📜

(15) 5. සමාපත්තිවග්ගවණ්ණනා

164. පඤ්චමස්ස පඨමෙ ‘‘ඉතො පුබ්බෙ පරිකම්මං පවත්තං, ඉතො පරං භවඞ්ගං මජ්ඣෙ සමාපත්තී’’ති එවං සහ පරිකම්මෙන අප්පනාපරිච්ඡෙදප්පජානනා පඤ්ඤා සමාපත්තිකුසලතා. වුට්ඨානෙ කුසලභාවො වුට්ඨානකුසලතා. පගෙව වුට්ඨානපරිච්ඡෙදකඤාණන්ති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

165. දුතියෙ උජුනො භාවො අජ්ජවං, අජිම්හතා අකුටිලතා අවඞ්කතාති අත්ථො. අභිධම්මෙපි (ධ. ස. 1346) වුත්තං – ‘‘තත්ථ කතමො අජ්ජවො? යා අජ්ජවතා අජිම්හතා අකුටිලතා අවඞ්කතා, අයං වුච්චති අජ්ජවො’’ති. අනජ්ජවඤ්ච අජ්ජවප්පටික්ඛෙපෙන වෙදිතබ්බං. ගොමුත්තවඞ්කතා, චන්දලෙඛාවඞ්කතා, නඞ්ගලකොටිවඞ්කතාති හි තයො අනජ්ජවා. එකච්චො හි භික්ඛු පඨමවයෙ මජ්ඣිම-පච්ඡිමවයෙ ච එකවීසතියා අනෙසනාසු ඡසු ච අගොචරෙසු චරති, අයං ගොමුත්තවඞ්කතා නාම, ආදිතො පට්ඨාය යාව පරියොසානා පටිපත්තියා වඞ්කභාවතො. එකො පඨමවයෙ පච්ඡිමවයෙ ච චතුපාරිසුද්ධිසීලං පූරෙති, ලජ්ජී කුක්කුච්චකො සික්ඛාකාමො හොති, මජ්ඣිමවයෙ පුරිමසදිසො, අයං චන්දලෙඛාවඞ්කතා නාම, පටිපත්තියා මජ්ඣට්ඨානෙ ¶ වඞ්කභාවාපත්තිතො. එකො පඨමවයෙපි මජ්ඣිමවයෙපි චතුපාරිසුද්ධිසීලං පූරෙති, ලජ්ජී කුක්කුච්චකො සික්ඛාකාමො හොති, පච්ඡිමවයෙ පුරිමසදිසො, අයං නඞ්ගලකොටිවඞ්කතා නාම, පරියොසානෙ වඞ්කභාවාපත්තිතො. එකො සබ්බම්පෙතං වඞ්කතං පහාය තීසු වයෙසු ¶ පෙසලො ලජ්ජී කුක්කුච්චකො සික්ඛාකාමො හොති, තස්ස යො සො උජුභාවො, ඉදං අජ්ජවං නාම, සබ්බත්ථ උජුභාවසිද්ධිතො.

මද්දවන්ති එත්ථ ‘‘ලජ්ජව’’න්තිපි පඨන්ති. එවං පනෙත්ථ අත්ථො – ‘‘තත්ථ කතමො ලජ්ජවො? යො හිරීයති හිරීයිතබ්බෙන හිරීයති පාපකානං අකුසලානං ධම්මානං සමාපත්තියා, අයං වුච්චති ලජ්ජවො’’ති එවං වුත්තො ලජ්ජිභාවො ලජ්ජවං නාම. ඉදං පනෙත්ථ නිබ්බචනං – ලජ්ජතීති ලජ්ජො, හිරිමා, තස්ස භාවො ලජ්ජවං, හිරීති අත්ථො. ලජ්ජා එතස්ස අත්ථීති ලජ්ජී යථා ‘‘මාලී මායී’’ති, තස්ස භාවො ලජ්ජිභාවො, සා එව ලජ්ජා.

166. තතියෙ අධිවාසනඛන්තීති එත්ථ අධිවාසනං වුච්චති ඛමනං. තඤ්හි පරෙසං දුක්කටං දුරුත්තඤ්ච පටිවිරොධාකරණෙන අත්තනො උපරි ආරොපෙත්වා වාසනතො ‘‘අධිවාසන’’න්ති වුච්චති. අධිවාසනලක්ඛණා ඛන්ති අධිවාසනඛන්ති. සුචිසීලතා සොරච්චං. සා හි සොභනකම්මරතතා. සුට්ඨු වා පාපතො ඔරතභාවො විරතතාති ආහ ‘‘සුරතභාවො’’ති. තෙනෙව අභිධම්මෙපි (ධ. ස. 1349) –

‘‘තත්ථ කතමං සොරච්චං? යො කායිකො අවීතික්කමො වාචසිකො අවීතික්කමො කායිකවාචසිකො අවීතික්කමො, ඉදං වුච්චති සොරච්චං, සබ්බොපි සීලසංවරො සොරච්ච’’න්ති – ආගතො.

