📜

4. චක්කවග්ගො

1. චක්කසුත්තවණ්ණනා

31. චතුත්ථස්ස පඨමෙ චක්කානීති සම්පත්තියො. චතුචක්කං වත්තතීති චත්තාරි සම්පත්තිචක්කානි වත්තන්ති ඝටියන්තියෙවාති අත්ථො. පතිරූපදෙසවාසොති යත්ථ චතස්සො පරිසා සන්දිස්සන්ති, එවරූපෙ අනුච්ඡවිකෙ දෙසෙ වාසො. සප්පුරිසාවස්සයොති බුද්ධාදීනං සප්පුරිසානං අවස්සයනං සෙවනං භජනං, න රාජානං. අත්තසම්මාපණිධීති අත්තනො සම්මා ඨපනං, සචෙ පුබ්බෙ අස්සද්ධාදීහි සමන්නාගතො හොති, තානි පහාය සද්ධාදීසු පතිට්ඨාපනං. පුබ්බෙ ච කතපුඤ්ඤතාති පුබ්බෙ උපචිතකුසලතා. ඉදමෙව චෙත්ථ පමාණං. යෙන හි ඤාණසම්පයුත්තචිත්තෙන කුසලකම්මං කතං හොති, තදෙව කුසලං තං පුරිසං පතිරූපදෙසෙ උපනෙති, සප්පුරිසෙ භජාපෙති, සො එව ච පුග්ගලො අත්තානං සම්මා ඨපෙති. පුඤ්ඤකතොති කතපුඤ්ඤො. සුඛඤ්චෙතංධිවත්තතීති සුඛඤ්ච එතං පුග්ගලං අධිවත්තති, අවත්ථරතීති අත්ථො.

2. සඞ්ගහසුත්තවණ්ණනා

32. දුතියෙ සඞ්ගහවත්ථූනීති සඞ්ගණ්හනකාරණානි. දානඤ්චාතිආදීසු එකච්චො හි දානෙනෙව සඞ්ගණ්හිතබ්බො හොති, තස්ස දානමෙව දාතබ්බං. පෙය්යවජ්ජන්ති පියවචනං. එකච්චො හි ‘‘අයං දාතබ්බං නාම දෙති, එකෙකෙන පන වචනෙන සබ්බං මක්ඛෙත්වා නාසෙති, කිං තස්ස දාන’’න්ති වත්තා හොති. එකච්චො ‘‘අයං කිඤ්චාපි දානං න දෙති, කථෙන්තො පන තෙලෙන විය මක්ඛෙති. එස දෙතු වා මා වා, වචනමෙවස්ස සහස්සං අග්ඝතී’’ති වත්තා හොති. එවරූපො පුග්ගලො දානං න පච්චාසීසති, පියවචනමෙව පච්චාසීසති. තස්ස පියවචනමෙව වත්තබ්බං. අත්ථචරියාති අත්ථවඩ්ඪනකථා. එකච්චො හි නෙව දානං, න පියවචනං පච්චාසීසති, අත්තනො හිතකථං වඩ්ඪිකථමෙව පච්චාසීසති. එවරූපස්ස පුග්ගලස්ස ‘‘ඉදං තෙ කාතබ්බං, ඉදං න කාතබ්බං, එවරූපො පුග්ගලො සෙවිතබ්බො, එවරූපො න සෙවිතබ්බො’’ති එවං අත්ථචරියකථාව කථෙතබ්බා. සමානත්තතාති සමානසුඛදුක්ඛභාවො. එකච්චො හි දානාදීසු එකම්පි න පච්චාසීසති , එකාසනෙ නිසජ්ජං, එකපල්ලඞ්කෙ සයනං, එකතො භොජනන්ති එවං සමානසුඛදුක්ඛතං පච්චාසීසති. සො සචෙ ගහට්ඨස්ස ජාතියා පබ්බජිතස්ස සීලෙන සදිසො හොති, තස්සායං සමානත්තතා කාතබ්බා. තත්ථ තත්ථ යථාරහන්ති තෙසු තෙසු ධම්මෙසු යථානුච්ඡවිකං සමානත්තතාති අත්ථො. රථස්සාණීව යායතොති යථා රථස්ස ගච්ඡතො ආණි සඞ්ගහො නාම හොති, සා රථං සඞ්ගණ්හාති, එවමිමෙ සඞ්ගහා ලොකං සඞ්ගණ්හන්ති. න මාතා පුත්තකාරණාති යදි මාතා එතෙ සඞ්ගහෙ පුත්තස්ස න කරෙය්ය, පුත්තකාරණා මානං වා පූජං වා න ලභෙය්ය. සඞ්ගහාඑතෙති උපයොගවචනෙ පච්චත්තං. සඞ්ගහෙ එතෙති වා පාඨො. සමවෙක්ඛන්තීති සම්මා පෙක්ඛන්ති. පාසංසා ච භවන්තීති පසංසනීයා ච භවන්ති.

3. සීහසුත්තවණ්ණනා

33. තතියෙ සීහොති චත්තාරො සීහා – තිණසීහො, කාළසීහො, පණ්ඩුසීහො, කෙසරසීහොති. තෙසු තිණසීහො කපොතවණ්ණගාවිසදිසො තිණභක්ඛො ච හොති. කාළසීහො කාළගාවිසදිසො තිණභක්ඛොයෙව. පණ්ඩුසීහො පණ්ඩුපලාසවණ්ණගාවිසදිසො මංසභක්ඛො. කෙසරසීහො ලාඛාපරිකම්මකතෙනෙව මුඛෙන අග්ගනඞ්ගුට්ඨෙන චතූහි ච පාදපරියන්තෙහි සමන්නාගතො, මත්ථකතොපිස්ස පට්ඨාය ලාඛාතූලිකාය කතා විය තිස්සො රාජියො පිට්ඨිමජ්ඣෙන ගන්ත්වා අන්තරසත්ථිම්හි දක්ඛිණාවත්තා හුත්වා ඨිතා. ඛන්ධෙ පනස්ස සතසහස්සග්ඝනිකකම්බලපරික්ඛෙපො විය කෙසරභාරො හොති, අවසෙසට්ඨානං පරිසුද්ධසාලිපිණ්ඩසඞ්ඛචුණ්ණපිණ්ඩවණ්ණං හොති. ඉමෙසු චතූසු සීහෙසු අයං කෙසරසීහො ඉධ අධිප්පෙතො.

