්ති තස්සෙව වෙවචනං. අපිච භින්නස්සරං අමනාපසද්දං නදතීති වුත්තං හොති. එවමෙව ඛො ත්වන්ති ඉමිනා ඔපම්මෙන පරිබ්බාජකා තථාගතං සීහසදිසං කත්වා සරභං සිඞ්ගාලසදිසං අකංසු. අම්බුකසඤ්චරීති ඛුද්දකකුක්කුටිකා. පුරිසකරවිතං රවිස්සාමීති මහාකුක්කුටං රවන්තං දිස්වා ‘‘ඉමස්සපි ද්වෙ පාදා ද්වෙ පක්ඛා, මය්හම්පි තථෙව, අහම්පි එවරූපං රවිතං රවිස්සාමී’’ති සා තස්ස සම්මුඛා රවිතුං අසක්කොන්තී තස්මිං පක්කන්තෙ රවමානා කුක්කුටිකාරවංයෙව රවි. තෙන වුත්තං – අම්බුකසඤ්චරිරවිතංයෙව රවතීති. උසභොති ගොණො. සුඤ්ඤායාති තුච්ඡාය ජෙට්ඨකවසභෙහි විරහිතාය . ගම්භීරං නදිතබ්බං මඤ්ඤතීති ජෙට්ඨකවසභස්ස නාදසදිසං ගම්භීරනාදං නදිතබ්බං මඤ්ඤති. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

5. කෙසමුත්තිසුත්තවණ්ණනා

66. පඤ්චමෙ කාලාමානං නිගමොති කාලාමා නාම ඛත්තියා, තෙසං නිගමො. කෙසමුත්තියාති කෙසමුත්තනිගමවාසිනො. උපසඞ්කමිංසූති සප්පිනවනීතාදිභෙසජ්ජානි චෙව අට්ඨවිධපානකානි ච ගාහාපෙත්වා උපසඞ්කමිංසු. සකංයෙව වාදං දීපෙන්තීති අත්තනොයෙව ලද්ධිං කථෙන්ති. ජොතෙන්තීති පකාසෙන්ති. ඛුංසෙන්තීති ඝට්ටෙන්ති. වම්භෙන්තීති අවජානන්ති. පරිභවන්තීති ලාමකං කරොන්ති. ඔමක්ඛිං කරොන්තීති උක්ඛිත්තකං කරොන්ති, උක්ඛිපිත්වා ඡඩ්ඩෙන්ති. අපරෙපි, භන්තෙති සො කිර අටවිමුඛෙ ගාමො, තස්මා තත්ථ අටවිං අතික්කන්තා ච අතික්කමිතුකාමා ච වාසං කප්පෙන්ති. තෙසුපි පඨමං ආගතා අත්තනො ලද්ධිං දීපෙත්වා පක්කමිංසු, පච්ඡා ආගතා ‘‘කිං තෙ ජානන්ති, අම්හාකං අන්තෙවාසිකා තෙ, අම්හාකං සන්තිකෙ කිඤ්චි කිඤ්චි සිප්පං උග්ගණ්හිංසූ’’ති අත්තනො ලද්ධිං දීපෙත්වා පක්කමිංසු. කාලාමා එකලද්ධියම්පි සණ්ඨහිතුං න සක්ඛිංසු. තෙ එතමත්ථං දීපෙත්වා භගවතො එවමාරොචෙත්වා තෙසං නො, භන්තෙතිආදිමාහංසු. තත්ථ හොතෙව කඞ්ඛාති හොතියෙව කඞ්ඛා. විචිකිච්ඡාති තස්සෙව වෙවචනං. අලන්ති යුත්තං.

මාඅනුස්සවෙනාති අනුස්සවකථායපි මා ගණ්හිත්ථ. මා පරම්පරායාති පරම්පරකථායපි මා ගණ්හිත්ථ. මා ඉතිකිරායාති එවං කිර එතන්ති මා ගණ්හිත්ථ. මා පිටකසම්පදානෙනාති අම්හාකං පිටකතන්තියා සද්ධිං සමෙතීති මා ගණ්හිත්ථ. මා තක්කහෙතූති තක්කග්ගාහෙනපි මා ගණ්හිත්ථ. මා නයහෙතූති නයග්ගාහෙනපි මා ගණ්හිත්ථ. මා ආකාරපරිවිතක්කෙනාති සුන්දරමිදං කාරණන්ති එවං කාරණපරිවිතක්කෙනපි මා ගණ්හිත්ථ. මා දිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්තියාති අම්හාකං නිජ්ඣායිත්වා ඛමිත්වා ගහිතදිට්ඨියා සද්ධිං සමෙතීතිපි මා ගණ්හිත්ථ. මා භබ්බරූපතායාති අයං භික්ඛු භබ්බරූපො, ඉමස්ස කථං ගහෙතුං යුත්තන්තිපි මා ගණ්හිත්ථ. මා සමණො නො ගරූති අයං සමණො අම්හාකං ගරු, ඉමස්ස කථං ගහෙතුං යුත්තන්තිපි මා ගණ්හිත්ථ. සමත්තාති පරිපුණ්ණා. සමාදින්නාති ගහිතා පරාමට්ඨා. යංස හොතීති යං කාරණං තස්ස පුග්ගලස්ස හොති. අලොභාදයො ලොභාදිපටිපක්ඛවසෙන වෙදිතබ්බා. විගතාභිජ්ඣොතිආදීහි මෙත්තාය පුබ්බභාගො කථිතො.

ඉදානි මෙත්තාදිකං කම්මට්ඨානං කථෙන්තො මෙත්තාසහගතෙනාතිආදිමාහ. තත්ථ කම්මට්ඨානකථාය වා භාවනානයෙ වා පාළිවණ්ණනාය වා යං වත්තබ්බං සියා, තං සබ්බං විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.240) වුත්තමෙව. එවං අවෙරචිත්තොති එවං අකුසලවෙරස්ස ච පුග්ගලවෙරිනො ච නත්ථිතාය අවෙරචිත්තො. අබ්යාබජ්ඣචිත්තොති කොධචිත්තස්ස අභාවෙන නිද්දුක්ඛචිත්තො. අසංකිලිට්ඨචිත්තොති කිලෙසස්ස නත්ථිතාය අසංකිලිට්ඨචිත්තො. විසුද්ධචිත්තොති කිලෙසමලාභාවෙන විසුද්ධචිත්තො හොතීති අත්ථො. තස්සාති තස්ස එවරූපස්ස අරියසාවකස්ස. අස්සාසාති අවස්සයා පතිට්ඨා. සචෙ ඛො පන අත්ථි පරො ලොකොති යදි ඉමම්හා ලොකා පරලොකො නාම අත්ථි. අථාහං කායස්ස භෙදා පරම්මරණා…පෙ… උපපජ්ජිස්සාමීති අත්ථෙතං කාරණං, යෙනාහං කායස්ස භෙදා පරම්මරණා සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපජ්ජිස්සාමීති එවං සබ්බත්ථ නයො වෙදිතබ්බො. අනීඝන්ති නිද්දුක්ඛං. සුඛින්ති සුඛිතං. උභයෙනෙව විසුද්ධං අත්තානං සමනුපස්සාමීති යඤ්ච පාපං න කරොමි, යඤ්ච කරොතොපි න කරීයති, ඉමිනා උභයෙනාපි විසුද්ධං අත්තානං සමනුපස්සාමි. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

6. සාළ්හසුත්තවණ්ණනා

67. ඡට්ඨෙ මිගාරනත්තාති මිගාරසෙට්ඨිනො නත්තා. සෙඛුනියනත්තාති සෙඛුනියසෙට්ඨිනො නත්තා. උපසඞ්කමිංසූති භුත්තපාතරාසා දාසකම්මකරපරිවුතා උපසඞ්කමිංසු. තෙසං කිර පුරෙභත්තෙ පුබ්බණ්හසමයෙයෙව ගෙහෙ එකො පඤ්හො සමුට්ඨිතො, තං පන කථෙතුං ඔකාසො නාහොසි. තෙ ‘‘තං පඤ්හං සොස්සාමා’’ති ථෙරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා තුණ්හී නිසීදිංසු. ථෙරො ‘‘ගාමෙ තං සමුට්ඨිතං පඤ්හං සොතුං ආගතා භවිස්සන්තී’’ති තෙසං මනං ඤත්වා තමෙව පඤ්හං ආරභන්තො එථ තුම්හෙ සාළ්හාතිආදිමාහ. තත්ථ අත්ථි ලොභොති ලුබ්භනසභාවො ලොභො නාම අත්ථීති පුච්ඡති. අභිජ්ඣාති ඛො අහං සාළ්හා එතමත්ථං වදාමීති එතං ලොභසඞ්ඛාතං අත්ථං අහං ‘‘අභිජ්ඣා’’ති වදාමි, ‘‘තණ්හා’’ති වදාමීති සමුට්ඨිතපඤ්හස්ස අත්ථං දීපෙන්තො ආහ. එවං සබ්බවාරෙසු නයො නෙතබ්බො.