167. චතුත්ථෙ සඛිලො වුච්චති සණ්හවාචො, තස්ස භාවො සාඛල්යං, සණ්හවාචතා. තෙනාහ ‘‘සණ්හවාචාවසෙන සම්මොදමානභාවො’’ති. සණ්හවාචාවසෙන හි සම්මොදමානස්ස පුග්ගලස්ස භාවො නාම සණ්හවාචතා. තෙනෙව අභිධම්මෙ (ධ. ස. 1350) –

‘‘තත්ථ කතමං සාඛල්යං? යා සා වාචා අණ්ඩකා කක්කසා පරකටුකා පරාභිසජ්ජනී කොධසාමන්තා අසමාධිසංවත්තනිකා, තථාරූපිං ¶ වාචං පහාය යා සා වාචා නෙලා කණ්ණසුඛා පෙමනීයා හදයඞ්ගමා පොරී බහුජනකන්තා බහුජනමනාපා, තථාරූපිං වාචං භාසිතා හොති, යා තත්ථ සණ්හවාචතා සඛිලවාචතා අඵරුසවාචතා, ඉදං වුච්චති සාඛල්ය’’න්ති වුත්තං.

තත්ථ අණ්ඩකාති සදොසෙ සවණෙ රුක්ඛෙ නිය්යාසපිණ්ඩො, අහිච්ඡත්තාදීනි වා උට්ඨිතානි අණ්ඩකානීති ¶ වදන්ති, ඵෙග්ගුරුක්ඛස්ස පන කුථිතස්ස අණ්ඩානි විය උට්ඨිතා චුණ්ණපිණ්ඩියො වා ගණ්ඨියො වා අණ්ඩකා. ඉධ පන බ්යාපජ්ජනකක්කසාදිසභාවතො කණ්ටකප්පටිභාගෙන වාචා අණ්ඩකාති වුත්තා. පදුමනාළං විය සොතං ඝංසයමානා පවිසන්තී කක්කසා දට්ඨබ්බා. කොධෙන නිබ්බත්තා තස්ස පරිවාරභූතා කොධසාමන්තා. පුරෙ සංවද්ධනාරී පොරී. සා විය සුකුමාරා මුදුකා වාචා පොරී වියාති පොරී. සණ්හවාචතාතිආදිනා තං වාචං පවත්තමානං දස්සෙති.

168. පඤ්චමෙ ‘‘අවිහිංසාති කරුණාපුබ්බභාගො’’ති එත්තකමෙව ඉධ වුත්තං, දීඝනිකායට්ඨකථාය සඞ්ගීතිසුත්තවණ්ණනායං (දී. නි. අට්ඨ. 3.304) පන ‘‘අවිහිංසාති කරුණාපි කරුණාපුබ්බභාගොපී’’ති වුත්තං. අභිධම්මෙපි (විභ. 182) ‘‘තත්ථ කතමා අවිහිංසා? යා සත්තෙසු කරුණා කරුණායනා කරුණායිතත්තං කරුණාචෙතොවිමුත්ති, අයං වුච්චති අවිහිංසා’’ති ආගතං. එත්ථාපි හි යා කාචි කරුණා ‘‘කරුණා’’ති වුත්තා, කරුණාචෙතොවිමුත්ති පන අප්පනාප්පත්තාව.

සුචිසද්දතො භාවෙ යකාරං ඉකාරස්ස ච උකාරාදෙසං කත්වා අයං නිද්දෙසොති ආහ ‘‘සොචබ්යං සුචිභාවො’’ති. එත්ථ ච සොචබ්යන්ති සීලවසෙන සුචිභාවොති වුත්තං. දීඝනිකායට්ඨකථාය සඞ්ගීතිසුත්තවණ්ණනායං (දී. නි. අට්ඨ. 3.304) පන ‘‘සොචෙය්යන්ති මෙත්තාය ච මෙත්තාපුබ්බභාගස්ස ච වසෙන සුචිභාවො’’ති වුත්තං. තෙනෙව අභිධම්මෙපි ‘‘තත්ථ කතමං සොචබ්යං? යා සත්තෙසු මෙත්ති මෙත්තායනා මෙත්තායිතත්තං මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති, ඉදං වුච්චති සොචබ්ය’’න්ති නිද්දෙසො කතො. එත්ථාපි හි ‘‘මෙත්තී’’තිආදිනා යා කාචි මෙත්තා වුත්තා, මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති පන අප්පනාප්පත්තාව.