මිගරාජාති සබ්බමිගගණස්ස රාජා. ආසයාති වසනට්ඨානතො, සුවණ්ණගුහතො වා රජතමණිඵලිකමනොසිලාගුහතො වා නික්ඛමතීති වුත්තං හොති. නික්ඛමමානො පනෙස චතූහි කාරණෙහි නික්ඛමති අන්ධකාරපීළිතො වා ආලොකත්ථාය, උච්චාරපස්සාවපීළිතො වා තෙසං විස්සජ්ජනත්ථාය, ජිඝච්ඡාපීළිතො වා ගොචරත්ථාය, සම්භවපීළිතො වා අස්සද්ධම්මපටිසෙවනත්ථාය. ඉධ පන ගොචරත්ථාය නික්ඛමන්තො අධිප්පෙතො.

විජම්භතීති සුවණ්ණතලෙ වා රජතමණිඵලිකමනොසිලාතලානං වා අඤ්ඤතරස්මිං ද්වෙ පච්ඡිමපාදෙ සමං පතිට්ඨාපෙත්වා පුරිමපාදෙ පුරතො පසාරෙත්වා සරීරස්ස පච්ඡාභාගං ආකඩ්ඪිත්වා පුරිමභාගං අභිහරිත්වා පිට්ඨිං නාමෙත්වා ගීවං උක්ඛිපිත්වා අසනිසද්දං කරොන්තො විය නාසපුටානි පොථෙත්වා සරීරලග්ගං රජං විධුනන්තො විජම්භති. විජම්භනභූමියඤ්ච පන තරුණවච්ඡකො විය අපරාපරං ජවති, ජවතො පනස්ස සරීරං අන්ධකාරෙ පරිබ්භමන්තං අලාතං විය ඛායති.

අනුවිලොකෙතීති කස්මා අනුවිලොකෙති? පරානුද්දයතාය. තස්මිං කිර සීහනාදං නදන්තෙ පපාතාවාටාදීසු විසමට්ඨානෙසු චරන්තා හත්ථිගොකණ්ණමහිංසාදයො පාණා පපාතෙපි ආවාටෙපි පතන්ති, තෙසං අනුද්දයාය අනුවිලොකෙති. කිං පනස්ස ලුද්දස්ස පරමංසඛාදිනො අනුද්දයා නාම අත්ථීති? ආම අත්ථි. තථා හි ‘‘කිං මෙ බහූහි ඝාතිතෙහී’’ති අත්තනො ගොචරත්ථායාපි ඛුද්දකෙ පාණෙ න ගණ්හාති. එවං අනුද්දයං කරොති, වුත්තම්පි චෙතං – ‘‘මාහං ඛුද්දකෙ පාණෙ විසමගතෙ සඞ්ඝාතං ආපාදෙසි’’න්ති (අ. නි. 10.21).

සීහනාදං නදතීති තික්ඛත්තුං තාව අභීතනාදං නදති. එවඤ්ච පනස්ස විජම්භනභූමියං ඨත්වා නදන්තස්ස සද්දො සමන්තා තියොජනපදෙසං එකනින්නාදං කරොති, තමස්ස නින්නාදං සුත්වා තියොජනබ්භන්තරගතා ද්විපදචතුප්පදගණා යථාඨානෙ ඨාතුං න සක්කොන්ති. ගොචරාය පක්කමතීති ආහාරත්ථාය ගච්ඡති. කථං? සො හි විජම්භනභූමියං ඨත්වා දක්ඛිණතො වා වාමතො වා උප්පතන්තො උසභමත්තං ඨානං ගණ්හාති, උද්ධං උප්පතන්තො චත්තාරිපි අට්ඨපි උසභට්ඨානානි උප්පතති, සමෙ ඨානෙ උජුකං පක්ඛන්දන්තො සොළසඋසභමත්තම්පි වීසතිඋසභමත්තම්පි ඨානං පක්ඛන්දති, ථලා වා පබ්බතා වා පක්ඛන්දන්තො සට්ඨිඋසභමත්තම්පි අසීතිඋසභමත්තම්පි ඨානං පක්ඛන්දති, අන්තරාමග්ගෙ රුක්ඛං වා පබ්බතං වා දිස්වා තං පරිහරන්තො වාමතො වා දක්ඛිණතො වා උද්ධං වා උසභමත්තං අපක්කමති. තතියං පන සීහනාදං නදිත්වා තෙනෙව සද්ධිං තියොජනෙ ඨානෙ පඤ්ඤායති, තියොජනං ගන්ත්වා නිවත්තිත්වා ඨිතො අත්තනොව නාදස්ස අනුනාදං සුණාති. එවං සීඝෙන ජවෙන පක්කමති.

යෙභුය්යෙනාති පායෙන. භයං සන්තාසං සංවෙගන්ති සබ්බං චිත්තුත්රාසස්සෙව නාමං. සීහස්ස හි සද්දං සුත්වා බහූ භායන්ති, අප්පකා න භායන්ති. කෙ පන තෙති? සමසීහො හත්ථාජානීයො අස්සාජානීයො උසභාජානීයො පුරිසාජානීයො ඛීණාසවොති. කස්මා පනෙතෙ න භායන්තීති? සමසීහො තාව ‘‘ජාතිගොත්තකුලසූරභාවෙහි සමානොස්මී’’ති න භායති, හත්ථාජානීයාදයො අත්තනො සක්කායදිට්ඨිබලවතාය න භායන්ති, ඛීණාසවො සක්කායදිට්ඨියා පහීනත්තා න භායති.

බිලාසයාති බිලෙ සයන්තා බිලවාසිනො අහිනකුලගොධාදයො. උදකාසයාති උදකවාසිනො මච්ඡකච්ඡපාදයො. වනාසයාති වනවාසිනො හත්ථිඅස්සගොකණ්ණමිගාදයො. පවිසන්තීති ‘‘ඉදානි ආගන්ත්වා ගණ්හිස්සතී’’ති මග්ගං ඔලොකෙත්වා පවිසන්ති. දළ්හෙහීති ථිරෙහි. වරත්තෙහීති චම්මරජ්ජූහි. මහිද්ධිකොතිආදීසු විජම්භනභූමියං ඨත්වා දක්ඛිණපස්සාදීහි උසභමත්තං, උජුං වීසතිඋසභමත්තාදිලඞ්ඝනවසෙන මහිද්ධිකතා, සෙසමිගානං අධිපතිභාවෙන මහෙසක්ඛතා, සමන්තා තියොජනට්ඨානෙ සද්දං සුත්වා පලායන්තානං වසෙන මහානුභාවතා වෙදිතබ්බා.