සොඑවං පජානාතීති සො චත්තාරො බ්රහ්මවිහාරෙ භාවෙත්වා ඨිතො අරියසාවකො සමාපත්තිතො වුට්ඨාය විපස්සනං ආරභන්තො එවං පජානාති. අත්ථි ඉදන්ති අත්ථි දුක්ඛසච්චසඞ්ඛාතං ඛන්ධපඤ්චකං නාමරූපවසෙන පරිච්ඡින්දිත්වා පජානන්තො එස ‘‘එවං පජානාති අත්ථි ඉද’’න්ති වුත්තො. හීනන්ති සමුදයසච්චං. පණීතන්ති මග්ගසච්චං. ඉමස්ස සඤ්ඤාගතස්ස උත්තරි නිස්සරණන්ති ඉමස්ස විපස්සනාසඤ්ඤාසඞ්ඛාතස්ස සඤ්ඤාගතස්ස උත්තරි නිස්සරණං නාම නිබ්බානං, තමත්ථීති ඉමිනා නිරොධසච්චං දස්සෙති. විමුත්තස්මිං විමුත්තමිති ඤාණන්ති එකූනවීසතිවිධං පච්චවෙක්ඛණඤාණං කථිතං. අහු පුබ්බෙ ලොභොති පුබ්බෙ මෙ ලොභො අහොසි. තදහු අකුසලන්ති තං අකුසලං නාම අහොසි, තදා වා අකුසලං නාම අහොසි. ඉච්චෙතං කුසලන්ති ඉති එතං කුසලං, තස්සෙව අකුසලස්ස නත්ථිභාවං කුසලං ඛෙමන්ති සන්ධාය වදති. නිච්ඡාතොති නිත්තණ්හො. නිබ්බුතොති අබ්භන්තරෙ සන්තාපකරානං කිලෙසානං අභාවෙන නිබ්බුතො. සීතිභූතොති සීතලීභූතො. සුඛප්පටිසංවෙදීති කායිකචෙතසිකස්ස සුඛස්ස පටිසංවෙදිතා. බ්රහ්මභූතෙනාති සෙට්ඨභූතෙන. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

7. කථාවත්ථුසුත්තවණ්ණනා

68. සත්තමෙ කථාවත්ථූනීති කථාකාරණානි, කථාය භූමියො පතිට්ඨායොති අත්ථො. අතීතං වා, භික්ඛවෙ, අද්ධානන්ති අතීතමද්ධානං නාම කාලොපි වට්ටති ඛන්ධාපි. අනාගතපච්චුප්පන්නෙසුපි එසෙව නයො. තත්ථ අතීතෙ කස්සපො නාම සම්මාසම්බුද්ධො අහොසි, තස්ස කිකී නාම කාසිකරාජා අග්ගුපට්ඨාකො අහොසි, වීසති වස්සසහස්සානි ආයු අහොසීති ඉමිනා නයෙන කථෙන්තො අතීතං ආරබ්භ කථං කථෙති නාම. අනාගතෙ මෙත්තෙය්යො නාම බුද්ධො භවිස්සති, තස්ස සඞ්ඛො නාම රාජා අග්ගුපට්ඨාකො භවිස්සති, අසීති වස්සසහස්සානි ආයු භවිස්සතීති ඉමිනා නයෙන කථෙන්තො අනාගතං ආරබ්භ කථං කථෙති නාම. එතරහි අසුකො නාම රාජා ධම්මිකොති ඉමිනා නයෙන කථෙන්තො පච්චුප්පන්නං ආරබ්භ කථං කථෙති නාම.

කථාසම්පයොගෙනාති කථාසමාගමෙන. කච්ඡොති කථෙතුං යුත්තො. අකච්ඡොති කථෙතුං න යුත්තො. එකංසබ්යාකරණීයං පඤ්හන්තිආදීසු, ‘‘චක්ඛු, අනිච්ච’’න්ති පුට්ඨෙන, ‘‘ආම, අනිච්ච’’න්ති එකංසෙනෙව බ්යාකාතබ්බං. එසෙව නයො සොතාදීසු. අයං එකංසබ්යාකරණීයො පඤ්හො. ‘‘අනිච්චං නාම චක්ඛූ’’ති පුට්ඨෙන පන ‘‘න චක්ඛුමෙව, සොතම්පි අනිච්චං, ඝානම්පි අනිච්ච’’න්ති එවං විභජිත්වා බ්යාකාතබ්බං. අයං විභජ්ජබ්යාකරණීයො පඤ්හො. ‘‘යථා චක්ඛු, තථා සොතං. යථා සොතං, තථා චක්ඛූ’’ති පුට්ඨෙන ‘‘කෙනට්ඨෙන පුච්ඡසී’’ති පටිපුච්ඡිත්වා ‘‘දස්සනට්ඨෙන පුච්ඡාමී’’ති වුත්තෙ ‘‘න හී’’ති බ්යාකාතබ්බං. ‘‘අනිච්චට්ඨෙන පුච්ඡාමී’’ති වුත්තෙ, ‘‘ආමා’’ති බ්යාකාතබ්බං. අයං පටිපුච්ඡාබ්යාකරණීයො පඤ්හො. ‘‘තං ජීවං තං සරීර’’න්තිආදීනි පුට්ඨෙන පන ‘‘අබ්යාකතමෙතං භගවතා’’ති ඨපෙතබ්බො, එස පඤ්හො න බ්යාකාතබ්බො. අයං ඨපනීයො පඤ්හො.

ඨානාඨානෙ න සණ්ඨාතීති කාරණාකාරණෙ න සණ්ඨාති. තත්රායං නයො – සස්සතවාදී යුත්තෙන කාරණෙන පහොති උච්ඡෙදවාදිං නිග්ගහෙතුං, උච්ඡෙදවාදී තෙන නිග්ගය්හමානො ‘‘කිං පනාහං උච්ඡෙදං වදාමී’’ති සස්සතවාදිභාවමෙව දීපෙති, අත්තනො වාදෙ පතිට්ඨාතුං න සක්කොති. එවං උච්ඡෙදවාදිම්හි පහොන්තෙ සස්සතවාදී, පුග්ගලවාදිම්හි පහොන්තෙ සුඤ්ඤතවාදී, සුඤ්ඤතවාදිම්හි පහොන්තෙ පුග්ගලවාදීති එවං ඨානාඨානෙ න සණ්ඨාති නාම.

පරිකප්පෙන සණ්ඨාතීති ඉදං පඤ්හපුච්ඡනෙපි පඤ්හකථනෙපි ලබ්භති. කථං? එකච්චො හි ‘‘පඤ්හං පුච්ඡිස්සාමී’’ති කණ්ඨං සොධෙති, සො ඉතරෙන ‘‘ඉදං නාම ත්වං පුච්ඡිස්සසී’’ති වුත්තො ඤාතභාවං ඤත්වා ‘‘න එතං, අඤ්ඤං පුච්ඡිස්සාමී’’ති වදති. පඤ්හං පුට්ඨොපි ‘‘පඤ්හං කථෙස්සාමී’’ති හනුං සංසොධෙති, සො ඉතරෙන ‘‘ඉදං නාම කථෙස්සසී’’ති වුත්තො ඤාතභාවං ඤත්වා ‘‘න එතං, අඤ්ඤං කථෙස්සාමී’’ති වදති. එවං පරිකප්පෙ න සණ්ඨාති නාම.

අඤ්ඤාතවාදෙ න සණ්ඨාතීති අඤ්ඤාතවාදෙ ජානිතවාදෙ න සණ්ඨාති. කථං? එකච්චො පඤ්හං පුච්ඡති, තං ඉතරො ‘‘මනාපො තයා පඤ්හො පුච්ඡිතො, කහං තෙ එස උග්ගහිතො’’ති වදති. ඉතරො පුච්ඡිතබ්බනියාමෙනෙව පඤ්හං පුච්ඡිත්වාපි තස්ස කථාය ‘‘අපඤ්හං නු ඛො පුච්ඡිත’’න්ති විමතිං කරොති. අපරො පඤ්හං පුට්ඨො කථෙති, තමඤ්ඤො ‘‘සුට්ඨු තෙ පඤ්හො කථිතො, කත්ථ තෙ උග්ගහිතො, පඤ්හං කථෙන්තෙන නාම එවං කථෙතබ්බො’’ති වදති. ඉතරො කථෙතබ්බනියාමෙනෙව පඤ්හං කථෙත්වාපි තස්ස කථාය ‘‘අපඤ්හො නු ඛො මයා කථිතො’’ති විමතිං කරොති.

පටිපදාය න සණ්ඨාතීති පටිපත්තියං න තිට්ඨති, වත්තං අජානිත්වා අපුච්ඡිතබ්බට්ඨානෙ පුච්ඡතීති අත්ථො. අයං පඤ්හො නාම චෙතියඞ්ගණෙ පුච්ඡිතෙන න කථෙතබ්බො, තථා භික්ඛාචාරමග්ගෙ ගාමං පිණ්ඩාය චරණකාලෙ. ආසනසාලාය නිසින්නකාලෙ යාගුං වා භත්තං වා ගහෙත්වා නිසින්නකාලෙ පරිභුඤ්ජිත්වා නිසින්නකාලෙ දිවාවිහාරට්ඨානගමනකාලෙපි. දිවාට්ඨානෙ නිසින්නකාලෙ පන ඔකාසං කාරෙත්වාව පුච්ඡන්තස්ස කථෙතබ්බො, අකාරෙත්වා පුච්ඡන්තස්ස න කථෙතබ්බො. ඉදං වත්තං අජානිත්වා පුච්ඡන්තො පටිපදාය න සණ්ඨාති නාම. එවං සන්තායං, භික්ඛවෙ, පුග්ගලො අකච්ඡො හොතීති, භික්ඛවෙ, එතං ඉමස්මිං ච කාරණෙ සති අයං පුග්ගලො න කථෙතුං යුත්තො නාම හොති.

