📜

(20) 5. මහාවග්ගො

1. සොතානුගතසුත්තවණ්ණනා

191. පඤ්චමස්ස පඨමෙ සොතානුගතානන්ති පසාදසොතං ඔදහිත්වා ඤාණසොතෙන වවත්ථපිතානං. චත්තාරො ආනිසංසා පාටිකඞ්ඛාති චත්තාරො ගුණානිසංසා පාටිකඞ්ඛිතබ්බා. ඉදං පන භගවතා අත්ථුප්පත්තිවසෙන ආරද්ධං. කතරඅත්ථුප්පත්තිවසෙනාති? භික්ඛූනං ධම්මස්සවනාය අනුපසඞ්කමනඅත්ථුප්පත්තිවසෙන. පඤ්චසතා කිර බ්රාහ්මණපබ්බජිතා ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො ලිඞ්ගවචනවිභත්තිපදබ්යඤ්ජනාදීහි කථෙන්තො අම්හෙහි ඤාතමෙව කථෙස්සති, අඤ්ඤාතං කිං කථෙස්සතී’’ති ධම්මස්සවනත්ථං න ගච්ඡන්ති. සත්ථා තං පවත්තිං සුත්වා තෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘‘කස්මා එවං කරොථ, සක්කච්චං ධම්මං සුණාථ, සක්කච්චං ධම්මං සුණන්තානඤ්ච සජ්ඣායන්තානඤ්ච ඉමෙ එත්තකා ආනිසංසා’’ති දස්සෙන්තො ඉමං දෙසනං ආරභි.

තත්ථ ධම්මං පරියාපුණාතීති සුත්තං ගෙය්යන්තිආදිකං නවඞ්ගං සත්ථුසාසනභූතං තන්තිධම්මං වළඤ්ජෙති. සොතානුගතා හොන්තීති සොතං අනුප්පත්තා අනුපවිට්ඨා හොන්ති. මනසානුපෙක්ඛිතාති චිත්තෙන ඔලොකිතා. දිට්ඨියා සුප්පටිවිද්ධාති අත්ථතො ච කාරණතො ච පඤ්ඤාය සුට්ඨු පටිවිද්ධා පච්චක්ඛං කතා. මුට්ඨස්සති කාලං කුරුමානොති නයිදං බුද්ධවචනං අනුස්සරණසතියා අභාවෙන වුත්තං, පුථුජ්ජනකාලකිරියං පන සන්ධාය වුත්තං. පුථුජ්ජනො හි මුට්ඨස්සති කාලං කරොති නාම. උපපජ්ජතීති සුද්ධසීලෙ පතිට්ඨිතො දෙවලොකෙ නිබ්බත්තති. ධම්මපදා ප්ලවන්තීති අන්තරාභවෙ නිබ්බත්තමුට්ඨස්සතිනො, යෙපි පුබ්බෙ සජ්ඣායමූලිකා වාචාපරිචිතබුද්ධවචනධම්මා, තෙ සබ්බෙ පසන්නෙ ආදාසෙ ඡායා විය ප්ලවන්ති, පාකටා හුත්වා පඤ්ඤායන්ති. දන්ධො, භික්ඛවෙ, සතුප්පාදොති බුද්ධවචනානුස්සරණසතියා උප්පාදො දන්ධො ගරු. අථ සො සත්තො ඛිප්පංයෙව විසෙසගාමී හොති, නිබ්බානගාමී හොතීති අත්ථො.

ඉද්ධිමා චෙතොවසිප්පත්තොති ඉද්ධිසම්පන්නො චිත්තස්ස වසිභාවපත්තො ඛීණාසවො. අයංවා සො ධම්මවිනයොති එත්ථ විභාවනත්ථො වා-සද්දො. යත්ථාති යස්මිං ධම්මවිනයෙ. බ්රහ්මචරියං අචරින්ති බ්රහ්මචරියවාසං වසිං. ඉදම්පි බුද්ධවචනං මයා පුබ්බෙ වළඤ්ජිතන්ති බුද්ධවචනානුස්සරණවසෙනෙතං වුත්තං. දෙවපුත්තොති පඤ්චාලචණ්ඩො විය හත්ථකමහාබ්රහ්මා විය සනඞ්කුමාරබ්රහ්මා විය ච එකො ධම්මකථිකදෙවපුත්තො. ඔපපාතිකො ඔපපාතිකං සාරෙතීති පඨමං උප්පන්නො දෙවපුත්තො පච්ඡා උප්පන්නං සාරෙති. සහපංසුකීළිකාති එතෙන නෙසං දීඝරත්තං කතපරිචයභාවං දස්සෙති. සමාගච්ඡෙය්යුන්ති සාලාය වා රුක්ඛමූලෙ වා සම්මුඛීභාවං ගච්ඡෙය්යුං. එවං වදෙය්යාති සාලාය වා රුක්ඛමූලෙ වා පඨමතරං නිසින්නො පච්ඡා ආගතං එවං වදෙය්ය. සෙසමෙත්ථ පාළිනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

2. ඨානසුත්තවණ්ණනා

192. දුතියෙ ඨානානීති කාරණානි. ඨානෙහීති කාරණෙහි. සොචෙය්යන්ති සුචිභාවො. සංවසමානොති එකතො වසමානො. න සන්තතකාරීති න සතතකාරී. න සන්තතවුත්ති සීලෙසූති සතතං සබ්බකාලං සීලජීවිතං න ජීවතීති අත්ථො. සංවොහාරමානොති කථෙන්තො. එකෙන එකො වොහරතීති එකෙන සද්ධිං එකො හුත්වා කථෙති. වොක්කමතීති ඔක්කමති. පුරිමවොහාරා පච්ඡිමවොහාරන්ති පුරිමකථාය පච්ඡිමකථං, පුරිමකථාය ච පච්ඡිමකථා, පච්ඡිමකථාය ච පුරිමකථා න සමෙතීති අත්ථො.

ඤාතිබ්යසනෙනාතිආදීසු ඤාතීනං බ්යසනං ඤාතිබ්යසනං, ඤාතිවිනාසොති අත්ථො. දුතියපදෙපි එසෙව නයො. රොගබ්යසනෙ පන රොගොයෙව ආරොග්යවිනාසනතො බ්යසනං රොගබ්යසනං. අනුපරිවත්තන්තීති අනුබන්ධන්ති. ලාභො චාතිආදීසු එකං අත්තභාවං ලාභො අනුපරිවත්තති, එකං අලාභොති එවං නයො නෙතබ්බො. සාකච්ඡායමානොති පඤ්හපුච්ඡනවිස්සජ්ජනවසෙන සාකච්ඡං කරොන්තො. යථාති යෙනාකාරෙන . උම්මග්ගොති පඤ්හුම්මග්ගො. අභිනීහාරොති පඤ්හාභිසඞ්ඛරණවසෙන චිත්තස්ස අභිනීහාරො. සමුදාහාරොති පඤ්හපුච්ඡනං. සන්තන්ති පච්චනීකසන්තතාය සන්තං කත්වා න කථෙතීති අත්ථො. පණීතන්ති අතප්පකං. අතක්කාවචරන්ති යථා තක්කෙන නයග්ගාහෙන ගහෙතුං සක්කා හොති, එවං න කථෙතීති අත්ථො. නිපුණන්ති සණ්හං. පණ්ඩිතවෙදනීයන්ති පණ්ඩිතෙහි ජානිතබ්බකං. සෙසං සබ්බත්ථ වුත්තානුසාරෙනෙව වෙදිතබ්බං.

3. භද්දියසුත්තවණ්ණනා

193. තතියෙ උපසඞ්කමීති භුත්තපාතරාසො හුත්වා මාලාගන්ධවිලෙපනං ගහෙත්වා භගවන්තං වන්දිස්සාමීති උපසඞ්කමි. මා අනුස්සවෙනාතිආදීසු අනුස්සවවචනෙන මම කථං මා ගණ්හථාති ඉමිනා නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. සාරම්භොති කරණුත්තරියලක්ඛණො සාරම්භො. අලොභාදයො ලොභාදිපටිපක්ඛවසෙන වෙදිතබ්බා. කුසලධම්මූපසම්පදායාති කුසලධම්මානං සම්පාදනත්ථාය, පටිලාභත්ථායාති වුත්තං හොති. ඉමෙ චෙපි, භද්දිය, මහාසාලාති පුරතො ඨිතෙ සාලරුක්ඛෙ දස්සෙන්තො එවමාහ. සෙසමෙත්ථ හෙට්ඨා වුත්තනයත්තා උත්තානත්ථත්තා ච සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. සත්ථරි පන දෙසනං විනිවට්ටෙන්තෙ භද්දියො සොතාපන්නො ජාතොති.

4. සාමුගියාසුත්තවණ්ණනා

194. චතුත්ථෙ සාමුගියාති සාමුගනිගමවාසිනො. බ්යග්ඝපජ්ජාති තෙ ආලපන්තො එවමාහ. කොලනගරස්ස හි කොලරුක්ඛෙ හාරෙත්වා කතත්තා කොලනගරන්ති ච බ්යග්ඝපථෙ මාපිතත්තා බ්යග්ඝපජ්ජන්ති ච ද්වෙ නාමානි. එතෙසඤ්ච පුබ්බපුරිසා තත්ථ වසිංසූති බ්යග්ඝපජ්ජවාසිතාය බ්යග්ඝපජ්ජවාසිනො බ්යග්ඝපජ්ජාති වුච්චන්ති. තෙ ආලපන්තො එවමාහ. පාරිසුද්ධිපධානියඞ්ගානීති පාරිසුද්ධිඅත්ථාය පධානියඞ්ගානි පදහිතබ්බවීරියස්ස අඞ්ගානි, කොට්ඨාසාති අත්ථො. සීලපාරිසුද්ධිපධානියඞ්ගන්ති සීලපරිසොධනවීරියස්සෙතං නාමං. තඤ්හි සීලපාරිසුද්ධිපරිපූරණත්ථාය පධානියඞ්ගන්ති සීලපාරිසුද්ධිපධානියඞ්ගං. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. තත්ථ තත්ථ පඤ්ඤාය අනුග්ගහෙස්සාමීති තස්මිං තස්මිං ඨානෙ විපස්සනාපඤ්ඤාය අනුග්ගහෙස්සාමි . යො තත්ථ ඡන්දොතිආදීසු යො තස්මිං අනුග්ගණ්හනෙ කත්තුකාමතාඡන්දොති ඉමිනා නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. සතිසම්පජඤ්ඤං පනෙත්ථ සතිං උපට්ඨපෙත්වා ඤාණෙන පරිච්ඡින්දිත්වා වීරියපග්ගහනත්ථං වුත්තං. රජනීයෙසු ධම්මෙසු චිත්තං විරාජෙතීති රාගපච්චයෙසු ඉට්ඨාරම්මණෙසු යථා චිත්තං විරජ්ජති, එවං කරොති. විමොචනීයෙසු ධම්මෙසු චිත්තං විමොචෙතීති යෙහි ආරම්මණෙහි චිත්තං විමොචෙතබ්බං, තෙසු යථා විමුච්චති, එවං කරොති. විරාජෙත්වාති එත්ථ මග්ගක්ඛණෙ විරාජෙති නාම, ඵලක්ඛණෙ විරත්තං නාම හොති. දුතියපදෙපි එසෙව නයො. සම්මාවිමුත්තිං ඵුසතීති හෙතුනා නයෙන අරහත්තඵලවිමුත්තිං ඤාණඵස්සෙන ඵුසතීති.