එවමෙව ඛොති භගවා තෙසු තෙසු සුත්තන්තෙසු තථා තථා අත්තානං කථෙසි. ‘‘සීහොති ඛො, භික්ඛවෙ, තථාගතස්සෙතං අධිවචනං අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්සා’’ති (අ. නි. 5.99; 10.21) ඉමස්මිං තාව සුත්තෙ සීහසදිසං අත්තානං කථෙසි. ‘‘භිසක්කො සල්ලකත්තොති ඛො, සුනක්ඛත්ත, තථාගතස්සෙතං අධිවචන’’න්ති (ම. නි. 3.65) ඉමස්මිං වෙජ්ජසදිසං, ‘‘බ්රාහ්මණොති ඛො, භික්ඛවෙ, තථාගතස්සෙතං අධිවචන’’න්ති (අ. නි. 8.85) ඉමස්මිං බ්රාහ්මණසදිසං, ‘‘පුරිසො මග්ගකුසලොති ඛො, තිස්ස, තථාගතස්සෙතං අධිවචන’’න්ති (සං. නි. 3.84) ඉමස්මිං මග්ගදෙසකපුරිසසදිසං, ‘‘රාජාහමස්මි, සෙලා’’ති (සු. නි. 559; ම. නි. 2.399) ඉමස්මිං රාජසදිසං. ඉමස්මිං පන සුත්තෙ සීහසදිසමෙව කත්වා අත්තානං කථෙන්තො එවමාහ.

තත්රායං සදිසතා – සීහස්ස කඤ්චනගුහාදීසු වසනකාලො විය හි තථාගතස්ස දීපඞ්කරපාදමූලෙ කතාභිනීහාරස්ස අපරිමිතකාලං පාරමියො පූරෙත්වා පච්ඡිමභවෙ පටිසන්ධිග්ගහණෙන චෙව මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛමනෙන ච දසසහස්සිලොකධාතුං කම්පෙත්වා වුද්ධිමන්වාය දිබ්බසම්පත්තිසදිසං සම්පත්තිං අනුභවමානස්ස තීසු පාසාදෙසු නිවාසකාලො දට්ඨබ්බො. සීහස්ස කඤ්චනගුහාදිතො නික්ඛන්තකාලො විය තථාගතස්ස එකූනතිංසසංවච්ඡරෙ විවටෙන ද්වාරෙන කණ්ඩකං ආරුය්හ ඡන්නසහායස්ස නික්ඛමිත්වා තීණි රජ්ජානි අතික්කමිත්වා අනොමානදීතීරෙ බ්රහ්මුනා දින්නානි කාසායානි පරිදහිත්වා පබ්බජිතස්ස සත්තමෙ දිවසෙ රාජගහං ගන්ත්වා තත්ථ පිණ්ඩාය චරිත්වා පණ්ඩවගිරිපබ්භාරෙ කතභත්තකිච්චස්ස සම්මාසම්බොධිං පත්වා පඨමමෙව මගධරට්ඨං ආගමනත්ථාය යාව රඤ්ඤො පටිඤ්ඤාදානකාලො.

සීහස්ස විජම්භනකාලො විය තථාගතස්ස දින්නපටිඤ්ඤස්ස ආළාරකාලාමඋපසඞ්කමනං ආදිං කත්වා යාව සුජාතාය දින්නපායාසස්ස එකූනපණ්ණාසාය පිණ්ඩෙහි පරිභුත්තකාලො වෙදිතබ්බො. සීහස්ස සරීරවිධුනනං විය සායන්හසමයෙ සොත්තියෙන දින්නා අට්ඨ තිණමුට්ඨියො ගහෙත්වා දසසහස්සචක්කවාළදෙවතාහි ථොමියමානස්ස ගන්ධාදීහි පූජියමානස්ස තික්ඛත්තුං බොධිං පදක්ඛිණං කත්වා බොධිමණ්ඩං ආරුය්හ චුද්දසහත්ථුබ්බෙධෙ ඨානෙ තිණසන්ථරං අත්ථරිත්වා චතුරඞ්ගවීරියං අධිට්ඨාය නිසින්නස්ස තංඛණඤ්ඤෙව මාරබලං විධමෙත්වා තීසු යාමෙසු තිස්සො විජ්ජා විසොධෙත්වා අනුලොමප්පටිලොමං පටිච්චසමුප්පාදමහාසමුද්දං යමකඤාණමන්ථනෙන මන්ථෙන්තස්ස සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙ පටිවිද්ධෙ තදනුභාවෙන දසසහස්සිලොකධාතුකම්පනං වෙදිතබ්බං.

සීහස්ස චතුදිසාවිලොකනං විය පටිවිද්ධසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස සත්තසත්තාහං බොධිමණ්ඩෙ විහරිත්වා පරිභුත්තමධුපිණ්ඩිකාහාරස්ස අජපාලනිග්රොධමූලෙ මහාබ්රහ්මුනො ධම්මදෙසනායාචනං පටිග්ගහෙත්වා තත්ථ විහරන්තස්ස එකාදසමෙ දිවසෙ ‘‘ස්වෙ ආසාළ්හිපුණ්ණමා භවිස්සතී’’ති පච්චූසසමයෙ ‘‘කස්ස නු ඛො අහං පඨමං ධම්මං දෙසෙය්ය’’න්ති ආළාරුදකානං කාලකතභාවං ඤත්වා ධම්මදෙසනත්ථාය පඤ්චවග්ගියානං ඔලොකනං දට්ඨබ්බං. සීහස්ස ගොචරත්ථාය තියොජනං ගමනකාලො විය අත්තනො පත්තචීවරං ආදාය ‘‘පඤ්චවග්ගියානං ධම්මචක්කං පවත්තෙස්සාමී’’ති පච්ඡාභත්තෙ අජපාලනිග්රොධතො වුට්ඨිතස්ස අට්ඨාරසයොජනමග්ගං ගමනකාලො.