ඨානාඨානෙ සණ්ඨාතීති සස්සතවාදී යුත්තෙන කාරණෙන පහොති උච්ඡෙදවාදිං නිග්ගහෙතුං, උච්ඡෙදවාදී තෙන නිග්ගය්හමානොපි ‘‘අහං තයා සතක්ඛත්තුං නිග්ගය්හමානොපි උච්ඡෙදවාදීයෙවා’’ති වදති. ඉමිනා නයෙන සස්සතපුග්ගලසුඤ්ඤතවාදාදීසුපි නයො නෙතබ්බො. එවං ඨානාඨානෙ සණ්ඨාති නාම. පරිකප්පෙ සණ්ඨාතීති ‘‘පඤ්හං පුච්ඡිස්සාමී’’ති කණ්ඨං සොධෙන්තො ‘‘ත්වං ඉමං නාම පුච්ඡිස්සසී’’ති වුත්තෙ, ‘‘ආම, එතංයෙව පුච්ඡිස්සාමී’’ති වදති. පඤ්හං කථෙස්සාමීති හනුං සංසොධෙන්තොපි ‘‘ත්වං ඉමං නාම කථෙස්සසී’’ති වුත්තෙ, ‘‘ආම, එතංයෙව කථෙස්සාමී’’ති වදති. එවං පරිකප්පෙ සණ්ඨාති නාම.

අඤ්ඤාතවාදෙ සණ්ඨාතීති ඉමං පඤ්හං පුච්ඡිත්වා ‘‘සුට්ඨු තෙ පඤ්හො පුච්ඡිතො, පුච්ඡන්තෙන නාම එවං පුච්ඡිතබ්බ’’න්ති වුත්තෙ සම්පටිච්ඡති, විමතිං න උප්පාදෙති. පඤ්හං කථෙත්වාපි ‘‘සුට්ඨු තෙ පඤ්හො කථිතො, කථෙන්තෙන නාම එවං කථෙතබ්බ’’න්ති වුත්තෙ සම්පටිච්ඡති, විමතිං න උප්පාදෙති. පටිපදාය සණ්ඨාතීති ගෙහෙ නිසීදාපෙත්වා යාගුඛජ්ජකාදීනි දත්වා යාව භත්තං නිට්ඨාති, තස්මිං අන්තරෙ නිසින්නො පඤ්හං පුච්ඡති . සප්පිආදීනි භෙසජ්ජානි අට්ඨවිධානි පානකානි වත්ථච්ඡාදනමාලාගන්ධාදීනි වා ආදාය විහාරං ගන්ත්වා තානි දත්වා දිවාට්ඨානං පවිසිත්වා ඔකාසං කාරෙත්වා පඤ්හං පුච්ඡති. එවඤ්හි වත්තං ඤත්වා පුච්ඡන්තො පටිපදාය සණ්ඨාති නාම. තස්ස පඤ්හං කථෙතුං වට්ටති.

අඤ්ඤෙනඤ්ඤං පටිචරතීති අඤ්ඤෙන වචනෙන අඤ්ඤං පටිච්ඡාදෙති, අඤ්ඤං වා පුච්ඡිතො අඤ්ඤං කථෙති. බහිද්ධා කථං අපනාමෙතීති ආගන්තුකකථං ඔතාරෙන්තො පුරිමකථං බහිද්ධා අපනාමෙති. තත්රිදං වත්ථු – භික්ඛූ කිර සන්නිපතිත්වා එකං දහරං, ‘‘ආවුසො, ත්වං ඉමඤ්චිමඤ්ච ආපත්තිං ආපන්නො’’ති ආහංසු. සො ආහ – ‘‘භන්තෙ, නාගදීපං ගතොම්හී’’ති. ආවුසො , න මයං තව නාගදීපගමනෙන අත්ථිකා, ආපත්තිං පන ආපන්නොති පුච්ඡාමාති. භන්තෙ, නාගදීපං ගන්ත්වා මච්ඡෙ ඛාදින්ති. ආවුසො, තව මච්ඡඛාදනෙන කම්මං නත්ථි, ආපත්තිං කිරසි ආපන්නොති. සො ‘‘නාතිසුපක්කො මච්ඡො මය්හං අඵාසුකමකාසි, භන්තෙ’’ති. ආවුසො, තුය්හං ඵාසුකෙන වා අඵාසුකෙන වා කම්මං නත්ථි, ආපත්තිං ආපන්නොසීති. භන්තෙ, යාව තත්ථ වසිං, තාව මෙ අඵාසුකමෙව ජාතන්ති. එවං ආගන්තුකකථාවසෙන බහිද්ධා කථං අපනාමෙතීති වෙදිතබ්බං.

අභිහරතීති ඉතො චිතො ච සුත්තං ආහරිත්වා අවත්ථරති. තෙපිටකතිස්සත්ථෙරො විය. පුබ්බෙ කිර භික්ඛූ මහාචෙතියඞ්ගණෙ සන්නිපතිත්වා සඞ්ඝකිච්චං කත්වා භික්ඛූනං ඔවාදං දත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං පඤ්හසාකච්ඡං කරොන්ති. තත්ථායං ථෙරො තීහි පිටකෙහි තතො තතො සුත්තං ආහරිත්වා දිවසභාගෙ එකම්පි පඤ්හං නිට්ඨාපෙතුං න දෙති. අභිමද්දතීති කාරණං ආහරිත්වා මද්දති. අනුපජග්ඝතීති පරෙන පඤ්හෙ පුච්ඡිතෙපි කථිතෙපි පාණිං පහරිත්වා මහාහසිතං හසති, යෙන පරස්ස ‘‘අපුච්ඡිතබ්බං නු ඛො පුච්ඡිං, අකථෙතබ්බං නු ඛො කථෙසි’’න්ති විමති උප්පජ්ජති. ඛලිතං ගණ්හාතීති අප්පමත්තකං මුඛදොසමත්තං ගණ්හාති , අක්ඛරෙ වා පදෙ වා බ්යඤ්ජනෙ වා දුරුත්තෙ ‘‘එවං නාමෙතං වත්තබ්බ’’න්ති උජ්ඣායමානො විචරති. සඋපනිසොති සඋපනිස්සයො සපච්චයො.

ඔහිතසොතොති ඨපිතසොතො. අභිජානාති එකං ධම්මන්ති එකං කුසලධම්මං අභිජානාති අරියමග්ගං. පරිජානාති එකං ධම්මන්ති එකං දුක්ඛසච්චධම්මං තීරණපරිඤ්ඤාය පරිජානාති. පජහති එකං ධම්මන්ති එකං සබ්බාකුසලධම්මං පජහති විනොදෙති බ්යන්තීකරොති. සච්ඡිකරොති එකං ධම්මන්ති එකං අරහත්තඵලධම්මං නිරොධමෙව වා පච්චක්ඛං කරොති. සම්මාවිමුත්තිං ඵුසතීති සම්මා හෙතුනා නයෙන කාරණෙන අරහත්තඵලවිමොක්ඛං ඤාණඵස්සෙන ඵුසති.

එතදත්ථා, භික්ඛවෙ, කථාති, භික්ඛවෙ, යා එසා කථාසම්පයොගෙනාති කථා දස්සිතා, සා එතදත්ථා, අයං තස්සා කථාය භූමි පතිට්ඨා. ඉදං වත්ථු යදිදං අනුපාදා චිත්තස්ස විමොක්ඛොති එවං සබ්බපදෙසු යොජනා වෙදිතබ්බා. එතදත්ථා මන්තනාති යා අයං කච්ඡාකච්ඡෙසු පුග්ගලෙසු කච්ඡෙන සද්ධිං මන්තනා, සාපි එතදත්ථායෙව. එතදත්ථා උපනිසාති ඔහිතසොතො සඋපනිසොති එවං වුත්තා උපනිසාපි එතදත්ථායෙව. එතදත්ථං සොතාවධානන්ති තස්සා උපනිසාය සොතාවධානං , තම්පි එතදත්ථමෙව. අනුපාදාති චතූහි උපාදානෙහි අග්ගහෙත්වා. චිත්තස්ස විමොක්ඛොති අරහත්තඵලවිමොක්ඛො. අරහත්තඵලත්ථාය හි සබ්බමෙතන්ති සුත්තන්තං විනිවත්තෙත්වා උපරි ගාථාහි කූටං ගණ්හන්තො යෙ විරුද්ධාතිආදිමාහ.

තත්ථ විරුද්ධාති විරොධසඞ්ඛාතෙන කොපෙන විරුද්ධා. සල්ලපන්තීති සල්ලාපං කරොන්ති. විනිවිට්ඨාති අභිනිවිට්ඨා හුත්වා. සමුස්සිතාති මානුස්සයෙන සුට්ඨු උස්සිතා. අනරියගුණමාසජ්ජාති අනරියගුණකථං ගුණමාසජ්ජ කථෙන්ති. ගුණං ඝට්ටෙත්වා කථා හි අනරියකථා නාම, න අරියකථා, තං කථෙන්තීති අත්ථො. අඤ්ඤොඤ්ඤවිවරෙසිනොති අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ඡිද්දං අපරාධං ගවෙසමානා. දුබ්භාසිතන්ති දුක්කථිතං. වික්ඛලිතන්ති අප්පමත්තකං මුඛදොසඛලිතං. සම්පමොහං පරාජයන්ති අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස අප්පමත්තෙන මුඛදොසෙන සම්පමොහඤ්ච පරාජයඤ්ච. අභිනන්දන්තීති තුස්සන්ති. නාචරෙති න චරති න කථෙති. ධම්මට්ඨපටිසංයුත්තාති යා ච ධම්මෙ ඨිතෙන කථිතකථා, සා ධම්මට්ඨා චෙව හොති තෙන ච ධම්මෙන පටිසංයුත්තාති ධම්මට්ඨපටිසංයුත්තා. අනුන්නතෙන මනසාති අනුද්ධතෙන චෙතසා. අපළාසොති යුගග්ගාහපළාසවසෙන අපළාසො හුත්වා. අසාහසොති රාගදොසමොහසාහසානං වසෙන අසාහසො හුත්වා.

