📜

(18) 3. සඤ්චෙතනියවග්ගො

1. චෙතනාසුත්තවණ්ණනා

171. තතියස්ස පඨමෙ කායෙති කායද්වාරෙ, කායවිඤ්ඤත්තියා සතීති අත්ථො. කායසඤ්චෙතනාහෙතූතිආදීසු කායසඤ්චෙතනා නාම කායද්වාරෙ චෙතනා පකප්පනා. සා අට්ඨ කාමාවචරකුසලවසෙන අට්ඨවිධා, අකුසලවසෙන ද්වාදසවිධාති වීසතිවිධා. තථා වචීසඤ්චෙතනා, තථා මනොසඤ්චෙතනා. අපිචෙත්ථ නව මහග්ගතචෙතනාපි ලබ්භන්ති. කායසඤ්චෙතනාහෙතූති කායසඤ්චෙතනාපච්චයා. උප්පජ්ජති අජ්ඣත්තං සුඛදුක්ඛන්ති අට්ඨකුසලකම්මපච්චයා නියකජ්ඣත්තෙ සුඛං උප්පජ්ජති, ද්වාදසඅකුසලකම්මපච්චයා දුක්ඛං. සෙසද්වාරෙසුපි එසෙව නයො. අවිජ්ජාපච්චයාවාති අවිජ්ජාකාරණෙනෙව. සචෙ හි අවිජ්ජා ඡාදයමානා පච්චයො හොති, එවං සන්තෙ තීසු ද්වාරෙසු සුඛදුක්ඛානං පච්චයභූතා චෙතනා උප්පජ්ජති. ඉති මූලභූතාය අවිජ්ජාය වසෙනෙතං වුත්තං.

සාමං වාතිආදීසු පරෙහි අනාණත්තො සයමෙව අභිසඞ්ඛරොන්තො සාමං කායසඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොති නාම. යං පන පරෙ සමාදපෙත්වා ආණාපෙත්වා කාරෙන්ති, තස්ස තං කායසඞ්ඛාරං පරෙ අභිසඞ්ඛරොන්ති නාම. යො පන කුසලං කුසලන්ති අකුසලං අකුසලන්ති කුසලවිපාකං කුසලවිපාකොති අකුසලවිපාකං අකුසලවිපාකොති ජානන්තො කායද්වාරෙ වීසතිවිධං කායසඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොති, අයං සම්පජානො අභිසඞ්ඛරොති නාම. යො එවං අජානන්තො අභිසඞ්ඛරොති, අයං අසම්පජානො අභිසඞ්ඛරොති නාම. සෙසද්වාරෙසුපි එසෙව නයො.

තත්ථ අසම්පජානකම්මං එවං වෙදිතබ්බං – දහරදාරකා ‘‘මාතාපිතූහි කතං කරොමා’’ති චෙතියං වන්දන්ති, පුප්ඵපූජං කරොන්ති, භික්ඛුසඞ්ඝං වන්දන්ති, තෙසං කුසලන්ති අජානන්තානම්පි තං කුසලමෙව හොති. තථා මිගපක්ඛිආදයො තිරච්ඡානා ධම්මං සුණන්ති, සඞ්ඝං වන්දන්ති, චෙතියං වන්දන්ති, තෙසං ජානන්තානම්පි අජානන්තානම්පි තං කුසලමෙව හොති. දහරදාරකා පන මාතාපිතරො හත්ථපාදෙහි පහරන්ති, භික්ඛූනං තලසත්තිකං උග්ගිරන්ති, දණ්ඩං ඛිපන්ති, අක්කොසන්ති . ගාවියො භික්ඛුසඞ්ඝං අනුබන්ධන්ති, සුනඛා අනුබන්ධන්ති, ඩංසන්ති, සීහබ්යග්ඝාදයො අනුබන්ධන්ති, ජීවිතා වොරොපෙන්ති. තෙසං ජානන්තානම්පි අජානන්තානම්පි අකුසලකම්මං හොතීති වෙදිතබ්බං.

ඉදානි තීසුපි ද්වාරෙසු ආයූහනචෙතනා සමොධානෙතබ්බා. සෙය්යථිදං – කායද්වාරෙ සයංකතමූලිකා වීසති චෙතනා, ආණත්තිමූලිකා වීසති, සම්පජානමූලිකා වීසති, අසම්පජානමූලිකා වීසතීති අසීති චෙතනා හොන්ති, තථා වචීද්වාරෙ. මනොද්වාරෙ පන එකෙකස්මිම්පි විකප්පෙ එකූනතිංස කත්වා සතඤ්ච සොළස ච හොන්ති. ඉති සබ්බාපි තීසු ද්වාරෙසු ද්වෙ සතානි ඡසත්තති ච චෙතනා. තා සබ්බාපි සඞ්ඛාරක්ඛන්ධොතෙව සඞ්ඛං ගච්ඡන්ති, තංසම්පයුත්තො වෙදයිතාකාරො වෙදනාක්ඛන්ධො, සඤ්ජානනාකාරො සඤ්ඤාක්ඛන්ධො, චිත්තං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො, කායො උපාදාරූපං, තස්ස පච්චයා චතස්සො ධාතුයො චත්තාරි භූතානීති ඉමෙ පඤ්චක්ඛන්ධා දුක්ඛසච්චං නාම.