169-171. ඡට්ඨසත්තමඅට්ඨමානි ¶ හෙට්ඨා වුත්තනයානෙව.

172. නවමෙ කාමං සම්පයුත්තධම්මෙසු ථිරභාවොපි බලට්ඨො එව, පටිපක්ඛෙහි පන අකම්පනීයතං සාතිසයං බලට්ඨොති වුත්තං ‘‘මුට්ඨස්සච්චෙ අකම්පනෙනා’’තිආදි.

173. දසමෙ පච්චනීකධම්මසමනතො සමථො, සමාධීති ආහ ‘‘සමථොති චිත්තෙකග්ගතා’’ති. අනිච්චාදිනා විවිධෙනාකාරෙන දස්සනතො පස්සනතො විපස්සනා, පඤ්ඤාති ආහ ‘‘සඞ්ඛාරපරිග්ගාහකඤාණ’’න්ති.

174. එකාදසමෙ ¶ දුස්සීල්යන්ති සමාදින්නස්ස සීලස්ස භෙදකරො වීතික්කමො. දිට්ඨිවිපත්තීති ‘‘අත්ථි දින්න’’න්තිආදිනයප්පවත්තාය සම්මාදිට්ඨියා දූසිකා මිච්ඡාදිට්ඨීති ආහ ‘‘දිට්ඨිවිපත්තීති මිච්ඡාදිට්ඨී’’ති.

175. ද්වාදසමෙ සීලසම්පදාති සබ්බභාගතො තස්ස අනූනතාපත්ති පරිපුණ්ණභාවො සීලසම්පදා. පරිපූරණත්ථො හෙත්ථ සම්පදාසද්දො. තෙනෙවාහ ‘‘පරිපුණ්ණසීලතා’’ති. දිට්ඨිසම්පදාති අත්ථිකදිට්ඨිආදිසම්මාදිට්ඨිපාරිපූරිභාවෙන පවත්තං ඤාණං. තඤ්ච කම්මස්සකතාසම්මාදිට්ඨිආදිවසෙන පඤ්චවිධං හොතීති ආහ ‘‘තෙන කම්මස්සකතා’’ති.

176. තෙරසමෙ සීලවිසුද්ධීති විසුද්ධිං පාපෙතුං සමත්ථං සීලං, චිත්තවිසුද්ධිආදිඋපරිවිසුද්ධියා පච්චයො භවිතුං සමත්ථං විසුද්ධසීලන්ති වුත්තං හොති. සුවිසුද්ධමෙව හි සීලං තස්සා පදට්ඨානං හොති. තෙනාහ ‘‘සීලවිසුද්ධීහි විසුද්ධිසම්පාපකං සීල’’න්ති. එත්ථාපි විසුද්ධිසම්පාපකන්ති චිත්තවිසුද්ධිආදිඋපරිවිසුද්ධියා සම්පාපකන්ති අත්ථො දට්ඨබ්බො. අභිධම්මෙ (ධ. ස. 1372) පනායං ‘‘තත්ථ කතමා සීලවිසුද්ධි? කායිකො අවීතික්කමො වාචසිකො අවීතික්කමො කායිකවාචසිකො අවීතික්කමො, අයං වුච්චති සීලවිසුද්ධී’’ති එවං විභත්තා.

දිට්ඨිවිසුද්ධීති විසුද්ධිං පාපෙතුං සමත්ථං දස්සනඤාණං දස්සනවිසුද්ධි, පරමත්ථවිසුද්ධිං නිබ්බානඤ්ච පාපෙතුං උපනෙතුං සමත්ථං කම්මස්සකතඤාණාදි සම්මාදස්සනන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘විසුද්ධිසම්පාපිකා…පෙ… පඤ්චවිධාපි වා සම්මාදිට්ඨී’’ති. එත්ථාපි විසුද්ධිසම්පාපිකාති ඤාණදස්සනවිසුද්ධියා දස්සනනිබ්බානසඞ්ඛාතාය ¶ පරමත්ථවිසුද්ධියා ච සම්පාපිකාති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො. අභිධම්මෙ (ධ. ස. 1373) පනායං ‘‘තත්ථ කතමා දිට්ඨිවිසුද්ධි? කම්මස්සකතඤාණං, සච්චානුලොමිකං ඤාණං, මග්ගස්ස මග්ගසමඞ්ගිස්ස ඤාණං, ඵලසමඞ්ගිස්ස ඤාණ’’න්ති එවං වුත්තං.