අනුසූයායමානොති න උසූයමානො. දුබ්භට්ඨෙ නාපසාදයෙති දුක්කථිතස්මිං න අපසාදෙය්ය. උපාරම්භං න සික්ඛෙය්යාති කාරණුත්තරියලක්ඛණං උපාරම්භං න සික්ඛෙය්ය. ඛලිතඤ්ච න ගාහයෙති අප්පමත්තකං මුඛඛලිතං ‘‘අයං තෙ දොසො’’ති න ගාහයෙය්ය. නාභිහරෙති නාවත්ථරෙය්ය. නාභිමද්දෙති එකං කාරණං ආහරිත්වා න මද්දෙය්ය. නවාචං පයුතං භණෙති සච්චාලිකපටිසංයුත්තං වාචං න භණෙය්ය. අඤ්ඤාතත්ථන්ති ජානනත්ථං. පසාදත්ථන්ති පසාදජනනත්ථං. න සමුස්සෙය්ය මන්තයෙති න මානුස්සයෙන සමුස්සිතො භවෙය්ය. න හි මානුස්සිතා හුත්වා පණ්ඩිතා කථයන්ති, මානෙන පන අනුස්සිතොව හුත්වා මන්තයෙ කථෙය්ය භාසෙය්යාති.

8. අඤ්ඤතිත්ථියසුත්තවණ්ණනා

69. අට්ඨමෙ භගවංමූලකාති භගවා මූලං එතෙසන්ති භගවංමූලකා. ඉදං වුත්තං හොති – ඉමෙ, භන්තෙ, අම්හාකං ධම්මා පුබ්බෙ කස්සපසම්මාසම්බුද්ධෙන උප්පාදිතා, තස්මිං පරිනිබ්බුතෙ එකං බුද්ධන්තරං අඤ්ඤො සමණො වා බ්රාහ්මණො වා ඉමෙ ධම්මෙ උප්පාදෙතුං සමත්ථො නාම නාහොසි, භගවතො පන නො ඉමෙ ධම්මා උප්පාදිතා. භගවන්තඤ්හි නිස්සාය මයං ඉමෙ ධම්මෙ ආජානාම පටිවිජ්ඣාමාති එවං භගවංමූලකා නො, භන්තෙ, ධම්මාති. භගවංනෙත්තිකාති භගවා ධම්මානං නෙතා විනෙතා අනුනෙතා යථාසභාවතො පාටියෙක්කං පාටියෙක්කං නාමං ගහෙත්වාව දස්සෙතාති ධම්මා භගවංනෙත්තිකා නාම හොන්ති. භගවංපටිසරණාති චතුභූමකධම්මා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස ආපාථං ආගච්ඡමානා භගවති පටිසරන්ති නාමාති භගවංපටිසරණා. පටිසරන්තීති ඔසරන්ති සමොසරන්ති. අපිච මහාබොධිමණ්ඩෙ නිසින්නස්ස භගවතො පටිවෙධවසෙන ඵස්සො ආගච්ඡති – ‘‘අහං භගවා කින්නාමො’’ති. ත්වං ඵුසනට්ඨෙන ඵස්සො නාම. වෙදනා, සඤ්ඤා, සඞ්ඛාරා, විඤ්ඤාණං ආගච්ඡති – ‘‘අහං භගවා කින්නාම’’න්ති. ත්වං විජානනට්ඨෙන විඤ්ඤාණං නාමාති. එවං චතුභූමකධම්මානං යථාසභාවතො පාටියෙක්කං පාටියෙක්කං නාමං ගණ්හන්තො භගවා ධම්මෙ පටිසරතීති භගවංපටිසරණා. භගවන්තංයෙව පටිභාතූති භගවතොව එතස්ස භාසිතස්ස අත්ථො උපට්ඨාතු, තුම්හෙයෙව නො කථෙත්වා දෙථාති අත්ථො.

රාගොඛොති රජ්ජනවසෙන පවත්තරාගො. අප්පසාවජ්ජොති ලොකවජ්ජවසෙනපි විපාකවජ්ජවසෙනපීති ද්වීහිපි වජ්ජෙහි අප්පසාවජ්ජො, අප්පදොසොති අත්ථො. කථං? මාතාපිතරො හි භාතිභගිනිආදයො ච පුත්තභාතිකානං ආවාහවිවාහමඞ්ගලං නාම කාරෙන්ති. එවං තාවෙසො ලොකවජ්ජවසෙන අප්පසාවජ්ජො. සදාරසන්තොසමූලිකා පන අපායෙ පටිසන්ධි නාම න හොතීති එවං විපාකවජ්ජවසෙන අප්පසාවජ්ජො. දන්ධවිරාගීති විරජ්ජමානො පනෙස සණිකං විරජ්ජති, න සීඝං මුච්චති. තෙලමසිරාගො විය චිරං අනුබන්ධති, ද්වෙ තීණි භවන්තරානි ගන්ත්වාපි නාපගච්ඡතීති දන්ධවිරාගී.

තත්රිදං වත්ථු – එකො කිර පුරිසො භාතු ජායාය මිච්ඡාචාරං චරති. තස්සාපි ඉත්ථියා අත්තනො සාමිකතො සොයෙව පියතරො අහොසි. සා තමාහ – ‘‘ඉමස්මිං කාරණෙ පාකටෙ ජාතෙ මහතී ගරහා භවිස්සති, තව භාතිකං ඝාතෙහී’’ති. සො ‘‘නස්ස, වසලි, මා එවං පුන අවචා’’ති අපසාදෙසි. සා තුණ්හී හුත්වා කතිපාහච්චයෙන පුන කථෙසි, තස්ස චිත්තං ද්වජ්ඣභාවං අගමාසි. තතො තතියවාරං කථිතො ‘‘කින්ති කත්වා ඔකාසං ලභිස්සාමී’’ති ආහ. අථස්ස සා උපායං කථෙන්තී ‘‘ත්වං මයා වුත්තමෙව කරොහි, අසුකට්ඨානෙ මහාකකුධසමීපෙ තිත්ථං අත්ථි, තත්ථ තිඛිණං දණ්ඩකවාසිං ගහෙත්වා තිට්ඨාහී’’ති. සො තථා අකාසි. ජෙට්ඨභාතාපිස්ස අරඤ්ඤෙ කම්මං කත්වා ඝරං ආගතො. සා තස්මිං මුදුචිත්තා විය හුත්වා ‘‘එහි සාමි , සීසෙ තෙ ඔලිඛිස්සාමී’’ති ඔලිඛන්තී ‘‘උපක්කිලිට්ඨං තෙ සීස’’න්ති ආමලකපිණ්ඩං දත්වා ‘‘ගච්ඡ අසුකට්ඨානෙ සීසං ධොවිත්වා ආගච්ඡාහී’’ති පෙසෙසි. සො තාය වුත්තතිත්ථමෙව ගන්ත්වා ආමලකකක්කෙන සීසං මක්ඛෙත්වා උදකං ඔරුය්හ ඔනමිත්වා සීසං ධොවි. අථ නං ඉතරො රුක්ඛන්තරතො නික්ඛමිත්වා ඛන්ධට්ඨිකෙ පහරිත්වා ජීවිතා වොරොපෙත්වා ගෙහං අගමාසි.

ඉතරො භරියාය සිනෙහං පරිච්චජිතුමසක්කොන්තො තස්මිංයෙව ගෙහෙ මහාධම්මනි හුත්වා නිබ්බත්ති. සො තස්සා ඨිතායපි නිසින්නායපි ගන්ත්වා සරීරෙ පතති. අථ නං සා ‘‘සොයෙව අයං භවිස්සතී’’ති ඝාතාපෙසි. සො පුන තස්සා සිනෙහෙන තස්මිංයෙව ගෙහෙ කුක්කුරො හුත්වා නිබ්බත්ති. සො පදසා ගමනකාලතො පට්ඨාය තස්සා පච්ඡතො පච්ඡතො චරති. අරඤ්ඤං ගච්ඡන්තියාපි සද්ධිංයෙව ගච්ඡති. තං දිස්වා මනුස්සා ‘‘නික්ඛන්තො සුනඛලුද්දකො, කතරට්ඨානං ගමිස්සතී’’ති උප්පණ්ඩෙන්ති. සා පුන තං ඝාතාපෙසි.