සීහස්ස සීහනාදකාලො විය තථාගතස්ස අට්ඨාරසයොජනමග්ගං ගන්ත්වා පඤ්චවග්ගියෙ සඤ්ඤාපෙත්වා අචලපල්ලඞ්කෙ නිසින්නස්ස දසහි චක්කවාළසහස්සෙහි සන්නිපතිතෙන දෙවගණෙන පරිවුතස්ස ‘‘ද්වෙමෙ, භික්ඛවෙ, අන්තා පබ්බජිතෙන න සෙවිතබ්බා’’තිආදිනා නයෙන ධම්මචක්කප්පවත්තනකාලො වෙදිතබ්බො. ඉමස්මිං ච පන පදෙ දෙසියමානෙ තථාගතසීහස්ස ධම්මඝොසො හෙට්ඨා අවීචිං උපරි භවග්ගං ගහෙත්වා දසසහස්සිලොකධාතුං පටිච්ඡාදෙසි. සීහස්ස සද්දෙන ඛුද්දකපාණානං සන්තාසාපජ්ජනකාලො විය තථාගතස්ස තීණි ලක්ඛණානි දීපෙත්වා චත්තාරි සච්චානි සොළසහාකාරෙහි සට්ඨියා ච නයසහස්සෙහි විභජිත්වා ධම්මං කථෙන්තස්ස දීඝායුකානං දෙවානං ඤාණසන්තාසස්ස උප්පත්තිකාලො වෙදිතබ්බො.

අපරො නයො – සීහො විය සබ්බඤ්ඤුතං පත්තො තථාගතො, ආසයභූතාය කනකගුහාය නික්ඛමනං විය ගන්ධකුටිතො නික්ඛමනකාලො, විජම්භනං විය ධම්මසභං උපසඞ්කමනකාලො, දිසාවිලොකනං විය පරිසාවිලොකනං, සීහනාදනදනං විය ධම්මදෙසනාකාලො, ගොචරාය පක්කමනං විය පරවාදනිම්මද්දනත්ථාය ගමනං.

අපරො නයො – සීහො විය තථාගතො, හිමවන්තනිස්සිතාය කඤ්චනගුහාය නික්ඛමනං විය ආරම්මණවසෙන නිබ්බානනිස්සිතාය ඵලසමාපත්තියා වුට්ඨානං, විජම්භනං විය පච්චවෙක්ඛණඤාණං, දිසාවිලොකනං විය වෙනෙය්යසත්තවිලොකනං, සීහනාදො විය සම්පත්තපරිසාය ධම්මදෙසනා, ගොචරාය පක්කමනං විය අසම්පත්තානං වෙනෙය්යසත්තානං සන්තිකූපසඞ්කමනං වෙදිතබ්බං.

යදාති යස්මිං කාලෙ. තථාගතොති හෙට්ඨා වුත්තෙහි අට්ඨහි කාරණෙහි තථාගතො. ලොකෙති සත්තලොකෙ. උප්පජ්ජතීති අභිනීහාරතො පට්ඨාය යාව බොධිපල්ලඞ්කා වා අරහත්තමග්ගඤාණා වා උප්පජ්ජති නාම, අරහත්තඵලෙ පන පත්තෙ උප්පන්නො නාම. අරහං සම්මාසම්බුද්ධොතිආදීනි විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.124 ආදයො) බුද්ධානුස්සතිනිද්දෙසෙ විත්ථාරිතානි.

ඉති සක්කායොති අයං සක්කායො, එත්තකො සක්කායො, න ඉතො භිය්යො සක්කායො අත්ථීති. එත්තාවතා සභාවතො සරසතො පරියන්තතො පරිච්ඡෙදතො පරිවටුමතො සබ්බෙපි පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා දස්සිතා හොන්ති. ඉති සක්කායසමුදයොති අයං සක්කායස්ස සමුදයො නාම. එත්තාවතා ‘‘ආහාරසමුදයා රූපසමුදයො’’තිආදි සබ්බං දස්සිතං හොති. ඉති සක්කායස්ස අත්ථඞ්ගමොති අයං සක්කායස්ස අත්ථඞ්ගමො. ඉමිනාපි ‘‘ආහාරනිරොධා රූපනිරොධො’’තිආදි සබ්බං දස්සිතං හොති.

වණ්ණවන්තොති සරීරවණ්ණෙන වණ්ණවන්තො. ධම්මදෙසනං සුත්වාති පඤ්චසු ඛන්ධෙසු පණ්ණාසලක්ඛණප්පටිමණ්ඩිතං තථාගතස්ස ධම්මදෙසනං සුත්වා. යෙභුය්යෙනාති ඉධ කෙ ඨපෙති? අරියසාවකෙ දෙවෙ. තෙසං හි ඛීණාසවත්තා චිත්තුත්රාසභයම්පි න උප්පජ්ජති, සංවිග්ගස්ස යොනිසො පධානෙන පත්තබ්බං පත්තතාය ඤාණසංවෙගොපි. ඉතරාසං පන දෙවතානං ‘‘තාසො හෙසො, භික්ඛවෙ, අනිච්ච’’න්ති මනසිකරොන්තානං චිත්තුත්රාසභයම්පි, බලවවිපස්සනාකාලෙ ඤාණභයම්පි උප්පජ්ජති. භොති ධම්මාලපනමත්තමෙතං. සක්කායපරියාපන්නාති පඤ්චක්ඛන්ධපරියාපන්නා. ඉති තෙසං සම්මාසම්බුද්ධෙ වට්ටදොසං දස්සෙත්වා තිලක්ඛණාහතං කත්වා ධම්මං දෙසෙන්තෙ ඤාණභයං නාම ඔක්කමති.