5. වප්පසුත්තවණ්ණනා

195. පඤ්චමෙ වප්පොති දසබලස්ස චූළපිතා සක්යරාජා. නිගණ්ඨසාවකොති වෙසාලියං සීහසෙනාපති විය නාළන්දායං උපාලිගහපති විය ච නිගණ්ඨස්ස නාටපුත්තස්ස උපට්ඨාකො. කායෙන සංවුතොති කායද්වාරස්ස සංවුතත්තා පිහිතත්තා කායෙන සංවුතො නාම. සෙසද්වයෙපි එසෙව නයො. අවිජ්ජාවිරාගාති අවිජ්ජාය ඛයවිරාගෙන. විජ්ජුප්පාදාති මග්ගවිජ්ජාය උප්පාදෙන. තං ඨානන්ති තං කාරණං. අවිපක්කවිපාකන්ති අලද්ධවිපාකවාරං. තතොනිදානන්ති තංහෙතු තප්පච්චයා. දුක්ඛවෙදනියා ආසවා අස්සවෙය්යුන්ති දුක්ඛවෙදනාය පච්චයභූතා කිලෙසා අස්සවෙය්යුං, තස්ස පුරිසස්ස උප්පජ්ජෙය්යුන්ති අත්ථො. අභිසම්පරායන්ති දුතියෙ අත්තභාවෙ. කායසමාරම්භපච්චයාති කායකම්මපච්චයෙන. ආසවාති කිලෙසා. විඝාතපරිළාහාති එත්ථ විඝාතොති දුක්ඛං. පරිළාහොති කායිකචෙතසිකො පරිළාහො. ඵුස්ස ඵුස්ස බ්යන්තීකරොතීති ඤාණවජ්ඣං කම්මං ඤාණඵස්සෙන ඵුසිත්වා ඵුසිත්වා ඛයං ගමෙති, විපාකවජ්ඣං කම්මං විපාකඵස්සෙන ඵුසිත්වා ඵුසිත්වා ඛයං ගමෙති. නිජ්ජරාති කිලෙසජීරණකපටිපදා. සෙසවාරෙසුපි එසෙව නයො. ඉධ ඨත්වා අයං භික්ඛු ඛීණාසවො කාතබ්බො, චත්තාරි මහාභූතානි නීහරිත්වා චතුසච්චවවත්ථානං දස්සෙත්වා යාව අරහත්තඵලං කම්මට්ඨානං කථෙතබ්බං.

ඉදානි පන තස්ස ඛීණාසවස්ස සතතවිහාරෙ දස්සෙතුං එවං සම්මා විමුත්තචිත්තස්සාතිආදිමාහ. තත්ථ සම්මා විමුත්තචිත්තස්සාති හෙතුනා කාරණෙන සම්මා විමුත්තස්ස. සතතවිහාරාති නිච්චවිහාරා නිබද්ධවිහාරා. නෙව සුමනො හොතීති ඉට්ඨාරම්මණෙ රාගවසෙන න සොමනස්සජාතො හොති. න දුම්මනොති අනිට්ඨාරම්මණෙ පටිඝවසෙන න දොමනස්සජාතො හොති. උපෙක්ඛකො විහරති සතො සම්පජානොති සතිසම්පජඤ්ඤපරිග්ගහිතාය මජ්ඣත්තාකාරලක්ඛණාය උපෙක්ඛාය තෙසු ආරම්මණෙසු උපෙක්ඛකො මජ්ඣත්තො හුත්වා විහරති.

කායපරියන්තිකන්ති කායන්තිකං කායපරිච්ඡින්නං, යාව පඤ්චද්වාරකායො පවත්තති, තාව පවත්තං පඤ්චද්වාරිකවෙදනන්ති අත්ථො. ජීවිතපරියන්තිකන්ති ජීවිතන්තිකං ජීවිතපරිච්ඡින්නං, යාව ජීවිතං පවත්තති, තාව පවත්තං මනොද්වාරිකවෙදනන්ති අත්ථො. තත්ථ පඤ්චද්වාරිකවෙදනා පච්ඡා උප්පජ්ජිත්වා පඨමං නිරුජ්ඣති, මනොද්වාරිකවෙදනා පඨමං උප්පජ්ජිත්වා පච්ඡා නිරුජ්ඣති. සා හි පටිසන්ධික්ඛණෙ වත්ථුරූපස්මිංයෙව පතිට්ඨාති. පඤ්චද්වාරිකා පවත්තෙ පඤ්චද්වාරවසෙන පවත්තමානා පඨමවයෙ වීසතිවස්සකාලෙ රජ්ජනදුස්සනමුය්හනවසෙන අධිමත්තා බලවතී හොති, පණ්ණාසවස්සකාලෙ ඨිතා හොති, සට්ඨිවස්සකාලතො පට්ඨාය පරිහායමානා, අසීතිනවුතිවස්සකාලෙ මන්දා හොති. තදා හි සත්තා ‘‘චිරරත්තං එකතො නිසීදිම්හා නිපජ්ජිම්හා’’ති වදන්තෙපි න ජානාමාති වදන්ති. අධිමත්තානිපි රූපාදිආරම්මණානි න පස්සාම, සුගන්ධදුග්ගන්ධං වා සාදුඅසාදුං වා ථද්ධමුදුකං වාති න ජානාමාතිපි වදන්ති. ඉති නෙසං පඤ්චද්වාරිකවෙදනා භග්ගා හොති, මනොද්වාරිකා පවත්තති. සාපි අනුපුබ්බෙන පරිහායමානා මරණසමයෙ හදයකොටිංයෙව නිස්සාය පවත්තති. යාව පනෙසා පවත්තති, තාව සත්තො ජීවතීති වුච්චති. යදා නප්පවත්තති, තදා ‘‘මතො නිරුද්ධො’’ති වුච්චති.

ස්වායමත්ථො වාපියා දීපෙතබ්බො – යථා හි පුරිසො පඤ්චඋදකමග්ගසම්පන්නං වාපිං කරෙය්ය. පඨමං දෙවෙ වුට්ඨෙ පඤ්චහි උදකමග්ගෙහි උදකං පවිසිත්වා අන්තොවාපියං ආවාටෙ පූරෙය්ය. පුනප්පුනං දෙවෙ වස්සන්තෙ උදකමග්ගෙ පූරෙත්වා ගාවුතඩ්ඪයොජනමත්තං ඔත්ථරිත්වා උදකං තිට්ඨෙය්ය තතො තතො විස්සන්දමානං. අථ නිද්ධමනතුම්බෙ විවරිත්වා ඛෙත්තෙසු කම්මෙ කයිරමානෙ උදකං නික්ඛමන්තං, සස්සපාකකාලෙ උදකං නික්ඛන්තං උදකං පරිහීනං, ‘‘මච්ඡෙ ගණ්හාමා’’ති වත්තබ්බතං ආපජ්ජෙය්ය. තතො කතිපාහෙන ආවාටෙසුයෙව උදකං සණ්ඨහෙය. යාව පන තං ආවාටෙසු හොති, තාව මහාවාපියං උදකං අත්ථීති සඞ්ඛං ගච්ඡති. යදා පන තත්ථ ඡිජ්ජති, තදා ‘‘වාපියං උදකං නත්ථී’’ති වුච්චති. එවං සම්පදමිදං වෙදිතබ්බං.

පඨමං දෙවෙ වස්සන්තෙ පඤ්චහි මග්ගෙහි උදකෙ පවිසන්තෙ ආවාටානං පූරණකාලො විය හි පඨමමෙව පටිසන්ධික්ඛණෙ මනොද්වාරිකවෙදනාය වත්ථුරූපෙ පතිට්ඨිතකාලො, පුනප්පුනං දෙවෙ වස්සන්තෙ පඤ්චමග්ගානං පූරණකාලො විය පවත්තෙ පඤ්චද්වාරිකවෙදනාය පවත්ති, ගාවුතඩ්ඪයොජනමත්තං අජ්ඣොත්ථරණං විය පඨමවයෙ වීසතිවස්සකාලෙ රජ්ජනාදිවසෙන තස්ස අධිමත්තබලවභාවො, යාව වාපිතො උදකං න නිග්ගච්ඡති, තාව පූරාය වාපියා ඨිතකාලො විය පඤ්ඤාසවස්සකාලෙ තස්ස ඨිතකාලො, නිද්ධමනතුම්බෙසු විවටෙසු කම්මෙ කයිරමානෙ උදකස්ස නික්ඛමනකාලො විය සට්ඨිවස්සකාලතො පට්ඨාය තස්ස පරිහානි, උදකෙ භට්ඨෙ උදකමග්ගෙසු පරිත්තඋදකස්ස ඨිතකාලො විය අසීතිනවුතිකාලෙ පඤ්චද්වාරිකවෙදනාය මන්දකාලො, ආවාටෙසුයෙව උදකස්ස පතිට්ඨිතකාලො විය හදයවත්ථුකොටිං නිස්සාය මනොද්වාරෙ වෙදනාය පවත්තිකාලො, ආවාටෙසු පරිත්තෙපි උදකෙ සති ‘‘වාපියං උදකං අත්ථී’’ති වත්තබ්බකාලො විය යාව සා පවත්තති, තාව ‘‘සත්තො ජීවතී’’ති වුච්චති. යථා පන ආවාටෙසු උදකෙ ඡින්නෙ ‘‘නත්ථි වාපියං උදක’’න්ති වුච්චති, එවං මනොද්වාරිකවෙදනාය අප්පවත්තමානාය සත්තො මතොති වුච්චති. ඉමං වෙදනං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘ජීවිතපරියන්තිකං වෙදනං වෙදියමානො’’ති.

කායස්ස භෙදාති කායස්ස භෙදෙන. උද්ධං ජීවිතපරියාදානාති ජීවිතක්ඛයතො උද්ධං. ඉධෙවාති පටිසන්ධිවසෙන පරතො අගන්ත්වා ඉධෙව. සීතීභවිස්සන්තීති පවත්තිවිප්ඵන්දනදරථරහිතානි සීතානි අප්පවත්තනධම්මානි භවිස්සන්ති.

ථූණං පටිච්චාති රුක්ඛං පටිච්ච. කුද්දාලපිටකං ආදායාති කුද්දාලඤ්ච ඛණිත්තිඤ්ච පච්ඡිඤ්ච ගහෙත්වාති අත්ථො. දෙසනා පන කුද්දාලවසෙනෙව කතා. මූලෙ ඡින්දෙය්යාති මූලම්හි කුද්දාලෙන ඡින්දෙය්ය. පලිඛණෙය්යාති ඛණිත්තියා සමන්තා ඛණෙය්ය.

එවමෙවඛොති එත්ථ ඉදං ඔපම්මසංසන්දනං – රුක්ඛො විය හි අත්තභාවො දට්ඨබ්බො, රුක්ඛං පටිච්ච ඡායා විය කුසලාකුසලං කම්මං, ඡායං අප්පවත්තං කාතුකාමො පුරිසො විය යොගාවචරො, කුද්දාලො විය පඤ්ඤා, පිටකං විය සමාධි, ඛණිත්ති විය විපස්සනා, ඛණිත්තියා මූලානං පලිඛණනකාලො විය අරහත්තමග්ගෙන අවිජ්ජාය ඡෙදනකාලො, ඛණ්ඩාඛණ්ඩං කරණකාලො විය ඛන්ධවසෙන දිට්ඨකාලො, ඵාලනකාලො විය ආයතනවසෙන දිට්ඨකාලො, සකලීකරණකාලො විය ධාතුවසෙන දිට්ඨකාලො, වාතාතපෙන විසොසනකාලො විය කායිකචෙතසිකස්ස වීරියස්ස කරණකාලො, අග්ගිනා ඩහනකාලො විය ඤාණෙන කිලෙසානං ඩහනකාලො, මසිකරණකාලො විය වත්තමානක-පඤ්චක්ඛන්ධකාලො, මහාවාතෙ ඔඵුනනකාලො විය නදීසොතෙ පවාහනකාලො විය ච ඡින්නමූලකානං පඤ්චන්නං ඛන්ධානං අප්පටිසන්ධිකනිරොධො, ඔඵුනනප්පවාහනෙහි අපඤ්ඤත්තිකභාවූපගමො විය පුනබ්භවෙ විපාකක්ඛන්ධානං අනුප්පාදෙන අපණ්ණත්තිකභාවො වෙදිතබ්බො.

