📜
2. අධිකරණවග්ගවණ්ණනා
11. දුතියවග්ගස්ස ¶ පඨමෙ අප්පටිසඞ්ඛානෙ න කම්පතීති පටිසඞ්ඛානබලං, උපපරික්ඛනපඤ්ඤායෙතං නාමං. වීරියසීසෙන සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ භාවෙන්තස්ස උප්පන්නං බලං භාවනාබලං. වීරියුපත්ථම්භෙන හි කුසලභාවනා බලවතී ථිරා උප්පජ්ජති, තථා උප්පන්නා බලවතී කුසලභාවනා බලවන්තො සත්ත බොජ්ඣඞ්ගාතිපි වුච්චන්ති. අත්ථතො වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගසීසෙන සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා හොන්ති. වුත්තම්පි චෙතං – ‘‘තත්ථ කතමං භාවනාබලං? යා කුසලානං ධම්මානං ආසෙවනා භාවනා බහුලීකම්මං, ඉදං වුච්චති භාවනාබලං. සත්තපි බොජ්ඣඞ්ගා භාවනාබල’’න්ති (ධ. ස. 1361).
අකම්පියට්ඨෙනාති පටිපක්ඛෙහි අකම්පනීයට්ඨෙන. දුරභිභවනට්ඨෙනාති දුරභිභවනීයට්ඨෙන. අනජ්ඣොමද්දනට්ඨෙනාති අධිභවිත්වා අනවමද්දනට්ඨෙන. එතානීති ¶ එතානි යථාවුත්තානි ද්වෙපි බලානි. එතදග්ගං නාගතන්ති ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, ද්වින්නං බලානං යදිදං භාවනාබල’’න්ති එවමෙත්ථ එතදග්ගං නාගතන්ති අත්ථො.
12. දුතියෙ විවෙකං නිස්සිතන්ති විවෙකනිස්සිතං, යථා වා විවෙකවසෙන පවත්තං ඣානං ‘‘විවෙකජ’’න්ති වුත්තං, එවං විවෙකවසෙන පවත්තො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ‘‘විවෙකනිස්සිතො’’ති දට්ඨබ්බො. නිස්සයට්ඨො ච විපස්සනාමග්ගානං වසෙන මග්ගඵලානං වෙදිතබ්බො, අසතිපි වා පුබ්බාපරභාවෙ ‘‘පටිච්චසමුප්පාදො’’ති එත්ථ පච්චයෙන සමුප්පාදනං විය අවිනාභාවිධම්මබ්යාපාරා නිස්සයනභාවනා සම්භවන්තීති. ‘‘තදඞ්ගසමුච්ඡෙදනිස්සරණවිවෙකනිස්සිත’’න්ති වත්වා පටිප්පස්සද්ධිවිවෙකනිස්සිතස්ස අවචනං ‘‘සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවෙතී’’තිආදිනා ඉධ භාවෙතබ්බානං සම්බොජ්ඣඞ්ගානං වුත්තත්තා. භාවිතබොජ්ඣඞ්ගස්ස හි සච්ඡිකාතබ්බා බලබොජ්ඣඞ්ගා, තෙසං කිච්චං පටිප්පස්සද්ධිවිවෙකො. අජ්ඣාසයතොති ‘‘නිබ්බානං සච්ඡිකරිස්සාමී’’ති පවත්තඅජ්ඣාසයතො. යදිපි හි විපස්සනාක්ඛණෙ සඞ්ඛාරාරම්මණං චිත්තං, සඞ්ඛාරෙසු පන ආදීනවං දිස්වා තප්පටිපක්ඛෙ නිබ්බානෙ නින්නතාය අජ්ඣාසයතො නිස්සරණවිවෙකනිස්සිතො හොති උණ්හාභිභූතස්ස පුග්ගලස්ස සීතනින්නචිත්තතා විය.
‘‘පඤ්චවිධවිවෙකනිස්සිතම්පීති එකෙ’’ති වත්වා තත්ථ යථාවුත්තවිවෙකත්තයතො අඤ්ඤං විවෙකද්වයං ¶ උද්ධරිත්වා දස්සෙතුං ‘‘තෙ හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඣානක්ඛණෙ තාව කිච්චතො වික්ඛම්භනවිවෙකනිස්සිතං, විපස්සනාක්ඛණෙ අජ්ඣාසයතො පටිප්පස්සද්ධිවිවෙකනිස්සිතං භාවෙතීති වත්තබ්බං ‘‘එවාහං අනුත්තරං විමොක්ඛං උපසම්පජ්ජ විහරිස්සාමී’’ති තත්ථ නින්නජ්ඣාසයතාය. තෙනාහ ‘‘තස්මා තෙසං මතෙනා’’තිආදි. හෙට්ඨා කසිණජ්ඣානග්ගහණෙන ආරුප්පානම්පි ගහණං දට්ඨබ්බං, තස්මා ‘‘එතෙසං ඣානාන’’න්ති ඉමිනාපි තෙසං සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො. යස්මා පහානවිනයො විය විරාගනිරොධාපි ඉධාධිප්පෙතවිවෙකෙන අත්ථතො නිබ්බිසිට්ඨා, තස්මා වුත්තං ‘‘එස නයො විරාගනිස්සිතන්තිආදීසූ’’ති. තෙනාහ ‘‘විවෙකත්ථා එව හි විරාගාදයො’’ති.
වොස්සග්ග-සද්දො පරිච්චාගත්ථො පක්ඛන්දනත්ථො චාති වොස්සග්ගස්ස දුවිධතා වුත්තා. වොස්සජ්ජනඤ්හි පහානං විස්සට්ඨභාවෙන නිරොධනපක්ඛන්දනම්පි ච ¶ . තස්මා විපස්සනාක්ඛණෙ තදඞ්ගවසෙන මග්ගක්ඛණෙ සමුච්ඡෙදවසෙන පටිපක්ඛස්ස පහානං වොස්සග්ගො, තථා විපස්සනාක්ඛණෙ තන්නින්නභාවෙන, මග්ගක්ඛණෙ ආරම්මණකරණෙන විස්සට්ඨසභාවතා වොස්සග්ගොති වෙදිතබ්බං. තෙනෙවාහ ‘‘තත්ථ පරිච්චාගවොස්සග්ගො’’තිආදි. අයං සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගොති අයං මිස්සකවසෙන වුත්තො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො. යථාවුත්තෙන පකාරෙනාති තදඞ්ගප්පහානසමුච්ඡෙදප්පහානප්පකාරෙන තන්නින්නතදාරම්මණප්පකාරෙන ච. පුබ්බෙ වොස්සග්ගවචනස්සෙව අත්ථස්ස වුත්තත්තා ආහ ‘‘සකලෙන වචනෙනා’’ති. පරිණමන්තන්ති විපස්සනාක්ඛණෙ තදඞ්ගතන්නින්නප්පකාරෙන පරිණමන්තං. පරිණතන්ති මග්ගක්ඛණෙ සමුච්ඡෙදතදාරම්මණප්පකාරෙන පරිණතං. පරිණාමො නාම ඉධ පරිපාකොති ආහ ‘‘පරිපච්චන්තං පරිපක්කඤ්චා’’ති. පරිපාකො ච ආසෙවනලාභෙන ලද්ධසාමත්ථියස්ස කිලෙසෙ පරිච්චජිතුං නිබ්බානං පක්ඛන්දිතුං තික්ඛවිසදභාවො. තෙනාහ ‘‘අයඤ්හී’’තිආදි. එස නයොති ය්වායං නයො ‘‘විවෙකනිස්සිත’’න්තිආදිනා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගෙ වුත්තො, සෙසෙසු ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගාදීසුපි එසෙව නයො, එවං තත්ථ නෙතබ්බන්ති අත්ථො.
‘‘විවෙකනිස්සිත’’න්තිආදීසු ලබ්භමානමත්ථං සාමඤ්ඤතො දස්සෙත්වා ඉදානි ඉධාධිප්පෙතමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘ඉධ පනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සබ්බසඞ්ඛතෙහීති සබ්බෙහි පච්චයසමුප්පන්නධම්මෙහි. සබ්බෙසන්ති සඞ්ඛතධම්මානං. විවෙකං ආරම්මණං කත්වාති නිබ්බානසඞ්ඛාතං විවෙකං ආරම්මණං කත්වා. තඤ්ච ඛොති තදෙව සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං.
