📜

4. දෙවදූතවග්ගො

1. සබ්රහ්මකසුත්තවණ්ණනා

31. චතුත්ථස්ස පඨමෙ සබ්රහ්මකානීති සසෙට්ඨකානි. යෙසන්ති යෙසං කුලානං. පුත්තානන්ති පුත්තෙහි. පූජිතසද්දයොගෙන හි ඉදං කරණත්ථෙ සාමිවචනං. තෙනාති ආහාරාදිනා. පටිජග්ගිතා ගොපිතාති යථාකාලං තස්ස තස්ස දාතබ්බස්ස දානෙන වෙය්යාවච්චස්ස ච කරණෙන පටිජග්ගිතා චෙව උප්පන්නානත්ථප්පහරණෙන ගොපිතා ච හොන්ති. තෙසන්ති මාතාපිතූනං. බ්රහ්මාදිභාවසාධනත්ථන්ති තෙසං ගුණානං අත්ථිතාය ලොකෙ බ්රහ්මා නාම වුච්චති, ආචරියො නාම වුච්චති, ආහුනෙය්යො නාම වුච්චති, තෙ මාතාපිතූනං පුත්තකං පටිලභන්තීති දස්සනවසෙන නෙසං බ්රහ්මාදිභාවසාධනත්ථං ‘‘බහුකාරා’’ති, වත්වා තං තෙසං බහුකාරතං නානාකාරතො දස්සෙතුං ‘‘ආපාදකා’’තිආදි වුත්තං. මාතාපිතරො හි පුත්තානං ජීවිතස්ස ආපාදකා, සරීරස්ස පොසකා, ආචාරසමාචාරානං සික්ඛාපකා සකලස්සපි ඉමස්ස ලොකස්ස දස්සෙතාරො. තෙනාහ ‘‘පුත්තානං හී’’තිආදි. ඉට්ඨාරම්මණං තාව තෙ දස්සෙන්තු, අනිට්ඨාරම්මණං කථන්ති? තම්පි දස්සෙතබ්බමෙව වජ්ජනීයභාවජානාපනත්ථං.

අවිජහිතා හොන්තීති තාසං භාවනාය බ්රහ්මානං බ්රහ්මලොකෙ උප්පන්නත්තා අවිජහිතා හොන්ති භාවනා. ලොභනීයවයස්මිං පඨමයොබ්බනෙ අතිවිය මුදුභාවප්පත්තදස්සනත්ථං සතවිහතග්ගහණං. පාටියෙක්කන්ති විසුං. ඉමිනා කාරණෙනාති ඉමිනා යථාවුත්තෙන පුත්තෙසු පවත්තිතෙහි අතික්කමෙන මෙත්තාදිසමුප්පත්තිසඞ්ඛාතෙන කාරණෙන.

ථරුසිප්පන්ති අසිසත්තිකුන්තකලාපාදිආයුධසිප්පං. මුද්දාගණනාති අඞ්ගුලිසංකොචනාදිනා හත්ථමුද්දාය ගණනා. ආදිසද්දෙන පාණාදීනං සඞ්ගහො. පච්ඡාචරියා නාම මාතාපිතූනං සන්තිකෙ උග්ගහිතගහට්ඨවත්තස්සෙව පුග්ගලස්ස යථාසකං හත්ථාචරියාදීනං සිප්පග්ගාහාපනන්ති කත්වා සබ්බපඨමං ආචරියා නාමාති යොජෙතබ්බං. ආනීය හුතං ආහුතං. පකාරෙහි හුතං පාහුතං. අභිසඞ්ඛතන්ති තස්සෙව වෙවචනං.

නමො කරෙය්යාති සායං පාතං උපට්ඨානං ගන්ත්වා ‘‘ඉදං මය්හං උත්තමපුඤ්ඤක්ඛෙත්ත’’න්ති නමක්කාරං කරෙය්ය. තාය නං පාරිචරියායාති එත්ථ නන්ති නිපාතමත්තං, යථාවුත්තපරිචරණෙනාති අත්ථො . අථ වා පාරිචරියායාති භරණකිච්චකරණකුලවංසප්පතිට්ඨානාපනාදිනා පඤ්චවිධඋපට්ඨානෙන. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘පඤ්චහි ඛො, ගහපතිපුත්ත, ඨානෙහි පුත්තෙන පුරත්ථිමා දිසා මාතාපිතරො පච්චුපට්ඨාතබ්බා – ‘භතො නෙසං භරිස්සාමි, කිච්චං නෙසං කරිස්සාමි, කුලවංසං ඨපෙස්සාමි, දායජ්ජං පටිපජ්ජාමි, අථ වා පන පෙතානං කාලකතානං දක්ඛිණං අනුප්පදස්සාමී’ති. ඉමෙහි ඛො, ගහපතිපුත්ත, පඤ්චහි ඨානෙහි පුත්තෙන පුරත්ථිමා දිසා මාතාපිතරො පච්චුපට්ඨිතා පඤ්චහි ඨානෙහි පුත්තං අනුකම්පන්ති, පාපා නිවාරෙන්ති, කල්යාණෙ නිවෙසෙන්ති, සිප්පං සික්ඛාපෙන්ති, පතිරූපෙන දාරෙන සංයොජෙන්ති, සමයෙ දායජ්ජං නිය්යාදෙන්තී’’ති (දී. නි. 3.267).

අපිච යො මාතාපිතරො තීසු වත්ථූසු අභිප්පසන්නෙ කත්වා සීලෙසු වා පතිට්ඨාපෙත්වා පබ්බජ්ජාය වා නියොජෙත්වා උපට්ඨහති, අයං මාතාපිතූපට්ඨාකානං අග්ගොති වෙදිතබ්බො. සා පනායං පාරිචරියා පුත්තස්ස උභයලොකහිතසුඛාවහාති තං දස්සෙතුං ‘‘ඉධෙව නං පසංසන්ති, පෙච්ච සග්ගෙ පමොදතී’’ති වුත්තං. පසංසන්තීති ‘‘අයං පුග්ගලො මත්තෙය්යො පෙත්තෙය්යො සග්ගසංවත්තනියං පටිපදං පූරෙතී’’ති ඉධෙව නං පසංසන්ති. ආමොදති ආදිතො පට්ඨාය මොදප්පත්තියා. පමොදති නානප්පකාරමොදසම්පවත්තියා.

සබ්රහ්මකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. ආනන්දසුත්තවණ්ණනා

32. දුතියෙ තථාජාතිකොති තථාසභාවො. චිත්තෙකග්ගතාලාභොති චිත්තෙකග්ගතාය අධිගමො. රූපමෙව කිලෙසුප්පත්තියා කාරණභාවතො රූපනිමිත්තං. එස නයො සෙසෙසුපි. සස්සතාදිනිමිත්තන්ති සස්සතුච්ඡෙදභාවනිමිත්තං. පුග්ගලනිමිත්තන්ති පුග්ගලාභිනිවෙසනනිමිත්තං. ධම්මනිමිත්තන්ති ධම්මාරම්මණසඞ්ඛාතං නිමිත්තං. ‘‘සියා නු ඛො, භන්තෙ’’ති ථෙරෙන පුට්ඨො භගවා ‘‘සියා’’ති අවොච ලොකුත්තරසමාධිප්පටිලාභං සන්ධාය. සො හි නිබ්බානං සන්තං පණීතන්ති ච පස්සති. තෙනාහ ‘‘ඉධානන්දා’’තිආදි.