අභිඤ්ඤායාති ජානිත්වා. ධම්මචක්කන්ති පටිවෙධඤාණම්පි දෙසනාඤාණම්පි. පටිවෙධඤාණං නාම යෙන ඤාණෙන බොධිපල්ලඞ්කෙ නිසින්නො චත්තාරි සච්චානි සොළසහාකාරෙහි සට්ඨියා ච නයසහස්සෙහි පටිවිජ්ඣි. දෙසනාඤාණං නාම යෙන ඤාණෙන තිපරිවට්ටං ද්වාදසාකාරං ධම්මචක්කං පවත්තෙසි. උභයම්පෙතං දසබලස්ස උරෙ ජාතඤාණමෙව. තෙසු ධම්මදෙසනාඤාණං ගහෙතබ්බං. තං පනෙස යාව අට්ඨාරසබ්රහ්මකොටීහි සද්ධිං අඤ්ඤාකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරස්ස සොතාපත්තිඵලං න උප්පජ්ජති, තාව පවත්තෙති නාම. තස්මිං උප්පන්නෙ පවත්තිතං නාම හොතීති වෙදිතබ්බං. අප්පටිපුග්ගලොති සදිසපුග්ගලරහිතො. යසස්සිනොති පරිවාරසම්පන්නා. තාදිනොති ලාභාලාභාදීහි එකසදිසස්ස.

4. පසාදසුත්තවණ්ණනා

34. චතුත්ථෙ අග්ගෙසු පසාදා, අග්ගා වා පසාදාති අග්ගප්පසාදා. යාවතාති යත්තකා. අපදාති නිප්පදා අහිමච්ඡාදයො. ද්විපදාති මනුස්සපක්ඛිආදයො. චතුප්පදාති හත්ථිඅස්සාදයො. බහුප්පදාති සතපදිආදයො. නෙවසඤ්ඤිනාසඤ්ඤිනොති භවග්ගෙ නිබ්බත්තසත්තා. අග්ගමක්ඛායතීති ගුණෙහි අග්ගො උත්තමො සෙට්ඨොති අක්ඛායති. අසඞ්ඛතාති නිබ්බානමෙව ගහෙත්වා වුත්තං. විරාගොතිආදීනි නිබ්බානස්සෙව නාමානි. තඤ්හි ආගම්ම සබ්බකිලෙසා විරජ්ජන්ති, සබ්බෙ රාගමදාදයො මදා නිම්මදා හොන්ති, අභාවං ගච්ඡන්ති, සබ්බා පිපාසා විනයං උපෙන්ති, සබ්බෙ ආලයා සමුග්ඝාතං ගච්ඡන්ති, වට්ටානි උපච්ඡිජ්ජන්ති, තණ්හා ඛීයන්ති, වට්ටදුක්ඛා නිරුජ්ඣන්ති, සබ්බෙ පරිළාහා නිබ්බායන්ති. තස්මා එතානි නාමානි ලභති. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

5. වස්සකාරසුත්තවණ්ණනා

35. පඤ්චමෙ අනුස්සරිතාති අනුගන්ත්වා සරිතා, අපරාපරං සරිතුං සමත්ථොති අත්ථො. දක්ඛොති ඡෙකො. තත්රුපායායාති ‘‘ඉමස්මිං කාලෙ ඉමං නාම කත්තබ්බ’’න්ති එවං තත්ථ තත්ථ උපායභූතාය පඤ්ඤාය සමන්නාගතො. අනුමොදිතබ්බන්ති අභිනන්දිතබ්බං. පටික්කොසිතබ්බන්ති පටික්ඛිපිතබ්බං. නෙව ඛො ත්යාහන්ති නෙව ඛො තෙ අහං. කස්මා පනෙතං භගවා නාභිනන්දති, නප්පටික්ඛිපතීති? ලොකියත්තා නාභිනන්දති , ලොකියං අත්ථං ගහෙත්වා ඨිතත්තා නප්පටික්කොසති. බහුස්ස ජනතාති බහු අස්ස ජනතා. ඉදඤ්ච කරණත්ථෙ සාමිවචනං වෙදිතබ්බං. අරියෙ ඤායෙති සහවිපස්සනකෙ මග්ගෙ. කල්යාණධම්මතා කුසලධම්මතාතිපි තස්සෙව නාමානි. යං විතක්කන්ති නෙක්ඛම්මවිතක්කාදීසු අඤ්ඤතරං. න තං විතක්කං විතක්කෙතීති කාමවිතක්කාදීසු එකම්පි න විතක්කෙති. ඉතරං තස්සෙව වෙවචනං. විතක්කපථෙති එත්ථ විතක්කොයෙව විතක්කපථො. අහඤ්හි බ්රාහ්මණාතිආදීසු පඨමනයෙන ඛීණාසවස්ස සීලඤ්චෙව බාහුසච්චඤ්ච කථිතං, දුතියතතියෙහි ඛීණාසවස්ස කිරියවිතක්කානි චෙව කිරියජ්ඣානානි ච, චතුත්ථෙන ඛීණාසවභාවො කථිතොති වෙදිතබ්බො.

මච්චුපාසප්පමොචනන්ති මච්චුපාසා පමොචනකං මග්ගං. ඤායං ධම්මන්ති සහවිපස්සනකං මග්ගං. දිස්වා ච සුත්වා චාති ඤාණෙනෙව පස්සිත්වා ච සුණිත්වා ච. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව.

6. දොණසුත්තවණ්ණනා

36. ඡට්ඨෙ අන්තරා ච උක්කට්ඨං අන්තරා ච සෙතබ්යන්ති එත්ථ උක්කට්ඨාති උක්කාහි ධාරීයමානාහි මාපිතත්තා එවංලද්ධවොහාරං නගරං. සෙතබ්යන්ති අතීතෙ කස්සපසම්මාසම්බුද්ධස්ස ජාතනගරං. අන්තරාසද්දො පන කාරණඛණචිත්තවෙමජ්ඣවිවරාදීසු වත්තති. ‘‘තදන්තරං කො ජානෙය්ය අඤ්ඤත්ර තථාගතා’’ති (අ. නි. 6.44; 10.75) ච, ‘‘ජනා සඞ්ගම්ම මන්තෙන්ති, මඤ්ච තඤ්ච කිමන්තර’’න්ති ච ආදීසු (සං. නි. 1.228) කාරණෙ. ‘‘අද්දසා මං, භන්තෙ, අඤ්ඤතරා ඉත්ථී විජ්ජන්තරිකාය භාජනං ධොවන්තී’’තිආදීසු (ම. නි. 2.149) ඛණෙ. ‘‘යස්සන්තරතො න සන්ති කොපා’’තිආදීසු (උදා. 20) චිත්තෙ. ‘‘අන්තරාවොසානමාපාදී’’තිආදීසු වෙමජ්ඣෙ. ‘‘අපිචායං තපොදා ද්වින්නං මහානිරයානං අන්තරිකාය ආගච්ඡතී’’තිආදීසු (පාරා. 231) විවරෙ. ස්වායමිධ විවරෙ වත්තති. තස්මා උක්කට්ඨාය ච සෙතබ්යස්ස ච විවරෙති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. අන්තරාසද්දෙන පන යුත්තත්තා උපයොගවචනං කතං. ඊදිසෙසු ච ඨානෙසු අක්ඛරචින්තකා ‘‘අන්තරා ගාමඤ්ච නදිඤ්ච යාතී’’ති එවං එකමෙව අන්තරාසද්දං පයුඤ්ජන්ති, සො දුතියපදෙනපි යොජෙතබ්බො හොති, අයොජියමානෙ උපයොගවචනං න පාපුණාති. ඉධ පන යොජෙත්වා එව වුත්තො.