ඉමෙසු, භික්ඛවෙ, ධම්මෙසු අවිජ්ජා අනුපතිතාති ඉමෙසු වුත්තප්පභෙදෙසු චෙතනාධම්මෙසු අවිජ්ජා සහජාතවසෙන ච උපනිස්සයවසෙන ච අනුපතිතා. එවං වට්ටඤ්චෙව වට්ටමූලිකා ච අවිජ්ජා දස්සිතා හොති.

එත්තාවතා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පත්තස්ස ඛීණාසවස්ස ඉදානි ථුතිං කරොන්තො අවිජ්ජායත්වෙව අසෙසවිරාගනිරොධාතිආදිමාහ. තත්ථ අසෙසවිරාගනිරොධාති අසෙසවිරාගෙන චෙව අසෙසනිරොධෙන ච. සො කායො න හොතීති ඛීණාසවස්ස කායෙන කරණකම්මං පඤ්ඤායති, චෙතියඞ්ගණසම්මජ්ජනං බොධියඞ්ගණසම්මජ්ජනං අභික්කමනං පටික්කමනං වත්තානුවත්තකරණන්ති එවමාදි. කායද්වාරෙ පනස්ස වීසති චෙතනා අවිපාකධම්මතං ආපජ්ජන්ති. තෙන වුත්තං – ‘‘සො කායො න හොති, යං පච්චයාස්ස තං උප්පජ්ජති අජ්ඣත්තං සුඛදුක්ඛ’’න්ති. කායද්වාරප්පවත්තා හි චෙතනා ඉධ කායොති අධිප්පෙතා. සෙසද්වයෙපි එසෙව නයො. ඛෙත්තන්තිආදීනිපි කුසලාකුසලකම්මස්සෙව නාමානි. තඤ්හි විපාකස්ස විරුහනට්ඨානට්ඨෙන ඛෙත්තං, පතිට්ඨානට්ඨෙන වත්ථු, කාරණට්ඨෙන ආයතනං, අධිකරණට්ඨෙන අධිකරණන්ති වුච්චති.

ඉති සත්ථා එත්තකෙන ඨානෙන තීහි ද්වාරෙහි ආයූහිතකම්මං දස්සෙත්වා ඉදානි තස්ස කම්මස්ස විපච්චනට්ඨානං දස්සෙතුං චත්තාරොමෙ භික්ඛවෙතිආදිමාහ. තත්ථ අත්තභාවප්පටිලාභාති පටිලද්ධඅත්තභාවා. අත්තසඤ්චෙතනා කමතීති අත්තනා පකප්පිතචෙතනා වහති පවත්තති.

අත්තසඤ්චෙතනාහෙතු තෙසං සත්තානං තම්හා කායා චුති හොතීතිආදීසු ඛිඩ්ඩාපදොසිකා දෙවා අත්තසඤ්චෙතනාහෙතු චවන්ති. තෙසඤ්හි නන්දනවනචිත්තලතාවනඵාරුසකවනාදීසු දිබ්බරතිසමප්පිතානං කීළන්තානං පානභොජනෙ සති සම්මුස්සති, තෙ ආහාරුපච්ඡෙදෙන ආතපෙ ඛිත්තමාලා විය මිලායන්ති. මනොපදොසිකා දෙවා පරසඤ්චෙතනාහෙතු චවන්ති, එතෙ චාතුමහාරාජිකා දෙවා. තෙසු කිර එකො දෙවපුත්තො ‘‘නක්ඛත්තං කීළිස්සාමී’’ති සපරිවාරො රථෙන වීථිං පටිපජ්ජති. අථඤ්ඤො නික්ඛමන්තො තං පුරතො ගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘කිං, භො, අයං කපණො අදිට්ඨපුබ්බං විය එතං දිස්වා පීතියා උද්ධුමාතො විය ගජ්ජමානො විය ච ගච්ඡතී’’ති කුජ්ඣති. පුරතො ගච්ඡන්තොපි නිවත්තිත්වා තං කුද්ධං දිස්වා කුද්ධා නාම සුවිජානා හොන්තීති කුද්ධභාවමස්ස ඤත්වා ‘‘ත්වං කුද්ධො මය්හං කිං කරිස්සසි, අයං සම්පත්ති මයා දානසීලාදීනං වසෙන ලද්ධා, න තුය්හං වසෙනා’’ති පටිකුජ්ඣති. එකස්මිඤ්හි කුද්ධෙ ඉතරො අකුද්ධො රක්ඛති, උභොසු පන කුද්ධෙසු එකස්ස කොධො ඉතරස්ස පච්චයො හොති, තස්සපි කොධො ඉතරස්ස පච්චයො හොතීති උභො කන්දන්තානංයෙව ඔරොධානං චවන්ති. මනුස්සා අත්තසඤ්චෙතනා ච පරසඤ්චෙතනා ච හෙතු චවන්ති, අත්තසඤ්චෙතනාය ච පරසඤ්චෙතනාය ච හෙතුභූතාය චවන්තීති අත්ථො. මනුස්සා හි කුජ්ඣිත්වා අත්තනාව අත්තානං හත්ථෙහිපි දණ්ඩෙහිපි පහරන්ති, රජ්ජුබන්ධනාදීහිපි බන්ධන්ති, අසිනාපි සීසං ඡින්දන්ති, විසම්පි ඛාදන්ති, පපාතෙපි පතන්ති, උදකම්පි පවිසන්ති, අග්ගිම්පි පවිසන්ති, පරෙපි දණ්ඩෙන වා සත්ථනෙ වා පහරිත්වා මාරෙන්ති. එවං තෙසු අත්තසඤ්චෙතනාපි පරසඤ්චෙතනාපි කමති.