එත්ථ ච ඉදං අකුසලකම්මං නො සකං, ඉදං පන කම්මං සකන්ති එවං බ්යතිරෙකතො අන්වයතො ච කම්මස්සකතජානනඤාණං කම්මස්සකතඤාණං. තිවිධදුච්චරිතඤ්හි අත්තනා කතම්පි පරෙන කතම්පි නො සකකම්මං නාම හොති අත්ථභඤ්ජනතො, සුචරිතං සකකම්මං නාම අත්ථජනනතො. විපස්සනාඤාණං පන වචීසච්චඤ්ච අනුලොමෙති, පරමත්ථසච්චඤ්ච න විලොමෙතීති සච්චානුලොමිකඤාණන්ති වුත්තං. විපස්සනාඤාණඤ්හි ලක්ඛණානි පටිවිජ්ඣනත්ථං ආරම්භකාලෙ ¶ ‘‘අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තා’’ති පවත්තං වචීසච්චඤ්ච අනුලොමෙති, තථෙව පටිවිජ්ඣනතො පරමත්ථසච්චං නිබ්බානඤ්ච න විලොමෙති න විරාධෙති එකන්තෙනෙව සම්පාපනතො.

177. චුද්දසමෙ දිට්ඨිවිසුද්ධීති පඨමමග්ගසම්මාදිට්ඨි වුත්තා. යථාදිට්ඨිස්ස ච පධානන්ති තංසම්පයුත්තමෙව වීරියං. තෙනෙව දීඝනිකායට්ඨකථායං (දී. නි. අට්ඨ. 3.304) ‘‘දිට්ඨිවිසුද්ධීති ඤාණදස්සනං කථිතං. යථාදිට්ඨිස්ස ච පධානන්ති තංසම්පයුත්තමෙව වීරිය’’න්ති වුත්තං. එත්ථ හි ඤාණදස්සනන්ති ඤාණභූතං දස්සනං. තෙන දස්සනමග්ගං වදති. තංසම්පයුත්තමෙව වීරියන්ති පඨමමග්ගසම්පයුත්තවීරියමාහ. අපිච දිට්ඨිවිසුද්ධීති සබ්බාපි මග්ගසම්මාදිට්ඨි. යථාදිට්ඨිස්ස ච පධානන්ති තංසම්පයුත්තමෙව වීරියං. තෙනෙව දීඝනිකායට්ඨකථායං ‘‘අපිච පුරිමපදෙන චතුමග්ගඤාණං, පච්ඡිමපදෙන තංසම්පයුත්තං වීරිය’’න්ති වුත්තං.

අථ වා දිට්ඨීවිසුද්ධීති කම්මස්සකතඤාණාදිසඞ්ඛාතා සබ්බාපි සම්මාදිට්ඨි වුත්තා. යථාදිට්ඨිස්ස ච පධානන්ති යො චෙතසිකො වීරියාරම්භො…පෙ… සම්මාවායාමොති. අයමෙව පාළියා සමෙති. අභිධම්මෙ හි ‘‘දිට්ඨිවිසුද්ධි ඛො පනාති යා පඤ්ඤා පජානනා…පෙ… අමොහො ධම්මවිචයො සම්මාදිට්ඨි. යථාදිට්ඨිස්ස ච පධානන්ති යො චෙතසිකො වීරියාරම්භො…පෙ… සම්මාවායාමො’’ති එවමයං දුකො විභත්තො. තෙනෙව අභිධම්මට්ඨකථායං (ධ. ස. අට්ඨ. 1374) ‘‘යා පඤ්ඤා පජානනාතිආදීහි හෙට්ඨා වුත්තානි කම්මස්සකතඤාණාදීනෙව චත්තාරි ඤාණානි විභත්තානි. ‘යො චෙතසිකො වීරියාරම්භො’තිආදීහි ¶ පදෙහි නිද්දිට්ඨං වීරියං ගහිතං පඤ්ඤාය ලොකියට්ඨානෙ ලොකියං, ලොකුත්තරට්ඨානෙ ලොකුත්තර’’න්ති වුත්තං.