අද්ධානමග්ගප්පටිපන්නො හොතීති අද්ධානසඞ්ඛාතං මග්ගං පටිපන්නො හොති, දීඝමග්ගන්ති අත්ථො. කස්මා පටිපන්නොති? තං දිවසං කිර භගවා ඉදං අද්දස ‘‘මයි තං මග්ගං පටිපන්නෙ දොණො බ්රාහ්මණො මම පදචෙතියානි පස්සිත්වා පදානුපදිකො හුත්වා මම නිසින්නට්ඨානං ආගන්ත්වා පඤ්හං පුච්ඡිස්සති. අථස්සාහං එකං සච්චධම්මං දෙසෙස්සාමි . බ්රාහ්මණො තීණි සාමඤ්ඤඵලානි පටිවිජ්ඣිත්වා ද්වාදසපදසහස්සපරිමාණං දොණගජ්ජිතං නාම වණ්ණං වත්වා මයි පරිනිබ්බුතෙ සකලජම්බුදීපෙ උප්පන්නං මහාකලහං වූපසමෙත්වා ධාතුයො භාජෙස්සතී’’ති. ඉමිනා කාරණෙන පටිපන්නො. දොණොපි සුදං බ්රාහ්මණොති දොණො බ්රාහ්මණොපි තයො වෙදෙ පගුණෙ කත්වා පඤ්චසතෙ මාණවකෙ සිප්පං වාචෙන්තො තංදිවසං පාතොව උට්ඨාය සරීරපටිජග්ගනං කත්වා සතග්ඝනකං නිවාසෙත්වා පඤ්චසතග්ඝනකං එකංසවරගතං කත්වා ආමුත්තයඤ්ඤසුත්තො රත්තවට්ටිකා උපාහනා ආරොහිත්වා පඤ්චසතමාණවකපරිවාරො තමෙව මග්ගං පටිපජ්ජි. තං සන්ධායෙතං වුත්තං.

පාදෙසූති පාදෙහි අක්කන්තට්ඨානෙසු. චක්කානීති ලක්ඛණචක්කානි. කිං පන භගවතො ගච්ඡන්තස්ස අක්කන්තට්ඨානෙ පදං පඤ්ඤායතීති? න පඤ්ඤායති . කස්මා? සුඛුමත්තා මහාබලත්තා මහාජනානුග්ගහෙන ච. බුද්ධානඤ්හි සුඛුමච්ඡවිතාය අක්කන්තට්ඨානං තූලපිචුනො පතිට්ඨිතට්ඨානං විය හොති, පදවළඤ්ජො න පඤ්ඤායති. යථා ච බලවතො වාතජවසින්ධවස්ස පදුමිනිපත්තෙපි අක්කන්තමත්තමෙව හොති, එවං මහාබලතාය තථාගතෙන අක්කන්තට්ඨානං අක්කන්තමත්තමෙව හොති, න තත්ථ පදවළඤ්ජො පඤ්ඤායති. බුද්ධානඤ්ච අනුපදං මහාජනකායො ගච්ඡති, තස්ස සත්ථු පදවළඤ්ජං දිස්වා මද්දිතුං අවිසහන්තස්ස ගමනවිච්ඡෙදො භවෙය්ය. තස්මා අක්කන්තඅක්කන්තට්ඨානෙ යොපි පදවළඤ්ජො භවෙය්ය, සො අන්තරධායතෙව. දොණො පන බ්රාහ්මණො තථාගතස්ස අධිට්ඨානවසෙන පස්සි. භගවා හි යස්ස පදචෙතියං දස්සෙතුකාමො හොති, තං ආරබ්භ ‘‘අසුකො නාම පස්සතූ’’ති අධිට්ඨාති. තස්මා මාගණ්ඩියබ්රාහ්මණො විය අයම්පි බ්රාහ්මණො තථාගතස්ස අධිට්ඨානවසෙන අද්දස.

පාසාදිකන්ති පසාදජනකං. ඉතරං තස්සෙව වෙවචනං. උත්තමදමථසමථමනුප්පත්තන්ති එත්ථ උත්තමදමථො නාම අරහත්තමග්ගො, උත්තමසමථො නාම අරහත්තමග්ගසමාධි, තදුභයං පත්තන්ති අත්ථො . දන්තන්ති නිබ්බිසෙවනං. ගුත්තන්ති ගොපිතං. සංයතින්ද්රියන්ති රක්ඛිතින්ද්රියං. නාගන්ති ඡන්දාදීහි අගච්ඡනතො, පහීනකිලෙසෙ පුන අනාගච්ඡනතො, ආගුං අකරණතො, බලවන්තට්ඨෙනාති චතූහි කාරණෙහි නාගං.

දෙවො නො භවං භවිස්සතීති එත්ථ ‘‘දෙවො නො භව’’න්ති එත්තාවතාපි පුච්ඡා නිට්ඨිතා භවෙය්ය, අයං පන බ්රාහ්මණො ‘‘අනාගතෙ මහෙසක්ඛො එකො දෙවරාජා භවිස්සතී’’ති අනාගතවසෙන පුච්ඡාසභාගෙනෙව කථෙන්තො එවමාහ. භගවාපිස්ස පුච්ඡාසභාගෙනෙව කථෙන්තො න ඛො අහං, බ්රාහ්මණ, දෙවො භවිස්සාමීති ආහ. එස නයො සබ්බත්ථ. ආසවානන්ති කාමාසවාදීනං චතුන්නං. පහීනාති බොධිපල්ලඞ්කෙ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාධිගමෙනෙව පහීනා. අනුපලිත්තො ලොකෙනාති තණ්හාදිට්ඨිලෙපානං පහීනත්තා සඞ්ඛාරලොකෙන අනුපලිත්තො. බුද්ධොති චතුන්නං සච්චානං බුද්ධත්තා බුද්ධො ඉති මං ධාරෙහි.