සොපි පුන තස්මිංයෙව ගෙහෙ වච්ඡකො හුත්වා නිබ්බත්ති. තථෙව තස්සා පච්ඡතො පච්ඡතො චරති. තදාපි නං මනුස්සා දිස්වා ‘‘නික්ඛන්තො ගොපාලකො, කත්ථ ගාවියො චරිස්සන්තී’’ති උප්පණ්ඩෙන්ති. සා තස්මිම්පි ඨානෙ තං ඝාතාපෙසි. සො තදාපි තස්සා උපරි සිනෙහං ඡින්දිතුං අසක්කොන්තො චතුත්ථෙ වාරෙ තස්සායෙව කුච්ඡියං ජාතිස්සරො හුත්වා නිබ්බත්ති. සො පටිපාටියා චතූසු අත්තභාවෙසු තාය ඝාතිතභාවං දිස්වා ‘‘එවරූපාය නාම පච්චත්ථිකාය කුච්ඡිස්මිං නිබ්බත්තොස්මී’’ති තතො පට්ඨාය තස්සා හත්ථෙන අත්තානං ඵුසිතුං න දෙති. සචෙ නං සා ඵුසති, කන්දති රොදති. අථ නං අය්යකොව පටිජග්ගති. තං අපරභාගෙ වුද්ධිප්පත්තං අය්යකො ආහ – ‘‘තාත, කස්මා ත්වං මාතු හත්ථෙන අත්තානං ඵුසිතුං න දෙසි. සචෙපි තං ඵුසති, මහාසද්දෙන රොදසි කන්දසී’’ති. අය්යකෙන පුට්ඨො ‘‘න එසා මය්හං මාතා, පච්චාමිත්තා එසා’’ති තං පවත්තිං සබ්බං ආරොචෙසි. සො තං ආලිඞ්ගිත්වා රොදිත්වා ‘‘එහි, තාත, කිං අම්හාකං ඊදිසෙ ඨානෙ නිවාසකිච්ච’’න්ති තං ආදාය නික්ඛමිත්වා එකං විහාරං ගන්ත්වා පබ්බජිත්වා උභොපි තත්ථ වසන්තා අරහත්තං පාපුණිංසු.

මහාසාවජ්ජොති ලොකවජ්ජවසෙනපි විපාකවජ්ජවසෙනපීති ද්වීහිපි කාරණෙහි මහාසාවජ්ජො. කථං? දොසෙන හි දුට්ඨො හුත්වා මාතරිපි අපරජ්ඣති, පිතරිපි භාතිභගිනිආදීසුපි පබ්බජිතෙසුපි. සො ගතගතට්ඨානෙසු ‘‘අයං පුග්ගලො මාතාපිතූසුපි අපරජ්ඣති, භාතිභගිනිආදීසුපි, පබ්බජිතෙසුපී’’ති මහතිං ගරහං ලභති. එවං තාව ලොකවජ්ජවසෙන මහාසාවජ්ජො. දොසවසෙන පන කතෙන ආනන්තරියකම්මෙන කප්පං නිරයෙ පච්චති. එවං විපාකවජ්ජවසෙන මහාසාවජ්ජො. ඛිප්පවිරාගීති ඛිප්පං විරජ්ජති. දොසෙන හි දුට්ඨො මාතාපිතූසුපි චෙතියෙපි බොධිම්හිපි පබ්බජිතෙසුපි අපරජ්ඣිත්වා ‘‘මය්හං ඛමථා’’ති. අච්චයං දෙසෙති. තස්ස සහ ඛමාපනෙන තං කම්මං පාකතිකමෙව හොති.

මොහොපි ද්වීහෙව කාරණෙහි මහාසාවජ්ජො. මොහෙන හි මූළ්හො හුත්වා මාතාපිතූසුපි චෙතියෙපි බොධිම්හිපි පබ්බජිතෙසුපි අපරජ්ඣිත්වා ගතගතට්ඨානෙ ගරහං ලභති. එවං තාව ලොකවජ්ජවසෙන මහාසාවජ්ජො. මොහවසෙන පන කතෙන ආනන්තරියකම්මෙන කප්පං නිරයෙ පච්චති. එවං විපාකවජ්ජවසෙනපි මහාසාවජ්ජො. දන්ධවිරාගීති සණිකං විරජ්ජති. මොහෙන මූළ්හෙන හි කතකම්මං සණිකං මුච්චති. යථා හි අච්ඡචම්මං සතක්ඛත්තුම්පි ධොවියමානං න පණ්ඩරං හොති, එවමෙව මොහෙන මූළ්හෙන කතකම්මං සීඝං න මුච්චති, සණිකමෙව මුච්චතීති. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙවාති.

9. අකුසලමූලසුත්තවණ්ණනා

70. නවමෙ අකුසලමූලානීති අකුසලානං මූලානි, අකුසලානි ච තානි මූලානි චාති වා අකුසලමූලානි. යදපි, භික්ඛවෙ, ලොභොති යොපි, භික්ඛවෙ, ලොභො. තදපිඅකුසලමූලන්ති සොපි අකුසලමූලං. අකුසලමූලං වා සන්ධාය ඉධ තම්පීති අත්ථො වට්ටතියෙව. එතෙනුපායෙන සබ්බත්ථ නයො නෙතබ්බො. අභිසඞ්ඛරොතීති ආයූහති සම්පිණ්ඩෙති රාසිං කරොති. අසතා දුක්ඛං උප්පාදයතීති අභූතෙන අවිජ්ජමානෙන යංකිඤ්චි තස්ස අභූතං දොසං වත්වා දුක්ඛං උප්පාදෙති. වධෙන වාතිආදි යෙනාකාරෙන දුක්ඛං උප්පාදෙති, තං දස්සෙතුං වුත්තං. තත්ථ ජානියාති ධනජානියා. පබ්බාජනායාති ගාමතො වා රට්ඨතො වා පබ්බාජනීයකම්මෙන . බලවම්හීති අහමස්මි බලවා. බලත්ථො ඉතිපීති බලෙන මෙ අත්ථො ඉතිපි, බලෙ වා ඨිතොම්හීතිපි වදති.

අකාලවාදීති කාලස්මිං න වදති, අකාලස්මිං වදති නාම. අභූතවාදීති භූතං න වදති , අභූතං වදති නාම. අනත්ථවාදීති අත්ථං න වදති, අනත්ථං වදති නාම. අධම්මවාදීති ධම්මං න වදති, අධම්මං වදති නාම. අවිනයවාදීති විනයං න වදති, අවිනයං වදති නාම.

තථා හායන්ති තථා හි අයං. න ආතප්පං කරොති තස්ස නිබ්බෙඨනායාති තස්ස අභූතස්ස නිබ්බෙඨනත්ථාය වීරියං න කරොති. ඉතිපෙතං අතච්ඡන්ති ඉමිනාපි කාරණෙන එතං අතච්ඡං. ඉතරං තස්සෙව වෙවචනං.

දුග්ගති පාටිකඞ්ඛාති නිරයාදිකා දුග්ගති ඉච්ඡිතබ්බා, සා අස්ස අවස්සභාවිනී, තත්ථානෙන නිබ්බත්තිතබ්බන්ති අත්ථො. උද්ධස්තොති උපරි ධංසිතො. පරියොනද්ධොති සමන්තා ඔනද්ධො. අනයං ආපජ්ජතීති අවුඩ්ඪිං ආපජ්ජති. බ්යසනංආපජ්ජතීති විනාසං ආපජ්ජති. ගිම්හකාලස්මිඤ්හි මාලුවාසිපාටිකාය ඵලිතාය බීජානි උප්පතිත්වා වටරුක්ඛාදීනං මූලෙ පතන්ති. තත්ථ යස්ස රුක්ඛස්ස මූලෙ තීසු දිසාසු තීණි බීජානි පතිතානි හොන්ති, තස්මිං රුක්ඛෙ පාවුස්සකෙන මෙඝෙන අභිවට්ඨෙ තීහි බීජෙහි තයො අඞ්කුරා උට්ඨහිත්වා තං රුක්ඛං අල්ලීයන්ති. තතො පට්ඨාය රුක්ඛදෙවතායො සකභාවෙන සණ්ඨාතුං න සක්කොන්ති. තෙපි අඞ්කුරා වඩ්ඪමානා ලතාභාවං ආපජ්ජිත්වා තං රුක්ඛං අභිරුහිත්වා සබ්බවිටපසාඛාපසාඛා සංසිබ්බිත්වා තං රුක්ඛං උපරි පරියොනන්ධන්ති. සො මාලුවාලතාහි සංසිබ්බිතො ඝනෙහි මහන්තෙහි මාලුවාපත්තෙහි සඤ්ඡන්නො දෙවෙ වා වස්සන්තෙ වාතෙ වා වායන්තෙ තත්ථ තත්ථ පලුජ්ජිත්වා ඛාණුමත්තමෙව අවසිස්සති. තං සන්ධායෙතං වුත්තං.

එවමෙව ඛොති එත්ථ පන ඉදං ඔපම්මසංසන්දනං – සාලාදීසු අඤ්ඤතරරුක්ඛො විය හි අයං සත්තො දට්ඨබ්බො, තිස්සො මාලුවාලතා විය තීණි අකුසලමූලානි, යාව රුක්ඛසාඛා අසම්පත්තා, තාව තාසං ලතානං උජුකං රුක්ඛාරොහනං විය ලොභාදීනං ද්වාරං අසම්පත්තකාලො, සාඛානුසාරෙන ගමනකාලො විය ද්වාරවසෙන ගමනකාලො, පරියොනද්ධකාලො විය ලොභාදීහි පරියුට්ඨිතකාලො, ඛුද්දකසාඛානං පලුජ්ජනකාලො විය ද්වාරප්පත්තානං කිලෙසානං වසෙන ඛුද්දානුඛුද්දකා ආපත්තියො ආපන්නකාලො, මහාසාඛානං පලුජ්ජනකාලො විය ගරුකාපත්තිං ආපන්නකාලො, ලතානුසාරෙන ඔතිණ්ණෙන උදකෙන මූලෙසු තින්තෙසු රුක්ඛස්ස භූමියං පතනකාලො විය කමෙන චත්තාරි පාරාජිකානි ආපජ්ජිත්වා චතූසු අපායෙසු නිබ්බත්තනකාලො දට්ඨබ්බො.