13. තතියෙ චිත්තෙකග්ගත්ථායාති චිත්තසමාධානත්ථාය, දිට්ඨධම්මෙ සුඛවිහාරායාති අත්ථො. චිත්තෙකග්ගතාසීසෙන හි දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරො වුත්තො. සුක්ඛවිපස්සකඛීණාසවානං වසෙන හෙතං වුත්තං. තෙ හි සමාපජ්ජිත්වා ‘‘එකග්ගචිත්තා සුඛං දිවසං විහරිස්සාමා’’ති ඉච්චෙව කසිණපරිකම්මං ¶ කත්වා අට්ඨ සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙන්ති. විපස්සනාපාදකත්ථායාතිආදීසු පන සෙක්ඛපුථුජ්ජනා ‘‘සමාපත්තිතො වුට්ඨාය සමාහිතෙන චිත්තෙන විපස්සාමා’’ති නිබ්බත්තෙන්තා විපස්සනාපාදකත්ථාය භාවෙන්ති.
යෙ පන අට්ඨ සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා අභිඤ්ඤාපාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා සමාපත්තිතො වුට්ඨාය ‘‘එකොපි හුත්වා බහුධා හොතී’’ති (දී. නි. 1.238; ම. නි. 1.147; සං. නි. 2.70; 5.834, 842) වුත්තනයා ¶ අභිඤ්ඤායො පත්ථෙන්තා නිබ්බත්තෙන්ති, තෙ අභිඤ්ඤාපාදකත්ථාය භාවෙන්ති. යෙ අට්ඨ සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා නිරොධසමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා ‘‘සත්තාහං අචිත්තා හුත්වා දිට්ඨෙව ධම්මෙ නිරොධං නිබ්බානං පත්වා සුඛං විහරිස්සාමා’’ති නිබ්බත්තෙන්ති, තෙ නිරොධපාදකත්ථාය භාවෙන්ති. යෙ පන අට්ඨ සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා ‘‘අපරිහීනජ්ඣානා බ්රහ්මලොකෙ උප්පජ්ජිස්සාමා’’ති නිබ්බත්තෙන්ති, තෙ භවවිසෙසත්ථාය භාවෙන්ති.
යුත්තං තාව චිත්තෙකග්ගතාය භවවිසෙසත්ථතා විය විපස්සනාපාදකත්ථතාපි චතුක්කජ්ඣානසාධාරණාති තෙසං වසෙන ‘‘චත්තාරි ඣානානී’’ති වචනං, අභිඤ්ඤාපාදකත්ථතා පන නිරොධපාදකත්ථතා ච චතුත්ථස්සෙව ඣානස්ස ආවෙණිකා, සා කථං චතුක්කජ්ඣානසාධාරණා වුත්තාති? පරම්පරාධිට්ඨානභාවතො. පදට්ඨානපදට්ඨානම්පි හි පදට්ඨානන්ති වුච්චති කාරණකාරණන්ති යථා ‘‘තිණෙහි භත්තං සිද්ධ’’න්ති.
14. චතුත්ථෙ සසකස්ස උප්පතනං විය හොතීති පථවිජිගුච්ඡනසසකස්ස උප්පතනං විය හොති. තත්ථායං අත්ථසල්ලාපිකා උපමා – පථවී කිර සසකං ආහ – ‘‘හෙ සසකා’’ති. සසකො ආහ – ‘‘කො එසො’’ති. කස්මා මමෙව උපරි සබ්බඉරියාපථෙ කප්පෙන්තො උච්චාරපස්සාවං කරොන්තො මං න ජානාසීති? සුට්ඨු තයා අහං දිට්ඨො, මයා අක්කන්තට්ඨානඤ්හි අඞ්ගුලග්ගෙහි ඵුට්ඨට්ඨානං විය හොති, විස්සට්ඨඋදකං අප්පමත්තකං, කරීසං කටකඵලමත්තං, හත්ථිඅස්සාදීහි පන අක්කන්තට්ඨානම්පි මහන්තං, පස්සාවොපි නෙසං ඝටමත්තො, උච්චාරොපි පච්ඡිමත්තො හොති, අලං මය්හං තයාති උප්පතිත්වා අඤ්ඤස්මිං ඨානෙ පතිතො. තතො නං පථවී ආහ – ‘‘අහො දූරං ගතොපි නනු මය්හංයෙව උපරි පතිතොසී’’ති? සො පුන තං ජිගුච්ඡන්තො උප්පතිත්වා අඤ්ඤත්ථ පතිතො. එවං වස්සසහස්සම්පි උප්පතිත්වා උප්පතිත්වා පතමානො සසකො නෙව පථවියා අන්තං පාපුණිතුං සක්කොති. න කොටින්ති න පුබ්බකොටිං. ඉතරෙසන්ති විපඤ්චිතඤ්ඤුනෙය්යපදපරමානං.
15. පඤ්චමෙ ¶ සමථෙහි අධිකරීයති වූපසම්මතීති අධිකරණං, අට්ඨාරස භෙදකරවත්ථූනි නිස්සාය උප්පන්නො විවාදොයෙව විවාදාධිකරණං. ‘‘ඉධ භික්ඛූ භික්ඛුං අනුවදන්ති සීලවිපත්තියා වා’’තිආදිනා (චූළව. 215) චතස්සො ¶ විපත්තියො නිස්සාය උප්පන්නො අනුවාදොයෙව අනුවාදාධිකරණං. පඤ්චපි ආපත්තික්ඛන්ධා ආපත්තාධිකරණං. ‘‘සත්තපි ආපත්තික්ඛන්ධා ආපත්තාධිකරණ’’න්ති (චූළව. 215) වචනතො ආපත්තියෙව ආපත්තාධිකරණං. ‘‘යා සඞ්ඝස්ස කිච්චයතා කරණීයතා අපලොකනකම්මං ඤත්තිකම්මං ඤත්තිදුතියකම්මං ඤත්තිචතුත්ථකම්ම’’න්ති (චූළව. 215) එවමාගතං චතුබ්බිධං සඞ්ඝකිච්චං කිච්චාධිකරණන්ති වෙදිතබ්බං. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව.
16. ඡට්ඨෙ අපාකටනාමොති ‘‘සෙලො, කූටදන්තො’’තිආදිනා අනභිඤ්ඤාතො. යෙන වා කාරණෙනාති හෙතුම්හි ඉදං කරණවචනං. හෙතුඅත්ථො හි කිරියාකාරණං, න කරණං විය කිරියත්ථො, තස්මා නානප්පකාරගුණවිසෙසාධිගමත්ථා ඉධ උපසඞ්කමනකිරියාති ‘‘අන්නෙන වසති, අජ්ඣෙනෙන වසතී’’තිආදීසු විය හෙතුඅත්ථමෙවෙතං කරණවචනං යුත්තං, න කරණත්ථං තස්ස අයුජ්ජමානත්තාති වුත්තං ‘‘යෙන වා කාරණෙනා’’ති. අවිභාගතො සතතං පවත්තිතනිරතිසයසාදුවිපුලාමතරසසද්ධම්මඵලතාය සාදුඵලනිච්චඵලිතමහාරුක්ඛෙන භගවා උපමිතො. සාදුඵලූපභොගාධිප්පායග්ගහණෙනෙව හි රුක්ඛස්ස සාදුඵලතා ගහිතාති. උපසඞ්කමීති උපසඞ්කන්තො. සම්පත්තකාමතාය හි කිඤ්චි ඨානං ගච්ඡන්තො තංතංපදෙසාතික්කමනෙන උපසඞ්කමි, උපසඞ්කන්තොති ච වත්තබ්බතං ලභති. තෙනාහ ‘‘ගතොති වුත්තං හොතී’’ති, උපගතොති අත්ථො. උපසඞ්කමිත්වාති පුබ්බකාලකිරියානිද්දෙසොති ආහ ‘‘උපසඞ්කමනපරියොසානදීපන’’න්ති. තතොති යං ඨානං පත්තො ‘‘උපසඞ්කමී’’ති වුත්තො, තතො උපගතට්ඨානතො.