භගවන්තං එතදවොචාති සත්ථරි දෙසනං විනිවට්ටෙන්තෙ සොතාපත්තිඵලං පත්වා එතං ‘‘සෙය්යථාපි, භන්තෙ’’තිආදිවචනං අවොච. තත්ථ උදයත්ථිකොති වඩ්ඪිඅත්ථිකො. අස්සපණියං පොසෙය්යාති පඤ්ච අස්සපොතසතානි කිණිත්වා පච්ඡා වික්කිණිස්සාමීති පොසෙය්ය. සහස්සග්ඝනකස්ස අස්සස්ස පඤ්චසතමත්තං උපකරණං ගන්ධමාලාදිවසෙන පොසාවනිකංයෙව අගමාසි. අථස්ස තෙ අස්සා එකදිවසෙනෙව රොගං ඵුසිත්වා සබ්බෙ ජීවිතක්ඛයං පාපුණෙය්යුන්ති ඉමිනා අධිප්පායෙන එවමාහ. උදයඤ්චෙව නාධිගච්ඡෙය්යාති වඩ්ඪිඤ්ච ගෙහතො නීහරිත්වා දින්නමූලඤ්ච කිඤ්චි න ලභෙය්ය. පයිරුපාසින්ති චතූහි පච්චයෙහි උපට්ඨහිං. ස්වාහං උදයඤ්චෙව නාධිගච්ඡින්ති සො අහං නෙව උදයං න ගෙහතො දින්නධනං අධිගච්ඡිං, පණියඅස්සජග්ගනකො නාම ජාතොස්මීති දස්සෙති. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙවාති.

6. සාළ්හසුත්තවණ්ණනා

196. ඡට්ඨෙ ද්වයෙනාති ද්වීහි කොට්ඨාසෙහි. ඔඝස්සනිත්ථරණන්ති චතුරොඝනිත්ථරණං. තපොජිගුච්ඡාහෙතූති දුක්කරකාරිකසඞ්ඛාතෙන තපෙන පාපජිගුච්ඡනහෙතු . අඤ්ඤතරං සාමඤ්ඤඞ්ගන්ති එකං සමණධම්මකොට්ඨාසං. අපරිසුද්ධකායසමාචාරාතිආදීසු පුරිමෙහි තීහි පදෙහි කායිකවාචසිකචෙතසිකසීලානං අපරිසුද්ධතං දස්සෙත්වා පච්ඡිමෙන පදෙන අපරිසුද්ධාජීවතං දස්සෙති. ඤාණදස්සනායාති මග්ගඤාණසඞ්ඛාතාය දස්සනාය. අනුත්තරාය සම්බොධායාති අරහත්තාය, අරහත්තඤාණඵස්සෙන ඵුසිතුං අභබ්බාති වුත්තං හොති. සාලලට්ඨින්ති සාලරුක්ඛං. නවන්ති තරුණං. අකුක්කුච්චකජාතන්ති ‘‘භවෙය්ය නු ඛො, න භවෙය්යා’’ති අජනෙතබ්බකුක්කුච්චං. ලෙඛණියා ලිඛෙය්යාති අවලෙඛනමත්තකෙන අවලිඛෙය්ය. ධොවෙය්යාති ඝංසෙය්ය. අන්තො අවිසුද්ධාති අබ්භන්තරෙ අසුද්ධා අපනීතසාරා.

එවමෙව ඛොති එත්ථ ඉදං ඔපම්මසංසන්දනං – සාලලට්ඨි විය හි අත්තභාවො දට්ඨබ්බො, නදීසොතං විය සංසාරසොතං, පාරං ගන්තුකාමපුරිසො විය ද්වාසට්ඨි දිට්ඨියො ගහෙත්වා ඨිතපුරිසො, සාලලට්ඨියා බහිද්ධා සුපරිකම්මකතකාලො විය බහිද්ධා තපචරණං ගාළ්හං කත්වා ගහිතකාලො, අන්තො අසුද්ධකාලො විය අබ්භන්තරෙ සීලානං අපරිසුද්ධකාලො, සාලලට්ඨියා සංසීදිත්වා අධොගමනං විය දිට්ඨිගතිකස්ස සංසාරසොතෙ සංසීදනං වෙදිතබ්බං.

ඵියාරිත්තං බන්ධෙය්යාති ඵියඤ්ච අරිත්තඤ්ච යොජෙය්ය. එවමෙවාති එත්ථාපි ඉදං ඔපම්මසංසන්දනං – සාලලට්ඨි විය අත්තභාවො, නදීසොතං විය සංසාරසොතං, පාරං ගන්තුකාමපුරිසො විය යොගාවචරො, බහිද්ධා සුපරිකම්මකතකාලො විය ඡසු ද්වාරෙසු සංවරස්ස පච්චුපට්ඨිතකාලො, අන්තො සුවිසොධිතභාවො විය අබ්භන්තරෙ පරිසුද්ධසීලභාවො, ඵියාරිත්තබන්ධනං විය කායිකචෙතසිකවීරියකරණං, සොත්ථිනා පාරිමතීරගමනං විය අනුපුබ්බෙන සීලං පූරෙත්වා සමාධිං පූරෙත්වා පඤ්ඤං පූරෙත්වා නිබ්බානගමනං දට්ඨබ්බං.

කණ්ඩචිත්රකානීති සරලට්ඨිසරරජ්ජුසරපාසාදසරසාණිසරපොක්ඛරණිසරපදුමානීති අනෙකානි කණ්ඩෙහි කත්තබ්බචිත්රානි. අථ ඛො සො තීහි ඨානෙහීති සො එවං බහූනි කණ්ඩචිත්රකානි ජානන්තොපි න රාජාරහො හොති, තීහියෙව පන ඨානෙහි හොතීති අත්ථො. සම්මාසමාධිහොතීති මග්ගසමාධිනා ච ඵලසමාධිනා ච සමාහිතො හොතීති අයමෙත්ථ අත්ථො. සම්මාදිට්ඨීති මග්ගසම්මාදිට්ඨියා සමන්නාගතො. ඉදං දුක්ඛන්තිආදීහි චතූහි සච්චෙහි චත්තාරො මග්ගා තීණි ච ඵලානි කථිතානි. අයං පන මග්ගෙනෙව අවිරාධිතං විජ්ඣති නාමාති වෙදිතබ්බො. සම්මාවිමුත්තීති අරහත්තඵලවිමුත්තියා සමන්නාගතො. අවිජ්ජාක්ඛන්ධං පදාලෙතීති අරහත්තමග්ගෙන පදාලෙති නාමාති වුච්චති. ඉමිනා හි හෙට්ඨා අරහත්තමග්ගෙන අවිජ්ජාක්ඛන්ධො පදාලිතො , ඉධ පන පදාලිතං උපාදාය පදාලෙතීති වත්තුං වට්ටතීති.

7. මල්ලිකාදෙවීසුත්තවණ්ණනා

197. සත්තමෙ මල්ලිකා දෙවීති පසෙනදිරඤ්ඤො දෙවී. යෙන මිධෙකච්චො මාතුගාමොති යෙන ඉධෙකච්චා ඉත්ථී. දුබ්බණ්ණාති බීභච්ඡවණ්ණා. දුරූපාති දුස්සණ්ඨිතා. සුපාපිකාති සුට්ඨු පාපිකා සුට්ඨු ලාමිකා. දස්සනායාති පස්සිතුං. දලිද්දාති ධනදලිද්දා. අප්පස්සකාති සකෙන ධනෙන රහිතා. අප්පභොගාති උපභොගපරිභොගභණ්ඩකරහිතා. අප්පෙසක්ඛාති අප්පපරිවාරා. අඩ්ඪාති ඉස්සරා. මහද්ධනාති වළඤ්ජනකධනෙන මහද්ධනා. මහාභොගාති උපභොගපරිභොගභණ්ඩභොගෙන මහාභොගා. මහෙසක්ඛාති මහාපරිවාරා. අභිරූපාති උත්තමරූපා. දස්සනීයාති දස්සනයුත්තා. පාසාදිකාති දස්සනෙන පාසාදිකා. වණ්ණපොක්ඛරතායාති වණ්ණෙන චෙව සරීරසණ්ඨානෙන ච.

අභිසජ්ජතීති ලග්ගති. බ්යාපජ්ජතීති පකතිං පජහති. පතිත්ථීයතීති කොධවසෙන ථිනභාවං ථද්ධභාවං ආපජ්ජති. නදාතා හොතීති න දායිකා හොති. සෙය්යාවසථපදීපෙය්යන්ති එත්ථ සෙය්යාති මඤ්චපල්ලඞ්කාදිසයනං. ආවසථොති ආවසථාගාරං. පදීපෙය්යං වුච්චති වට්ටිතෙලාදිපදීපූපකරණං. ඉස්සාමනිකාති ඉස්සාය සම්පයුත්තචිත්තා. ඉමිනා නයෙන සබ්බත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො . කොධනා අහොසින්ති කොධමනා අහොසිං. අනිස්සාමනිකා අහොසින්ති ඉස්සාවිරහිතචිත්තා අහොසිං. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

8. අත්තන්තපසුත්තවණ්ණනා

198. අට්ඨමෙ අත්තන්තපාදීසු අත්තානං තපති දුක්ඛාපෙතීති අත්තන්තපො. අත්තනො පරිතාපනානුයොගං අත්තපරිතාපනානුයොගං. පරං තපතීති පරන්තපො. පරෙසං පරිතාපනානුයොගං පරපරිතාපනානුයොගං. දිට්ඨෙව ධම්මෙති ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ. නිච්ඡාතොති ඡාතං වුච්චති තණ්හා, සා අස්ස නත්ථීති නිච්ඡාතො. සබ්බකිලෙසානං නිබ්බුතත්තා නිබ්බුතො. අන්තො තාපනකිලෙසානං අභාවා සීතලො ජාතොති සීතීභූතො. ඣානමග්ගඵලනිබ්බානසුඛානි පටිසංවෙදෙතීති සුඛප්පටිසංවෙදී. බ්රහ්මභූතෙන අත්තනාති සෙට්ඨභූතෙන අත්තනා.

අචෙලකොතිආදීනි වුත්තත්ථානෙව. ඔරබ්භිකාදීසු උරබ්භා වුච්චන්ති එළකා, උරබ්භෙ හනතීති ඔරබ්භිකො. සූකරිකාදීසුපි එසෙව නයො. ලුද්දොති දාරුණො කක්ඛළො. මච්ඡඝාතකොති මච්ඡබන්ධො කෙවට්ටො. බන්ධනාගාරිකොති බන්ධනාගාරගොපකො. කුරූරකම්මන්තාති දාරුණකම්මන්තා.