නිබ්බානංසන්තන්ති සමාපත්තිං අප්පෙත්වාති නිබ්බානං සන්තන්ති ආභුජිත්වා ඵලසමාපත්තිං අප්පෙත්වා . දිවසම්පීතිආදිනා අසඞ්ඛතාය ධාතුයා අච්චන්තසන්තපණීතාදිභාවං දස්සෙති. අට්ඨවිධෙති ‘‘සන්තං පණීතං සබ්බසඞ්ඛාරසමථො සබ්බූපධිපටිනිස්සග්ගො තණ්හාක්ඛයො විරාගො නිරොධො නිබ්බාන’’න්ති එවං අට්ඨවිධෙ ආභොගසඤ්ඤිතෙ සමන්නාහාරෙ. නිද්ධාරණෙ චෙතං භුම්මං. ඉමස්මිං ඨානෙ…පෙ… ලබ්භන්තෙවාති ‘‘ඉධානන්ද, භික්ඛුනො එවං හොතී’’ති ආගතෙ ඉමස්මිං සුත්තප්පදෙසෙ එකොපි ආභොගසමන්නාහාරො චෙපි සබ්බෙ අට්ඨපි ආභොගසමන්නාහාරා ලබ්භන්තෙව සමන්නාහරතං අත්ථාවහත්තා.

ඤාණෙන ජානිත්වාති විපස්සනාඤාණසහිතෙන මග්ගඤාණෙන ජානිත්වා. පරානි ච ඔපරානි ච චක්ඛාදීනි ආයතනානි. සන්තතායාති පටිප්පස්සද්ධිතාය. කායදුච්චරිතාදිධූමවිරහිතොති කායදුච්චරිතාදි එව සන්තාපනට්ඨෙන ධූමො, තෙන විරහිතො. අනීඝොති අපාපො. ජාතිජරාගහණෙනෙව බ්යාධිමරණම්පි ගහිතමෙවාති තබ්භාවභාවතොති වුත්තං.

ආනන්දසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. සාරිපුත්තසුත්තවණ්ණනා

33. තතියෙ, ‘‘සාරිපුත්ත, මයා සංඛිත්තෙන දෙසිතං ධම්මං තාදිසෙනපි න සුකරං විඤ්ඤාතු’’න්ති ඉමිනා අධිප්පායෙනෙව වදන්තො ථෙරස්ස ඤාණං සබ්බමතික්කමං. අඤ්ඤාතාරො ච දුල්ලභාති හි ඉමිනා සාමඤ්ඤවචනෙන සාරිපුත්තත්ථෙරම්පි අන්තොගධං කත්වා දස්සෙන්තො තෙනපි අත්තනො දෙසනාය දුප්පටිවිද්ධභාවං දස්සෙති.

සම්මාති හෙතුනා කාරණෙන. තෙනාහ ‘‘උපායෙනා’’තිආදි. මානාභිසමයාති මානස්ස දස්සනාභිසමයා. පහානාභිසමයොති ච දස්සනාභිසමයොති ච පරිඤ්ඤාභිසමයො වුත්තො. අරහත්තමග්ගො හි පරිඤ්ඤාකිච්චසිද්ධියා කිච්චවසෙන මානං පස්සති, අසම්මොහප්පටිවෙධවසෙනාති වුත්තං හොති, අයමස්ස දස්සනාභිසමයො. තෙන දිට්ඨො පන පහානාභිසමයො ච. දස්සනාභිසමයෙන හි පරිඤ්ඤාභිසමයමෙව පහීයති. දිට්ඨවිසෙන දිට්ඨසත්තානං ජීවිතං විය අයමස්ස පහානාභිසමයො . අට්ඨකථායං පන පහානාභිසමයස්ස දස්සනාභිසමයනානන්තරියකත්තා ‘‘පහානාභිසමයෙන’’ඉච්චෙව වුත්තං. පහානාභිසමයෙ හි ගහිතෙ දස්සනාභිසමයො ගහිතොව හොති.

අන්තමකාසිදුක්ඛස්සාති අරහත්තමග්ගෙන මානස්ස පහීනත්තා යෙ ඉමෙ ‘‘කායබන්ධනස්ස අන්තො ජීරති (චූළව. 278), හරිතන්තං වා’’ති (ම. නි. 1.304) එවං වුත්තඅන්තිමමරියාදන්තො ච ‘‘අන්තමිදං, භික්ඛවෙ, ජීවිකාන’’න්ති (සං. නි. 3.80; ඉතිවු. 91) එවං වුත්තලාමකන්තො ච ‘‘සක්කායො එකො අන්තො’’ති (සං. නි. 3.103) එවං වුත්තකොට්ඨාසන්තො ච ‘‘එසෙවන්තො දුක්ඛස්ස සපච්චයසඞ්ඛයා’’ති එවං වුත්තකොට්ඨාසන්තො චාති චත්තාරො අන්තා, තෙසු සබ්බස්සෙව වට්ටදුක්ඛස්ස අදුං චතුත්ථකොටිසඞ්ඛාතං අන්තමකාසි, පරිච්ඡෙදං පරිවටුමං අකාසි, අන්තිමසමුදයමත්තාවසෙසං දුක්ඛමකාසීති වුත්තං හොති. තෙනාහ ‘‘වට්ටදුක්ඛස්ස අන්තමකාසී’’ති.

නනු ච ‘‘පහාන’’න්ති ඉමස්ස නිද්දෙසෙ නිබ්බානං ආගතං? ඉධ පටිප්පස්සද්ධිප්පහානසඞ්ඛාතං අරහත්තඵලං වුත්තං, තස්මා නිද්දෙසෙනායං වණ්ණනා විරුජ්ඣතීති ආහ ‘‘නිද්දෙසෙ පනා’’තිආදි. තත්ථ තානි පදානි ආගතානීති තස්මිං නිද්දෙසෙ ‘‘පහානං වූපසමං පටිනිස්සග්ග’’න්තිආදීනි (චූළනි. 75 උදයමාණවපුච්ඡානිද්දෙසො) පදානි ආගතානි.

ධම්මතක්කපුරෙජවන්ති ඉමිනා තස්මිං චතුත්ථජ්ඣානවිමොක්ඛෙ ඨත්වා ඣානඞ්ගානි විපස්සිත්වා අධිගතං අරහත්තවිමොක්ඛං වදති. අරහත්තවිමොක්ඛස්ස හි මග්ගසම්පයුත්තසම්මාසඞ්කප්පසඞ්ඛාතො ධම්මතක්කො පුරෙජවො හොති.