යථා ඛමනීයාදීනි පුච්ඡන්තොති යථා භගවා ‘‘කච්චි තෙ, බ්රාහ්මණ, ඛමනීයං, කච්චි යාපනීය’’න්තිආදිනා ඛමනීයාදීනි පුච්ඡන්තො තෙන බ්රාහ්මණෙන සද්ධිං සමප්පවත්තමොදො අහොසි පුබ්බභාසිතාය, එවං සොපි බ්රාහ්මණො තදනුකරණෙන භගවතා සද්ධිං සමප්පවත්තමොදො අහොසීති යොජනා. තං පන සමප්පවත්තමොදතං උපමාය දස්සෙතුං ‘‘සීතොදකං වියා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සම්මොදිතන්ති සංසන්දිතං. එකීභාවන්ති සම්මොදනකිරියාය සමානතං. ඛමනීයන්ති ‘‘ඉදං චතුචක්කං නවද්වාරං සරීරයන්තං දුක්ඛබහුලතාය සභාවතො දුස්සහං, කච්චි ඛමිතුං සක්කුණෙය්ය’’න්ති ¶ පුච්ඡති. යාපනීයන්ති ආහාරාදිප්පටිබද්ධවුත්තිකං චිරප්පබන්ධසඞ්ඛාතාය යාපනාය කච්චි යාපෙතුං සක්කුණෙය්යං. සීසරොගාදිආබාධාභාවෙන කච්චි අප්පාබාධං. දුක්ඛජීවිකාභාවෙන කච්චි අප්පාතඞ්කං. තංතංකිච්චකරණෙ උට්ඨානසුඛතාය කච්චි ලහුට්ඨානං. තදනුරූපබලයොගතො කච්චි බලං ¶ . සුඛවිහාරසම්භවෙන කච්චි ඵාසුවිහාරො අත්ථීති සබ්බත්ථ කච්චි-සද්දං යොජෙත්වා අත්ථො වෙදිතබ්බො.
බලප්පත්තා පීති පීතියෙව. තරුණපීති පාමොජ්ජං. සම්මොදං ජනෙති කරොතීති සම්මොදනීකං, තදෙව සම්මොදනීයං. සම්මොදිතබ්බතො සම්මොදනීයන්ති ඉමං පන අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘සම්මොදිතුං යුත්තභාවතො’’ති ආහ. සරිතබ්බභාවතොති අනුස්සරිතබ්බභාවතො. ‘‘සරණීය’’න්ති වත්තබ්බෙ දීඝං කත්වා ‘‘සාරණීය’’න්ති වුත්තං. සුය්යමානසුඛතොති ආපාථගතමධුරතං ආහ, අනුස්සරියමානසුඛතොති විමද්දරමණීයතං. බ්යඤ්ජනපරිසුද්ධතායාති සභාවනිරුත්තිභාවෙන තස්සා කථාය වචනචාතුරියමාහ. අත්ථපරිසුද්ධතායාති අත්ථස්ස නිරුපක්කිලෙසතං. අනෙකෙහි පරියායෙහීති අනෙකෙහි කාරණෙහි.
අතිදූරඅච්චාසන්නප්පටික්ඛෙපෙන නාතිදූරං නච්චාසන්නං නාම ගහිතං, තං පන අවකංසතො උභින්නං පසාරිතහත්ථාසඞ්ඝට්ටනෙන දට්ඨබ්බං. ගීවං පසාරෙත්වාති ගීවං පරිවට්ටනවසෙන පසාරෙත්වා.
එතදවොචාති එතං ‘‘කො නු ඛො, භන්තෙ, හෙතූ’’තිආදිපුච්ඡාවචනං අවොච. තෙනෙව ‘‘එතදවොචා’’ති පදං උද්ධරිත්වා දුවිධා හි පුච්ඡාතිආදිනා පුච්ඡාවිභාගං දස්සෙති. තත්ථ අගාරෙ නියුත්තො අගාරිකො, තස්ස පුච්ඡා අගාරිකපුච්ඡා. අගාරිකතො අඤ්ඤො අනගාරිකො පබ්බජ්ජූපගතො, තස්ස පුච්ඡා අනගාරිකපුච්ඡා. කිඤ්චාපි අඤ්ඤත්ථ ‘‘ජනකො හෙතු, පග්ගාහකො පච්චයො. අසාධාරණො හෙතු, සාධාරණො පච්චයො. සභාගො හෙතු, අසභාගො පච්චයො. පුබ්බකාලිකො හෙතු, සහපවත්තො පච්චයො’’තිආදිනා හෙතුපච්චයා විභජ්ජ වුච්චන්ති. ඉධ පන ‘‘චත්තාරො ඛො, භික්ඛවෙ, මහාභූතා හෙතු චත්තාරො මහාභූතා පච්චයො රූපක්ඛන්ධස්ස පඤ්ඤාපනායා’’තිආදීසු (ම. නි. 3.86) විය හෙතුපච්චයසද්දා සමානත්ථාති දස්සෙන්තො ‘‘උභයම්පෙතං කාරණවෙවචනමෙවා’’ති ආහ. විසමචරියාති භාවනපුංසකනිද්දෙසො.
අභික්කන්තාති ¶ අතික්කන්තා, විගතාති අත්ථොති ආහ ‘‘ඛයෙ දිස්සතී’’ති. තථා හි ‘‘නික්ඛන්තො පඨමො යාමො’’ති උපරි වුත්තං. අභික්කන්තතරොති අතිවිය කන්තතරො මනොරමො, තාදිසො ච සුන්දරො භද්දකො නාම හොතීති ආහ ‘‘සුන්දරෙ දිස්සතී’’ති. කොති දෙවනාගයක්ඛගන්ධබ්බාදීසු කො කතමො? මෙති මම. පාදානීති පාදෙ. ඉද්ධියාති ඉමාය එවරූපාය දෙවිද්ධියා. යසසාති ඉමිනා එදිසෙන පරිවාරෙන පරිච්ඡෙදෙන ච. ජලන්ති විජ්ජොතමානො. අභික්කන්තෙනාති අතිවිය කන්තෙන කමනීයෙන අභිරූපෙන. වණ්ණෙනාති ඡවිවණ්ණෙන ¶ සරීරවණ්ණනිභාය. සබ්බා ඔභාසයං දිසාති දස දිසා පභාසෙන්තො, චන්දො විය සූරියො විය ච එකොභාසං එකාලොකං කරොන්තොති ගාථාය අත්ථො. අභිරූපෙති උළාරරූපෙ සම්පන්නරූපෙ.
‘‘චොරො, චොරො; සප්පො, සප්පො’’තිආදීසු භයෙ ආමෙඩිතං. ‘‘විජ්ඣ, විජ්ඣ; පහර, පහරා’’තිආදීසු කොධෙ. ‘‘සාධු, සාධූ’’තිආදීසු (ම. නි. 327.සං. නි. 2.127; 3.35; 5.1085) පසංසායං. ‘‘ගච්ඡ, ගච්ඡ; ලුනාහි, ලුනාහී’’තිආදීසු තුරිතෙ. ‘‘ආගච්ඡ, ආගච්ඡා’’තිආදීසු කොතූහලෙ. ‘‘බුද්ධො, බුද්ධොති චින්තෙන්තො’’තිආදීසු (බු. වං. 2.44) අච්ඡරෙ. ‘‘අභික්කමථායස්මන්තො, අභික්කමථායස්මන්තො’’තිආදීසු හාසෙ. ‘‘කහං එකපුත්තක, කහං එකපුත්තකා’’තිආදීසු (ම. නි. 2.353; සං. නි. 2.63) සොකෙ. ‘‘අහො සුඛං, අහො සුඛ’’න්තිආදීසු (උදා. 20; දී. නි. 3.305; චූළව. 332) පසාදෙ. ච-සද්දො අවුත්තසමුච්චයත්තො. තෙන ගරහාඅසම්මානාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. තත්ථ ‘‘පාපො, පාපො’’තිආදීසු ගරහායං. ‘‘අභිරූපක, අභිරූපකා’’තිආදීසු අසම්මානෙ දට්ඨබ්බං.
නයිදං ආමෙඩිතවසෙන ද්වික්ඛත්තුං වුත්තං, අථ ඛො අත්ථද්වයවසෙනාති දස්සෙන්තො ‘‘අථ වා’’තිආදිමාහ. ‘‘අභික්කන්ත’’න්ති වචනං අපෙක්ඛිත්වා නපුංසකවසෙන වුත්තං, තං පන භගවතො වචනං ධම්මස්ස දෙසනාති කත්වා තථා වුත්තං ‘‘භොතො ගොතමස්ස ධම්මදෙසනා’’ති. දුතියපදෙපි එසෙව නයො. දොසනාසනතොති රාගාදිකිලෙසවිධමනතො. ගුණාධිගමනතොති සීලාදිගුණානං සම්පාපනතො. යෙ ගුණෙ දෙසනා අධිගමෙති, තෙසු පධානභූතෙ තාව දස්සෙතුං ‘‘සද්ධාජනනතො පඤ්ඤාජනනතො’’ති වුත්තං. සද්ධාපමුඛා හි ලොකියා ගුණා, පඤ්ඤාපමුඛා ලොකුත්තරා ¶ .