මුද්ධාවසිත්තොති ඛත්තියාභිසෙකෙන මුද්ධනි අභිසිත්තො. පුරත්ථිමෙන නගරස්සාති නගරතො පුරත්ථිමාය දිසාය. සන්ථාගාරන්ති යඤ්ඤසාලං. ඛරාජිනං නිවාසෙත්වාති සඛුරං අජිනචම්මං නිවාසෙත්වා. සප්පිතෙලෙනාති සප්පිනා චෙව තෙලෙන ච. ඨපෙත්වා හි සප්පිං අවසෙසො යො කොචි ස්නෙහො තෙලන්ති වුච්චති. කණ්ඩුවමානොති නඛානං ඡින්නත්තා කණ්ඩුවිතබ්බකාලෙ තෙන කණ්ඩුවමානො. අනන්තරහිතායාති අසන්ථතාය. සරූපවච්ඡායාති සදිසවච්ඡාය. සචෙ ගාවී සෙතා හොති, වච්ඡොපි සෙතකොව. සචෙ කපිලා වා රත්තා වා, වච්ඡකොපි තාදිසොවාති එවං සරූපවච්ඡාය. සො එවමාහාති සො රාජා එවං වදෙති. වච්ඡතරාති තරුණවච්ඡකභාවං අතික්කන්තා බලවවච්ඡා. වච්ඡතරීසුපි එසෙව නයො. බරිහිසත්ථායාති පරික්ඛෙපකරණත්ථාය චෙව යඤ්ඤභූමියං අත්ථරණත්ථාය ච.

චතුත්ථපුග්ගලං බුද්ධුප්පාදතො පට්ඨාය දස්සෙතුං ඉධ, භික්ඛවෙ, තථාගතොතිආදිමාහ. තත්ථ තථාගතොතිආදීනි වුත්තත්ථානෙව. තං ධම්මන්ති තං වුත්තප්පකාරසම්පදං ධම්මං. සුණාති, ගහපති, වාති කස්මා පඨමං ගහපතිං නිද්දිසති? නිහතමානත්තා උස්සන්නත්තා ච. යෙභුය්යෙන හි ඛත්තියකුලතො පබ්බජිතා ජාතිං නිස්සාය මානං කරොන්ති. බ්රාහ්මණකුලා පබ්බජිතා මන්තෙ නිස්සාය මානං කරොන්ති, හීනජච්චකුලා පබ්බජිතා අත්තනො විජාතිතාය පතිට්ඨාතුං න සක්කොන්ති. ගහපතිදාරකා පන කච්ඡෙහි සෙදං මුඤ්චන්තෙහි පිට්ඨියා ලොණං පුප්ඵමානාය භූමිං කසිත්වා තාදිසස්ස මානස්ස අභාවතො නිහතමානදප්පා හොන්ති. තෙ පබ්බජිත්වා මානං වා දප්පං වා අකත්වා යථාබලං බුද්ධවචනං උග්ගහෙත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තා සක්කොන්ති අරහත්තෙ පතිට්ඨාතුං. ඉතරෙහි ච කුලෙහි නික්ඛමිත්වා පබ්බජිතා න බහුකා, ගහපතිකාව බහුකා. ඉති නිහතමානත්තා උස්සන්නත්තා ච පඨමං ගහපතිං නිද්දිසතීති.

අඤ්ඤතරස්මිං වාති ඉතරෙසං වා කුලානං අඤ්ඤතරස්මිං. පච්චාජාතොති පතිජාතො. තථාගතෙ සද්ධං පටිලභතීති පරිසුද්ධං ධම්මං සුත්වා ධම්මසාමිම්හි තථාගතෙ ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො වත භගවා’’ති සද්ධං පටිලභති. ඉති පටිසඤ්චික්ඛතීති එවං පච්චවෙක්ඛති. සම්බාධො ඝරාවාසොති සචෙපි සට්ඨිහත්ථෙ ඝරෙ යොජනසතන්තරෙපි වා ද්වෙ ජායම්පතිකා වසන්ති, තථාපි නෙසං සකිඤ්චනසපලිබොධට්ඨෙන ඝරාවාසො සම්බාධොව. රජාපථොති රාගරජාදීනං උට්ඨානට්ඨානන්ති මහාඅට්ඨකථායං වුත්තං. ආගමනපථොතිපි වට්ටති. අලග්ගනට්ඨෙන අබ්භොකාසො වියාති අබ්භොකාසො. පබ්බජිතො හි කූටාගාරරතනපාසාදදෙවවිමානාදීසු පිහිතද්වාරවාතපානෙසු පටිච්ඡන්නෙසු වසන්තොපි නෙව ලග්ගති න සජ්ජති න බජ්ඣති. තෙන වුත්තං – ‘‘අබ්භොකාසො පබ්බජ්ජා’’ති. අපිච සම්බාධො ඝරාවාසො කුසලකිරියාය යථාසුඛං ඔකාසාභාවතො, රජාපථො අසංවුතසඞ්කාරට්ඨානං විය රජානං, කිලෙසරජානං සන්නිපාතට්ඨානතො. අබ්භොකාසො පබ්බජ්ජා කුසලකිරියාය යථාසුඛං ඔකාසසබ්භාවතො.

නයිදං සුකරං…පෙ… පබ්බජෙය්යන්ති එත්ථ අයං සඞ්ඛෙපකථා – යදෙතං සික්ඛත්තයබ්රහ්මචරියං එකම්පි දිවසං අඛණ්ඩං කත්වා චරිමකචිත්තං පාපෙතබ්බතාය එකන්තපරිපුණ්ණං, එකදිවසම්පි ච කිලෙසමලෙන අමලිනං කත්වා චරිමකචිත්තං පාපෙතබ්බතාය එකන්තපරිසුද්ධං, සඞ්ඛලිඛිතං ලිඛිතසඞ්ඛසදිසං ධොතසඞ්ඛසප්පටිභාගං චරිතබ්බං. ඉදං න සුකරං අගාරං අජ්ඣාවසතා අගාරමජ්ඣෙ වසන්තෙන එකන්තපරිපුණ්ණං…පෙ… චරිතුං. යංනූනාහං කෙසෙ ච මස්සුඤ්ච ඔහාරෙත්වා කසායරසපීතතාය කාසායානි බ්රහ්මචරියං චරන්තානං අනුච්ඡවිකානි වත්ථානි අච්ඡාදෙත්වා පරිදහිත්වා අගාරස්මා නික්ඛමිත්වා අනගාරියං පබ්බජෙය්යන්ති. එත්ථ ච යස්මා අගාරස්ස හිතං කසිවණිජ්ජාදිකම්මං අගාරියන්ති වුච්චති, තඤ්ච පබ්බජ්ජාය නත්ථි, තස්මා පබ්බජ්ජා අනගාරියාති ඤාතබ්බා, තං අනගාරියං. පබ්බජෙය්යන්ති පටිපජ්ජෙය්යං.

අප්පං වාති සහස්සතො හෙට්ඨා භොගක්ඛන්ධො අප්පො නාම හොති, සහස්සතො පට්ඨාය මහා. ආබන්ධනට්ඨෙන ඤාතියෙව ඤාතිපරිවට්ටො. සො වීසතියා හෙට්ඨා අප්පො නාම හොති, වීසතියා පට්ඨාය මහා. භික්ඛූනං සික්ඛාසාජීවසමාපන්නොති යා භික්ඛූනං අධිසීලසඞ්ඛාතා සික්ඛා, තඤ්ච, යත්ථ චෙතෙ සහ ජීවන්ති, එකජීවිකා සභාගවුත්තිනො හොන්ති, තං භගවතා පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදසඞ්ඛාතං සාජීවඤ්ච තත්ථ සික්ඛනභාවෙන සමාපන්නොති භික්ඛූනං සික්ඛාසාජීවසමාපන්නො. සමාපන්නොති සික්ඛං පරිපූරෙන්තො සාජීවඤ්ච අවීතික්කමන්තො හුත්වා තදුභයං උපගතොති අත්ථො.

පාණාතිපාතං පහායාතිආදීනි වුත්තත්ථානෙව. ඉමෙසං භෙදායාති යෙසං ඉතොති වුත්තානං සන්තිකෙ සුතං, තෙසං භෙදාය. භින්නානං වා සන්ධාතාති ද්වින්නං මිත්තානං වා සමානුපජ්ඣායකාදීනං වා කෙනචිදෙව කාරණෙන භින්නානං එකමෙකං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘තුම්හාකං ඊදිසෙ කුලෙ ජාතානං එවං බහුස්සුතානං ඉදං න යුත්ත’’න්තිආදීනි වත්වා සන්ධානං කත්තා. අනුප්පදාතාති සන්ධානානුප්පදාතා, ද්වෙ ජනෙ සමග්ගෙ දිස්වා ‘‘තුම්හාකං එවරූපෙ කුලෙ ජාතානං එවරූපෙහි ගුණෙහි සමන්නාගතානං අනුච්ඡවිකමෙත’’න්තිආදීනි වත්වා දළ්හීකම්මං කත්තාති අත්ථො. සමග්ගො ආරාමො අස්සාති සමග්ගාරාමො. යත්ථ සමග්ගා නත්ථි, තත්ථ වසිතුම්පි න ඉච්ඡතීති අත්ථො. සමග්ගරාමොතිපි පාළි, අයමෙව අත්ථො. සමග්ගරතොති සමග්ගෙසු රතො, තෙ පහාය අඤ්ඤත්ථ ගන්තුං න ඉච්ඡතීති අත්ථො. සමග්ගෙ දිස්වාපි සුත්වාපි නන්දතීති සමග්ගනන්දී. සමග්ගකරණිං වාචං භාසිතාති යා වාචා සත්තෙ සමග්ගෙයෙව කරොති, තං සාමග්ගිගුණපරිදීපිකමෙව වාචං භාසති, න ඉතරන්ති.

නෙලාති එලං වුච්චති දොසො, නාස්සා එලන්ති නෙලා, නිද්දොසාති අත්ථො ‘‘නෙලඞ්ගො සෙතපච්ඡාදො’’ති (උදා. 65) එත්ථ වුත්තනෙලං විය. කණ්ණසුඛාති බ්යඤ්ජනමධුරතාය කණ්ණානං සුඛා, සූචිවිජ්ඣනං විය කණ්ණසූලං න ජනෙති. අත්ථමධුරතාය සකලසරීරෙ කොපං අජනෙත්වා පෙමං ජනෙතීති පෙමනීයා. හදයං ගච්ඡති අප්පටිහඤ්ඤමානා සුඛෙන චිත්තං පවිසතීති හදයඞ්ගමා. ගුණපරිපුණ්ණතාය පුරෙ භවාති පොරී. පුරෙ සංවඩ්ඪනාරී විය සුකුමාරාතිපි පොරී. පුරස්ස එසාතිපි පොරී, නගරවාසීනං කථාති අත්ථො. නගරවාසිනො හි යුත්තකථා හොන්ති, පිතිමත්තං පිතාති, භාතිමත්තං භාතාති වදන්ති. එවරූපී කථා බහුනො ජනස්ස කන්තා හොතීති බහුජනකන්තා. කන්තභාවෙනෙව බහුජනස්ස මනාපා චිත්තවුඩ්ඪිකරාති බහුජනමනාපා.