කතමෙතෙන දෙවා දට්ඨබ්බාති කතමෙ නාම තෙ දෙවා දට්ඨබ්බාති අත්ථො. තෙන වා අත්තභාවෙන කතමෙ දෙවා දට්ඨබ්බාතිපි අත්ථො. කස්මා පන ථෙරො ඉමං පඤ්හං පුච්ඡති, කිං අත්තනා කථෙතුං නප්පහොතීති? පහොති, ඉදං පන පදං අත්තනො සභාවෙන බුද්ධවිසයං පඤ්හන්ති ථෙරො න කථෙසි. තෙන දට්ඨබ්බාති තෙන අත්තභාවෙන දට්ඨබ්බා. අයං පන පඤ්හො හෙට්ඨා කාමාවචරෙපි රූපාවචරෙපි ලබ්භති, භවග්ගෙන පන පරිච්ඡින්දිත්වා කථිතො නිප්පදෙසෙන කථිතො හොතීති භගවතා එවං කථිතො.

ආගන්තාරොඉත්ථත්තන්ති ඉත්ථභාවං කාමාවචරපඤ්චක්ඛන්ධභාවමෙව ආගන්තාරො, නෙව තත්රූපපත්තිකා න උපරූපපත්තිකා හොන්ති. අනාගන්තාරො ඉත්ථත්තන්ති ඉමං ඛන්ධපඤ්චකං අනාගන්තාරො, හෙට්ඨූපපත්තිකා න හොන්ති, තත්රූපපත්තිකා වා උපරූපපත්තිකා වා තත්ථෙව වා පරිනිබ්බායිනො හොන්තීති අත්ථො. එත්ථ ච හෙට්ඨිමභවෙ නිබ්බත්තානං වසෙන උපරූපපත්තිකා වෙදිතබ්බා. භවග්ගෙ පනෙතං නත්ථි. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

2. විභත්තිසුත්තවණ්ණනා

172. දුතියෙ අත්ථපටිසම්භිදාති පඤ්චසු අත්ථෙසු පභෙදගතං ඤාණං. ඔධිසොති කාරණසො. බ්යඤ්ජනසොති අක්ඛරසො. අනෙකපරියායෙනාති අනෙකෙහි කාරණෙහි. ආචික්ඛාමීති කථෙමි. දෙසෙමීති පාකටං කත්වා කථෙමි. පඤ්ඤාපෙමීති ජානාපෙමි. පට්ඨපෙමීති පට්ඨපෙත්වා පවත්තෙත්වා කථෙමි. විවරාමීති විවටං කත්වා කථෙමි. විභජාමීති විභජිත්වා කථෙමි. උත්තානීකරොමීති ගම්භීරං උත්තානකං කත්වා කථෙමි. සො මං පඤ්හෙනාති සො මං පඤ්හෙන උපගච්ඡතු. අහං වෙය්යාකරණෙනාති අහමස්ස පඤ්හකථනෙන චිත්තං ආරාධෙස්සාමි. යො නො ධම්මානං සුකුසලොති යො අම්හාකං අධිගතධම්මානං සුකුසලො සත්ථා, සො එස සම්මුඛීභූතො. යදි මයා අත්ථපටිසම්භිදා න සච්ඡිකතා, ‘‘සච්ඡිකරොහි තාව සාරිපුත්තා’’ති වත්වා මං පටිබාහිස්සතීති සත්ථු පුරතො නිසින්නකොව සීහනාදං නදති. ඉමිනා උපායෙන සබ්බත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉමාසු ච පන පටිසම්භිදාසු තිස්සො පටිසම්භිදා ලොකියා, අත්ථපටිසම්භිදා ලොකියලොකුත්තරාති.