සාරිපුත්තසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. නිදානසුත්තවණ්ණනා

34. චතුත්ථෙ පිණ්ඩකරණත්ථායාති ආයූහනවසෙන රාසිකරණත්ථාය. අභින්නානීති එකදෙසෙනපි අඛණ්ඩිතානි. භින්නකාලතො පට්ඨාය හි බීජං බීජකිච්චාය න උපකප්පති. අපූතීනීති උදකතෙමනෙන පූතිභාවං න උපගතානි. පූතිබීජඤ්හි බීජත්ථාය න උපකප්පති. තෙනාහ ‘‘පූතිභාවෙන අබීජත්තං අප්පත්තානී’’ති. න වාතෙන න ච ආතපෙන හතානීති වාතෙන ච ආතපෙන ච න හතානි, නිරොජතං න පාපිතානි. නිරොජඤ්හි කසටබීජං බීජත්ථාය න උපකප්පති. සාරාදානීති තණ්ඩුලසාරස්ස ආදානතො සාරාදානි. නිස්සාරඤ්හි බීජං බීජත්ථාය න උපකප්පති. තෙනාහ ‘‘ගහිතසාරානී’’ති, පතිට්ඨිතසාරානීති අත්ථො. සන්නිචයභාවෙන සුඛං සයිතානීති චත්තාරො මාසෙ කොට්ඨපක්ඛිත්තනියාමෙනෙව සුඛසයිතානි.

කම්මවිභත්තීති කම්මවිභාගො. දිට්ඨධම්මො වුච්චති පච්චක්ඛභූතො පච්චුප්පන්නො අත්තභාවො, තත්ථ වෙදිතබ්බඵලං කම්මං දිට්ඨධම්මවෙදනීයං. පච්චුපන්නභවතො අනන්තරං වෙදිතබ්බඵලං කම්මං උපපජ්ජවෙදනීයං. අපරපරියායවෙදනීයන්ති දිට්ඨධම්මානන්තරභවතො අඤ්ඤස්මිං අත්තභාවපරියායෙ අත්තභාවපරිවත්තෙ වෙදිතබ්බඵලං කම්මං. පටිපක්ඛෙහි අනභිභූතතාය පච්චයවිසෙසෙන පටිලද්ධවිසෙසතාය ච බලවභාවප්පත්තා තාදිසස්ස පුබ්බාභිසඞ්ඛාරස්ස වසෙන සාතිසයා හුත්වා පවත්තා පඨමජවනචෙතනා තස්මිංයෙව අත්තභාවෙ ඵලදායිනී දිට්ඨධම්මවෙදනීයකම්මං නාම. සා හි වුත්තාකාරෙන බලවතී ජවනසන්තානෙ ගුණවිසෙසයුත්තෙසු උපකාරානුපකාරවසප්පවත්තියා ආසෙවනාලාභෙන අප්පවිපාකතාය ච පඨමජවනචෙතනා ඉතරද්වයං විය පවත්තසන්තානුපරමාපෙක්ඛං ඔකාසලාභාපෙක්ඛඤ්ච කම්මං න හොතීති ඉධෙව පුප්ඵමත්තං විය පවත්තිවිපාකමත්තං ඵලං දෙති. තථා අසක්කොන්තන්ති කම්මස්ස විපාකදානං නාම උපධිප්පයොගාදිපච්චයන්තරසමවායෙනෙව හොතීති තදභාවතො තස්මිංයෙව අත්තභාවෙ විපාකං දාතුං අසක්කොන්තං. අහොසිකම්මන්ති අහොසි එව කම්මං, න තස්ස විපාකො අහොසි අත්ථි භවිස්සති චාති එවං වෙදිතබ්බං කම්මං.

අත්ථසාධිකාති දානාදිපාණාතිපාතාදිඅත්ථස්ස නිප්ඵාදිකා. කා පන සාති ආහ ‘‘සත්තමජවනචෙතනා’’ති. සා හි සන්නිට්ඨාපකචෙතනා වුත්තනයෙන පටිලද්ධවිසෙසා පුරිමජවනචෙතනාහි ලද්ධාසෙවනා ච සමානා අනන්තරත්තභාවෙ විපාකදායිනී උපපජ්ජවෙදනීයකම්මං නාම. පුරිමඋපමායයෙවාති මිගලුද්දකොපමායයෙව.

සති සංසාරප්පවත්තියාති ඉමිනා අසති සංසාරප්පවත්තියං අහොසිකම්මපක්ඛෙ තිට්ඨති විපච්චනොකාසස්ස අභාවතොති දීපෙති. යං ගරුකන්ති යං අකුසලං මහාසාවජ්ජං, කුසලඤ්ච මහානුභාවං කම්මං. කුසලං වා හි හොතු අකුසලං වා, යං ගරුකං මාතුඝාතාදිකම්මං වා මහග්ගතකම්මං වා, තදෙව පඨමං විපච්චති. තෙනාහ ‘‘කුසලාකුසලෙසු පනා’’තිආදි. යං බහුලන්ති යං බහුලං අභිණ්හසො කතං සමාසෙවිතං. තෙනාහ ‘‘කුසලාකුසලෙසු පන යං බහුලං හොතී’’තිආදි. යදාසන්නං නාම මරණකාලෙ අනුස්සරිතං කම්මං, ආසන්නකාලෙ කතෙ පන වත්තබ්බමෙව නත්ථීති ආහ ‘‘යං පන කුසලාකුසලෙසු ආසන්නමරණෙ’’තිආදි. අනුස්සරිතුන්ති පරිබ්යත්තභාවෙන අනුස්සරිතුං.

තෙසං අභාවෙති තෙසං යංගරුකාදීනං තිණ්ණං කම්මානං අභාවෙ. යත්ථ කත්ථචි විපාකං දෙතීති පටිසන්ධිජනකවසෙන විපාකං දෙති. පටිසන්ධිජනකවසෙන හි ගරුකාදිකම්මචතුක්කං වුත්තං. තත්ථ ගරුකං සබ්බපඨමං විපච්චති, ගරුකෙ අසති බහුලීකතං, තස්මිං අසති යදාසන්නං , තස්මිං අසති ‘‘කටත්තා වා පනා’’ති වුත්තං පුරිමජාතීසු කතකම්මං විපච්චති. බහුලාසන්නපුබ්බකතෙසු ච බලාබලං ජානිතබ්බං. පාපතො පාපන්තරං කල්යාණඤ්ච, කල්යාණතො කල්යාණන්තරං පාපඤ්ච බහුලීකතං. තතො මහතොව පුබ්බකතාදි අප්පඤ්ච බහුලානුස්සරණෙන විප්පටිසාරාදිජනනතො, පටිපක්ඛස්ස අපරිපුණ්ණතාය ආරද්ධවිපාකස්ස කම්මස්ස කම්මසෙසස්ස වා අපරපරියායවෙදනීයස්ස අපරික්ඛීණතාය සන්තතියා පරිණාමවිසෙසතොති තෙහි තෙහි කාරණෙහි ආයූහිතඵලං පඨමං විපච්චති. මහානාරදකස්සපජාතකෙ (ජා. 2.22.1153 ආදයො) විදෙහරඤ්ඤො සෙනාපති අලාතො, බීජකො දාසො, රාජකඤ්ඤා රුචා ච එත්ථ නිදස්සනං. තථා හි වුත්තං භගවතා –

‘‘තත්රානන්ද, ය්වායං පුග්ගලො ඉධ පාණාතිපාතී…පෙ… මිච්ඡාදිට්ඨි. කායස්ස භෙදා පරං මරණා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපජ්ජති, පුබ්බෙ වාස්ස තං කතං හොති පාපකම්මං දුක්ඛවෙදනීයං, පච්ඡා වාස්ස තං කතං හොති පාපකම්මං දුක්ඛවෙදනීයං, මරණකාලෙ වාස්ස හොති මිච්ඡාදිට්ඨි සමත්තා සමාදින්නා, තෙන සො කායස්ස භෙදා පරං මරණා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපජ්ජතී’’ති –

ආදි . සබ්බං මහාකම්මවිභඞ්ගසුත්තං (ම. නි. 3.303) විත්ථාරෙතබ්බං. කිං බහුනා. යං තං තථාගතස්ස මහාකම්මවිභඞ්ගඤාණං, තස්සෙවායං විසයො, යදිදං තස්ස තස්ස කම්මස්ස තෙන තෙන කාරණෙන පුබ්බාපරවිපාකතා සමත්ථීයති.