කාලෙ වදතීති කාලවාදී, වත්තබ්බයුත්තකාලං සල්ලක්ඛෙත්වා වදතීති අත්ථො. භූතං තච්ඡං සභාවමෙව වදතීති භූතවාදී. දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකඅත්ථසන්නිස්සිතමෙව කත්වා වදතීති අත්ථවාදී. නවලොකුත්තරධම්මසන්නිස්සිතං කත්වා වදතීති ධම්මවාදී. සංවරවිනයපහානවිනයසන්නිස්සිතං කත්වා වදතීති විනයවාදී. නිධානං වුච්චති ඨපනොකාසො, නිධානමස්සා අත්ථීති නිධානවතී. හදයෙ නිධෙතබ්බයුත්තකං වාචං භාසිතාති අත්ථො. කාලෙනාති එවරූපිං භාසමානොපි ච ‘‘අහං නිධානවතිං වාචං භාසිස්සාමී’’ති න අකාලෙන භාසති, යුත්තකාලං පන අවෙක්ඛිත්වාව භාසතීති අත්ථො. සාපදෙසන්ති සඋපමං, සකාරණන්ති අත්ථො. පරියන්තවතින්ති පරිච්ඡෙදං දස්සෙත්වා, යථාස්සා පරිච්ඡෙදො පඤ්ඤායති, එවං භාසතීති අත්ථො. අත්ථසංහිතන්ති අනෙකෙහිපි නයෙහි විභජන්තෙන පරියාදාතුං අසක්කුණෙය්යතාය අත්ථසම්පන්නං භාසති. යං වා සො අත්ථවාදී අත්ථං වදති, තෙන අත්ථෙන සංහිතත්තා අත්ථසංහිතං වාචං භාසති, න අඤ්ඤං නික්ඛිපිත්වා අඤ්ඤං භාසතීති වුත්තං හොති.

බීජගාමභූතගාමසමාරම්භාති මූලබීජං ඛන්ධබීජං ඵළුබීජං අග්ගබීජං බීජබීජන්ති පඤ්චවිධස්ස බීජගාමස්ස චෙව යස්ස කස්සචි නීලතිණරුක්ඛාදිකස්ස භූතගාමස්ස ච සමාරම්භා, ඡෙදනභෙදනපචනාදිභාවෙන විකොපනා පටිවිරතොති අත්ථො.

එකභත්තිකොති පාතරාසභත්තං සායමාසභත්තන්ති ද්වෙ භත්තානි. තෙසු පාතරාසභත්තං අන්තොමජ්ඣන්හිකෙන පරිච්ඡින්නං, ඉතරං මජ්ඣන්හිකතො උද්ධං අන්තොඅරුණෙන. තස්මා අන්තොමජ්ඣන්හිකෙ දසක්ඛත්තුං භුඤ්ජමානොපි එකභත්තිකොව හොති. තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘එකභත්තිකො’’ති. රත්තියා භොජනං රත්ති, තතො උපරතොති රත්තූපරතො. අතික්කන්තෙ මජ්ඣන්හිකෙ යාව සූරියත්ථඞ්ගමනා භොජනං විකාලභොජනං නාම, තතො විරතත්තා විරතො විකාලභොජනා.

ජාතරූපන්ති සුවණ්ණං. රජතන්ති කහාපණො ලොහමාසකො ජතුමාසකො දාරුමාසකොති යෙ වොහාරං ගච්ඡන්ති. තස්ස උභයස්සාපි පටිග්ගහණා පටිවිරතො, නෙව තං උග්ගණ්හාති, න උග්ගණ්හාපෙති, න උපනික්ඛිත්තං සාදියතීති අත්ථො.

ආමකධඤ්ඤපටිග්ගහණාති සාලිවීහියවගොධූමකඞ්ගුවරකකුද්රූසකසඞ්ඛාතස්ස සත්තවිධස්සපි ආමකධඤ්ඤස්ස පටිග්ගහණා. න කෙවලඤ්ච එතෙසං පටිග්ගහණමෙව, ආමසනම්පි භික්ඛූනං න වට්ටතියෙව. ආමකමංසපටිග්ගහණාති එත්ථ අඤ්ඤත්ර ඔදිස්ස අනුඤ්ඤාතා ආමකමංසමච්ඡානං පටිග්ගහණමෙව භික්ඛූනං න වට්ටති, නො ආමසනන්ති.

ඉත්ථිකුමාරිකපටිග්ගහණාති එත්ථ ඉත්ථීති පුරිසන්තරගතා, ඉතරා කුමාරිකා නාම, තාසං පටිග්ගහණම්පි ආමසනම්පි අකප්පියමෙව. දාසිදාසපටිග්ගහණාති එත්ථ දාසිදාසවසෙනෙව තෙසං පටිග්ගහණං න වට්ටති, ‘‘කප්පියකාරකං දම්මි, ආරාමිකං දම්මී’’ති එවං වුත්තෙ පන වට්ටති. අජෙළකාදීසුපි ඛෙත්තවත්ථුපරියොසානෙසු කප්පියාකප්පියනයො විනයවසෙන උපපරික්ඛිතබ්බො. තත්ථ ඛෙත්තං නාම යස්මිං පුබ්බණ්ණං රුහති. වත්ථු නාම යස්මිං අපරණ්ණං රුහති. යත්ථ වා උභයම්පි රුහති, තං ඛෙත්තං. තදත්ථාය අකතභූමිභාගො වත්ථු. ඛෙත්තවත්ථුසීසෙන චෙත්ථ වාපි-තළාකාදීනිපි සඞ්ගහිතානෙව.

දූතෙය්යං වුච්චති දූතකම්මං ගිහීනං පණ්ණං වා සාසනං වා ගහෙත්වා තත්ථ තත්ථ ගමනං. පහිණගමනං වුච්චති ඝරා ඝරං පෙසිතස්ස ඛුද්දකගමනං. අනුයොගො නාම තදුභයකරණං. තස්මා දුතෙය්යපහිණගමනානං අනුයොගොති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. කයවික්කයාති කයා ච වික්කයා ච. තුලාකූටාදීසු කූටන්ති වඤ්චනං. තත්ථ තුලාකූටං තාව රූපකූටං, අඞ්ගකූටං, ගහණකූටං, පටිච්ඡන්නකූටන්ති චතුබ්බිධං හොති. තත්ථ රූපකූටං නාම ද්වෙ තුලා සමරූපා කත්වා ගණ්හන්තො මහතියා ගණ්හාති, දදන්තො ඛුද්දිකාය දෙති. අඞ්ගකූටං නාම ගණ්හන්තො පච්ඡාභාගෙ හත්ථෙන තුලං අක්කමති, දදන්තො පුබ්බභාගෙ. ගහණකූටං නාම ගණ්හන්තො මූලෙ රජ්ජුං ගණ්හාති , දදන්තො අග්ගෙ. පටිච්ඡන්නකූටං නාම තුලං සුසිරං කත්වා අන්තො අයචුණ්ණං පක්ඛිපිත්වා ගණ්හන්තො තං පච්ඡාභාගෙ කරොති, දදන්තො අග්ගභාගෙ.

කංසො වුච්චති සුවණ්ණපාති, තාය වඤ්චනං කංසකූටං. කථං? එකං සුවණ්ණපාතිං කත්වා අඤ්ඤා ද්වෙ තිස්සො ලොහපාතියො සුවණ්ණවණ්ණා කරොති. තතො ජනපදං ගන්ත්වා කිඤ්චිදෙව අඩ්ඪකුලං පවිසිත්වා ‘‘සුවණ්ණභාජනානි කිණථා’’ති වත්වා අග්ඝෙ පුච්ඡිතෙ සමග්ඝතරං දාතුකාමා හොන්ති. තතො තෙහි ‘‘කථං ඉමෙසං සුවණ්ණභාවො ජානිතබ්බො’’ති වුත්තෙ ‘‘වීමංසිත්වා ගණ්හථා’’ති සුවණ්ණපාතිං පාසාණෙ ඝංසිත්වා සබ්බපාතියො දත්වා ගච්ඡති.

මානකූටං නාම හදයභෙද-සිඛාභෙද-රජ්ජුභෙදවසෙන තිවිධං හොති. තත්ථ හදයභෙදො සප්පිතෙලාදිමිනනකාලෙ ලබ්භති. තානි හි ගණ්හන්තො හෙට්ඨාඡිද්දෙන මානෙන ‘‘සණිකං ආසිඤ්චා’’ති වත්වා අත්තනො භාජනෙ බහුං පග්ඝරාපෙත්වා ගණ්හාති, දදන්තො ඡිද්දං පිධාය සීඝං පූරෙත්වා දෙති. සිඛාභෙදො තිලතණ්ඩුලාදිමිනනකාලෙ ලබ්භති. තානි හි ගණ්හන්තො සණිකං සිඛං උස්සාපෙත්වා ගණ්හාති, දදන්තො වෙගෙන පූරෙත්වා සිඛං ඡින්දන්තො දෙති. රජ්ජුභෙදො ඛෙත්තවත්ථුමිනනකාලෙ ලබ්භති. ලඤ්ජං අලභන්තා හි ඛෙත්තං අමහන්තම්පි මහන්තං කත්වා මිනන්ති.

උක්කොටනාදීසු උක්කොටනන්ති සාමිකෙ අස්සාමිකෙ කාතුං ලඤ්ජග්ගහණං. වඤ්චනන්ති තෙහි තෙහි උපායෙහි පරෙසං වඤ්චනං. තත්රිදමෙකං වත්ථු – එකො කිර ලුද්දකො මිගඤ්ච මිගපොතකඤ්ච ගහෙත්වා ආගච්ඡති. තමෙකො ධුත්තො ‘‘කිං භො මිගො අග්ඝති, කිං මිගපොතකො’’ති ආහ. ‘‘මිගො ද්වෙ කහාපණෙ, මිගපොතකො එක’’න්ති ච වුත්තෙ එකං කහාපණං දත්වා මිගපොතකං ගහෙත්වා ථොකං ගන්ත්වා නිවත්තො ‘‘න මෙ භො මිගපොතකෙනත්ථො, මිගං මෙ දෙහී’’ති ආහ. තෙන හි ද්වෙ කහාපණෙ දෙහීති. සො ආහ – ‘‘නනු තෙ භො මයා පඨමං එකො කහාපණො දින්නො’’ති? ආම දින්නොති. ඉමම්පි මිගපොතකං ගණ්හ, එවං සො ච කහාපණො අයඤ්ච කහාපණග්ඝනකො මිගපොතකො’’ති ද්වෙ කහාපණා භවිස්සන්තීති. සො ‘‘කාරණං වදතී’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා මිගපොතකං ගහෙත්වා මිගං අදාසීති. නිකතීති යොගවසෙන වා මායාවසෙන වා අපාමඞ්ගං පාමඞ්ගන්ති, අමණිං මණින්ති, අසුවණ්ණං සුවණ්ණන්ති කත්වා පතිරූපකෙන වඤ්චනං. සාචියොගොති කුටිලයොගො. එතෙසංයෙව උක්කොටනාදීනමෙතං නාමං. තස්මා උක්කොටනසාචියොගො වඤ්චනසාචියොගො නිකතිසාචියොගොති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. කෙචි අඤ්ඤං දස්සෙත්වා අඤ්ඤස්ස පරිවත්තනං සාචියොගොති වදන්ති, තං පන වඤ්චනෙනෙව සඞ්ගහිතං.

ඡෙදනාදීසු ඡෙදනන්ති හත්ථච්ඡෙදනාදි. වධොති මාරණං. බන්ධොති රජ්ජුබන්ධනාදීහි බන්ධනං. විපරාමොසොති හිමවිපරාමොසො, ගුම්බවිපරාමොසොති දුවිධො. යං හිමපාතසමයෙ හිමෙන පටිච්ඡන්නා හුත්වා මග්ගප්පටිපන්නං ජනං මුසන්ති, අයං හිමවිපරාමොසො. යං ගුම්බාදීහි පටිච්ඡන්නා මුසන්ති, අයං ගුම්බවිපරාමොසො. ආලොපො වුච්චති ගාමනිගමාදීනං විලොපකරණං. සහසාකාරොති සාහසිකකිරියා, ගෙහං පවිසිත්වා මනුස්සානං උරෙ සත්ථං ඨපෙත්වා ඉච්ඡිතභණ්ඩග්ගහණං. එවමෙතස්මා ඡෙදන…පෙ… සහසාකාරා පටිවිරතො හොති.