3. මහාකොට්ඨිකසුත්තවණ්ණනා

173. තතියෙ ඵස්සායතනානන්ති ඵස්සාකරානං, ඵස්සස්ස උප්පත්තිට්ඨානානන්ති අත්ථො. අත්ථඤ්ඤං කිඤ්චීති එතෙසු අසෙසතො නිරුද්ධෙසු තතො පරං කොචි අප්පමත්තකොපි කිලෙසො අත්ථීති පුච්ඡති. නත්ථඤ්ඤං කිඤ්චීති ඉධාපි ‘‘අප්පමත්තකොපි කිලෙසො නත්ථී’’ති පුච්ඡති. සෙසද්වයෙපි එසෙව නයො. ඉමෙ පන චත්තාරොපි පඤ්හෙ සස්සතුච්ඡෙදඑකච්චසස්සතඅමරාවික්ඛෙපවසෙන පුච්ඡති. තෙනස්ස ථෙරො පුච්ඡිතපුච්ඡිතං පටිබාහන්තො මා හෙවන්ති ආහ. එත්ථ හිඉති නිපාතමත්තං, එවං මා භණීති අත්ථො. අත්තූපලද්ධිවසෙනෙව ‘‘අත්ථඤ්ඤං කිඤ්චි අඤ්ඤො කොචි අත්තා නාම අත්ථී’’ති සස්සතාදිආකාරෙන පුච්ඡති. කිං පනෙස අත්තූපලද්ධිකොති? න අත්තූපලද්ධිකො. එවංලද්ධිකො පන තත්ථෙකො භික්ඛු නිසින්නො, සො පුච්ඡිතුං න සක්කොති. තස්ස ලද්ධිං විස්සජ්ජාපනත්ථං එවං පුච්ඡති. යෙපි ච අනාගතෙ එවංලද්ධිකා භවිස්සන්ති, තෙසං ‘‘බුද්ධකාලෙපෙසො පඤ්හො මහාසාවකෙහි විස්සජ්ජිතො’’ති වචනොකාසුපච්ඡෙදනත්ථං පුච්ඡතියෙව.

අප්පපඤ්චංපපඤ්චෙතීති න පපඤ්චෙතබ්බට්ඨානෙ පපඤ්චං කරොති, අනාචරිතබ්බං මග්ගං චරති. තාවතා පපඤ්චස්ස ගතීති යත්තකා ඡන්නං ඵස්සායතනානං ගති, තත්තකාව තණ්හාදිට්ඨිමානප්පභෙදස්ස පපඤ්චස්ස ගති. ඡන්නං, ආවුසො, ඵස්සායතනානං අසෙසවිරාගනිරොධා පපඤ්චනිරොධො පපඤ්චවූපසමොති එතෙසු ඡසු ආයතනෙසු සබ්බසො නිරුද්ධෙසු පපඤ්චාපි නිරුද්ධාව හොන්ති, වූපසන්තාව හොන්තීති අත්ථො. ආරුප්පෙ පන පුථුජ්ජනදෙවතානං කිඤ්චාපි පඤ්ච ඵස්සායතනානි නිරුද්ධානි, ඡට්ඨස්ස පන අනිරුද්ධත්තා තයොපි පපඤ්චා අප්පහීනාව. අපිච පඤ්චවොකාරභවවසෙනෙව පඤ්හො කථිතොති. චතුත්ථෙ ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

5. උපවාණසුත්තවණ්ණනා

175-176. පඤ්චමෙ විජ්ජායන්තකරො හොතීති විජ්ජාය වට්ටදුක්ඛස්ස අන්තකරො හොති, සකලං වට්ටදුක්ඛං පරිච්ඡින්නං පරිවටුමං කත්වා තිට්ඨතීති. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. සඋපාදානොති සගහණොව හුත්වා. අන්තකරො අභවිස්සාති වට්ටදුක්ඛස්ස අන්තං කත්වා ඨිතො අභවිස්ස. චරණසම්පන්නොති පන්නරසධම්මභෙදෙන චරණෙන සමන්නාගතො. යථාභූතං ජානංපස්සං අන්තකරො හොතීති යථාසභාවං මග්ගපඤ්ඤාය ජානිත්වා පස්සිත්වා වට්ටදුක්ඛස්ස අන්තං කත්වා ඨිතො නාම හොතීති අරහත්තනිකූටෙන පඤ්හං නිට්ඨපෙසි. ඡට්ඨං හෙට්ඨා එකකනිපාතවණ්ණනායං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

7. රාහුලසුත්තවණ්ණනා

177. සත්තමෙ අජ්ඣත්තිකාති කෙසාදීසු වීසතියා කොට්ඨාසෙසු ථද්ධාකාරලක්ඛණා පථවීධාතු. බාහිරාති බහිද්ධා අනින්ද්රියබද්ධෙසු පාසාණපබ්බතාදීසු ථද්ධාකාරලක්ඛණා පථවීධාතු . ඉමිනාව නයෙන සෙසාපි ධාතුයො වෙදිතබ්බා. නෙතං මම, නෙසොහමස්මි, න මෙසො අත්තාති ඉදං තයං තණ්හාමානදිට්ඨිග්ගාහපටික්ඛෙපවසෙන වුත්තං. සම්මප්පඤ්ඤාය දට්ඨබ්බන්ති හෙතුනා කාරණෙන මග්ගපඤ්ඤාය පස්සිතබ්බං. දිස්වාති සහවිපස්සනාය මග්ගපඤ්ඤාය පස්සිත්වා. අච්ඡෙච්ඡි තණ්හන්ති මග්ගවජ්ඣතණ්හං සමූලකං ඡින්දි. විවත්තයි සංයොජනන්ති දසවිධම්පි සංයොජනං විවත්තයි උබ්බත්තෙත්වා පජහි. සම්මා මානාභිසමයාති හෙතුනා කාරණෙන නවවිධස්ස මානස්ස පහානාභිසමයා. අන්තමකාසි දුක්ඛස්සාති වට්ටදුක්ඛං පරිච්ඡින්නං පරිවටුමං අකාසි, කත්වා ඨිතොති අත්ථො. ඉති සත්ථාරා සංයුත්තමහානිකායෙ රාහුලොවාදෙ (සං. නි. 3.91 ආදයො) විපස්සනා කථිතා, චූළරාහුලොවාදෙපි (ම. නි. 3.416 ආදයො) විපස්සනා කථිතා, අම්බලට්ඨිකරාහුලොවාදෙ (ම. නි. 2.107 ආදයො) දහරස්සෙව සතො මුසාවාදා වෙරමණී කථිතා, මහාරාහුලොවාදෙ (ම. නි. 2.113 ආදයො) විපස්සනා කථිතා. ඉමස්මිං අඞ්ගුත්තරමහානිකායෙ අයං චතුකොටිකසුඤ්ඤතා නාම කථිතාති.