සීලාදිඅත්ථසම්පත්තියා සාත්ථතො, සභාවනිරුත්තිසම්පත්තියා සබ්යඤ්ජනතො. සුවිඤ්ඤෙය්යසද්දප්පයොගතාය උත්තානපදතො, සණ්හසුඛුමභාවෙන දුවිඤ්ඤෙය්යත්ථතාය ගම්භීරත්ථතො. සිනිද්ධමුදුමධුරසද්දප්පයොගතාය කණ්ණසුඛතො, විපුලවිසුද්ධපෙමනීයත්ථතාය හදයඞ්ගමතො. මානාතිමානවිධමනෙන අනත්තුක්කංසනතො, ථම්භසාරම්භනිම්මද්දනෙන අපරවම්භනතො. හිතාධිප්පායප්පවත්තියා පරෙසං රාගපරිළාහාදිවූපසමනෙන කරුණාසීතලතො, කිලෙසන්ධකාරවිධමනෙන පඤ්ඤාවදාතතො. කරවීකරුතමඤ්ජුතාය ආපාථරමණීයතො, පුබ්බාපරාවිරුද්ධසුවිසුද්ධත්ථතාය විමද්දක්ඛමතො. ආපාථරමණීයතාය එවං සුය්යමානසුඛතො, විමද්දක්ඛමතාය හිතජ්ඣාසයප්පවත්තිතතාය ච වීමංසියමානහිතතො ¶ . එවමාදීහීති ආදි-සද්දෙන සංසාරචක්කනිවත්තනතො, සද්ධම්මචක්කප්පවත්තනතො, මිච්ඡාවාදවිගමනතො, සම්මාවාදපතිට්ඨාපනතො, අකුසලමූලසමුද්ධරණතො, කුසලමූලසංරොපනතො, අපායද්වාරපිධානතො, සග්ගමොක්ඛද්වාරවිවරණතො, පරියුට්ඨානවූපසමනතො, අනුසයසමුග්ඝාතනතොති එවමාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො.
අධොමුඛට්ඨපිතන්ති කෙනචි අධොමුඛං ඨපිතං. හෙට්ඨාමුඛජාතන්ති සභාවෙනෙව හෙට්ඨාමුඛජාතං. උපරිමුඛන්ති උද්ධංමුඛං. උග්ඝාටෙය්යාති විවටං කරෙය්ය. හත්ථෙ ගහෙත්වාති ‘‘පුරත්ථාභිමුඛො උත්තරාභිමුඛො වා ගච්ඡා’’තිආදීනි අවත්වා හත්ථෙ ගහෙත්වා ‘‘නිස්සන්දෙහං එස මග්ගො, එවං ගච්ඡෙය්යා’’ති වදෙය්ය. කාළපක්ඛචාතුද්දසීති කාළපක්ඛෙ චාතුද්දසී.
නික්කුජ්ජිතං ආධෙය්යස්ස අනාධාරභූතං භාජනං ආධාරභාවාපාදනවසෙන උක්කුජ්ජෙය්ය. හෙට්ඨාමුඛජාතතාය සද්ධම්මවිමුඛං, අධොමුඛඨපිතතාය අසද්ධම්මෙ පතිතන්ති එවං පදද්වයං යථාරහං යොජෙතබ්බං, න යථාසඞ්ඛ්යං. කාමං කාමච්ඡන්දාදයොපි පටිච්ඡාදකා නීවරණභාවතො, මිච්ඡාදිට්ඨි පන සවිසෙසං පටිච්ඡාදිකා සත්තෙ මිච්ඡාභිනිවෙසනවසෙනාති ආහ ‘‘මිච්ඡාදිට්ඨිගහනපටිච්ඡන්න’’න්ති. තෙනාහ භගවා ‘‘මිච්ඡාදිට්ඨිපරමාහං, භික්ඛවෙ, වජ්ජං වදාමී’’ති (අ. නි. 1.310). සබ්බො අපායගාමිමග්ගො කුම්මග්ගො ‘‘කුච්ඡිතො මග්ගො’’ති කත්වා. සම්මාදිට්ඨිආදීනං උජුපටිපක්ඛතාය මිච්ඡාදිට්ඨිආදයො අට්ඨ මිච්ඡත්තධම්මා මිච්ඡාමග්ගො. තෙනෙව හි තදුභයප්පටිපක්ඛතං සන්ධාය ‘‘සග්ගමොක්ඛමග්ගං ආවිකරොන්තෙනා’’ති වුත්තං. සප්පිආදිසන්නිස්සයො පදීපො ¶ න තථා උජ්ජලො, යථා තෙලසන්නිස්සයොති තෙලපජ්ජොතග්ගහණං.එතෙහි පරියායෙහීති එතෙහි නික්කුජ්ජිතුක්කුජ්ජනප්පටිච්ඡන්නවිවරණාදිඋපමොපමිතබ්බාකාරෙහි.
පසන්නකාරන්ති පසන්නෙහි කාතබ්බං සක්කාරං. සරණන්ති පටිසරණං. තෙනාහ ‘‘පරායණ’’න්ති. පරායණභාවො ච අනත්ථනිසෙධනෙන අත්ථසම්පටිපාදනෙන ච හොතීති ආහ ‘‘අඝස්ස, තාතා, හිතස්ස ච විධාතා’’ති. අඝස්සාති දුක්ඛතොති වදන්ති, පාපතොති පන අත්ථො යුත්තො. නිස්සක්කෙ චෙතං සාමිවචනං. එත්ථ ච නායං ගමි-සද්දො නී-සද්දාදයො විය ද්විකම්මකො, තස්මා යථා ‘‘අජං ගාමං නෙතී’’ති වුච්චති, එවං ‘‘භගවන්තං සරණං ගච්ඡාමී’’ති වත්තුං න සක්කා. ‘‘සරණන්ති ගච්ඡාමී’’ති පන වත්තබ්බං. ඉති-සද්දො චෙත්ථ ලුත්තනිද්දිට්ඨො. තස්ස චායමත්ථො – ගමනඤ්ච තදධිප්පායෙන භජනං ජානනං වාති දස්සෙන්තො ‘‘ඉති ඉමිනා අධිප්පායෙනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ භජාමීතිආදීසු පුරිමස්ස පුරිමස්ස පච්ඡිමං පච්ඡිමං අත්ථවචනං. භජනං වා සරණාධිප්පායෙන උපසඞ්කමනං. සෙවනං සන්තිකාවචරතා. පයිරුපාසනං වත්තප්පටිවත්තකරණෙන උපට්ඨානන්ති ¶ එවං සබ්බථාපි අනඤ්ඤසරණතංයෙව දීපෙති. ‘‘ගච්ඡාමී’’ති පදස්ස බුජ්ඣාමීති අයමත්ථො කථං ලබ්භතීති ආහ ‘‘යෙසං හී’’තිආදි.
අධිගතමග්ගෙ සච්ඡිකතනිරොධෙති පදද්වයෙනපි ඵලට්ඨා එව දස්සිතා, න මග්ගට්ඨාති තෙ දස්සෙන්තො ‘‘යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජමානෙ චා’’ති ආහ. නනු ච කල්යාණපුථුජ්ජනොපි යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජතීති වුච්චතීති? කිඤ්චාපි වුච්චති, නිප්පරියායෙන පන මග්ගට්ඨා එව තථා වත්තබ්බා, න ඉතරෙ සම්මත්තනියාමොක්කමනාභාවතො. තථා හි තෙ එව වුත්තා ‘‘අපායෙසු අපතමානෙ ධාරෙතී’’ති. සම්මත්තනියාමොක්කමනෙන හි අපායවිනිමුත්තිසම්භවො. අක්ඛායතීති එත්ථ ඉති-සද්දො ආද්යත්ථො, පකාරත්ථො වා. තෙන ‘‘යාවතා, භික්ඛවෙ, ධම්මා සඞ්ඛතා වා අසඞ්ඛතා වා, විරාගො තෙසං අග්ගමක්ඛායතී’’ති (ඉතිවු. 90; අ. නි. 4.34) සුත්තපදං සඞ්ගණ්හාති, ‘‘විත්ථාරො’’ති වා ඉමිනා. එත්ථ ච අරියමග්ගො නිය්යානිකතාය, නිබ්බානං තස්ස තදත්ථසිද්ධිහෙතුතායාති උභයමෙව නිප්පරියායෙන ධම්මොති වුත්තො. නිබ්බානඤ්හි ආරම්මණපච්චයභූතං ලභිත්වා අරියමග්ගො තදත්ථසිද්ධියා සංවත්තති, තථාපි යස්මා අරියඵලානං ‘‘තාය සද්ධාය අවූපසන්තායා’’තිආදිවචනතො මග්ගෙන ¶ සමුච්ඡින්නානං කිලෙසානං පටිප්පස්සද්ධිප්පහානකිච්චතාය නිය්යානානුගුණතාය නිය්යානපරියොසානතාය ච. පරියත්තිධම්මස්ස පන නිය්යානිකධම්මසමධිගමහෙතුතායාති ඉමිනා පරියායෙන වුත්තනයෙන ධම්මභාවො ලබ්භති එව. ස්වායමත්ථො පාඨාරුළ්හො එවාති දස්සෙන්තො ‘‘න කෙවල’’න්තිආදිමාහ.