සුක්කපක්ඛො වුත්තවිපල්ලාසෙන වෙදිතබ්බො. එවමෙව ඛොති එත්ථ පන ඉදං ඔපම්මසංසන්දනං – සාලාදීසු අඤ්ඤතරරුක්ඛො විය අයං සත්තො දට්ඨබ්බො, තිස්සො මාලුවාලතා විය තීණි අකුසලමූලානි, තාසං අප්පවත්තිං කාතුං ආගතපුරිසො විය යොගාවචරො, කුද්දාලො විය පඤ්ඤා, කුද්දාලපිටකං විය සද්ධාපිටකං, පලිඛනනඛණිත්ති විය විපස්සනාපඤ්ඤා, ඛණිත්තියා මූලච්ඡෙදනං විය විපස්සනාඤාණෙන අවිජ්ජාමූලස්ස ඡින්දනකාලො, ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං ඡින්දනකාලො විය ඛන්ධවසෙන දිට්ඨකාලො, ඵාලනකාලො විය මග්ගඤාණෙන කිලෙසානං සමුග්ඝාතිතකාලො, මසිකරණකාලො විය ධරමානකපඤ්චක්ඛන්ධකාලො, මහාවාතෙ ඔපුණිත්වා අප්පවත්තනකාලො විය උපාදින්නකක්ඛන්ධානං අප්පටිසන්ධිකනිරොධෙන නිරුජ්ඣිත්වා පුනබ්භවෙ පටිසන්ධිඅග්ගහණකාලො දට්ඨබ්බොති. ඉමස්මිං සුත්තෙ වට්ටවිවට්ටං කථිතං.

10. උපොසථසුත්තවණ්ණනා

71. දසමෙ තදහුපොසථෙති තස්මිං අහු උපොසථෙ තං දිවසං උපොසථෙ, පන්නරසිකඋපොසථදිවසෙති වුත්තං හොති. උපසඞ්කමීති උපොසථඞ්ගානි අධිට්ඨාය ගන්ධමාලාදිහත්ථා උපසඞ්කමි. හන්දාති වවස්සග්ගත්ථෙ නිපාතො. දිවා දිවස්සාති දිවසස්ස දිවා නාම මජ්ඣන්හො, ඉමස්මිං ඨිතෙ මජ්ඣන්හිකෙ කාලෙති අත්ථො. කුතො නු ත්වං ආගච්ඡසීති කිං කරොන්තී විචරසීති පුච්ඡති. ගොපාලකුපොසථොති ගොපාලකෙහි සද්ධිං උපවසනඋපොසථො. නිගණ්ඨුපොසථොති නිගණ්ඨානං උපවසනඋපොසථො. අරියුපොසථොති අරියානං උපවසනඋපොසථො. සෙය්යථාපි විසාඛෙති යථා නාම, විසාඛෙ. සායන්හසමයෙසාමිකානං ගාවො නිය්යාතෙත්වාති ගොපාලකා හි දෙවසිකවෙතනෙන වා පඤ්චාහදසාහඅද්ධමාසමාසඡමාසසංවච්ඡරපරිච්ඡෙදෙන වා ගාවො ගහෙත්වා රක්ඛන්ති. ඉධ පන දෙවසිකවෙතනෙන රක්ඛන්තං සන්ධායෙතං වුත්තං – නිය්යාතෙත්වාති පටිච්ඡාපෙත්වා ‘‘එතා වො ගාවො’’ති දත්වා. ඉතිපටිසඤ්චික්ඛතීති අත්තනො ගෙහං ගන්ත්වා භුඤ්ජිත්වා මඤ්චෙ නිපන්නො එවං පච්චවෙක්ඛති. අභිජ්ඣාසහගතෙනාති තණ්හාය සම්පයුත්තෙන. එවං ඛො, විසාඛෙ, ගොපාලකුපොසථො හොතීති අරියුපොසථොව අයං, අපරිසුද්ධවිතක්කතාය පන ගොපාලකඋපොසථට්ඨානෙ ඨිතො. න මහප්ඵලොති විපාකඵලෙන න මහප්ඵලො. න මහානිසංසොති විපාකානිසංසෙන න මහානිසංසො. න මහාජුතිකොති විපාකොභාසෙන න මහාඔභාසො. න මහාවිප්ඵාරොති විපාකවිප්ඵාරස්ස අමහන්තතාය න මහාවිප්ඵාරො.

සමණජාතිකාති සමණායෙව. පරං යොජනසතන්ති යොජනසතං අතික්කමිත්වා තතො පරං. තෙසු දණ්ඩං නික්ඛිපාහීති තෙසු යොජනසතතො පරභාගෙසු ඨිතෙසු සත්තෙසු දණ්ඩං නික්ඛිප, නික්ඛිත්තදණ්ඩො හොහි. නාහං ක්වචනි කස්සචි කිඤ්චනතස්මින්ති අහං කත්ථචි කස්සචි පරස්ස කිඤ්චනතස්මිං න හොමි. කිඤ්චනං වුච්චති පලිබොධො, පලිබොධො න හොමීති වුත්තං හොති. න ච මම ක්වචනි කත්ථචි කිඤ්චනතත්ථීති මමාපි ක්වචනි අන්තො වා බහිද්ධා වා කත්ථචි එකපරික්ඛාරෙපි කිඤ්චනතා නත්ථි, පලිබොධො නත්ථි, ඡින්නපලිබොධොහමස්මීති වුත්තං හොති. භොගෙති මඤ්චපීඨයාගුභත්තාදයො. අදින්නංයෙව පරිභුඤ්ජතීති පුනදිවසෙ මඤ්චෙ නිපජ්ජන්තොපි පීඨෙ නිසීදන්තොපි යාගුං පිවන්තොපි භත්තං භුඤ්ජන්තොපි තෙ භොගෙ අදින්නෙයෙව පරිභුඤ්ජති. න මහප්ඵලොති නිප්ඵලො. බ්යඤ්ජනමෙව හි එත්ථ සාවසෙසං, අත්ථො පන නිරවසෙසො. එවං උපවුත්ථස්ස හි උපොසථස්ස අප්පමත්තකම්පි විපාකඵලං ඉට්ඨං කන්තං මනාපං නාම නත්ථි. තස්මා නිප්ඵලොත්වෙව වෙදිතබ්බො. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො.

උපක්කිලිට්ඨස්ස චිත්තස්සාති ඉදං කස්මා ආහ? සංකිලිට්ඨෙන හි චිත්තෙන උපවුත්ථො උපොසථො න මහප්ඵලො හොතීති දස්සිතත්තා විසුද්ධෙන චිත්තෙන උපවුත්ථස්ස මහප්ඵලතා අනුඤ්ඤාතා හොති. තස්මා යෙන කම්මට්ඨානෙන චිත්තං විසුජ්ඣති, තං චිත්තවිසොධනකම්මට්ඨානං දස්සෙතුං ඉදමාහ . තත්ථ උපක්කමෙනාති පච්චත්තපුරිසකාරෙන, උපායෙන වා. තථාගතං අනුස්සරතීති අට්ඨහි කාරණෙහි තථාගතගුණෙ අනුස්සරති. එත්ථ හි ඉතිපි සො භගවාති සො භගවා ඉතිපි සීලෙන, ඉතිපි සමාධිනාති සබ්බෙ ලොකියලොකුත්තරා බුද්ධගුණා සඞ්ගහිතා. අරහන්තිආදීහි පාටියෙක්කගුණාව නිද්දිට්ඨා. තථාගතං අනුස්සරතො චිත්තං පසීදතීති ලොකියලොකුත්තරෙ තථාගතගුණෙ අනුස්සරන්තස්ස චිත්තුප්පාදො පසන්නො හොති.

චිත්තස්ස උපක්කිලෙසාති පඤ්ච නීවරණා. කක්කන්ති ආමලකකක්කං. තජ්ජං වායාමන්ති තජ්ජාතිකං තදනුච්ඡවිකං කක්කෙන මක්ඛනඝංසනධොවනවායාමං. පරියොදපනා හොතීති සුද්ධභාවකරණං හොති. කිලිට්ඨස්මිං හි සීසෙ පසාධනං පසාධෙත්වා නක්ඛත්තං කීළමානො න සොභති, පරිසුද්ධෙ පන තස්මිං පසාධනං පසාධෙත්වා නක්ඛත්තං කීළමානො සොභති, එවමෙව කිලිට්ඨචිත්තෙන උපොසථඞ්ගානි අධිට්ඨාය උපොසථො උපවුත්ථො න මහප්ඵලො හොති, පරිසුද්ධෙන පන චිත්තෙන උපොසථඞ්ගානි අධිට්ඨාය උපවුත්ථො උපොසථො මහප්ඵලො හොතීති අධිප්පායෙන එවමාහ. බ්රහ්මුපොසථං උපවසතීති බ්රහ්මා වුච්චති සම්මාසම්බුද්ධො, තස්ස ගුණානුස්සරණවසෙන අයං උපොසථො බ්රහ්මුපොසථො නාම, තං උපවසති. බ්රහ්මුනා සද්ධිං සංවසතීති සම්මාසම්බුද්ධෙන සද්ධිං සංවසති. බ්රහ්මඤ්චස්සආරබ්භාති සම්මාසම්බුද්ධං ආරබ්භ.