8. ජම්බාලීසුත්තවණ්ණනා

178. අට්ඨමෙ සන්තං චෙතොවිමුත්තින්ති අට්ඨන්නං සමාපත්තීනං අඤ්ඤතරං සමාපත්තිං. සක්කායනිරොධන්ති තෙභූමකවට්ටසඞ්ඛාතස්ස සක්කායස්ස නිරොධං, නිබ්බානන්ති අත්ථො. න පක්ඛන්දතීති ආරම්මණවසෙන න පක්ඛන්දති. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. න පාටිකඞ්ඛොති න පාටිකඞ්ඛිතබ්බො. ලෙපගතෙනාති ලෙපමක්ඛිතෙන.

ඉමස්මිඤ්ච පනත්ථෙ නදීපාරං ගන්තුකාමපුරිසොපම්මං ආහරිතබ්බං – එකො කිර පුරිසො චණ්ඩසොතාය වාළමච්ඡාකුලාය නදියා පාරං ගන්තුකාමො ‘‘ඔරිමං තීරං සාසඞ්කං සප්පටිභයං, පාරිමං තීරං ඛෙමං අප්පටිභයං, කිං නු ඛො කත්වා පාරං ගමිස්සාමී’’ති පටිපාටියා ඨිතෙ අට්ඨ කකුධරුක්ඛෙ දිස්වා ‘‘සක්කා ඉමාය රුක්ඛපටිපාටියා ගන්තු’’න්ති මනසිකත්වා ‘‘කකුධරුක්ඛා නාම මට්ඨසාඛා හොන්ති, සාඛාය හත්ථා න සණ්ඨහෙය්යු’’න්ති නිග්රොධපිලක්ඛරුක්ඛාදීනං අඤ්ඤතරස්ස ලාඛාය හත්ථපාදෙ මක්ඛෙත්වා දක්ඛිණහත්ථෙන එකං සාඛං ගණ්හි. හත්ථො තත්ථෙව ලගි. පුන වාමහත්ථෙන දක්ඛිණපාදෙන වාමපාදෙනාති චත්තාරොපි හත්ථපාදා තත්ථෙව ලගිංසු. සො අධොසිරො ලම්බමානො උපරිනදියං දෙවෙ වුට්ඨෙ පුණ්ණාය නදියා සොතෙ නිමුග්ගො කුම්භීලාදීනං භක්ඛො අහොසි.

තත්ථ නදීසොතං විය සංසාරසොතං දට්ඨබ්බං, සොතස්ස පාරං ගන්තුකාමපුරිසො විය යොගාවචරො, ඔරිමතීරං විය සක්කායො, පාරිමතීරං විය නිබ්බානං, පටිපාටියා ඨිතා අට්ඨ කකුධරුක්ඛා විය අට්ඨ සමාපත්තියො, ලෙපමක්ඛිතෙන හත්ථෙන සාඛාගහණං විය ඣානවිපස්සනානං පාරිපන්ථිකෙ අසොධෙත්වා සමාපත්තිසමාපජ්ජනං, චතූහි හත්ථපාදෙහි සාඛාය බද්ධස්ස ඔලම්බනං විය පඨමජ්ඣානෙ නිකන්තියා ලග්ගකාලො, උපරිසොතෙ වුට්ඨි විය ඡසු ද්වාරෙසු කිලෙසානං උප්පන්නකාලො, නදියා පුණ්ණාය සොතෙ නිමුග්ගස්ස කුම්භීලාදීනං භක්ඛභූතකාලො විය සංසාරසොතෙ නිමුග්ගස්ස චතූසු අපායෙසු දුක්ඛානුභවනකාලො වෙදිතබ්බො.

සුද්ධෙන හත්ථෙනාති සුධොතෙන පරිසුද්ධහත්ථෙන. ඉමස්මිම්පි අත්ථෙ තාදිසමෙව ඔපම්මං කාතබ්බං – තථෙව හි පාරං ගන්තුකාමො පුරිසො ‘‘කකුධරුක්ඛා නාම මට්ඨසාඛා, කිලිට්ඨහත්ථෙන ගණ්හන්තස්ස හත්ථො පරිගලෙය්යා’’ති හත්ථපාදෙ සුධොතෙ කත්වා එකං සාඛං ගණ්හිත්වා පඨමං රුක්ඛං ආරුළ්හො. තතො ඔතරිත්වා දුතියං…පෙ… තතො ඔතරිත්වා අට්ඨමං, අට්ඨමරුක්ඛතො ඔතරිත්වා පාරිමතීරෙ ඛෙමන්තභූමිං ගතො.