කාමරාගො භවරාගොති එවමාදිභෙදො සබ්බොපි රාගො විරජ්ජති පහීයති එතෙනාති රාගවිරාගොති මග්ගො කථිතො. එජාසඞ්ඛාතාය තණ්හාය අන්තොනිජ්ඣානලක්ඛණස්ස සොකස්ස ච තදුප්පත්තියං සබ්බසො පරික්ඛීණත්තා අනෙජමසොකන්ති ඵලං කථිතං. අප්පටිකූලන්ති අවිරොධදීපනතො කෙනචි අවිරුද්ධං, ඉට්ඨං පණීතන්ති වා අත්ථො. පගුණරූපෙන පවත්තිතත්තා, පකට්ඨගුණවිභාවනතො වා පගුණං. සබ්බධම්මක්ඛන්ධා කථිතාති යොජනා.
දිට්ඨිසීලසඞ්ඝාතෙනාති ‘‘යායං දිට්ඨි අරියා නිය්යානිකා නිය්යාති තක්කරස්ස සම්මා දුක්ඛක්ඛයාය, තථාරූපාය දිට්ඨියා දිට්ඨිසාමඤ්ඤගතො විහරතී’’ති (දී. නි. 3.324, 357; ම. නි. 1.492; 3.54; අ. නි. 6.12; පරි. 274) එවං ¶ වුත්තාය දිට්ඨියා, ‘‘යානි තානි සීලානි අඛණ්ඩානි අච්ඡිද්දානි අසබලානි අකම්මාසානි භුජිස්සානි විඤ්ඤුප්පසත්ථානි අපරාමට්ඨානි සමාධිසංවත්තනිකානි, තථාරූපෙහි සීලෙහි සීලසාමඤ්ඤගතො විහරතී’’ති (දී. නි. 3.324; ම. නි. 1.492; 3.54; අ. නි. 6.12; පරි. 274) ච එවං වුත්තානං සීලානඤ්ච සංහතභාවෙන, දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤෙනාති අත්ථො. සංහතොති ඝටිතො, සමෙතොති අත්ථො. අරියපුග්ගලා හි යත්ථ කත්ථචි දූරෙ ඨිතාපි අත්තනො ගුණසාමග්ගියා සංහතා එව. අට්ඨ ච පුග්ගල ධම්මදසා තෙති තෙ පුරිසයුගවසෙන චත්තාරොපි පුග්ගලවසෙන අට්ඨෙව අරියධම්මස්ස පච්චක්ඛදස්සාවිතාය ධම්මදසා. තීණි වත්ථූනි සරණන්ති ගමනෙන තික්ඛත්තුං ගමනෙන ච තීණි සරණගමනානි. පටිවෙදෙසීති අත්තනො හදයගතං වාචාය පවෙදෙසි.
සරණගමනස්ස විසයප්පභෙදඵලසංකිලෙසභෙදානං විය කත්තුවිභාවනා තත්ථ කොසල්ලාය හොතීති සරණගමනෙසු අත්ථකොසල්ලත්ථං ‘‘සරණං, සරණගමනං, යො ච සරණං ගච්ඡති, සරණගමනප්පභෙදො, සරණගමනඵලං, සංකිලෙසො, භෙදොති අයං විධි වෙදිතබ්බො’’ති ¶ වුත්තං තෙන විනා සරණගමනස්සෙව අසම්භවතො. කස්මා පනෙත්ථ වොදානං න ගහිතං, නනු වොදානවිභාවනාපි තත්ථ කොසල්ලාය හොතීති? සච්චමෙතං, තං පන සංකිලෙසග්ගහණෙන අත්ථතො දීපිතං හොතීති න ගහිතං. යානි හි නෙසං සංකිලෙසකාරණානි අඤ්ඤාණාදීනි, තෙසං සබ්බෙන සබ්බං අනුප්පන්නානං අනුප්පාදනෙන, උප්පන්නානඤ්ච පහානෙන වොදානං හොතීති.
හිංසත්ථස්ස ධාතුසද්දස්ස වසෙනෙතං පදං දට්ඨබ්බන්ති ‘‘හිංසතීති සරණ’’න්ති වත්වා තං පන හිංසනං කෙසං, කථං, කස්ස වාති චොදනං සොධෙන්තො ‘‘සරණගතාන’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ භයන්ති වට්ටභයං. සන්තාසන්ති චිත්තුත්රාසං. තෙනෙව චෙතසිකදුක්ඛස්ස ගහිතත්තා දුක්ඛන්ති කායිකං දුක්ඛං. දුග්ගතිපරිකිලෙසන්ති දුග්ගතිපරියාපන්නං සබ්බම්පි දුක්ඛං. තයිදං සබ්බං පරතො ඵලකථාය ආවි භවිස්සති. එතන්ති සරණන්ති පදං. එවං අවිසෙසතො සරණසද්දස්ස පදත්ථං දස්සෙත්වා ඉදානි විසෙසතො දස්සෙතුං ‘‘අථ වා’’තිආදි වුත්තං. හිතෙ පවත්තනෙනාති ‘‘සම්පන්නසීලා, භික්ඛවෙ, විහරථා’’තිආදිනා (ම. නි. 1.64, 69) අත්ථෙ නියොජනෙන. අහිතා නිවත්තනෙනාති ‘‘පාණාතිපාතස්ස ඛො පාපකො විපාකො අභිසම්පරාය’’න්තිආදිනා ආදීනවදස්සනාදිමුඛෙන අනත්ථතො නිවත්තනෙන. භයං හිංසතීති හිතාහිතෙසු අප්පවත්තිප්පවත්තිහෙතුකං බ්යසනං අප්පවත්තිකරණෙන විනාසෙති බුද්ධො. භවකන්තාරා උත්තාරණෙන මග්ගසඞ්ඛාතො ධම්මො. ඉතරො අස්සාසදානෙන සත්තානං භයං හිංසතීති යොජනා. කාරානන්ති දානවසෙන පූජාවසෙන ච උපනීතානං සක්කාරානං. විපුලඵලප්පටිලාභකරණෙන සත්තානං භයං හිංසති සඞ්ඝො අනුත්තරදක්ඛිණෙය්යභාවතොති අධිප්පායො. ඉමිනාපි පරියායෙනාති ඉමිනාපි විභජිත්වා වුත්තෙන කාරණෙන.
‘‘සම්මාසම්බුද්ධො ¶ භගවා, ස්වාක්ඛාතො ධම්මො, සුප්පටිපන්නො සඞ්ඝො’’ති එවං පවත්තො තත්ථ රතනත්තයෙ පසාදො තප්පසාදො, තදෙව රත්තනත්තයං ගරු එතස්සාති තග්ගරු, තබ්භාවො තග්ගරුතා, තප්පසාදො ච තග්ගරුතා ච තප්පසාදතග්ගරුතා. තාහි තප්පසාදතග්ගරුතාහි. විධුතදිට්ඨිවිචිකිච්ඡාසම්මොහඅස්සද්ධියාදිතාය විහතකිලෙසො. තදෙව රතනත්තයං පරායණං ගති තාණං ලෙණන්ති එවං පවත්තියා තප්පරායණතාකාරප්පවත්තො චිත්තුප්පාදො ¶ සරණගමනං සරණන්ති ගච්ඡති එතෙනාති. තංසමඞ්ගීති තෙන යථාවුත්තචිත්තුප්පාදෙන සමන්නාගතො. එවං උපෙතීති එවං භජති සෙවති පයිරුපාසති, එවං වා ජානාති බුජ්ඣතීති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො.