යෙනාති යෙන ආසවෙන. දෙවූපපත්යස්සාති දෙවූපපත්ති අස්ස මය්හං භවෙය්ය. විහඞ්ගමොති ආකාසචරො ගන්ධබ්බකායිකදෙවො. විද්ධස්තාති විධමිතා. විනළීකතාති විගතනළා විගතබන්ධනා කතා. වග්ගූති සුන්දරං. තොයෙන නුපලිප්පතීති උදකතො රතනමත්තං අච්චුග්ගම්ම ඨිතං සරං සොභයමානං භමරගණං හාසයමානං තොයෙන න ලිප්පති. තස්මා බුද්ධොස්මි බ්රාහ්මණාති දෙසනාපරියොසානෙ තීණි මග්ගඵලානි පාපුණිත්වා ද්වාදසහි පදසහස්සෙහි දොණගජ්ජිතං නාම වණ්ණං කථෙසි, තථාගතෙ ච පරිනිබ්බුතෙ ජම්බුදීපතලෙ උප්පන්නං මහාකලහං වූපසමෙත්වා ධාතුයො භාජෙසීති.

7. අපරිහානියසුත්තවණ්ණනා

37. සත්තමෙ නිබ්බානස්සෙව සන්තිකෙති නිබ්බානසන්තිකෙයෙව චරති. සීලෙ පතිට්ඨිතොති පාතිමොක්ඛසීලෙ පතිට්ඨිතො. එවංවිහාරීති එවං විහරන්තො. ආතාපීති ආතාපෙන වීරියෙන සමන්නාගතො. යොගක්ඛෙමස්සාති චතූහි යොගෙහි ඛෙමස්ස නිබ්බානස්ස. පමාදෙ භයදස්සිවාති පමාදං භයතො පස්සන්තො.

8. පතිලීනසුත්තවණ්ණනා

38. අට්ඨමෙ පනුණ්ණපච්චෙකසච්චොති ‘‘ඉදමෙව දස්සනං සච්චං, ඉදමෙව සච්ච’’න්ති එවං පාටිඑක්කං ගහිතත්තා පච්චෙකසඞ්ඛාතානි දිට්ඨිසච්චානි පනුණ්ණානි නීහටානි පහීනානි අස්සාති පනුණ්ණපච්චෙකසච්චො. සමවයසට්ඨෙසනොති එත්ථ අවයාති අනූනා, සට්ඨාති විස්සට්ඨා, සම්මා අවයා සට්ඨා එසනා අස්සාති සමවයසට්ඨෙසනො, සම්මා විස්සට්ඨසබ්බඑසනොති අත්ථො. පතිලීනොති නිලීනො එකීභාවං උපගතො. පුථුසමණබ්රාහ්මණානන්ති බහූනං සමණබ්රාහ්මණානං. එත්ථ ච සමණාති පබ්බජ්ජූපගතා, බ්රාහ්මණාති භොවාදිනො. පුථුපච්චෙකසච්චානීති බහූනි පාටෙක්කසච්චානි. නුණ්ණානීති නීහටානි. පනුණ්ණානීති සුට්ඨු නීහටානි. චත්තානීති විස්සට්ඨානි. වන්තානීති වමිතානි. මුත්තානීති ඡින්නබන්ධනානි කතානි. පහීනානීති පජහිතානි. පටිනිස්සට්ඨානීති යථා න පුන චිත්තං ආරොහන්ති, එවං පටිනිස්සජ්ජිතානි. සබ්බානෙවෙතානි ගහිතගහණස්ස විස්සට්ඨභාවවෙවචනානි.

කාමෙසනා පහීනා හොතීති අනාගාමිමග්ගෙන පහීනා. භවෙසනා පන අරහත්තමග්ගෙන පහීයති. ‘‘බ්රහ්මචරියං එසිස්සාමි ගවෙසිස්සාමී’’ති එවං පවත්තජ්ඣාසයසඞ්ඛාතා බ්රහ්මචරියෙසනාපි අරහත්තමග්ගෙනෙව පටිප්පස්සද්ධිං වූපසමං ගච්ඡති. දිට්ඨිබ්රහ්මචරියෙසනා පන සොතාපත්තිමග්ගෙනෙව පටිප්පසම්භතීති වෙදිතබ්බා. එවං ඛො, භික්ඛවෙති එවං චතුත්ථජ්ඣානෙන පස්සද්ධකායසඞ්ඛාරො වූපසන්තඅස්සාසපස්සාසො නාම හොති. අස්මිමානොති අස්මීති උප්පජ්ජනකො නවවිධමානො.

ගාථාසු කාමෙසනා භවෙසනාති එතා ද්වෙ එසනා, බ්රහ්මචරියෙසනා සහාති තාහියෙව සහ බ්රහ්මචරියෙසනාති තිස්සොපි එතා. ඉධ ඨත්වා එසනා පටිනිස්සට්ඨාති ඉමිනා පදෙන සද්ධිං යොජනා කාතබ්බා. ඉති සච්චපරාමාසො, දිට්ඨිට්ඨානා සමුස්සයාති ‘‘ඉති සච්චං ඉති සච්ච’’න්ති ගහණපරාමාසො ච දිට්ඨිසඞ්ඛාතායෙව දිට්ඨිට්ඨානා ච යෙ සමුස්සිතත්තා උග්ගන්ත්වා ඨිතත්තා සමුස්සයාති වුච්චන්ති, තෙ සබ්බෙපි. ඉධ ඨත්වා දිට්ඨිට්ඨානා සමූහතාති ඉමිනා පදෙන සද්ධිං යොජනා කාතබ්බා. කස්ස පන එතා එසනා පටිනිස්සට්ඨා, එතෙ ච දිට්ඨිට්ඨානා සමූහතාති? සබ්බරාගවිරත්තස්ස තණ්හාක්ඛයවිමුත්තිනො. යො හි සබ්බරාගෙහිපි විරත්තො, තණ්හාක්ඛයෙ ච නිබ්බානෙ පවත්තාය අරහත්තඵලවිමුත්තියා සමන්නාගතො, එතස්ස එසනා පටිනිස්සට්ඨා, දිට්ඨිට්ඨානා ච සමූහතා . ස වෙ සන්තොති සො එවරූපො කිලෙසසන්තතාය සන්තො. පස්සද්ධොති ද්වීහි කායචිත්තපස්සද්ධීහි පස්සද්ධො. අපරාජිතොති සබ්බකිලෙසෙ ජිනිත්වා ඨිතත්තා කෙනචි අපරාජිතො. මානාභිසමයාති මානස්ස පහානාභිසමයෙන. බුද්ධොති චත්තාරි සච්චානි බුජ්ඣිත්වා ඨිතො. ඉති ඉමස්මිං සුත්තෙපි ගාථාසුපි ඛීණාසවොව කථිතොති.