ඉදානි ජනකාදිකම්මචතුක්කං විභජන්තො ‘‘ජනකං නාමා’’තිආදිමාහ. පවත්තිං න ජනෙතීති පවත්තිවිපාකං න ජනෙති. පඨමනයෙ ජනකකම්මස්ස පටිසන්ධිවිපාකමත්තස්සෙව වුත්තත්තා තස්ස පවත්තිවිපාකදායකත්තම්පි අනුජානන්තො ‘‘අපරො නයො’’තිආදිමාහ. තත්ථ පටිසන්ධිදානාදිවසෙන විපාකසන්තානස්ස නිබ්බත්තකං ජනකං. සුඛදුක්ඛසන්තානස්ස නාමරූපප්පබන්ධස්ස වා චිරතරං පවත්තිහෙතුභූතං උපත්ථම්භකං. තෙනාහ ‘‘සුඛදුක්ඛං උපත්ථම්භෙති, අද්ධානං පවත්තෙතී’’ති. උපපීළකං සුඛදුක්ඛප්පබන්ධෙ පවත්තමානෙ සණිකං සණිකං හාපෙති. තෙනාහ ‘‘සුඛදුක්ඛං පීළෙති බාධෙති, අද්ධානං පවත්තිතුං න දෙතී’’ති.

වාතකාළකො මහල්ලකො චොරෙ ඝාතෙතුං න සක්කොතීති සො කිර මහල්ලකකාලෙ එකප්පහාරෙන සීසං ඡින්දිතුං න සක්කොති, ද්වෙ තයො වාරෙ පහරන්තො මනුස්සෙ කිලමෙති, තස්මා තෙ එවමාහංසු. අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභිත්වාති සොතාපත්තිමග්ගස්ස ඔරතො අනුලොමිකං ඛන්තිං ලභිත්වා . තරුණවච්ඡාය ගාවියා මද්දිත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපිතොති එකා කිර යක්ඛිනී ධෙනුවෙසෙන ආගන්ත්වා උරෙ පහරිත්වා මාරෙසි, තං සන්ධායෙතං වුත්තං. නගරෙ භවො නාගරියො.

ඝාතෙත්වාති උපච්ඡින්දිත්වා. කම්මස්ස උපච්ඡින්දනං නාම තස්ස විපාකප්පටිබාහනමෙවාති ආහ ‘‘තස්ස විපාකං පටිබාහිත්වා’’ති. තඤ්ච අත්තනො විපාකුප්පත්තියා ඔකාසකරණන්ති වුත්තං ‘‘අත්තනො විපාකස්ස ඔකාසං කරොතී’’ති. විපච්චනාය කතොකාසං කම්මං විපක්කම්මෙව නාම හොතීති ආහ ‘‘එවං පන කම්මෙන කතෙ ඔකාසෙ තං විපාකං උප්පන්නං නාම වුච්චතී’’ති. උපපීළකං අඤ්ඤස්ස විපාකං උපච්ඡින්දති, න සයං අත්තනො විපාකං දෙති. උපඝාතකං පන දුබ්බලකම්මං උපච්ඡින්දිත්වා අත්තනො විපාකං උප්පාදෙතීති අයමෙතෙසං විසෙසො. කිඤ්චි බහ්වාබාධතාදිපච්චයූපසන්නිපාතෙන විපාකස්ස විබාධකං උපපීළකං, තථා විපාකස්සෙව උපච්ඡෙදකං. උපඝාතකකම්මං පන උපඝාතෙත්වා අත්තනො විපාකස්ස ඔකාසකරණෙන විපච්චනෙ සති ජනකමෙව සියා. ජනකාදිභාවො නාම විපාකං පති ඉච්ඡිතබ්බො, න කම්මං පතීති විපාකස්සෙව උපඝාතකතා යුත්තා විය දිස්සති, වීමංසිතබ්බං.

අපරො නයො – යස්මිං කම්මෙ කතෙ පටිසන්ධියං පවත්තෙ ච විපාකකටත්තාරූපානං උප්පත්ති හොති, තං ජනකං. යස්මිං පන කතෙ අඤ්ඤෙන ජනිතස්ස ඉට්ඨස්ස වා අනිට්ඨස්ස වා ඵලස්ස විබාධකවිච්ඡෙදකපච්චයානුප්පත්තියා උපබ්රූහනපච්චයුප්පත්තියා ජනකසාමත්ථියානුරූපං පරිසුද්ධිචිරතරප්පබන්ධා හොති, තං උපත්ථම්භකං. ජනකෙන නිබ්බත්තිතං කුසලඵලං වා අකුසලඵලං වා යෙන පච්චනීකභූතෙන රොගධාතුවිසමතාදිනිමිත්තතාය විබාධයති, තං උපපීළකං. යෙන පන කම්මුනා ජනකසාමත්ථියවසෙන චිරතරප්පබන්ධාරහම්පි සමානං ඵලං විච්ඡෙදකපච්චයුප්පත්තියා උපහඤ්ඤති විච්ඡිජ්ජති, තං උපඝාතකන්ති අයමෙත්ථ සාරො.

තත්ථ කෙචි දුතියස්ස කුසලභාවං ඉත්ථත්තමාගතස්ස අප්පාබාධදීඝායුකතාසංවත්තනවසෙන, පච්ඡිමානං ද්වින්නං අකුසලභාවං බහ්වාබාධඅප්පායුකතාසංවත්තනවසෙන වණ්ණෙන්ති. තථා ච වුත්තං මජ්ඣිමනිකායෙ චූළකම්මවිභඞ්ගසුත්තවණ්ණනායං (ම. නි. අට්ඨ. 3.290) –

‘‘චත්තාරි හි කම්මානි – උපපීළකං, උපච්ඡෙදකං, ජනකං, උපත්ථම්භකන්ති. බලවකම්මෙන හි නිබ්බත්තං පවත්තෙ උපපීළකං ආගන්ත්වා අත්ථතො එවං වදති නාම ‘සචාහං පඨමතරං ජානෙය්යං, න තෙ ඉධ නිබ්බත්තිතුං දදෙය්යං, චතූසුයෙව තං අපායෙසු නිබ්බත්තාපෙය්යං. හොතු, ත්වං යත්ථ කත්ථචි නිබ්බත්ත, අහං උපපීළකකම්මං නාම තං පීළෙත්වා නිරොජං නියූසං කසටං කරිස්සාමී’ති. තතො පට්ඨාය තං තාදිසං කරොති. කිං කරොති? පරිස්සයං උපනෙති, භොගෙ විනාසෙති.