එත්ථ ච පසාදග්ගහණෙන ලොකියසරණගමනමාහ. තඤ්හි පසාදප්පධානං. ගරුතාගහණෙන ලොකුත්තරං. අරියා හි රතනත්තයගුණාභිඤ්ඤතාය පාසාණච්ඡත්තං පිය ගරුං කත්වා පස්සන්ති, තස්මා තප්පසාදෙන වික්ඛම්භනවසෙන විහතකිලෙසො, තග්ගරුතාය සමුච්ඡෙදවසෙනාති යොජෙතබ්බං අගාරවකරණහෙතූනං සමුච්ඡින්දනතො. තප්පරායණතා පනෙත්ථ තග්ගතිකතාති තාය චතුබ්බිධම්පි වක්ඛමානං සරණගමනං ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. අවිසෙසෙන වා පසාදගරුතා ජොතිතාති පසාදග්ගහණෙන අවෙච්චප්පසාදස්ස ඉතරස්ස ච ගහණං, තථා ගරුතාගහණෙනාති උභයෙනපි උභයං සරණගමනං යොජෙතබ්බං.
මග්ගක්ඛණෙ ඉජ්ඣතීති යොජනා. නිබ්බානාරම්මණං හුත්වාති එතෙන අත්ථතො චතුසච්චාධිගමො එව ලොකුත්තරසරණගමනන්ති දස්සෙති. තත්ථ හි නිබ්බානධම්මො සච්ඡිකිරියාභිසමයවසෙන, මග්ගධම්මො භාවනාභිසමයවසෙන පටිවිජ්ඣියමානොයෙව සරණගමනත්තං සාධෙති, බුද්ධගුණා පන සාවකගොචරභූතා පරිඤ්ඤාභිසමයවසෙන, තථා අරියසඞ්ඝගුණා. තෙනාහ ‘‘කිච්චතො සකලෙපි රතනත්තයෙ ඉජ්ඣතී’’ති. ඉජ්ඣන්තඤ්ච සහෙව ඉජ්ඣති, න ලොකියං විය පටිපාටියා අසම්මොහප්පටිවෙධෙන පටිවිද්ධත්තාති අධිප්පායො. යෙ පන වදන්ති ‘‘න සරණගමනං නිබ්බානාරම්මණං හුත්වා පවත්තති, මග්ගස්ස අධිගතත්තා පන අධිගතමෙව හොති එකච්චානං තෙවිජ්ජාදීනං ලොකියවිජ්ජාදයො වියා’’ති, තෙසං ලොකියමෙව සරණගමනං සියා, න ලොකුත්තරං, තඤ්ච අයුත්තං දුවිධස්සපි ඉච්ඡිතබ්බත්තා.
තන්ති ලොකියසරණගමනං. සද්ධාපටිලාභො ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො භගවා’’තිආදිනා. සද්ධාමූලිකාති යථාවුත්තසද්ධාපුබ්බඞ්ගමා. සම්මාදිට්ඨි බුද්ධසුබුද්ධතං, ධම්මසුධම්මතං, සඞ්ඝසුප්පටිපත්තිඤ්ච ලොකියාවබොධවසෙනෙව සම්මා ඤායෙන දස්සනතො. සද්ධාමූලිකා ච සම්මාදිට්ඨීති එතෙන සද්ධූපනිස්සයා යථාවුත්තලක්ඛණා පඤ්ඤා ලොකියසරණගමනන්ති දස්සෙති. තෙනාහ ¶ ‘‘දිට්ඨිජුකම්මන්ති වුච්චතී’’ති. දිට්ඨියෙව අත්තනො පච්චයෙහි උජු කරීයතීති කත්වා ¶ , දිට්ඨි වා උජු කරීයති එතෙනාති දිට්ඨිජුකම්මං, තථාපවත්තො චිත්තුප්පාදො. එවඤ්ච කත්වා ‘‘තප්පරායණතාකාරප්පවත්තො චිත්තුප්පාදො’’ති ඉදඤ්ච වචනං සමත්ථිතං හොති, සද්ධාපුබ්බඞ්ගමසම්මාදිට්ඨිග්ගහණං පන චිත්තුප්පාදස්ස තප්පධානතායාති දට්ඨබ්බං. සද්ධාපටිලාභොති ඉමිනා මාතාදීහි උස්සාහිතදාරකාදීනං විය ඤාණවිප්පයුත්තං සරණගමනං දස්සෙති, සම්මාදිට්ඨීති ඉමිනා ඤාණසම්පයුත්තං සරණගමනං.
තයිදං ලොකියං සරණගමනං. අත්තා සන්නිය්යාතීයති අප්පීයති පරිච්චජීයති එතෙනාති අත්තසන්නිය්යාතනං, යථාවුත්තං දිට්ඨිජුකම්මං. තං රතනත්තයං පරායණං පටිසරණං එතස්සාති තප්පරායණො, පුග්ගලො චිත්තුප්පාදො වා, තස්ස භාවො තප්පරායණතා, යථාවුත්තං දිට්ඨිජුකම්මමෙව. සරණන්ති අධිප්පායෙන සිස්සභාවං අන්තෙවාසිකභාවං උපගච්ඡති එතෙනාති සිස්සභාවූපගමනං. සරණගමනාධිප්පායෙනෙව පණිපතති එතෙනාති පණිපාතො. සබ්බත්ථ යථාවුත්තදිට්ඨිජුකම්මවසෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. අත්තපරිච්චජනන්ති සංසාරදුක්ඛනිස්සරණත්ථං අත්තනො අත්ථභාවස්ස පරිච්චජනං. එස නයො සෙසෙසුපි. බුද්ධාදීනංයෙවාති අවධාරණං අත්තසන්නිය්යාතනාදීසුපි තත්ථ තත්ථ වත්තබ්බං. එවඤ්හි තදඤ්ඤනිවත්තනං කතං හොති.
එවං අත්තසන්නිය්යාතනාදීනි එකෙන පකාරෙන දස්සෙත්වා ඉදානි අපරෙහිපි පකාරෙහි දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි ආරද්ධං. තෙන පරියායන්තරෙහිපි අත්තසන්නිය්යාතනං කතමෙව හොති අත්ථස්ස අභින්නත්තාති දස්සෙති. ආළවකාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන සාතාගිරිහෙමවතාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. නනු චෙතෙ ආළවකාදයො මග්ගෙනෙව ආගතසරණගමනා, කථං තෙසං තප්පරායණතාසරණගමනං වුත්තන්ති? මග්ගෙනාගතසරණගමනෙහිපි ‘‘සො අහං විචරිස්සාමි…පෙ… සුධම්මතං (සං. නි. 1.246; සු. නි. 194). තෙ මයං විචරිස්සාම, ගාමා ගාමං නගා නගං…පෙ… සුධම්මත’’න්ති (සු. නි. 182) ච තෙහි තප්පරායණතාකාරස්ස පවෙදිතත්තා තථා වුත්තං.
සො පනෙස ඤාති…පෙ… වසෙනාති එත්ථ ඤාතිවසෙන, භයවසෙන, ආචරියවසෙන, දක්ඛිණෙය්යවසෙනාති පච්චෙකං ‘‘වසෙනා’’ති පදං යොජෙතබ්බං. තත්ථ ඤාතිවසෙනාති ඤාතිභාවවසෙන. එවං සෙසෙසුපි ¶ . දක්ඛිණෙය්යපණිපාතෙනාති දක්ඛිණෙය්යතාහෙතුකෙන පණිපතනෙනාති අත්ථො. ඉතරෙහීති ඤාතිභාවාදිවසප්පවත්තෙහි තීහි පණිපාතෙහි. ඉතරෙහීතිආදිනා සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘තස්මා’’තිආදි වුත්තං. වන්දතීති පණිපාතස්ස ලක්ඛණවචනං ¶ . එවරූපන්ති දිට්ඨධම්මිකං සන්ධාය වදති. සම්පරායිකඤ්හි නිය්යානිකං වා අනිය්යානිකං වා අනුසාසනිං පච්චාසීසන්තො දක්ඛිණෙය්යපණිපාතමෙව කරොතීති අධිප්පායො. සරණගමනප්පභෙදොති සරණගමනවිභාගො.
අරියමග්ගො එව ලොකුත්තරං සරණගමනන්ති ආහ ‘‘චත්තාරි සාමඤ්ඤඵලානි විපාකඵල’’න්ති. සබ්බදුක්ඛක්ඛයොති සකලස්ස වට්ටදුක්ඛස්ස අනුප්පාදනිරොධො. එතන්ති ‘‘චත්තාරි අරියසච්චානි, සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සතී’’ති (ධ. ප. 190) එවං වුත්තං අරියසච්චානං දස්සනං.