ධම්මං අනුස්සරතීති සහතන්තිකං ලොකුත්තරධම්මං අනුස්සරති. සොත්තින්ති කුරුවින්දකසොත්තිං. කුරුවින්දකපාසාණචුණ්ණෙන හි සද්ධිං ලාඛං යොජෙත්වා මණිකෙ කත්වා විජ්ඣිත්වා සුත්තෙන ආවුණිත්වා තං මණි කලාපපන්තිං උභතො ගහෙත්වා පිට්ඨිං ඝංසෙන්ති, තං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘සොත්තිඤ්ච පටිච්චා’’ති. චුණ්ණන්ති න්හානීයචුණ්ණං. තජ්ජං වායාමන්ති උබ්බට්ටනඝංසනධොවනාදිකං තදනුරූපවායාමං. ධම්මුපොසථන්ති සහතන්තිකං නවලොකුත්තරධම්මං ආරබ්භ උපවුත්ථත්තා අයං උපොසථො ‘‘ධම්මුපොසථො’’ති වුත්තො. ඉධාපි පරියොදපනාති පදෙ ඨත්වා පුරිමනයෙනෙව යොජනා කාතබ්බා.

සඞ්ඝං අනුස්සරතීති අට්ඨන්නං අරියපුග්ගලානං ගුණෙ අනුස්සරති. උස්මඤ්ච පටිච්චාති ද්වෙ තයො වාරෙ ගාහාපිතං උසුමං පටිච්ච. උසඤ්චාතිපි පාඨො, අයමෙවත්ථො . ඛාරන්ති ඡාරිකං. ගොමයන්ති ගොමුත්තං වා අජලණ්ඩිකා වා. පරියොදපනාති ඉධාපි පුරිමනයෙනෙව යොජනා කාතබ්බා. සඞ්ඝුපොසථන්ති අට්ඨන්නං අරියපුග්ගලානං ගුණෙ ආරබ්භ උපවුත්ථත්තා අයං උපොසථො ‘‘සඞ්ඝුපොසථො’’ති වුත්තො.

සීලානීති ගහට්ඨො ගහට්ඨසීලානි, පබ්බජිතො පබ්බජිතසීලානි. අඛණ්ඩානීතිආදීනං අත්ථො විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.21) විත්ථාරිතොව. වාලණ්ඩුපකන්ති අස්සවාලෙහි වා මකචිවාලාදීහි වා කතං අණ්ඩුපකං. තජ්ජංවායාමන්ති තෙලෙන තෙමෙත්වා මලස්ස තින්තභාවං ඤත්වා ඡාරිකං පක්ඛිපිත්වා වාලණ්ඩුපකෙන ඝංසනවායාමො. ඉධ පරියොදපනාති පදෙ ඨත්වා එවං යොජනා කාතබ්බා කිලිට්ඨස්මිඤ්හි ආදාසෙ මණ්ඩිතපසාධිතොපි අත්තභාවො ඔලොකියමානො න සොභති, පරිසුද්ධෙ සොභති. එවමෙව කිලිට්ඨෙන චිත්තෙන උපවුත්ථො උපොසථො න මහප්ඵලො හොති, පරිසුද්ධෙන පන මහප්ඵලො හොතීති. සීලුපොසථන්ති අත්තනො සීලානුස්සරණවසෙන උපවුත්ථො උපොසථො සීලුපොසථො නාම. සීලෙන සද්ධින්ති අත්තනො පඤ්චසීලදසසීලෙන සද්ධිං. සීලඤ්චස්ස ආරබ්භාති පඤ්චසීලං දසසීලඤ්ච ආරබ්භ.

දෙවතා අනුස්සරතීති දෙවතා සක්ඛිට්ඨානෙ ඨපෙත්වා අත්තනො සද්ධාදිගුණෙ අනුස්සරති. උක්කන්ති උද්ධනං. ලොණන්ති ලොණමත්තිකා. ගෙරුකන්ති ගෙරුකචුණ්ණං. නාළිකසණ්ඩාසන්ති ධමනනාළිකඤ්චෙව පරිවත්තනසණ්ඩාසඤ්ච. තජ්ජං වායාමන්ති උද්ධනෙ පක්ඛිපනධමනපරිවත්තනාදිකං අනුරූපං වායාමං. ඉධ පරියොදපනාති පදෙ ඨත්වා එවං යොජනා වෙදිතබ්බා – සංකිලිට්ඨසුවණ්ණමයෙන හි පසාධනභණ්ඩෙන පසාධිතා නක්ඛත්තං කීළමානා න සොභන්ති, පරිසුද්ධසුවණ්ණමයෙන සොභන්ති. එවමෙව සංකිලිට්ඨචිත්තස්ස උපොසථො න මහප්ඵලො හොති, පරිසුද්ධචිත්තස්ස මහප්ඵලො. දෙවතුපොසථන්ති දෙවතා සක්ඛිට්ඨානෙ ඨපෙත්වා අත්තනො ගුණෙ අනුස්සරන්තෙන උපවුත්ථඋපොසථො දෙවතුපොසථො නාම. සෙසං ඉමෙසු බුද්ධානුස්සතිආදීසු කම්මට්ඨානෙසු යං වත්තබ්බං සියා, තං සබ්බං විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.123 ආදයො) වුත්තමෙව.

පාණාතිපාතන්ති පාණවධං. පහායාති තං පාණාතිපාතචෙතනාසඞ්ඛාතං දුස්සීල්යං පජහිත්වා. පටිවිරතාති පහීනකාලතො පට්ඨාය තතො දුස්සීල්යතො ඔරතා විරතාව. නිහිතදණ්ඩා නිහිතසත්ථාති පරූපඝාතත්ථාය දණ්ඩං වා සත්ථං වා ආදාය අවත්තනතො නික්ඛිත්තදණ්ඩා චෙව නික්ඛිත්තසත්ථා චාති අත්ථො. එත්ථ ච ඨපෙත්වා දණ්ඩං සබ්බම්පි අවසෙසං උපකරණං සත්තානං විහිංසනභාවතො සත්ථන්ති වෙදිතබ්බං. යං පන භික්ඛූ කත්තරදණ්ඩං වා දන්තකට්ඨවාසිං වා පිප්ඵලකං වා ගහෙත්වා විචරන්ති, න තං පරූපඝාතත්ථාය. තස්මා නිහිතදණ්ඩා නිහිතසත්ථාත්වෙව සඞ්ඛං ගච්ඡන්ති. ලජ්ජීති පාපජිගුච්ඡනලක්ඛණාය ලජ්ජාය සමන්නාගතා. දයාපන්නාති දයං මෙත්තචිත්තතං ආපන්නා. සබ්බපාණභූතහිතානුකම්පීති සබ්බෙ පාණභූතෙ හිතෙන අනුකම්පකා, තාය එව දයාපන්නතාය සබ්බෙසං පාණභූතානං හිතචිත්තකාති අත්ථො. අහම්පජ්ජාති අහම්පි අජ්ජ. ඉමිනාපි අඞ්ගෙනාති ඉමිනාපි ගුණඞ්ගෙන. අරහතං අනුකරොමීති යථා පුරතො ගච්ඡන්තං පච්ඡතො ගච්ඡන්තො අනුගච්ඡති නාම, එවං අහම්පි අරහන්තෙහි පඨමං කතං ඉමං ගුණං පච්ඡා කරොන්තො තෙසං අරහන්තානං අනුකරොමි. උපොසථො ච මෙ උපවුත්ථො භවිස්සතීති එවං කරොන්තෙන මයා අරහතඤ්ච අනුකතං භවිස්සති, උපොසථො ච උපවුත්ථො භවිස්සති.

අදින්නාදානන්ති අදින්නස්ස පරපරිග්ගහිතස්ස ආදානං, ථෙය්යං චොරිකන්ති අත්ථො. දින්නමෙව ආදියන්තීති දින්නාදායී. චිත්තෙනපි දින්නමෙව පටිකඞ්ඛන්තීති දින්නපාටිකඞ්ඛී. ථෙනෙතීති ථෙනො, න ථෙනෙන අථෙනෙන. අථෙනත්තායෙව සුචිභූතෙන. අත්තනාති අත්තභාවෙන, අථෙනං සුචිභූතං අත්තභාවං කත්වා විහරන්තීති වුත්තං හොති.

අබ්රහ්මචරියන්ති අසෙට්ඨචරියං. බ්රහ්මං සෙට්ඨං ආචාරං චරන්තීති බ්රහ්මචාරී. ආරාචාරීති අබ්රහ්මචරියතො දූරාචාරී. මෙථුනාති රාගපරියුට්ඨානවසෙන සදිසත්තා මෙථුනකාති ලද්ධවොහාරෙහි පටිසෙවිතබ්බතො මෙථුනොති සඞ්ඛං ගතා අසද්ධම්මා. ගාමධම්මාති ගාමවාසීනං ධම්මා.

මුසාවාදාති අලිකවචනා තුච්ඡවචනා. සච්චං වදන්තීති සච්චවාදී. සච්චෙන සච්චං සංදහන්ති ඝට්ටෙන්තීති සච්චසන්ධා, න අන්තරන්තරා මුසා වදන්තීති අත්ථො . යො හි පුරිසො කදාචි මුසාවාදං වදති, කදාචි සච්චං. තස්ස මුසාවාදෙන අන්තරිතත්තා සච්චං සච්චෙන න ඝටීයති. තස්මා න සො සච්චසන්ධො. ඉමෙ පන න තාදිසා, ජීවිතහෙතුපි මුසා අවත්වා සච්චෙන සච්චං සංදහන්තියෙවාති සච්චසන්ධා. ථෙතාති ථිරා, ඨිතකථාති අත්ථො. එකො පුග්ගලො හලිද්දිරාගො විය ථුසරාසිම්හි නිඛාතඛාණු විය අස්සපිට්ඨෙ ඨපිතකුම්භණ්ඩමිව ච න ඨිතකථො හොති. එකො පාසාණලෙඛා විය ඉන්දඛීලො විය ච ඨිතකථො හොති, අසිනා සීසං ඡින්දන්තෙපි ද්වෙ කථා න කථෙති. අයං වුච්චති ථෙතො. පච්චයිකාති පත්තියායිතබ්බකා, සද්ධායිකාති අත්ථො. එකච්චො හි පුග්ගලො න පච්චයිකො හොති, ‘‘ඉදං කෙන වුත්තං, අසුකෙන නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘මා තස්ස වචනං සද්දහථා’’ති වත්තබ්බතං ආපජ්ජති. එකො පච්චයිකො හොති, ‘‘ඉදං කෙන වුත්තං, අසුකෙනා’’ති වුත්තෙ ‘‘යදි තෙන වුත්තං, ඉදමෙව පමාණං, ඉදානි පටික්ඛිපිතබ්බං නත්ථි, එවමෙවං ඉද’’න්ති වත්තබ්බතං ආපජ්ජති. අයං වුච්චති පච්චයිකො. අවිසංවාදකාලොකස්සාති තාය සච්චවාදිතාය ලොකං න විසංවාදෙන්තීති අත්ථො.