සො සන්තුට්ඨො හොතීති ස්වායං භික්ඛු හෙට්ඨා වුත්තෙන චතූසු පච්චයෙසු ද්වාදසවිධෙන ඉතරීතරපච්චයසන්තොසෙන සමන්නාගතො හොති. ඉමිනා පන ද්වාදසවිධෙන ඉතරීතරපච්චයසන්තොසෙන සමන්නාගතස්ස භික්ඛුනො අට්ඨ පරික්ඛාරා වට්ටන්ති – තීණි චීවරානි, පත්තො, දන්තකට්ඨච්ඡෙදනවාසි, එකා සූචි, කායබන්ධනං පරිස්සාවනන්ති. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘තිචීවරඤ්ච පත්තො ච, වාසි සූචි ච බන්ධනං;

පරිස්සාවනෙන අට්ඨෙතෙ, යුත්තයොගස්ස භික්ඛුනො’’ති.

තෙ සබ්බෙ කායපරිහාරිකාපි හොන්ති, කුච්ඡිපරිහාරිකාපි. කථං? තිචීවරං තාව නිවාසෙත්වා පාරුපිත්වා ච විචරණකාලෙ කායං පරිහරති පොසෙතීති කායපරිහාරිකං හොති. චීවරකණ්ණෙන උදකං පරිස්සාවෙත්වා පිවනකාලෙ, ඛාදිතබ්බඵලාඵලං ගහණකාලෙ ච කුච්ඡිං පරිහරති පොසෙතීති කුච්ඡිපරිහාරිකං හොති. පත්තොපි තෙන උදකං උද්ධරිත්වා න්හානකාලෙ කුටිපරිභණ්ඩකරණකාලෙ ච කායපරිහාරිකො හොති, ආහාරං ගහෙත්වා භුඤ්ජනකාලෙ කුච්ඡිපරිහාරිකො. වාසිපි තාය දන්තකට්ඨච්ඡෙදනකාලෙ මඤ්චපීඨානං අඞ්ගපාදචීවරකුටිදණ්ඩකසජ්ජනකාලෙ ච කායපරිහාරිකා හොති, උච්ඡුච්ඡෙදනනාළිකෙරාදිතච්ඡනකාලෙ කුච්ඡිපරිහාරිකා. සූචිපි චීවරසිබ්බනකාලෙ කායපරිහාරිකා හොති, පූවං වා ඵලං වා විජ්ඣිත්වා ඛාදනකාලෙ කුච්ඡිපරිහාරිකා. කායබන්ධනං බන්ධිත්වා විචරණකාලෙ කායපරිහාරිකං, උච්ඡුආදීනි බන්ධිත්වා ගහණකාලෙ කුච්ඡිපරිහාරිකං. පරිස්සාවනං තෙන උදකං පරිස්සාවෙත්වා න්හානකාලෙ සෙනාසනපරිභණ්ඩකරණකාලෙ ච කායපරිහාරිකං, පානීයපානකපරිස්සාවනකාලෙ තෙනෙව තිලතණ්ඩුලපුථුකාදීනි ගහෙත්වා ඛාදනකාලෙ ච කුච්ඡිපරිහාරිකං. අයං තාව අට්ඨපරික්ඛාරිකස්ස පරික්ඛාරමත්තා.

නවපරික්ඛාරිකස්ස පන සෙය්යං පවිසන්තස්ස තත්රට්ඨකපච්චත්ථරණං වා කුඤ්චිකා වා වට්ටති. දසපරික්ඛාරිකස්ස නිසීදනං වා චම්මඛණ්ඩං වා වට්ටති. එකාදසපරික්ඛාරිකස්ස කත්තරයට්ඨි වා තෙලනාළිකා වා වට්ටති. ද්වාදසපරික්ඛාරිකස්ස ඡත්තං වා උපාහනං වා වට්ටති. එතෙසු ච අට්ඨපරික්ඛාරිකොව සන්තුට්ඨො, ඉතරෙ අසන්තුට්ඨා මහිච්ඡා මහාභාරාති න වත්තබ්බා. එතෙපි අප්පිච්ඡාව සන්තුට්ඨාව සුභරාව සල්ලහුකවුත්තිනොව. භගවා පන න ඉමං සුත්තං තෙසං වසෙන කථෙසි, අට්ඨපරික්ඛාරිකස්ස වසෙන කථෙසි. සො හි ඛුද්දකවාසිඤ්ච සූචිඤ්ච පරිස්සාවනෙ පක්ඛිපිත්වා පත්තස්ස අන්තො ඨපෙත්වා පත්තං අංසකූටෙ ලග්ගෙත්වා තිචීවරං කායප්පටිබද්ධං කත්වා යෙනිච්ඡකං සුඛං පක්කමති, පටිනිවත්තිත්වා ගහෙතබ්බං නාමස්ස න හොති. ඉති ඉමස්ස භික්ඛුනො සල්ලහුකවුත්තිතං දස්සෙන්තො භගවා සන්තුට්ඨො හොති කායපරිහාරිකෙන චීවරෙනාතිආදිමාහ.

තත්ථ කායපරිහාරිකෙනාති කායපරිහරණමත්තකෙන. කුච්ඡිපරිහාරිකෙනාති කුච්ඡිපරිහරණමත්තකෙන. සමාදායෙව පක්කමතීති තං අට්ඨපරික්ඛාරමත්තකං සබ්බං ගහෙත්වාව කායප්පටිබද්ධං කත්වාව ගච්ඡති, ‘‘මම විහාරො පරිවෙණං උපට්ඨාකො’’තිස්ස සඞ්ගො වා බන්ධො වා න හොති. සො ජියා මුත්තො සරො විය, යූථා අපක්කන්තො මත්තහත්ථී විය ඉච්ඡිතිච්ඡිතං සෙනාසනං, වනසණ්ඩං, රුක්ඛමූලං, නවං පබ්භාරං පරිභුඤ්ජන්තො එකො තිට්ඨති, එකො නිසීදති, සබ්බිරියාපථෙසු එකො අදුතියො.

‘‘චාතුද්දිසො අප්පටිඝො ච හොති,

සන්තුස්සමානො ඉතරීතරෙන;

පරිස්සයානං සහිතා අඡම්භී,

එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති. (සු. නි. 42; චූළනි. ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙසො 128) –

එවං වණ්ණිතං ඛග්ගවිසාණකප්පතං ආපජ්ජති.

ඉදානි තමත්ථං උපමාය සාධෙන්තො සෙය්යථාපීතිආදිමාහ. තත්ථ පක්ඛී සකුණොති පක්ඛයුත්තො සකුණො. ඩෙතීති උප්පතති. අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – සකුණා නාම ‘‘අසුකස්මිං පදෙසෙ රුක්ඛො පරිපක්කඵලො’’ති ඤත්වා නානාදිසාහි ආගන්ත්වා නඛපක්ඛතුණ්ඩාදීහි තස්ස ඵලානි විජ්ඣන්තා විධුනන්තා ඛාදන්ති, ‘‘ඉදං අජ්ජතනාය, ඉදං ස්වාතනාය භවිස්සතී’’ති නෙසං න හොති. ඵලෙ පන ඛීණෙ නෙව රුක්ඛස්ස ආරක්ඛං ඨපෙන්ති, න තත්ථ පක්ඛං වා පත්තං වා නඛං වා තුණ්ඩං වා ඨපෙන්ති, අථ ඛො තස්මිං රුක්ඛෙ අනපෙක්ඛා හුත්වා යො යං දිසාභාගං ඉච්ඡති, සො තෙන සපත්තභාරොව උප්පතිත්වා ගච්ඡති. එවමෙව අයං භික්ඛු නිස්සඞ්ගො නිරපෙක්ඛොයෙව පක්කමති, සමාදායෙව පක්කමති. අරියෙනාති නිද්දොසෙන. අජ්ඣත්තන්ති සකෙ අත්තභාවෙ. අනවජ්ජසුඛන්ති නිද්දොසසුඛං.

සො චක්ඛුනා රූපං දිස්වාති සො ඉමිනා අරියෙන සීලක්ඛන්ධෙන සමන්නාගතො භික්ඛු චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන රූපං පස්සිත්වාති අත්ථො. සෙසපදෙසුපි යං වත්තබ්බං සියා, තං සබ්බං විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.15) වුත්තං. අබ්යාසෙකසුඛන්ති කිලෙසෙහි අනාසිත්තසුඛං, අවිකිණ්ණසුඛන්තිපි වුත්තං. ඉන්ද්රියසංවරසුඛං හි දිට්ඨාදීසු දිට්ඨමත්තාදිවසෙන පවත්තතාය අවිකිණ්ණං හොති.

සො අභික්කන්තෙ පටික්කන්තෙති සො මනච්ඡට්ඨානං ඉන්ද්රියානං සංවරෙන සමන්නාගතො භික්ඛු ඉමෙසු අභික්කන්තපටික්කන්තාදීසු සත්තසු ඨානෙසු සතිසම්පජඤ්ඤවසෙන සම්පජානකාරී හොති. තත්ථ අභික්කන්තන්ති පුරතො ගමනං. පටික්කන්තන්ති පච්ඡාගමනං.

සම්පජානකාරීහොතීති සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං, සප්පායසම්පජඤ්ඤං, ගොචරසම්පජඤ්ඤං, අසම්මොහසම්පජඤ්ඤන්ති ඉමෙසං චතුන්නං සතිසම්පයුත්තානං සම්පජඤ්ඤානං වසෙන සතිං උපට්ඨපෙත්වා ඤාණෙන පරිච්ඡින්දිත්වායෙව තානි අභික්කන්තපටික්කන්තානි කරොති. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන ඉච්ඡන්තෙන දීඝනිකායෙ සාමඤ්ඤඵලවණ්ණනාතො වා මජ්ඣිමනිකායෙ සතිපට්ඨානවණ්ණනාතො වා ගහෙතබ්බො.

සො ඉමිනා චාතිආදිනා කිං දස්සෙති? අරඤ්ඤවාසස්ස පච්චයසම්පත්තිං දස්සෙති. යස්ස හි ඉමෙ චත්තාරො පච්චයා නත්ථි, තස්ස අරඤ්ඤවාසො න ඉජ්ඣති, තිරච්ඡානගතෙහි වා වනචරකෙහි වා සද්ධිං වත්ථබ්බතං ආපජ්ජති. අරඤ්ඤෙ අධිවත්ථා දෙවතා ‘‘කිං එවරූපස්ස පාපභික්ඛුනො අරඤ්ඤවාසෙනා’’ති භෙරවසද්දං සාවෙන්ති, හත්ථෙහි සීසං පහරිත්වා පලායනාකාරං කරොන්ති. ‘‘අසුකො භික්ඛු අරඤ්ඤං පවිසිත්වා ඉදඤ්චිදඤ්ච පාපකම්මමකාසී’’ති අයසො පත්ථරති. යස්ස පනෙතෙ චත්තාරො පච්චයා අත්ථි, තස්ස අරඤ්ඤවාසො ඉජ්ඣති. සො හි අත්තනො සීලං පච්චවෙක්ඛන්තො කිඤ්චි කාළකං වා තිලකං වා අපස්සන්තො පීතිං උප්පාදෙත්වා තං ඛයතො වයතො සම්මසන්තො අරියභූමිං ඔක්කමති. අරඤ්ඤෙ අධිවත්ථා දෙවතා අත්තමනා වණ්ණං භාසන්ති. ඉතිස්ස උදකෙ පක්ඛිත්තතෙලබින්දු විය යසො විත්ථාරිකො හොති.