නිච්චතො අනුපගමනාදිවසෙනාති නිච්චන්ති අග්ගහණාදිවසෙන. අට්ඨානන්ති හෙතුප්පටික්ඛෙපො. අනවකාසොති පච්චයප්පටික්ඛෙපො. උභයෙනපි කාරණමෙව පටික්ඛිපති. යන්ති යෙන කාරණෙන. දිට්ඨිසම්පන්නොති මග්ගදිට්ඨියා සමන්නාගතො සොතාපන්නො. කඤ්චි සඞ්ඛාරන්ති චතුභූමකෙසු සඞ්ඛතසඞ්ඛාරෙසු එකසඞ්ඛාරම්පි. නිච්චතො උපගච්ඡෙය්යාති නිච්චොති ගණ්හෙය්ය. සුඛතො උපගච්ඡෙය්යාති ‘‘එකන්තසුඛී අත්තා හොති අරොගො පරං මරණා’’ති (දී. නි. 1.76, 79) එවං අත්තදිට්ඨිවසෙන සුඛතො ගාහං සන්ධායෙතං වුත්තං. දිට්ඨිවිප්පයුත්තචිත්තෙන පන අරියසාවකො පරිළාහවූපසමනත්ථං මත්තහත්ථිපරිතාසිතො විය චොක්ඛබ්රාහ්මණො උක්කාරභූමිං කඤ්චි සඞ්ඛාරං සුඛතො උපගච්ඡති. අත්තවාරෙ කසිණාදිපඤ්ඤත්තිසඞ්ගහත්ථං ‘‘සඞ්ඛාර’’න්ති අවත්වා ‘‘කඤ්චි ධම්ම’’න්ති වුත්තං. ඉමෙසුපි ඨානෙසු චතුභූමකවසෙනෙව පරිච්ඡෙදො වෙදිතබ්බො තෙභූමකවසෙනෙව වා. යං යඤ්හි පුථුජ්ජනො ගාහවසෙන ගණ්හාති, තතො තතො අරියසාවකො ගාහං විනිවෙඨෙති.
මාතරන්තිආදීසු ජනිකා මාතා, ජනකො පිතා, මනුස්සභූතො ඛීණාසවො අරහාති අධිප්පෙතො. කිං පන අරියසාවකො අඤ්ඤං ජීවිතා වොරොපෙය්යාති? එතම්පි අට්ඨානං, පුථුජ්ජනභාවස්ස පන මහාසාවජ්ජභාවදස්සනත්ථං අරියභාවස්ස ච ඵලදස්සනත්ථං එවං වුත්තං. පදුට්ඨචිත්තොති වධකචිත්තෙන පදුට්ඨචිත්තො. ලොහිතං උප්පාදෙය්යාති ජීවමානකසරීරෙ ¶ ඛුද්දකමක්ඛිකාය පිවනමත්තම්පි ලොහිතං උප්පාදෙය්ය. සඞ්ඝං භින්දෙය්යාති සමානසංවාසකං සමානසීමායං ඨිතං සඞ්ඝං ‘‘කම්මෙන උද්දෙසෙන වොහරන්තො අනුස්සාවනෙන සලාකග්ගාහෙනා’’ති (පරි. 458) එවං වුත්තෙහි පඤ්චහි කාරණෙහි භින්දෙය්ය. අඤ්ඤං සත්ථාරන්ති අඤ්ඤං තිත්ථකරං ‘‘අයං මෙ සත්ථා’’ති එවං ගණ්හෙය්යාති නෙතං ඨානං විජ්ජතීති අත්ථො.
න තෙ ¶ ගමිස්සන්ති අපායන්ති තෙ බුද්ධං සරණං ගතා තන්නිමිත්තං අපායං න ගමිස්සන්ති, දෙවකායං පන පරිපූරෙස්සන්තීති අත්ථො. දසහි ඨානෙහීති දසහි කාරණෙහි. අධිගණ්හන්තීති අධිභවන්ති.
වෙලාමසුත්තාදිවසෙනාති එත්ථ ‘‘කරීසස්ස චතුත්ථභාගප්පමාණානං චතුරාසීතිසහස්සසඞ්ඛානං සුවණ්ණපාතිරූපියපාතිකංසපාතීනං යථාක්කමං රූපියසුවණ්ණහිරඤ්ඤපූරානං සබ්බාලඞ්කාරප්පටිමණ්ඩිතානං චතුරාසීතියා හත්ථිසහස්සානං, චතුරාසීතියා අස්සසහස්සානං, චතුරාසීතියා රථසහස්සානං, චතුරාසීතියා ධෙනුසහස්සානං, චතුරාසීතියා කඤ්ඤාසහස්සානං, චතුරාසීතියා පල්ලඞ්කසහස්සානං, චතුරාසීතියා වත්ථකොටිසහස්සානං, අපරිමාණස්ස ච ඛජ්ජභොජ්ජාදිභෙදස්ස ආහාරස්ස පරිච්චජනවසෙන සත්තමාසාධිකානි සත්ත සංවච්ඡරානි නිරන්තරං පවත්තවෙලාමමහාදානතො එකස්ස සොතාපන්නස්ස දින්නදානං මහප්ඵලතරං. තතො සතං සොතාපන්නානං දින්නදානතො එකස්ස සකදාගාමිනො, තතො එකස්ස අනාගාමිනො, තතො එකස්ස අරහතො, තතො එකස්ස පච්චෙකබුද්ධස්ස, තතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස, තතො බුද්ධප්පමුඛස්ස සඞ්ඝස්ස දින්නදානං මහප්ඵලතරං, තතො චාතුද්දිසං සඞ්ඝං උද්දිස්ස විහාරකරණං, තතො සරණගමනං මහප්ඵලතර’’න්ති ඉමමත්ථං පකාසෙන්තස්ස වෙලාමසුත්තස්ස (අ. නි. 9.20) වසෙන. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘යං, ගහපති, වෙලාමො බ්රාහ්මණො දානං අදාසි මහාදානං, යො එකං දිට්ඨිසම්පන්නං භොජෙය්ය, ඉදං තතො මහප්ඵලතර’’න්තිආදි (අ. නි. 9.20). වෙලාමසුත්තාදීති ආදි-සද්දෙන අග්ගප්පසාදසුත්තාදීනං (අ. නි. 4.34; ඉතිවු. 90) සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො.
අඤ්ඤාණං වත්ථුත්තයස්ස ගුණානං අජානනං තත්ථ සම්මොහො, ‘‘බුද්ධො නු ඛො, න නු ඛො’’තිආදිනා විචිකිච්ඡා සංසයො. මිච්ඡාඤාණං තස්ස ගුණානං අගුණභාවපරිකප්පනෙන විපරීතග්ගාහො. ආදි-සද්දෙන අනාදරාගාරවාදීනං ¶ සඞ්ගහො. න මහාජුතිකන්ති න උජ්ජලං, අපරිසුද්ධං අපරියොදාතන්ති අත්ථො. න මහාවිප්ඵාරන්ති අනුළාරං. සාවජ්ජොති දිට්ඨිතණ්හාදිවසෙන සදොසො. ලොකියං සරණගමනං සික්ඛාසමාදානං විය අග්ගහිතකාලපරිච්ඡෙදං ජීවිතපරියන්තමෙව හොති, තස්මා තස්ස ඛන්ධභෙදෙන භෙදොති ආහ ‘‘අනවජ්ජො කාලකිරියායා’’ති. සොති අනවජ්ජො සරණගමනභෙදො. සතිපි අනවජ්ජත්තෙ ඉට්ඨඵලොපි න හොතීති ආහ ‘‘අඵලො’’ති. කස්මා? අවිපාකත්තා. න හි තං අකුසලන්ති.
කො උපාසකොති සරූපපුච්ඡා, තස්මා ‘‘කිංලක්ඛණො උපාසකො’’ති වුත්තං හොති. කස්මාති හෙතුපුච්ඡා. තෙන කෙන පවත්තිනිමිත්තෙන උපාසකසද්දො තස්මිං පුග්ගලෙ නිරුළ්හොති දස්සෙති ¶ . තෙනාහ ‘‘කස්මා උපාසකොති වුච්චතී’’ති. සද්දස්ස අභිධෙය්යො පවත්තිනිමිත්තං තදත්ථස්ස තබ්භාවකාරණං. කිමස්ස සීලන්ති කීදිසං අස්ස උපාසකස්ස සීලං, කිත්තකෙන සීලෙනායං සීලසම්පන්නො නාම හොතීති අත්ථො. කො ආජීවොති කො අස්ස සම්මාආජීවො? සො පන මිච්ඡාජීවස්ස පරිවජ්ජනෙන හොතීති සොපි විභජීයතීති. කා විපත්තීති කා සීලස්ස, ආජීවස්ස වා විපත්ති. අනන්තරස්ස හි විධි වා පටිසෙධො වාති. කා සම්පතීති එත්ථාපි එසෙව නයො.