තත්ථ ‘‘ඉමෙහි රුක්ඛෙහි පාරිමතීරං ගමිස්සාමී’’ති තස්ස පුරිසස්ස චින්තිතකාලො විය යොගිනො ‘‘අට්ඨ සමාපත්තියො සමාපජ්ජිත්වා සමාපත්තිතො වුට්ඨාය අරහත්තං ගමිස්සාමී’’ති චින්තිතකාලො, සුද්ධෙන හත්ථෙන සාඛාගහණං විය ඣානවිපස්සනානං පාරිපන්ථිකධම්මෙ සොධෙත්වා සමාපත්තිසමාපජ්ජනං. තත්ථ පඨමරුක්ඛාරොහණකාලො විය පඨමජ්ඣානසමාපත්තිකාලො, පඨමරුක්ඛතො ඔරුය්හ දුතියං ආරුළ්හකාලො විය පඨමජ්ඣානෙ නිකන්තියා අබද්ධස්ස තතො වුට්ඨාය දුතියජ්ඣානසමාපන්නකාලො…පෙ… සත්තමරුක්ඛතො ඔරුය්හ අට්ඨමං ආරුළ්හකාලො විය ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තියං නිකන්තියා අබද්ධස්ස තතො වුට්ඨාය නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපන්නකාලො. අට්ඨමරුක්ඛතො ඔරුය්හ පාරිමතීරං ඛෙමන්තභූමිං ගතකාලො විය නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනෙ නිකන්තියා අබද්ධස්ස සමාපත්තිතො වුට්ඨාය සඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා අරහත්තප්පත්තකාලො වෙදිතබ්බො.

අවිජ්ජාප්පභෙදං මනසි කරොතීති අට්ඨසු ඨානෙසු අඤ්ඤාණභූතාය ගණබහලමහාඅවිජ්ජාය පභෙදසඞ්ඛාතං අරහත්තං මනසි කරොති. න පක්ඛන්දතීති ආරම්මණවසෙනෙව න පක්ඛන්දති. ජම්බාලීති ගාමතො නික්ඛන්තස්ස මහාඋදකස්ස පතිට්ඨානභූතො මහාආවාටො. අනෙකවස්සගණිකාති ගාමස්ස වා නගරස්ස වා උප්පන්නකාලෙයෙව උප්පන්නත්තා අනෙකානි වස්සගණානි උප්පන්නාය එතිස්සාති අනෙකවස්සගණිකා. ආයමුඛානීති චතස්සො පවිසනකන්දරා. අපායමුඛානීති අපවාහනච්ඡිද්දානි. න ආළිප්පභෙදො පාටිකඞ්ඛොති න පාළිප්පභෙදො පාටිකඞ්ඛිතබ්බො. න හි තතො උදකං උට්ඨාය පාළිං භින්දිත්වා කචවරං ගහෙත්වා මහාසමුද්දං පාපුණාති.

ඉමස්ස පනත්ථස්ස විභාවනත්ථං උය්යානගවෙසකඔපම්මං ආහරිතබ්බං. එකො කිර නගරවාසිකො කුලපුත්තො උය්යානං ගවෙසන්තො නගරතො නාතිදූරෙ නච්චාසන්නෙ මහන්තං ජම්බාලිං අද්දස. සො ‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ රමණීයං උය්යානං භවිස්සතී’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා කුද්දාලං ආදාය චත්තාරිපි කන්දරානි පිධාය අපවාහනච්ඡිද්දානි විවරිත්වා අට්ඨාසි. දෙවො න සම්මා වස්සි, අවසෙසඋදකං අපවාහනච්ඡිද්දෙන පරිස්සවිත්වා ගතං. චම්මඛණ්ඩපිලොතිකාදීනි තත්ථෙව පූතිකානි ජාතානි, පාණකා සණ්ඨිතා, සමන්තා අනුපගමනීයා ජාතා. උපගතානම්පි නාසාපුටෙ පිධාය පක්කමිතබ්බං හොති . සො කතිපාහෙන ආගන්ත්වා පටික්කම්ම ඨිතො ඔලොකෙත්වා ‘‘න සක්කා උපගන්තු’’න්ති පක්කාමි.

තත්ථ නගරවාසී කුලපුත්තො විය යොගාවචරො දට්ඨබ්බො, උය්යානං ගවෙසන්තෙන ගාමද්වාරෙ ජම්බාලියා දිට්ඨකාලො විය චාතුමහාභූතිකකායො, ආයමුඛානං පිහිතකාලො විය ධම්මස්සවනොදකස්ස අලද්ධකාලො, අපායමුඛානං විවටකාලො විය ඡද්වාරිකසංවරස්ස විස්සට්ඨකාලො, දෙවස්ස සම්මා අවුට්ඨකාලො විය සප්පායකම්මට්ඨානස්ස අලද්ධකාලො, අවසෙසඋදකස්ස අපායමුඛෙහි පරිස්සවිත්වා ගතකාලො විය අබ්භන්තරෙ ගුණානං පරිහීනකාලො, උදකස්ස උට්ඨාය පාළිං භින්දිත්වා කචවරං ආදාය මහාසමුද්දං පාපුණිතුං අසමත්ථකාලො විය අරහත්තමග්ගෙන අවිජ්ජාපාළිං භින්දිත්වා කිලෙසරාසිං විධමිත්වා නිබ්බානං සච්ඡිකාතුං අසමත්ථකාලො, චම්මඛණ්ඩපිලොතිකාදීනං තත්ථෙව පූතිභාවො විය අබ්භන්තරෙ රාගාදිකිලෙසෙහි පරිපූරිතකාලො, තස්ස ආගන්ත්වා දිස්වා විප්පටිසාරිනො ගතකාලො විය වට්ටසමඞ්ගිපුග්ගලස්ස වට්ටෙ අභිරතකාලො වෙදිතබ්බො.