තත්ථ විවිත්තන්ති සුඤ්ඤං, අප්පසද්දං, අප්පනිග්ඝොසන්ති අත්ථො. එතදෙව හි සන්ධාය විභඞ්ගෙ ‘‘විවිත්තන්ති සන්තිකෙ චෙපි සෙනාසනං හොති, තඤ්ච අනාකිණ්ණං ගහට්ඨෙහි පබ්බජිතෙහි, තෙන තං විවිත්ත’’න්ති (විභ. 526) වුත්තං. සෙති චෙව ආසති ච එත්ථාති සෙනාසනං. මඤ්චපීඨානමෙතං අධිවචනං. තෙනාහ – ‘‘සෙනාසනන්ති මඤ්චොපි සෙනාසනං, පීඨම්පි, භිසිපි, බිම්බොහනම්පි, විහාරොපි, අඩ්ඪයොගොපි, පාසාදොපි, හම්මියම්පි, ගුහාපි, අට්ටොපි, මාළොපි, ලෙණම්පි, වෙළුගුම්බොපි, රුක්ඛමූලම්පි, මණ්ඩපොපි සෙනාසනං, යත්ථ වා පන භික්ඛූ පටික්කමන්ති, සබ්බමෙතං සෙනාසන’’න්ති (විභ. 527). අපිච විහාරො, අඩ්ඪයොගො, පාසාදො, හම්මියං, ගුහාති ඉදං විහාරසෙනාසනං නාම. මඤ්චො, පීඨං, භිසි, බිම්බොහනන්ති ඉදං මඤ්චපීඨසෙනාසනං නාම. චිමිලිකා, චම්මඛණ්ඩො, තිණසන්ථාරො, පණ්ණසන්ථාරොති ඉදං සන්ථතසෙනාසනං නාම. යත්ථ වා පන භික්ඛූ පටික්කමන්තීති එතං ඔකාසසෙනාසනං නාමාති එවං චතුබ්බිධං සෙනාසනං හොති. තං සබ්බම්පි සෙනාසනග්ගහණෙන ගහිතමෙව.

ඉමස්ස පන සකුණසදිසස්ස චාතුද්දිසස්ස භික්ඛුනො අනුච්ඡවිකං දස්සෙන්තො අරඤ්ඤං රුක්ඛමූලන්තිආදිමාහ. තත්ථ අරඤ්ඤන්ති ‘‘නික්ඛමිත්වා බහි ඉන්දඛීලා සබ්බමෙතං අරඤ්ඤ’’න්ති (විභ. 529) ‘‘ඉදං භික්ඛුනීනං වසෙන ආගතං අරඤ්ඤං. ‘‘ආරඤ්ඤකං නාම සෙනාසනං පඤ්චධනුසතිකං පච්ඡිම’’න්ති (පාරා. 654) ඉදං පන ඉමස්ස භික්ඛුනො අනුරූපං. තස්ස ලක්ඛණං විසුද්ධිමග්ගෙ ධුතඞ්ගනිද්දෙසෙ වුත්තං. රුක්ඛමූලන්ති යංකිඤ්චි සීතච්ඡායං විවිත්තං රුක්ඛමූලං. පබ්බතන්ති සෙලං. තත්ථ හි උදකසොණ්ඩීසු උදකකිච්චං කත්වා සීතාය රුක්ඛච්ඡායාය නිසින්නස්ස නානාදිසාසු ඛායමානාසු සීතෙන වාතෙන බීජියමානස්ස චිත්තං එකග්ගං හොති. කන්දරන්ති කං වුච්චති උදකං, තෙන දාරිතං උදකභින්නං පබ්බතපදෙසං, යං නිතම්බන්තිපි නදීනිකුඤ්ජන්තිපි වදන්ති. තත්ථ හි රජතපට්ටසදිසා වාලිකා හොති, මත්ථකෙ මණිවිතානං විය වනගහනං, මණික්ඛන්ධසදිසං උදකං සන්දති. එවරූපං කන්දරං ඔරුය්හ පානීයං පිවිත්වා ගත්තානි සීතානි කත්වා වාලිකං උස්සාපෙත්වා පංසුකූලචීවරං පඤ්ඤාපෙත්වා නිසින්නස්ස සමණධම්මං කරොතො චිත්තං එකග්ගං හොති. ගිරිගුහන්ති ද්වින්නං පබ්බතානං අන්තරං, එකස්මිංයෙව වා උමඞ්ගසදිසං මහාවිවරං. සුසානලක්ඛණං විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.34) වුත්තං. වනපත්ථන්ති ගාමන්තං අතික්කමිත්වා මනුස්සානං අනුපචාරට්ඨානං, යත්ථ න කසන්ති න වපන්ති. තෙනෙවාහ – ‘‘වනපත්ථන්ති දූරානමෙතං සෙනාසනානං අධිවචන’’න්තිආදි. අබ්භොකාසන්ති අච්ඡන්නං. ආකඞ්ඛමානො පනෙත්ථ චීවරකුටිං කත්වා වසති. පලාලපුඤ්ජන්ති පලාලරාසිං . මහාපලාලපුඤ්ජතො හි පලාලං නික්කඩ්ඪිත්වා පබ්භාරලෙණසදිසෙ ආලයෙ කරොන්ති, ගච්ඡගුම්බාදීනම්පි උපරි පලාලං පක්ඛිපිත්වා හෙට්ඨා නිසින්නා සමණධම්මං කරොන්ති. තං සන්ධායෙතං වුත්තං.

පච්ඡාභත්තන්ති භත්තස්ස පච්ඡතො. පිණ්ඩපාතපටික්කන්තොති පිණ්ඩපාතපරියෙසනතො පටික්කන්තො. පල්ලඞ්කන්ති සමන්තතො ඌරුබද්ධාසනං. ආභුජිත්වාති බන්ධිත්වා. උජුං කායං පණිධායාති උපරිමසරීරං උජුකං ඨපෙත්වා අට්ඨාරස පිට්ඨිකණ්ටකෙ කොටියා කොටිං පටිපාදෙත්වා. එවඤ්හි නිසින්නස්ස චම්මමංසන්හාරූනි න පණමන්ති. අථස්ස යා තෙසං පණමනපච්චයා ඛණෙ ඛණෙ වෙදනා උප්පජ්ජෙය්යුං, තා න උප්පජ්ජන්ති. තාසු න උප්පජ්ජමානාසු චිත්තං එකග්ගං හොති, කම්මට්ඨානං න පරිපතති, වුද්ධිං ඵාතිං උපගච්ඡති. පරිමුඛං සතිං උපට්ඨපෙත්වාති කම්මට්ඨානාභිමුඛං සතිං ඨපයිත්වා, මුඛසමීපෙ වා කත්වාති අත්ථො. තෙනෙව විභඞ්ගෙ වුත්තං – ‘‘අයං සති උපට්ඨිතා හොති සූපට්ඨිතා නාසිකග්ගෙ වා මුඛනිමිත්තෙ වා. තෙන වුච්චති පරිමුඛං සතිං උපට්ඨපෙත්වා’’ති (විභ. 537). අථ වා ‘‘පරීති පරිග්ගහට්ඨො. මුඛන්ති නිය්යානට්ඨො. සතීති උපට්ඨානට්ඨො. තෙන වුච්චති – ‘පරිමුඛං සති’’’න්ති එවං පටිසම්භිදායං (පටි. ම. 1.164) වුත්තනයෙන පනෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. තත්රායං සඞ්ඛෙපො ‘‘පරිග්ගහිතනිය්යානං සතිං කත්වා’’ති.

අභිජ්ඣං ලොකෙති එත්ථ ලුජ්ජන-පලුජ්ජනට්ඨෙන පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා ලොකො. තස්මා පඤ්චසු උපාදානක්ඛන්ධෙසු රාගං පහාය කාමච්ඡන්දං වික්ඛම්භෙත්වාති අයමෙත්ථ අත්ථො. විගතාභිජ්ඣෙනාති වික්ඛම්භනවසෙන පහීනත්තා විගතාභිජ්ඣෙන, න චක්ඛුවිඤ්ඤාණසදිසෙනාති අත්ථො. අභිජ්ඣාය චිත්තං පරිසොධෙතීති අභිජ්ඣාතො චිත්තං පරිමොචෙති, යථා නං සා මුඤ්චති චෙව මුඤ්චිත්වා ච න පුන ගණ්හාති, එවං කරොතීති අත්ථො. බ්යාපාදපදොසං පහායාතිආදීසුපි එසෙව නයො. බ්යාපජ්ජති ඉමිනා චිත්තං පූතිකුම්මාසාදයො විය පුරිමපකතිං පජහතීති බ්යාපාදො. විකාරප්පත්තියා පදුස්සති, පරං වා පදූසෙති විනාසෙතීති පදොසො. උභයම්පෙතං කොධස්සෙව අධිවචනං . ථිනං චිත්තගෙලඤ්ඤං, මිද්ධං චෙතසිකගෙලඤ්ඤං. ථිනඤ්ච මිද්ධඤ්ච ථිනමිද්ධං. ආලොකසඤ්ඤීති රත්තිම්පි දිවාපි දිට්ඨආලොකසඤ්ජානනසමත්ථාය විගතනීවරණාය පරිසුද්ධාය සඤ්ඤාය සමන්නාගතො . සතො සම්පජානොති සතියා ච ඤාණෙන ච සමන්නාගතො. ඉදං උභයං ආලොකසඤ්ඤාය උපකාරකත්තා වුත්තං. උද්ධච්චඤ්ච කුක්කුච්චඤ්ච උද්ධච්චකුක්කුච්චං. තිණ්ණවිචිකිච්ඡොති විචිකිච්ඡං තරිත්වා අතික්කමිත්වා ඨිතො. ‘‘කථමිදං කථමිද’’න්ති එවං නප්පවත්තතීති අකථංකථී. කුසලෙසු ධම්මෙසූති අනවජ්ජෙසු ධම්මෙසු. ‘‘ඉමෙ නු ඛො කුසලා, කථමිමෙ කුසලා’’ති එවං න විචිකිච්ඡති න කඞ්ඛතීති අත්ථො. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. ඉමෙසු පන නීවරණෙසු වචනත්ථලක්ඛණාදිභෙදතො යං වත්තබ්බං සියා, තං විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.71-72) වුත්තං. පඤ්ඤාය දුබ්බලීකරණෙති යස්මා ඉමෙ පඤ්ච නීවරණා උප්පජ්ජමානා අනුප්පන්නාය ලොකියලොකුත්තරාය පඤ්ඤාය උප්පජ්ජිතුං න දෙන්ති, උප්පන්නාපි අට්ඨ සමාපත්තියො පඤ්ච වා අභිඤ්ඤා උච්ඡින්දිත්වා පාතෙන්ති. තස්මා පඤ්ඤාය දුබ්බලීකරණාති වුච්චන්ති. විවිච්චෙව කාමෙහීතිආදීනි විසුද්ධිමග්ගෙ විත්ථාරිතානි.