සුරාමෙරයමජ්ජපමාදට්ඨානන්ති සුරාමෙරයමජ්ජානං පානචෙතනාසඞ්ඛාතං පමාදකාරණං. එකභත්තිකාති පාතරාසභත්තං සායමාසභත්තන්ති ද්වෙ භත්තානි. තෙසු පාතරාසභත්තං අන්තොමජ්ඣන්හිකෙන පරිච්ඡින්නං, ඉතරං මජ්ඣන්හිකතො උද්ධං අන්තොඅරුණෙන. තස්මා අන්තොමජ්ඣන්හිකෙ දසක්ඛත්තුං භුඤ්ජමානාපි එකභත්තිකාව හොන්ති. තං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘එකභත්තිකා’’ති. රත්තිභොජනං රත්ති, තතො උපරතාති රත්තූපරතා. අතික්කන්තෙ මජ්ඣන්හිකෙ යාව සූරියත්ථඞ්ගමනා භොජනං විකාලභොජනං නාම, තතො විරතත්තා විරතා විකාලභොජනා.

සාසනස්ස අනනුලොමත්තා විසූකං පටාණිභූතං දස්සනන්ති විසූකදස්සනං, අත්තනා නච්චනනච්චාපනාදිවසෙන නච්චඤ්ච ගීතඤ්ච වාදිතඤ්ච, අන්තමසො මයූරනච්චනාදිවසෙනාපි පවත්තානං නච්චාදීනං විසූකභූතං දස්සනඤ්චාති නච්චගීතවාදිතවිසූකදස්සනං. නච්චාදීනි හි අත්තනා පයොජෙතුං වා පරෙහි පයොජාපෙතුං වා පයුත්තානි පස්සිතුං වා නෙව භික්ඛූනං, න භික්ඛුනීනං වට්ටන්ති.

මාලාදීසු මාලාති යංකිඤ්චි පුප්ඵං. ගන්ධන්ති යංකිඤ්චි ගන්ධජාතං. විලෙපනන්ති ඡවිරාගකරණං. තත්ථ පිළන්ධන්තො ධාරෙති නාම, ඌනට්ඨානං පූරෙන්තො මණ්ඩෙති නාම, ගන්ධවසෙන ඡවිරාගවසෙන ච සාදියන්තො විභූසෙති නාම. ඨානං වුච්චති කාරණං, තස්මා යාය දුස්සීල්යචෙතනාය තානි මාලාධාරණාදීනි මහාජනො කරොති, තතො පටිවිරතාති අත්ථො. උච්චාසයනං වුච්චති පමාණාතික්කන්තං, මහාසයනං අකප්පියත්ථරණං, තතො පටිවිරතාති අත්ථො.

කීවමහප්ඵලොති කිත්තකං මහප්ඵලො. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. පහූතරත්තරතනානන්ති පහූතෙන රත්තසඞ්ඛාතෙන රතනෙන සමන්නාගතානං, සකලජම්බුදීපතලං භෙරිතලසදිසං කත්වා කටිප්පමාණෙහි සත්තහි රතනෙහි පූරිතානන්ති අත්ථො. ඉස්සරියාධිපච්චන්ති ඉස්සරභාවෙන වා ඉස්සරියමෙව වා ආධිපච්චං, න එත්ථ සාහසිකකම්මන්තිපි ඉස්සරියාධිපච්චං. රජ්ජං කාරෙය්යාති එවරූපං චක්කවත්තිරජ්ජං කාරෙය්ය. අඞ්ගානන්තිආදීනි තෙසං ජනපදානං නාමානි. කලං නාග්ඝති සොළසින්ති එකං අහොරත්තං උපවුත්ථඋපොසථෙ පුඤ්ඤං සොළසභාගෙ කත්වා තතො එකං භාගඤ්ච න අග්ඝති. එකරත්තුපොසථස්ස සොළසියා කලාය යං විපාකඵලං, තංයෙව තතො බහුතරං හොතීති අත්ථො. කපණන්ති පරිත්තකං.

අබ්රහ්මචරියාති අසෙට්ඨචරියතො. රත්තිං න භුඤ්ජෙය්ය විකාලභොජනන්ති උපොසථං උපවසන්තො රත්තිභොජනඤ්ච දිවාවිකාලභොජනඤ්ච න භුඤ්ජෙය්ය. මඤ්චෙ ඡමායංව සයෙථ සන්ථතෙති මුට්ඨිහත්ථපාදකෙ කප්පියමඤ්චෙ වා සුධාදිපරිකම්මකතාය භූමියං වා තිණපණ්ණපලාලාදීනි සන්ථරිත්වා කතෙ සන්ථතෙ වා සයෙථාති අත්ථො. එතං හි අට්ඨඞ්ගිකමාහුපොසථන්ති එවං පාණාතිපාතාදීනි අසමාචරන්තෙන උපවුත්ථං උපොසථං අට්ඨහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතත්තා අට්ඨඞ්ගිකන්ති වදන්ති. තං පන උපවසන්තෙන ‘‘ස්වෙ උපොසථිකො භවිස්සාමී’’ති අජ්ජෙව ‘‘ඉදඤ්ච ඉදඤ්ච කරෙය්යාථා’’ති ආහාරාදිවිධානං විචාරෙතබ්බං. උපොසථදිවසෙ පාතොව භික්ඛුස්ස වා භික්ඛුනියා වා දසසීලලක්ඛණඤ්ඤුනො උපාසකස්ස වා උපාසිකාය වා සන්තිකෙ වාචං භින්දිත්වා උපොසථඞ්ගානි සමාදාතබ්බානි. පාළිං අජානන්තෙන පන ‘‘බුද්ධපඤ්ඤත්තං උපොසථං අධිට්ඨාමී’’ති අධිට්ඨාතබ්බං. අඤ්ඤං අලභන්තෙන අත්තනාපි අධිට්ඨාතබ්බං, වචීභෙදො පන කාතබ්බොයෙව . උපොසථං උපවසන්තෙන පරූපරොධපටිසංයුත්තා කම්මන්තා න විචාරෙතබ්බා, ආයවයගණනං කරොන්තෙන න වීතිනාමෙතබ්බං, ගෙහෙ පන ආහාරං ලභිත්වා නිච්චභත්තිකභික්ඛුනා විය පරිභුඤ්ජිත්වා විහාරං ගන්ත්වා ධම්මො වා සොතබ්බො, අට්ඨතිංසාය ආරම්මණෙසු අඤ්ඤතරං වා මනසිකාතබ්බං.

සුදස්සනාති සුන්දරදස්සනා. ඔභාසයන්ති ඔභාසයමානා. අනුපරියන්තීති විචරන්ති. යාවතාති යත්තකං ඨානං. අන්තලික්ඛගාති ආකාසඞ්ගමා. පභාසන්තීති ජොතන්ති පභා මුඤ්චන්ති. දිසාවිරොචනාති සබ්බදිසාසු විරොචමානා. අථ වා පභාසන්තීති දිසාහි දිසා ඔභාසන්ති. විරොචනාති විරොචමානා. වෙළුරියන්ති මණීති වත්වාපි ඉමිනා ජාතිමණිභාවං දස්සෙති. එකවස්සිකවෙළුවණ්ණඤ්හි වෙළුරියං ජාතිමණි නාම. තං සන්ධායෙවමාහ. භද්දකන්ති ලද්ධකං. සිඞ්ගීසුවණ්ණන්ති ගොසිඞ්ගසදිසං හුත්වා උප්පන්නත්තා එවං නාමකං සුවණ්ණං. කඤ්චනන්ති පබ්බතෙය්යං පබ්බතෙ ජාතසුවණ්ණං. ජාතරූපන්ති සත්ථුවණ්ණසුවණ්ණං. හටකන්ති කිපිල්ලිකාහි නීහටසුවණ්ණං. නානුභවන්තීති න පාපුණන්ති. චන්දප්පභාති සාමිඅත්ථෙ පච්චත්තං, චන්දප්පභායාති අත්ථො. උපවස්සුපොසථන්ති උපවසිත්වා උපොසථං. සුඛුද්රයානීති සුඛඵලානි සුඛවෙදනීයානි. සග්ගමුපෙන්ති ඨානන්ති සග්ගසඞ්ඛාතං ඨානං උපගච්ඡන්ති, කෙනචි අනින්දිතා හුත්වා දෙවලොකෙ උප්පජ්ජන්තීති අත්ථො. සෙසමෙත්ථ යං අන්තරන්තරා න වුත්තං, තං වුත්තානුසාරෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

මහාවග්ගො දුතියො.