‘‘තත්ථ දාරකස්ස මාතුකුච්ඡියං නිබ්බත්තකාලතො පට්ඨාය මාතු අස්සාදො වා සුඛං වා න හොති, මාතාපිතූනං පීළාව උප්පජ්ජති. එවං පරිස්සයං උපනෙති. දාරකස්ස පන මාතුකුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තකාලතො පට්ඨාය ගෙහෙ භොගා උදකං පත්වා ලොණං විය රාජාදීනං වසෙන නස්සන්ති, කුම්භදොහනධෙනුයො ඛීරං න දෙන්ති, සූරතා ගොණා චණ්ඩා හොන්ති, කාණා හොන්ති, ඛඤ්ජා හොන්ති, ගොමණ්ඩලෙ රොගො පතති, දාසාදයො වචනං න කරොන්ති, වාපිතං සස්සං න ජායති, ගෙහගතං ගෙහෙ, අරඤ්ඤගතං අරඤ්ඤෙ නස්සති, අනුපුබ්බෙන ඝාසච්ඡාදනමත්තං දුල්ලභං හොති, ගබ්භපරිහාරො න හොති, විජාතකාලෙ මාතු ථඤ්ඤං ඡිජ්ජති, දාරකො පරිහාරං අලභන්තො පීළිතො නිරොජො නියූසො කසටො හොති. ඉදං උපපීළකකම්මං නාම.

‘‘දීඝායුකකම්මෙන පන නිබ්බත්තස්ස උපච්ඡෙදකකම්මං ආගන්ත්වා ආයුං ඡින්දති. යථා හි පුරිසො අට්ඨුසභගමනං කත්වා සරං ඛිපෙය්ය, තමඤ්ඤො ධනුතො මුත්තමත්තං මුග්ගරෙන පහරිත්වා තත්ථෙව පාතෙය්ය, එවං දීඝායුකකම්මෙන නිබ්බත්තස්ස උපච්ඡෙදකකම්මං ආයුං ඡින්දති. කිං කරොති? චොරානං අටවිං පවෙසෙති, වාළමච්ඡොදකං ඔතාරෙති, අඤ්ඤතරං වා පන සපරිස්සයඨානං උපනෙති. ඉදං උපච්ඡෙදකකම්මං නාම. ‘උපඝාතක’න්තිපි එතස්සෙව නාමං. පටිසන්ධිනිබ්බත්තකං පන කම්මං ජනකකම්මං නාම. අප්පභොගකුලාදීසු නිබ්බත්තස්ස භොගසම්පදාදිකරණෙන උපත්ථම්භකකම්මං උපත්ථම්භකකම්මං නාම.

‘‘පරිත්තකම්මෙනපි නිබ්බත්තං එතං පවත්තෙ පාණාතිපාතාදිවිරතිකම්මං ආගන්ත්වා අත්ථතො එවං වදති නාම ‘සචාහං පඨමතරං ජානෙය්යං, න තෙ ඉධ නිබ්බත්තිතුං දදෙය්යං, දෙවලොකෙයෙව තං නිබ්බත්තාපෙය්යං, හොතු, ත්වං යත්ථ කත්ථචි නිබ්බත්ත, අහං උපත්ථම්භකකම්මං නාම උපත්ථම්භං තෙ කරිස්සාමී’ති උපත්ථම්භං කරොති. කිං කරොති? පරිස්සයං නාසෙති, භොගෙ උප්පාදෙති.

‘‘තත්ථ දාරකස්ස මාතුකුච්ඡියං නිබ්බත්තකාලතො පට්ඨාය මාතාපිතූනං සුඛමෙව සාතමෙව හොති. යෙපි පකතියා මනුස්සාමනුස්සපරිස්සයා හොන්ති, තෙ සබ්බෙ අපගච්ඡන්ති . එවං පරිස්සයං නාසෙති. දාරකස්ස පන මාතුකුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තකාලතො පට්ඨාය ගෙහෙ භොගානං පමාණං න හොති, නිධිකුම්භියො පුරතොපි පච්ඡතොපි ගෙහං පරිවට්ටමානා පවිසන්ති. මාතාපිතරො පරෙහි ඨපිතධනස්සපි සම්මුඛීභාවං ගච්ඡන්ති, ධෙනුයො බහුඛීරා හොන්ති, ගොණා සුඛසීලා හොන්ති, වප්පට්ඨානෙ සස්සානි සම්පජ්ජන්ති, වඩ්ඪියා වා සම්පයුත්තං, තාවකාලිකං වා දින්නං ධනං අචොදිතා සයමෙව ආහරිත්වා දෙන්ති, දාසාදයො සුබ්බචා හොන්ති, කම්මන්තා න පරිහායන්ති, දාරකො ගබ්භතො පට්ඨාය පරිහාරං ලභති, කොමාරිකවෙජ්ජා සන්නිහිතාව හොන්ති. ගහපතිකුලෙ ජාතො සෙට්ඨිට්ඨානං, අමච්චකුලාදීසු ජාතො සෙනාපතිට්ඨානාදීනි ලභති. එවං භොගෙ උප්පාදෙති. සො අපරිස්සයො සභොගො චිරං ජීවති. ඉදං උපත්ථම්භකකම්මං නාම. ඉමෙසු චතූසු පුරිමානි ද්වෙ අකුසලානෙව, ජනකං කුසලම්පි අකුසලම්පි, උපත්ථම්භකං කුසලමෙවා’’ති.

එත්ථ විබාධූපඝාතා නාම කුසලවිපාකම්හි න යුත්තාති අධිප්පායෙන ‘‘ද්වෙ අකුසලානෙවා’’ති වුත්තං. දෙවදත්තාදීනං පන නාගාදීනං ඉතො අනුප්පදින්නයාපනකපෙතානඤ්ච නරකාදීසු අකුසලවිපාකූපත්ථම්භනූපපීළනූපඝාතකානි සන්තීති චතුන්නම්පි කුසලාකුසලභාවො න විරුජ්ඣති. එවඤ්ච කත්වා යා බහූසු ආනන්තරියෙසු කතෙසු එකෙන ගහිතප්පටිසන්ධිකස්ස ඉතරෙසං තස්ස අනුබලප්පදායිතා වුත්තා, සාපි සමත්ථිතා හොති.

සුත්තන්තපරියායෙන එකාදස කම්මානි විභජිත්වා ඉදානි අභිධම්මපරියාපන්නං දස්සෙන්තො ‘‘අත්ථෙකච්චානි පාපකානි කම්මසමාදානානී’’තිආදිනා විභඞ්ගපාළිං (විභ. 810) දස්සෙති. තත්ථ ගතිසම්පත්තිපටිබාළ්හානීති ගතිසම්පත්තියා පටිබාහිතානි නිවාරිතානි පටිසෙධිතානි. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. තත්ථ ච ගතිසම්පත්තීති සම්පන්නගති දෙවලොකො ච මනුස්සලොකො ච. ගතිවිපත්තීති විපන්නගති චත්තාරො අපායා. උපධිසම්පත්තීති අත්තභාවසමිද්ධි. උපධිවිපත්තීති හීනඅත්තභාවතා. කාලසම්පත්තීති සුරාජසුමනුස්සකාලසඞ්ඛාතො සම්පන්නකාලො. කාලවිපත්තීති දුරාජදුම්මනුස්සකාලසඞ්ඛාතො විපන්නකාලො. පයොගසම්පත්තීති සම්මාපයොගො. පයොගවිපත්තීති මිච්ඡාපයොගො.