ආළිප්පභෙදො පාටිකඞ්ඛොති පාළිප්පභෙදො පාටිකඞ්ඛිතබ්බො. තතො හි උදකං උට්ඨාය පාළිං භින්දිත්වා කචවරං ආදාය මහාසමුද්දං පාපුණිතුං සක්ඛිස්සතීති අත්ථො.

ඉධාපි තදෙව ඔපම්මං ආහරිතබ්බං. තත්ථ ආයමුඛානං විවටකාලො විය සප්පායධම්මස්සවනස්ස ලද්ධකාලො, අපායමුඛානං පිහිතකාලො විය ඡසු ද්වාරෙසු සංවරස්ස පච්චුපට්ඨිතකාලො, දෙවස්ස සම්මා වුට්ඨකාලො විය සප්පායකම්මට්ඨානස්ස ලද්ධකාලො, උදකස්ස උට්ඨාය පාළිං භින්දිත්වා කචවරං ආදාය මහාසමුද්දං පත්තකාලො විය අරහත්තමග්ගෙන අවිජ්ජං භින්දිත්වා අකුසලරාසිං විධමිත්වා අරහත්තං සච්ඡිකතකාලො, ආයමුඛෙහි පවිට්ඨෙන උදකෙන සරස්ස පරිපුණ්ණකාලො විය අබ්භන්තරෙ ලොකුත්තරධම්මෙහි පරිපුණ්ණකාලො, සමන්තතො වතිං කත්වා රුක්ඛෙ රොපෙත්වා උය්යානමජ්ඣෙ පාසාදං මාපෙත්වා නාටකානි පච්චුපට්ඨපෙත්වා සුභොජනං භුඤ්ජන්තස්ස නිසින්නකාලො විය ධම්මපාසාදං ආරුය්හ නිබ්බානාරම්මණං ඵලසමාපත්තිං අප්පෙත්වා නිසින්නකාලො වෙදිතබ්බො. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙව. දෙසනා පන ලොකියලොකුත්තරමිස්සිකා කථිතාති.

9. නිබ්බානසුත්තවණ්ණනා

179. නවමෙ හානභාගියා සඤ්ඤාතිආදීසු ‘‘පඨමස්ස ඣානස්ස ලාභිං කාමසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති, හානභාගිනී පඤ්ඤා’’ති (විභ. 799) අභිධම්මෙ වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. යථාභූතංනප්පජානන්තීති යථාසභාවතො මග්ගඤාණෙන න ජානන්ති.

10. මහාපදෙසසුත්තවණ්ණනා

180. දසමෙ භොගනගරෙ විහරතීති පරිනිබ්බානසමයෙ චාරිකං චරන්තො තං නගරං පත්වා තත්ථ විහරති. ආනන්දචෙතියෙති ආනන්දයක්ඛස්ස භවනට්ඨානෙ පතිට්ඨිතවිහාරෙ. මහාපදෙසෙති මහාඔකාසෙ මහාඅපදෙසෙ වා, බුද්ධාදයො මහන්තෙ මහන්තෙ අපදිසිත්වා වුත්තානි මහාකාරණානීති අත්ථො. නෙව අභිනන්දිතබ්බන්ති හට්ඨතුට්ඨෙහි සාධුකාරං දත්වා පුබ්බෙව න සොතබ්බං. එවං කතෙ හි පච්ඡා ‘‘ඉදං න සමෙතී’’ති වුච්චමානොපි ‘‘කිං පුබ්බෙව අයං ධම්මො, ඉදානි න ධම්මො’’ති වත්වා ලද්ධිං න විස්සජ්ජෙති. නප්පටික්කොසිතබ්බන්ති ‘‘කිං එස බාලො වදතී’’ති එවං පුබ්බෙව න වත්තබ්බං. එවං වුත්තෙ හි වත්තුං යුත්තම්පි න වක්ඛති. තෙනාහ – අනභිනන්දිත්වා අප්පටික්කොසිත්වාති. පදබ්යඤ්ජනානීති පදසඞ්ඛාතානි බ්යඤ්ජනානි. සාධුකං උග්ගහෙත්වාති ‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ පාළි වුත්තා, ඉමස්මිං ඨානෙ අත්ථො වුත්තො, ඉමස්මිං ඨානෙ අනුසන්ධි කථිතා , ඉමස්මිං ඨානෙ පුබ්බාපරං කථිත’’න්ති සුට්ඨු ගහෙත්වා. සුත්තෙ ඔතාරෙතබ්බානීති සුත්තෙ ඔතරිතබ්බානි. විනයෙ සන්දස්සෙතබ්බානීති විනයෙ සංසන්දෙතබ්බානි.