යො කොචීති ඛත්තියාදීසු යො කොචි. තෙන සරණගමනමෙවෙත්ථ කාරණං, න ජාතිආදිවිසෙසොති දස්සෙති. උපාසනතොති තෙනෙව සරණගමනෙන තත්ථ ච සක්කච්චකිරියාය ආදරගාරවබහුමානාදියොගෙන පයිරුපාසනතො. වෙරමණියොති වෙරං වුච්චති පාණාතිපාතාදිදුස්සීල්යං, තස්ස මණනතො හනනතො විනාසනතො වෙරමණියො, පඤ්ච විරතියො විරතිප්පධානත්තා තස්ස සීලස්ස. තෙනෙවාහ ‘‘පටිවිරතො හොතී’’ති.
මිච්ඡාවණිජ්ජාති න සම්මාවණිජ්ජා අයුත්තවණිජ්ජා අසාරුප්පවණිජ්ජා. පහායාති අකරණෙනෙව පජහිත්වා. ධම්මෙනාති ධම්මතො අනපෙතෙන. තෙන අඤ්ඤම්පි අධම්මිකං ජීවිකං පටික්ඛිපති. සමෙනාති අවිසමෙන. තෙන කායවිසමාදිදුච්චරිතං වජ්ජෙත්වා කායසමාදිනා සුචරිතෙන ආජීවං දස්සෙති. සත්ථවණිජ්ජාති ආයුධභණ්ඩං කත්වා වා කාරෙත්වා වා යථාකතං ¶ වා පටිලභිත්වා තස්ස වික්කයො. සත්තවණිජ්ජාති මනුස්සවික්කයො. මංසවණිජ්ජාති සූනකාරාදයො විය මිගසූකරාදිකෙ පොසෙත්වා මංසං සම්පාදෙත්වා වික්කයො. මජ්ජවණිජ්ජාති යං කිඤ්චි මජ්ජං යොජෙත්වා තස්ස වික්කයො. විසවණිජ්ජාති විසං යොජෙත්වා විසං ගහෙත්වා වා තස්ස වික්කයො. තත්ථ සත්ථවණිජ්ජා පරොපරොධනිමිත්තතාය අකරණීයා වුත්තා. සත්තවණිජ්ජා අභුජිස්සභාවකරණතො, මංසවිසවණිජ්ජා වධහෙතුතො, මජ්ජවණිජ්ජා පමාදට්ඨානතො.
තස්සෙවාති පඤ්චවෙරමණිලක්ඛණස්ස සීලස්ස චෙව පඤ්චමිච්ඡාවණිජ්ජාලක්ඛණස්ස ආජීවස්ස ච. විපත්තීති භෙදො පකොපො ච. යායාති යාය පටිපත්තියා. චණ්ඩාලොති උපාසකචණ්ඩාලො. මලන්ති උපාසකමලං. පටිකුට්ඨොති උපාසකනිහීනො. බුද්ධාදීසු කම්මකම්මඵලෙසු ච සද්ධාවිපරියායො අස්සද්ධියං මිච්ඡාධිමොක්ඛො, යථාවුත්තෙන අස්සද්ධියෙන සමන්නාගතො අස්සද්ධො. යථාවුත්තසීලවිපත්තිආජීවවිපත්තිවසෙන දුස්සීලො. ‘‘ඉමිනා දිට්ඨාදිනා ඉදං නාම මඞ්ගලං හොතී’’ති – එවං බාලජනපරිකප්පිතකොතූහලසඞ්ඛාතෙන දිට්ඨසුතමුතමඞ්ගලෙන සමන්නාගතො කොතූහලමඞ්ගලිකො. මඞ්ගලං පච්චෙතීති දිට්ඨමඞ්ගලාදිභෙදං මඞ්ගලමෙව පත්තියායති. නො කම්මන්ති ¶ කම්මස්සකතං නො පත්තියායති. ඉතො බහිද්ධාති ඉතො සබ්බඤ්ඤුබුද්ධසාසනතො බහිද්ධා බාහිරකසමයෙ. දක්ඛිණෙය්යං පරියෙසතීති දුප්පටිපන්නං දක්ඛිණාරහසඤ්ඤී ගවෙසති. පුබ්බකාරං කරොතීති දානමානනාදිකං කුසලකිරියං පඨමතරං කරොති. එත්ථ ච දක්ඛිණෙය්යපරියෙසනපුබ්බකාරෙ එකං කත්වා පඤ්ච ධම්මා වෙදිතබ්බා.
විපත්තියං වුත්තවිපරියායෙන සම්පත්ති වෙදිතබ්බා. අයං පන විසෙසො – චතුන්නම්පි පරිසානං රතිජනනට්ඨෙන උපාසකොව රතනං උපාසකරතනං. ගුණසොභාකිත්තිසද්දසුගන්ධතාහි උපාසකොව පදුමං උපාසකපදුමං. තථා උපාසකපුණ්ඩරීකො.
ආදිම්හීති ආදිඅත්ථෙ. කොටියන්ති පරියන්තකොටියං. විහාරග්ගෙනාති ඔවරකකොට්ඨාසෙන, ‘‘ඉමස්මිං ගබ්භෙ වසන්තානං ඉදං නාම ඵලං පාපුණාතී’’තිආදීනා තං තං වසනට්ඨානකොට්ඨාසෙනාති අත්ථො. අජ්ජතන්ති අජ්ජ ඉච්චෙව අත්ථො.
පාණෙහි ¶ උපෙතන්ති ඉමිනා තස්ස සරණගමනස්ස ආපාණකොටිකතං දස්සෙන්තො ‘‘යාව මෙ ජීවිතං පවත්තතී’’තිආදීනි වත්වා පුන ජීවිතෙනපි තං වත්ථුත්තයං පටිපූජෙන්තො සරණගමනං රක්ඛාමීති උප්පන්නං තස්ස බ්රාහ්මණස්ස අධිප්පායං විභාවෙන්තො ‘‘අහඤ්හී’’තිආදිමාහ. පාණෙහි උපෙතන්ති හි යාව මෙ පාණා ධරන්ති, තාව සරණං උපෙතං. උපෙන්තො ච න වාචාමත්තෙන න එකවාරං චිත්තුප්පාදමත්තෙන, අථ ඛො පාණානං පරිච්චජනවසෙනපි යාවජීවං උපෙතන්ති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.
17-19. සත්තමෙ ජාණුස්සොණීති නෙතං තස්ස මාතාපිතූහි කතං නාමං, අපිච ඛො ඨානන්තරප්පටිලාභලද්ධන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ජාණුස්සොණීති ඨානන්තරං කිරා’’තිආදි. එකං ඨානන්තරන්ති එකං පුරොහිතට්ඨානං. උණ්හීසආදිකකුධභණ්ඩෙහි සද්ධිං ලද්ධං තථා චස්ස රඤ්ඤා දින්නන්ති වදන්ති. තෙනාහ ‘‘රඤ්ඤො සන්තිකෙ ච ලද්ධජාණුස්සොණිසක්කාරත්තා’’ති. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව. අට්ඨමනවමෙසු නත්ථි වත්තබ්බං.
20-21. දසමෙ දුන්නික්ඛිත්තන්ති දුට්ඨු නික්ඛිත්තං පදපච්චාභට්ඨං කත්වා මනසි ඨපිතං. පජ්ජති ඤායති අත්ථො එතෙනාති පදං, අත්ථං බ්යඤ්ජයති පකාසෙතීති බ්යඤ්ජනං, පදමෙව. තෙනෙවාහ ‘‘උප්පටිපාටියා…පෙ… බ්යඤ්ජනන්ති වුච්චතී’’ති. පදසමුදායබ්යතිරෙකෙන විසුං පාළි නාම ¶ නත්ථීති ආහ ‘‘උභයමෙතං පාළියාව නාම’’න්ති. පකට්ඨානඤ්හි වචනප්පබන්ධානං ආළියෙව පාළීති වුච්චති. සෙසමෙත්ථ එකාදසමඤ්ච උත්තානත්ථමෙව.
අධිකරණවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.