ඉමෙ ආසවාතිආදි අපරෙනාපි පරියායෙන චතුසච්චප්පකාසනත්ථං වුත්තං. නාපරං ඉත්ථත්තායාති පජානාතීති එත්තාවතා හෙට්ඨා තීහි අඞ්ගෙහි බාහිරසමයස්ස නිප්ඵලභාවං දස්සෙත්වා චතුත්ථෙන අඞ්ගෙන අත්තනො සාසනස්ස ගම්භීරභාවං පකාසෙත්වා දෙසනාය අරහත්තෙන කූටං ගණ්හි. ඉදානි දෙසනං අප්පෙන්තො එවං ඛො, භික්ඛවෙතිආදිමාහ.

9. තණ්හාසුත්තවණ්ණනා

199. නවමෙ ජාලිනින්ති ජාලසදිසං. යථා හි ජාලං සමන්තතො සංසිබ්බිතං ආකුලබ්යාකුලං, එවං තණ්හාපීති ජාලසදිසත්තා ජාලිනීති වුත්තා. තයො වා භවෙ අජ්ඣොත්ථරිත්වා ඨිතාය එතිස්සා තත්ථ තත්ථ අත්තනො කොට්ඨාසභූතං ජාලං අත්ථීතිපි ජාලිනී. සරිතන්ති තත්ථ තත්ථ සරිත්වා සංසරිත්වා ඨිතං. විසටන්ති පත්ථටං වික්ඛිත්තං. විසත්තිකන්ති තත්ථ තත්ථ විසත්තං ලග්ගං ලගිතං. අපිච ‘‘විසමූලාති විසත්තිකා. විසඵලාති විසත්තිකා’’තිආදිනාපි (මහානි. 3; චූළනි. මෙත්තගූමාණවපුච්ඡානිද්දෙසො 22) නයෙනෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. උද්ධස්තොති උපරි ධංසිතො. පරියොනද්ධොති සමන්තා වෙඨිතො. තන්තාකුලකජාතොති තන්තං විය ආකුලජාතො. යථා නාම දුන්නික්ඛිත්තං මූසිකච්ඡින්නං පෙසකාරානං තන්තං තහිං තහිං ආකුලං හොති, ‘‘ඉදං අග්ගං ඉදං මූල’’න්ති අග්ගෙන වා අග්ගං, මූලෙන වා මූලං සමානෙතුං දුක්කරං හොති, එවං සත්තා ඉමාය තණ්හාය පරියොනද්ධා ආකුලබ්යාකුලා න සක්කොන්ති අත්තනො නිස්සරණමග්ගං උජුං කාතුං. ගුලාගුණ්ඨිකජාතොති ගුලාගුණ්ඨිකං වුච්චති පෙසකාරකඤ්ජියසුත්තං. ගුලා නාම සකුණිකා, තස්සා කුලාවකොතිපි එකෙ. යථා තදුභයම්පි ආකුලං අග්ගෙන වා අග්ගං, මූලෙන වා මූලං සමානෙතුං දුක්කරන්ති පුරිමනයෙනෙව යොජෙතබ්බං. මුඤ්ජපබ්බජභූතොති මුඤ්ජතිණං විය පබ්බජතිණං විය ච භූතො, තාදිසො ජාතො. යථා තානි තිණානි කොට්ටෙත්වා කතරජ්ජුං ජිණ්ණකාලෙ කත්ථචි පතිතං ගහෙත්වා තෙසං තිණානං ‘‘ඉදං අග්ගං ඉදං මූල’’න්ති අග්ගෙන වා අග්ගං, මූලෙන වා මූලං සමානෙතුං දුක්කරං. තම්පි ච පච්චත්තපුරිසකාරෙ ඨත්වා සක්කා භවෙය්ය උජුං කාතුං, ඨපෙත්වා පන බොධිසත්තෙ අඤ්ඤො සත්තො අත්තනො ධම්මතාය තණ්හාජාලං පදාලෙත්වා අත්තනො නිස්සරණමග්ගං උජුං කාතුං සමත්ථො නාම නත්ථි. එවමයං ලොකො තණ්හාජාලෙන පරියොනද්ධො අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං සංසාරං නාතිවත්තති. තත්ථ අපායොති නිරය-තිරච්ඡානයොනි-පෙත්තිවිසය-අසුරකායා. සබ්බෙපි හි තෙ වඩ්ඪිසඞ්ඛාතස්ස ආයස්ස අභාවතො අපායාති වුච්චන්ති. තථා දුක්ඛස්ස ගතිභාවතො දුග්ගති. සුඛසමුස්සයතො විනිපතිතත්තා විනිපාතො. ඉතරො පන –

‘‘ඛන්ධානඤ්ච පටිපාටි, ධාතුආයතනාන ච;

අබ්බොච්ඡින්නං වත්තමානා, සංසාරොති පවුච්චති.

තං සබ්බං නාතිවත්තති නාතික්කමති, අථ ඛො චුතිතො පටිසන්ධිං පටිසන්ධිතො චුතින්ති එවං පුනප්පුනං චුතිපටිසන්ධියො ගණ්හමානො තීසු භවෙසු චතූසු යොනීසු පඤ්චසු ගතීසු සත්තසු විඤ්ඤාණට්ඨිතීසු නවසු සත්තාවාසෙසු මහාසමුද්දෙ වාතක්ඛිත්තනාවා විය යන්තෙ යුත්තගොණො විය ච පරිබ්භමතියෙව.

අජ්ඣත්තිකස්ස උපාදායාති අජ්ඣත්තිකං ඛන්ධපඤ්චකං උපාදාය. ඉදඤ්හි උපයොගත්ථෙ සාමිවචනං. බාහිරස්ස උපාදායාති බාහිරං ඛන්ධපඤ්චකං උපාදාය, ඉදම්පි උපයොගත්ථෙ සාමිවචනං. අස්මීති, භික්ඛවෙ, සතීති, භික්ඛවෙ, යදෙතං අජ්ඣත්තං ඛන්ධපඤ්චකං උපාදාය තණ්හාමානදිට්ඨිවසෙන සමූහග්ගාහතො අස්මීති හොති, තස්මිං සතීති අත්ථො. ඉත්ථස්මීති හොතීතිආදීසු පන එවං සමූහතො අහන්ති ගහණෙ සති තතො අනුපනිධාය ච උපනිධාය චාති ද්විධා ගහණං හොති. තත්ථ අනුපනිධායාති අඤ්ඤං ආකාරං අනුපගම්ම සකභාවමෙව ආරම්මණං කත්වා ඉත්ථස්මීති හොති, ඛත්තියාදීසු ඉදංපකාරො අහන්ති එවං තණ්හාමානදිට්ඨිවසෙන හොතීති අත්ථො. ඉදං තාව අනුපනිධාය ගහණං. උපනිධාය ගහණං පන දුවිධං හොති සමතො ච අසමතො ච. තං දස්සෙතුං එවංස්මීති අඤ්ඤථාස්මීති ච වුත්තං. තත්ථ එවංස්මීති ඉදං සමතො උපනිධාය ගහණං, යථායං ඛත්තියො යථායං බ්රාහ්මණො, එවමහම්පීති අත්ථො. අඤ්ඤථාස්මීති ඉදං පන අසමතො ගහණං, යථායං ඛත්තියො යථායං බ්රාහ්මණො, තතො අඤ්ඤථා අහං, හීනො වා අධිකො වාති අත්ථො. ඉමානි තාව පච්චුප්පන්නවසෙන චත්තාරි තණ්හාවිචරිතානි.

අසස්මීති සතස්මීති ඉමානි පන ද්වෙ යස්මා අත්ථීති අසං, නිච්චස්සෙතං අධිවචනං. සීදතීති සතං, අනිච්චස්සෙතං අධිවචනං. තස්මා සස්සතුච්ඡෙදවසෙන වුත්තානීති වෙදිතබ්බානි. ඉතො පරානි සන්ති එවමාදීනි චත්තාරි සංසයපරිවිතක්කවසෙන වුත්තානි. සන්ති හොතීති එවමාදීසු අහං සියන්ති හොතීති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො. අධිප්පායො පනෙත්ථ පුරිමචතුක්කෙ වුත්තනයෙනෙව ගහෙතබ්බො. අපිහං සන්තිආදීනි පන චත්තාරි අපි නාම අහං භවෙය්යන්ති එවං පත්ථනාකප්පනවසෙන වුත්තානි. තානිපි පුරිමචතුක්කෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි. භවිස්සන්තිආදීනි පන චත්තාරි අනාගතවසෙන වුත්තානි. තෙසම්පි පුරිමචතුක්කෙ වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. එවමෙතෙ –

‘‘ද්වෙ දිට්ඨිසීසා සීසඤ්ඤෙ, චත්තාරො සීසමූලකා;

තයො තයොති එතානි, අට්ඨාරස විභාවයෙ.

එතෙසු හි අසස්මි, සතස්මීති එතෙ ද්වෙ දිට්ඨිසීසා නාම. අස්මි, සන්ති, අපිහං සන්ති, භවිස්සන්ති එතෙ චත්තාරො සුද්ධසීසා එව. ඉත්ථස්මීතිආදයො තයො තයොති ද්වාදස සීසමූලකා නාමාති එවමෙතෙ ද්වෙ දිට්ඨිසීසා චත්තාරො සුද්ධසීසා ද්වාදස සීසමූලකාති අට්ඨාරස තණ්හාවිචරිතධම්මා වෙදිතබ්බා. ඉමානි තාව අජ්ඣත්තිකස්ස උපාදාය අට්ඨාරස තණ්හාවිචරිතානි. බාහිරස්ස උපාදාය තණ්හාවිචරිතෙසුපි එසෙව නයො. ඉමිනාති ඉමිනා රූපෙන වා…පෙ… විඤ්ඤාණෙන වාති එස විසෙසො වෙදිතබ්බො. සෙසං තාදිසමෙව.

ඉති එවරූපානි අතීතානි ඡත්තිංසාති එකමෙකස්ස පුග්ගලස්ස අතීතෙ අද්ධනි ඡත්තිංස. අනාගතානිඡත්තිංසාති එකමෙකස්සෙව පුග්ගලස්ස ච අනාගතෙ අද්ධනි ඡත්තිංස. පච්චුප්පන්නානි ඡත්තිංසාති එකස්ස වා පුග්ගලස්ස යථාසම්භවතො බහූනං වා පච්චුප්පන්නෙ අද්ධනි ඡත්තිංසාව. සබ්බසත්තානං පන නියමෙනෙව අතීතෙ අද්ධනි ඡත්තිංස, අනාගතෙ ඡත්තිංස, පච්චුප්පන්නෙ ඡත්තිංස. අනන්තා හි අසදිසතණ්හාමානදිට්ඨිභෙදා සත්තා. අට්ඨසතංතණ්හාවිචරිතං හොන්තීති එත්ථ පන අට්ඨසතසඞ්ඛාතං තණ්හාවිචරිතං හොතීති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො.

10. පෙමසුත්තවණ්ණනා

200. දසමෙ න උස්සෙනෙතීති දිට්ඨිවසෙන න උක්ඛිපති. න පටිසෙනෙතීති පටිවිරුද්ධො හුත්වා කලහභණ්ඩනවසෙන න උක්ඛිපති. න ධූපායතීති අජ්ඣත්තිකස්ස උපාදාය තණ්හාවිචරිතවසෙන න ධූපායති. න පජ්ජලතීති බාහිරස්ස උපාදාය තණ්හාවිචරිතවසෙන න පජ්ජලති. න සම්පජ්ඣායතීති අස්මිමානවසෙන න සම්පජ්ඣායති. සෙසං පාළිනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. ඉමස්මිං සුත්තෙ වට්ටවිවට්ටං කථිතන්ති.

මහාවග්ගො පඤ්චමො.

චතුත්ථපණ්ණාසකං නිට්ඨිතං.

5. පඤ්චමපණ්ණාසකං