ඉදානි යථාවුත්තපාළියා අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථා’’තිආදිමාහ. තත්ථ අනිට්ඨාරම්මණානුභවනාරහෙ කම්මෙ විජ්ජමානෙයෙවාති ඉමිනා අනිට්ඨාරම්මණානුභවනනිම්මිත්තකස්ස පාපකම්මස්ස සබ්භාවං දස්සෙති. තං කම්මන්ති තං පාපකං කම්මං. එකච්චස්ස හි අනිට්ඨාරම්මණානුභවනනිමිත්තං බහුපාපකම්මං විජ්ජමානම්පි ගතිවිපත්තියං ඨිතස්සෙව විපච්චති. යදි පන සො එකෙන කල්යාණකම්මෙන ගතිසම්පත්තියං දෙවෙසු වා මනුස්සෙසු වා නිබ්බත්තෙය්ය, තාදිසෙ ඨානෙ අකුසලස්ස වාරො නත්ථි, එකන්තං කුසලස්සෙවාති තං කම්මං ගතිසම්පත්තිපටිබාළ්හං න විපච්චති. පතිබාහිතං හුත්වාති බාධිතං හුත්වා. අත්තභාවසමිද්ධියන්ති සරීරසම්පත්තියං. කිලිට්ඨකම්මස්සාති හත්ථිමෙණ්ඩඅස්සබන්ධකගොපාලකාදිකම්මස්ස. පලායිතබ්බයුත්තකාලෙති හත්ථිආදිපච්චත්ථිකසමාගමකාලෙ. ලඤ්ජං දෙතීති එවං මෙ බාධතං පරෙසං වසෙ න හොතීති දෙති. චොරිකයුත්තකාලෙති පක්ඛබලාදීනං ලබ්භමානකාලෙ. අන්තරකප්පෙති පරියොසානප්පත්තෙ අන්තරකප්පෙ.

අභිධම්මනයෙන සොළස කම්මානි විභජිත්වා පටිසම්භිදාමග්ගපරියායෙන (පටි. ම. 1.234-235) ද්වාදස කම්මානි විභජිත්වා දස්සෙතුං ‘‘අපරානිපී’’තිආදිමාහ. තත්ථ අතීතභවෙසු කතස්ස කම්මස්ස අතීතභවෙසුයෙව විපක්කවිපාකං ගහෙත්වා ‘‘අහොසි කම්මං අහොසි කම්මවිපාකො’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘යං කම්මං අතීතෙ ආයූහිත’’න්තිආදි. විපාකවාරන්ති විපච්චනාවසරං විපාකවාරං. ‘‘විපාකවාරං ලභතී’’ති ඉමිනා වුත්තමෙවත්ථං ‘‘පටිසන්ධිං ජනෙසී’’තිආදිනා විභාවෙති. තත්ථ පටිසන්ධිං ජනෙසීති ඉමිනා ච පටිසන්ධිදායකස්ස කම්මස්ස පවත්තිවිපාකදායිතාපි වුත්තා හොති. පවත්තිවිපාකස්සෙව පන දායකං රූපජනකසීසෙන වදති. තස්සෙව අතීතස්ස කම්මස්ස දිට්ඨධම්මවෙදනීයස්ස උපපජ්ජවෙදනීයස්ස ච පච්චයවෙකල්ලෙන අතීතභවෙසුයෙව අවිපක්කවිපාකඤ්ච, අතීතෙයෙව පරිනිබ්බුතස්ස දිට්ඨධම්මවෙදනීයඋපපජ්ජවෙදනීයඅපරපරියායවෙදනීයස්ස කම්මස්ස අවිපක්කවිපාකඤ්ච ගහෙත්වා ‘‘අහොසි කම්මං නාහොසි කම්මවිපාකො’’තිපි වුත්තන්ති ආහ ‘‘යං පන විපාකවාරං න ලභී’’තිආදි.

අතීතස්සෙව කම්මස්ස අවිපක්කවිපාකස්ස පච්චුප්පන්නභවෙ පච්චයසම්පත්තියා විපච්චමානං විපාකං ගහෙත්වා ‘‘අහොසි කම්මං අත්ථි කම්මවිපාකො’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘යං පන අතීතෙ ආයූහිත’’න්තිආදිමාහ. අතීතස්සෙව කම්මස්ස අතික්කන්තවිපාකකාලස්ස ච පච්චුප්පන්නභවෙ පරිනිබ්බායන්තස්ස ච අවිපච්චමානවිපාකං ගහෙත්වා ‘‘අහොසි කම්මං නත්ථි කම්මවිපාකො’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘අලද්ධවිපාකවාර’’න්තිආදි. අතීතස්සෙව කම්මස්ස විපාකාරහස්ස අවිපක්කවිපාකස්ස අනාගතභවෙ පච්චයසම්පත්තියා විපච්චිතබ්බං විපාකං ගහෙත්වා ‘‘අහොසි කම්මං භවිස්සති කම්මවිපාකො’’ති වුත්තන්ති දස්සෙන්තො ‘‘යං පන අතීතෙ ආයූහිත’’න්තිආදිමාහ. අතීතස්සෙව කම්මස්ස අතික්කන්තවිපාකකාලස්ස ච අනාගතභවෙ පරිනිබ්බායිතබ්බස්ස අවිපච්චිතබ්බවිපාකඤ්ච ගහෙත්වා ‘‘අහොසි කම්මං න භවිස්සති කම්මවිපාකො’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘යං අනාගතෙ විපාකවාරං න ලභිස්සතී’’තිආදි. එවං තාව අතීතකම්මං අතීතපච්චුප්පන්නානාගතවිපාකාවිපාකවසෙන ඡධා දස්සිතං.

ඉදානි පච්චුප්පන්නභවෙ කතස්ස දිට්ඨධම්මවෙදනීයස්ස ඉධෙව විපච්චමානං විපාකං ගහෙත්වා ‘‘අත්ථි කම්මං අත්ථි කම්මවිපාකො’’ති වුත්තන්ති දස්සෙන්තො ‘‘යං පන එතරහි ආයූහිත’’න්තිආදිමාහ. යං පන එතරහි විපාකවාරං න ලභතීතිආදිනා තස්සෙව පච්චුප්පන්නස්ස කම්මස්ස පච්චයවෙකල්ලෙන ඉධ අවිපච්චමානඤ්ච දිට්ඨෙව ධම්මෙ පරිනිබ්බායන්තස්ස ඉධ අවිපච්චමානඤ්ච විපාකං ගහෙත්වා ‘‘අත්ථි කම්මං නත්ථි කම්මවිපාකො’’ති වුත්තන්ති දස්සෙති. පච්චුප්පන්නස්සෙව කම්මස්ස උපපජ්ජවෙදනීයස්ස අපරපරියායවෙදනීයස්ස ච අනාගතභවෙ විපච්චිතබ්බවිපාකං ගහෙත්වා ‘‘අත්ථි කම්මං භවිස්සති කම්මවිපාකො’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘යං පන එතරහි ආයූහිතං අනාගතෙ විපාකවාරං ලභිස්සතී’’තිආදි. පච්චුප්පන්නස්සෙව කම්මස්ස උපපජ්ජවෙදනීයස්ස පච්චයවෙකල්ලෙන අනාගතභවෙ අවිපච්චිතබ්බඤ්ච අනාගතභවෙ පරිනිබ්බායිතබ්බස්ස අපරපරියායවෙදනීයස්ස අවිපච්චිතබ්බඤ්ච විපාකං ගහෙත්වා ‘‘අත්ථි කම්මං න භවිස්සති කම්මවිපාකො’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘යං පන විපාකවාරං න ලභිස්සතී’’තිආදි.