9. උජ්ජයසුත්තවණ්ණනා

39. නවමෙ සඞ්ඝාතං ආපජ්ජන්තීති වධං මරණං ආපජ්ජන්ති. නිච්චදානන්ති සලාකභත්තං. අනුකුලයඤ්ඤන්ති අම්හාකං පිතූහි පිතාමහෙහි දින්නත්තා එවං කුලානුකුලවසෙන යජිතබ්බං, දාතබ්බන්ති අත්ථො. අස්සමෙධන්තිආදීසු අස්සමෙත්ථ මෙධන්තීති අස්සමෙධො, ද්වීහි පරියඤ්ඤෙහි යජිතබ්බස්ස එකවීසතියූපස්ස ඨපෙත්වා භූමිඤ්ච පුරිසෙ ච අවසෙසසබ්බවිභවදක්ඛිණස්ස යඤ්ඤස්සෙතං අධිවචනං. පුරිසමෙත්ථ මෙධන්තීති පුරිසමෙධො, චතූහි පරියඤ්ඤෙහි යජිතබ්බස්ස සද්ධිං භූමියා අස්සමෙධෙ වුත්තවිභවදක්ඛිණස්ස යඤ්ඤස්සෙතං අධිවචනං. සම්මමෙත්ථ පාසන්තීති සම්මාපාසො, දිවසෙ දිවසෙ සම්මං ඛිපිත්වා තස්ස පතිතොකාසෙ වෙදිං කත්වා සංහාරිමෙහි යූපාදීහි සරස්සතිනදියා නිමුග්ගොකාසතො පභුති පටිලොමං ගච්ඡන්තෙන යජිතබ්බස්ස සබ්බයාගස්සෙතං අධිවචනං. වාජමෙත්ථ පිවන්තීති වාජපෙය්යං, එකෙන පරියඤ්ඤෙන සත්තරසහි පසූහි යජිතබ්බස්ස බෙලුවයූපස්ස සත්තරසකදක්ඛිණස්ස යඤ්ඤස්සෙතං අධිවචනං. නත්ථි එත්ථ අග්ගළාති නිරග්ගළො. නවහි පරියඤ්ඤෙහි යජිතබ්බස්ස සද්ධිං භූමියා පුරිසෙහි ච අස්සමෙධෙ වුත්තවිභවදක්ඛිණස්ස සබ්බමෙධපරියායනාමස්ස අස්සමෙධවිකප්පස්සෙතං අධිවචනං. මහාරම්භාති මහාකිච්චා මහාකරණීයා. අපිච පාණාතිපාතසමාරම්භස්ස මහන්තතායපි මහාරම්භායෙව. න තෙ හොන්ති මහප්ඵලාති එත්ථ නිරවසෙසත්ථෙ සාවසෙසරූපනං කතං. තස්මා ඉට්ඨඵලෙන නිප්ඵලාව හොන්තීති අත්ථො. ඉදඤ්ච පාණාතිපාතසමාරම්භමෙව සන්ධාය වුත්තං. යං පන තත්ථ අන්තරන්තරා දානං දිය්යති, තං ඉමිනා සමාරම්භෙන උපහතත්තා මහප්ඵලං න හොති, මන්දඵලං හොතීති අත්ථො. හඤ්ඤරෙති හඤ්ඤන්ති. යජන්ති අනුකුලං සදාති යෙ අඤ්ඤෙ අනුකුලං යජන්ති, පුබ්බපුරිසෙහි යිට්ඨත්තා පච්ඡිමපුරිසාපි යජන්තීති අත්ථො. සෙය්යො හොතීති විසෙසොව හොති. න පාපියොති පාපං කිඤ්චි න හොති.

10. උදායිසුත්තවණ්ණනා

40. දසමෙ අභිසඞ්ඛතන්ති රාසිකතං. නිරාරම්භන්ති පාණසමාරම්භරහිතං. යඤ්ඤන්ති දෙය්යධම්මං. තඤ්හි යජිතබ්බත්තා යඤ්ඤන්ති වුච්චති. කාලෙනාති යුත්තප්පත්තකාලෙන. උපසංයන්තීති උපගච්ඡන්ති. කුලං ගතින්ති වට්ටකුලඤ්චෙව වට්ටගතිඤ්ච අතික්කන්තා. යඤ්ඤස්සකොවිදාති චතුභූමකයඤ්ඤෙ කුසලා. යඤ්ඤෙති පකතිදානෙ. සද්ධෙති මතකදානෙ. හබ්යං කත්වාති හුනිතබ්බං දෙය්යධම්මං උපකප්පෙත්වා. සුඛෙත්තෙ බ්රහ්මචාරිසූති බ්රහ්මචාරිසඞ්ඛාතෙ සුඛෙත්තම්හීති අත්ථො. සුප්පත්තන්ති සුට්ඨු පත්තං. දක්ඛිණෙය්යෙසු යං කතන්ති යං දක්ඛිණාය අනුච්ඡවිකෙසු උපකප්පිතං, තං සුහුතං සුයිට්ඨං සුප්පත්තන්ති අත්ථො. සද්ධොති බුද්ධධම්මසඞ්ඝගුණානං සද්දහනතාය සද්ධො. මුත්තෙන චෙතසාති විස්සට්ඨෙන චිත්තෙන. ඉමිනාස්ස මුත්තචාගං දීපෙතීති.

චක්කවග්ගො චතුත්ථො.