එත්ථ ච සුත්තන්ති විනයො වුත්තො. යථාහ – ‘‘කත්ථ පටික්ඛිත්තං, සාවත්ථියං සුත්තවිභඞ්ගෙ’’ති (චූළව. 457) විනයොති ඛන්ධකො. යථාහ – ‘‘විනයාතිසාරෙ’’ති. එවං විනයපිටකම්පි න පරියාදියති. උභතොවිභඞ්ගා පන සුත්තං, ඛන්ධකපරිවාරා විනයොති එවං විනයපිටකං පරියාදියති. අථ වා සුත්තන්තපිටකං සුත්තං, විනයපිටකං විනයොති එවං ද්වෙයෙව පිටකානි පරියාදියන්ති. සුත්තන්තාභිධම්මපිටකානි වා සුත්තං, විනයපිටකං විනයොති එවම්පි තීණි පිටකානි න තාව පරියාදියන්ති. අසුත්තනාමකඤ්හි බුද්ධවචනං නාම අත්ථි. සෙය්යථිදං – ජාතකං පටිසම්භිදා නිද්දෙසො සුත්තනිපාතො ධම්මපදං උදානං ඉතිවුත්තකං විමානවත්ථු පෙතවත්ථු ථෙරගාථා ථෙරීගාථා අපදානන්ති.

සුදින්නත්ථෙරො පන ‘‘අසුත්තනාමකං බුද්ධවචනං නත්ථී’’ති තං සබ්බං පටික්ඛිපිත්වා ‘‘තීණි පිටකානි සුත්තං, විනයො පන කාරණ’’න්ති ආහ. තතො තං කාරණං දස්සෙන්තො ඉදං සුත්තමාහරි –

‘‘යෙ ඛො ත්වං, ගොතමි, ධම්මෙ ජානෙය්යාසි, ඉමෙ ධම්මා සරාගාය සංවත්තන්ති නො විරාගාය, සංයොගාය සංවත්තන්ති නො විසංයොගාය, සඋපාදානාය සංවත්තන්ති නො අනුපාදානාය, මහිච්ඡතාය සංවත්තන්ති නො අප්පිච්ඡතාය, අසන්තුට්ඨියා සංවත්තන්ති නො සන්තුට්ඨියා, කොසජ්ජාය සංවත්තන්ති නො වීරියාරම්භාය, සඞ්ගණිකාය සංවත්තන්ති නො පවිවෙකාය, ආචයාය සංවත්තන්ති නො අපචයාය. එකංසෙන, ගොතමි, ජානෙය්යාසි ‘නෙසො ධම්මො නෙසො විනයො නෙතං සත්ථු සාසන’න්ති.

‘‘යෙ ච ඛො ත්වං, ගොතමි, ධම්මෙ ජානෙය්යාසි, ඉමෙ ධම්මා විරාගාය සංවත්තන්ති නො සරාගාය, විසංයොගාය සංවත්තන්ති නො සංයොගාය. අනුපාදානාය සංවත්තන්ති නො සඋපාදානාය, අප්පිච්ඡතාය සංවත්තන්ති නො මහිච්ඡතාය, සන්තුට්ඨියා සංවත්තන්ති නො අසන්තුට්ඨියා, වීරියාරම්භාය සංවත්තන්ති නො කොසජ්ජාය, පවිවෙකාය සංවත්තන්ති නො සඞ්ගණිකාය, අපචයාය සංවත්තන්ති නො ආචයාය. එකංසෙන, ගොතමි , ජානෙය්යාසි ‘එසො ධම්මො එසො විනයො එතං සත්ථු සාසන’’’න්ති (චූළව. 406; අ. නි. 8.53).

තස්මා සුත්තෙති තෙපිටකබුද්ධවචනෙ ඔතාරෙතබ්බානි. විනයෙති එතස්මිං රාගාදිවිනයකාරණෙ සංසන්දෙතබ්බානීති අයමෙත්ථ අත්ථො. න චෙව සුත්තෙ ඔතරන්තීති සුත්තපටිපාටියා කත්ථචි අනාගන්ත්වා ඡල්ලිං උට්ඨපෙත්වා ගුළ්හවෙස්සන්තර-ගුළ්හඋම්මග්ග-ගුළ්හවිනයවෙදල්ලපිටකානං අඤ්ඤතරතො ආගතානි පඤ්ඤායන්තීති අත්ථො. එවං ආගතානි හි රාගාදිවිනයෙ ච අපඤ්ඤායමානානි ඡඩ්ඩෙතබ්බානි හොන්ති. තෙන වුත්තං – ‘‘ඉති හිදං, භික්ඛවෙ, ඡඩ්ඩෙය්යාථා’’ති. එතෙනුපායෙන සබ්බත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉදං, භික්ඛවෙ, චතුත්ථං මහාපදෙසං ධාරෙය්යාථාති ඉමං, භික්ඛවෙ, චතුත්ථං ධම්මස්ස පතිට්ඨානොකාසං ධාරෙය්යාථාති.

සඤ්චෙතනියවග්ගො තතියො.