ඉධාපි විසුද්ධිසම්පාපිකා චතුමග්ගසම්මාදිට්ඨි, පඤ්චවිධාපි වා සම්මාදිට්ඨි දිට්ඨිවිසුද්ධීති අධිප්පායෙන ‘‘දිට්ඨිවිසුද්ධීති විසුද්ධිසම්පාපිකා සම්මාදිට්ඨියෙවා’’ති වුත්තං. හෙට්ඨිමමග්ගසම්පයුත්තං වීරියන්ති ඉදං පන ‘‘යථාදිට්ඨිස්ස ච පධානන්ති පඨමමග්ගසම්පයුත්තං වීරියන්ති වුත්ත’’න්ති අධිප්පායෙන වදති. එත්ථ ච තංතංභාණකානං මතභෙදෙනායං වණ්ණනාභෙදොති න අට්ඨකථාවචනානං අඤ්ඤමඤ්ඤවිරොධො සඞ්කිතබ්බො. අථ යථාදිට්ඨිස්ස ච පධානන්ති හෙට්ඨිමමග්ගසම්පයුත්තමෙව වීරියං කස්මා වුත්තන්ති ආහ ‘‘තඤ්හි තස්සා දිට්ඨියා අනුරූපත්තා’’තිආදි. තත්ථ තස්සා දිට්ඨියාති හෙට්ඨිමමග්ගසම්පයුත්තාය දිට්ඨියා. යථාදිට්ඨිස්සාති අනුරූපදිට්ඨිස්ස කල්යාණදිට්ඨිස්ස නිබ්බත්තිතප්පකාරදිට්ඨිස්ස වා නිබ්බත්තෙතබ්බපධානානුරූපදිට්ඨිස්ස යථාදිට්ඨිප්පවත්තකිරියස්ස වාති එවම්පෙත්ථ අත්ථං සංවණ්ණයන්ති.

178. පන්නරසමෙ ¶ සමත්තං තුස්සනං තිත්ති සන්තුට්ඨි, නත්ථි එතස්ස සන්තුට්ඨීති අසන්තුට්ඨි, අසන්තුට්ඨිස්ස භාවො අසන්තුට්ඨිතා. යා කුසලානං ධම්මානං භාවනාය අසන්තුට්ඨස්ස භිය්යොකම්යතා, තස්සා එතං අධිවචනං. තාය හි සමඞ්ගිභූතො පුග්ගලො සීලං පූරෙත්වා ඣානං උප්පාදෙති, ඣානං ලභිත්වා විපස්සනං ආරභති, ආරද්ධවිපස්සකො අරහත්තං අග්ගහෙත්වා අන්තරා වොසානං නාපජ්ජති, ‘‘අලමෙත්තාවතා කතමෙත්තාවතා’’ති සඞ්කොචං න පාපුණාති. තෙනාහ ‘‘අඤ්ඤත්ර අරහත්තමග්ගා කුසලෙසු ධම්මෙසු අසන්තුට්ඨිභාවො’’ති. තත්ර අඤ්ඤත්ර අරහත්තමග්ගාති අරහත්තමග්ගසම්පත්තං විනාති අත්ථො. ‘‘අප්පටිවානිතා ච පධානස්මි’’න්ති ඉදං හෙට්ඨා වුත්තනයත්තා උත්තානත්ථමෙවාති න විභත්තං.

179. සොළසමෙ මුට්ඨා නට්ඨා සති එතස්සාති මුට්ඨස්සති, තස්ස භාවො මුට්ඨස්සච්චන්ති ආහ ‘‘මුට්ඨස්සච්චන්ති මුට්ඨස්සතිභාවො’’ති. මුට්ඨස්සතිභාවොති ච සතිප්පටිපක්ඛො ධම්මො, න සතියා අභාවමත්තං. අසම්පජඤ්ඤන්ති ‘‘තත්ථ කතමං අසම්පජඤ්ඤං? යං අඤ්ඤාණං අදස්සනං…පෙ… අවිජ්ජාලඞ්ඝී මොහො අකුසලමූල’’න්ති (ධ. ස. 1357) එවං වුත්තා අවිජ්ජායෙව. තථා හි විජ්ජාපටිපක්ඛො අවිජ්ජා විජ්ජාය පහාතබ්බතො, එවං සම්පජඤ්ඤප්පටිපක්ඛො අසම්පජඤ්ඤං ¶ . යස්මා පන සම්පජඤ්ඤප්පටිපක්ඛෙ සති තස්ස වසෙන ඤාණස්ස අභාවො හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘අඤ්ඤාණභාවො’’ති.

180. සත්තරසමෙ අපිලාපනලක්ඛණා සතීති උදකෙ ලාබු විය යෙන චිත්තං ආරම්මණෙ පිලවිත්වා විය තිට්ඨති, න ඔගාහති, තං පිලාපනං. න පිලාපනං අපිලාපනං, තං ලක්ඛණං සභාවො එතිස්සාති අපිලාපනලක්ඛණා.

සමාපත්තිවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

තතියපණ්ණාසකං නිට්ඨිතං.