එවඤ්ච පච්චුප්පන්නකම්මං පච්චුප්පන්නානාගතවිපාකාවිපාකවසෙන චතුධා දස්සෙත්වා ඉදානි අනාගතභවෙ කතස්ස කම්මස්ස අනාගතෙ විපච්චිතබ්බවිපාකං ගහෙත්වා ‘‘භවිස්සති කම්මං භවිස්සති කම්මවිපාකො’’ති වුත්තන්ති දස්සෙන්තො ‘‘යං පනානාගතෙ ආයූහිස්සතී’’තිආදිමාහ. තස්සෙව අනාගතස්ස කම්මස්ස පච්චයවෙකල්ලෙන අවිපච්චිතබ්බඤ්ච අනාගතභවෙ පරිනිබ්බායිතබ්බස්ස අවිපච්චිතබ්බඤ්ච විපාකං ගහෙත්වා ‘‘භවිස්සති කම්මං න භවිස්සති කම්මවිපාකො’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘යං පන විපාකවාරං න ලභිස්සතී’’තිආදි . එවං අනාගතකම්මං අනාගතවිපාකාවිපාකවසෙන ද්විධා දස්සිතං. එවන්තිආදිනා යථාවුත්තද්වාදසකම්මානි නිගමෙති.

ඉදානි සබ්බෙසු යථාවුත්තප්පභෙදෙසු කම්මෙසු යානි අභිධම්මනයෙන විභත්තානි සොළස කම්මානි, යානි ච පටිසම්භිදාමග්ගපරියායෙන විභත්තානි ද්වාදස කම්මානි, තානි සබ්බානි සුත්තන්තිකපරියායෙන විභත්තෙසු එකාදසවිධෙසුයෙව කම්මෙසු අන්තොගධානි, තානි ච දිට්ඨධම්මවෙදනීයඋපපජ්ජවෙදනීයඅපරපරියායවෙදනීයෙසු තීසුයෙව අන්තොගධානීති දස්සෙන්තො ‘‘ඉති ඉමානි චෙවා’’තිආදිමාහ. තත්ථ අත්තනො ඨානා ඔසක්කිත්වාති අත්තනො යථාවුත්තද්වාදසසොළසප්පභෙදසඞ්ඛාතට්ඨානතො පරිහාපෙත්වා, තං තං පභෙදං හිත්වාති වුත්තං හොති. එකාදස කම්මානියෙවභවන්තීති තංසභාවානංයෙව කම්මානං ද්වාදසධා සොළසධා ච විභජිත්වා වුත්තත්තා එවමාහ. යස්මා එකාදසධා වුත්තකම්මානි දිට්ඨධම්මවෙදනීයානි වා සියුං උපපජ්ජවෙදනීයානි වා අපරපරියායවෙදනීයානි වා, තස්මා වුත්තං ‘‘තීණියෙව කම්මානි හොන්තී’’ති.

තෙසං සඞ්කමනං නත්ථීති තෙසං දිට්ඨධම්මවෙදනීයාදීනං සඞ්කමනං නත්ථි, සඞ්කමනං උපපජ්ජවෙදනීයාදිභාවාපත්ති. තෙනාහ ‘‘යථාඨානෙයෙව තිට්ඨන්තී’’ති, අත්තනො දිට්ඨධම්මවෙදනීයාදිට්ඨානෙයෙව තිට්ඨන්තීති අත්ථො. දිට්ඨධම්මවෙදනීයමෙව හි පඨමජවනචෙතනා, උපපජ්ජවෙදනීයමෙව සත්තමජවනචෙතනා, මජ්ඣෙ පඤ්ච අපරපරියායවෙදනීයමෙවාති නත්ථි තෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤං සඞ්ගහො, තස්මා අත්තනො අත්තනො දිට්ඨධම්මවෙදනීයාදිසභාවෙයෙව තිට්ඨන්ති. තෙනෙව භගවතා – ‘‘දිට්ඨෙ වා ධම්මෙ, උපපජ්ජ වා, අපරෙ වා පරියායෙ’’ති තයො විකප්පා දස්සිතා. තෙනෙවාහ ‘‘දිට්ඨධම්මවෙදනීයං කම්ම’’න්තිආදි. තත්ථ ‘‘දිට්ඨෙ වා ධම්මෙ’’ති සත්ථා න වදෙය්යාති අසති නියාමෙ න වදෙය්ය. යස්මා පන තෙසං සඞ්කමනං නත්ථි, නියතසභාවා හි තානි, තස්මා සත්ථා ‘‘දිට්ඨෙ වා ධම්මෙ’’තිආදිමවොච.

සුක්කපක්ඛෙති ‘‘අලොභො නිදානං කම්මානං සමුදයායා’’තිආදිනා ආගතෙ කුසලපක්ඛෙ. නිරුද්ධෙති අරියමග්ගාධිගමෙන අනුප්පාදනිරොධෙන නිරුද්ධෙ. තාලවත්ථු විය කතන්ති යථා තාලෙ ඡින්නෙ ඨිතට්ඨානෙ කිඤ්චි න හොති, එවං කම්මෙ පහීනෙ කිඤ්චි න හොතීති අත්ථො. තාලවත්ථූති වා මත්ථකච්ඡින්නො තාලො වුත්තො පත්තඵලමකුලසූචිආදීනං අභාවතො. තතො එව සො අවිරුළ්හිධම්මො. එවං පහීනකම්මො සත්තසන්තානො. තෙනාහ ‘‘මත්ථකච්ඡින්නතාලො වියා’’ති. අනුඅභාවං කතං පච්ඡතො ධම්මප්පවත්තියා අභාවතො. තෙනාහ ‘‘යථා’’තිආදි. අප්පවත්තිකතකාලො වියාති බීජානං සබ්බසො අප්පවත්තියා කතකාලො විය. ඡින්නමූලකානන්ති කිලෙසමූලස්ස සබ්බසො ඡින්නත්තා ඡින්නමූලකානං. කිලෙසා හි ඛන්ධානං මූලානි.

වෙදනීයන්ති වෙදිතබ්බං. අඤ්ඤං වත්ථු නත්ථීති අඤ්ඤං අධිට්ඨානං නත්ථි. සුගතිසඤ්ඤිතාපි හෙට්ඨිමන්තෙන සඞ්ඛාරදුක්ඛතො අනපගතත්තා දුග්ගතියො එවාති වුත්තං ‘‘සබ්බා දුග්ගතියො’’ති, එවං වා එත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. ලොභො එතස්ස කාරණභූතො අත්ථීති ලොභං, ලොභනිමිත්තං කම්මං. තථා දොසන්ති එත්ථාපි. තෙනාහ ‘‘ලොභදොසසීසෙන ලොභජඤ්ච දොසජඤ්ච කම්මමෙව නිද්දිට්ඨ’’න්ති. වට්ටවිවට්ටන්ති වට්ටඤ්ච විවට්ටඤ්ච.

නිදානසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. හත්ථකසුත්තවණ්ණනා

35. පඤ්චමෙ ආළවියන්ති ආළවිරට්ඨෙ, න ආළවිනගරෙ. තෙනාහ ‘‘ආළවියන්ති ආළවිරට්ඨෙ’’ති. අථාති අවිච්ඡෙදත්ථෙ නිපාතො. තත්ථ භගවතො නිසජ්ජාය අවිච්ඡින්නාය එවාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘එව’’න්තිආදි. හත්ථතො හත්ථං ගතත්තාති ආළවකස්ස යක්ඛස්ස හත්ථතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස හත්ථං, තතො රාජපුරිසානං හත්ථං ගතත්තා.

මාඝස්සාති මාඝමාසස්ස. එවං ඵග්ගුනස්සාති එත්ථාපි. ඛුරන්තරෙහි කද්දමො උග්ගන්ත්වා තිට්ඨතීති කද්දමො ඛුරන්තරෙහි උග්ගන්ත්වා තිට්ඨති. චතූහි දිසාහි වායන්තො වාතො වෙරම්භොති වුච්චති වෙරම්භවාතසදිසත්තා.

පඤ්චද්වාරකායන්ති පඤ්චද්වාරානුසාරෙන පවත්තං විඤ්ඤාණකායං. ඛොභයමානාති කිලෙසඛොභවසෙන ඛොභයමානා චිත්තං සඞ්ඛොභං කරොන්තා. චෙතසිකාති මනොද්වාරිකචිත්තසන්නිස්සිතා. තෙනාහ ‘‘මනොද්වාරං ඛොභයමානා’’ති. සො රාගොති තංසදිසො රාගො. භවති හි තංසදිසෙ තබ්බොහාරො යථා ‘‘සා එව තිත්තිරිකා, තානි එව ඔසධානී’’ති. යාදිසො හි එකස්ස පුග්ගලස්ස උප්පජ්ජනකරාගො, තාදිසො එව තතො අඤ්ඤස්ස රාගභාවසාමඤ්ඤතො. තෙන වුත්තං ‘‘තථාරූපොරාගො’’තිආදි. ඉච්ඡිතාලාභෙන රජනීයෙසු වා නිරුද්ධෙසු වත්ථූසු දොමනස්සුප්පත්තියා දොසපරිළාහානං සම්භවො වෙදිතබ්බො.

න ලිම්පති අනුපලිත්තචිත්තත්තා. සීතිභූතො නිබ්බුතසබ්බපරිළාහත්තා. ආසත්තියො වුච්චන්ති තණ්හායො තත්ථ තත්ථ ආසඤ්ජනට්ඨෙන. දරථන්ති පරිළාහජාතං. චෙතසොති සාමිවචනං.

හත්ථකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. දෙවදූතසුත්තවණ්ණනා

36. ඡට්ඨෙ දෙවදූතානීති ලිඞ්ගවිපල්ලාසං කත්වා වුත්තන්ති ආහ ‘‘දෙවදූතා’’ති, උභයලිඞ්ගං වා එතං පදං, තස්මා නපුංසකලිඞ්ගවසෙන පාළියං වුත්තස්ස පුල්ලිඞ්ගවසෙන අත්ථදස්සනං කතං. දෙවොති මච්චූති අභිභවනට්ඨෙන සත්තානං අත්තනො වසෙ වත්තාපනතො මච්චුරාජා ‘‘දෙවො’’ති වුච්චති. යථා හි දෙවො පකතිසත්තෙ අභිභවති, එවං මච්චු සබ්බසත්තෙ අභිභවති, තස්මා දෙවො වියාති දෙවො. ‘‘තස්ස දූතා’’ති වත්වා ඉදානිස්ස දූතෙ තෙසං දූතභාවඤ්ච විභාවෙතුං ‘‘ජිණ්ණබ්යාධිමතා හී’’තිආදි වුත්තං. තෙන චොදනත්ථෙන දෙවස්ස දූතා වියාති දෙවදූතාති දස්සෙති. ‘‘අහං අසුකං පමද්දිතුං ආගමිස්සාමි, තුවං තස්ස කෙසෙ ගහෙත්වා මා විස්සජ්ජෙහී’’ති මච්චුදෙවස්ස ආණාකරා දූතා වියාති හි දූතාති වුච්චන්ති.

ඉදානි සද්ධාතබ්බට්ඨෙන දෙවා විය දූතාති දෙවදූතාති දස්සෙන්තො ‘‘දෙවා විය දූතා’’තිආදිමාහ. තත්ථ අලඞ්කතප්පටියත්තායාති ඉදං අත්තනො දිබ්බානුභාවං ආවිකත්වා ඨිතායාති දස්සනත්ථං වුත්තං. දෙවතාය බ්යාකරණසදිසමෙව හොති න චිරස්සෙව ජරාබ්යාධිමරණස්ස සම්භවතො. විසුද්ධිදෙවානන්ති ඛීණාසවබ්රහ්මානං. තෙ හි චරිමභවෙ බොධිසත්තානං ජිණ්ණාදිභෙදං දස්සෙන්ති, තස්මා අන්තිමභවිකබොධිසත්තානං විසුද්ධිදෙවෙහි උපට්ඨාපිතභාවං උපාදාය තදඤ්ඤෙසම්පි තෙහි අනුපට්ඨාපිතානම්පි තථා වොහරිතබ්බතා පරියායසිද්ධාති වෙදිතබ්බා. දිස්වාවාති විසුද්ධිදෙවෙහි දස්සිතෙ දිස්වාව. තතොයෙව හි තෙ විසුද්ධිදෙවානං දූතා වුත්තා.

කස්මා ආරද්ධන්ති කෙවලං දෙවදූතෙ එව සරූපතො අදස්සෙත්වාති අධිප්පායො. දෙවානං දූතානං දස්සනූපායත්තා තථා වුත්තන්ති දස්සෙන්තො ‘‘දෙවදූතා…පෙ… සමනුයුඤ්ජතී’’ති ආහ. තත්ථ දෙවදූතා…පෙ… දස්සනත්ථන්ති දෙවදූතානං අනුයුඤ්ජනට්ඨානූපගස්ස කම්මස්ස දස්සනත්ථං.

එකච්චෙ ථෙරාති අන්ධකාදිකෙ විඤ්ඤාණවාදිනො ච සන්ධාය වදති. නෙරයිකෙ නිරයෙ පාලෙන්ති තතො නිග්ගන්තුං අප්පදානවසෙන රක්ඛන්තීති නිරයපාලා. අථ වා නිරයපාලතාය නෙරයිකානං නිරයදුක්ඛෙන පරියොනද්ධාය අලං සමත්ථාති නිරයපාලා. තන්ති ‘‘නත්ථි නිරයපාලා’’ති වචනං. පටිසෙධිතමෙවාති ‘‘අත්ථි නිරයෙසු නිරයපාලා අත්ථි ච කාරණිකා’’තිආදිනා නයෙන අභිධම්මෙ (කථා. 866) පටිසෙධිතමෙව. යදි නිරයපාලා නාම න සියුං, කම්මකාරණාපි න භවෙය්ය. සති හි කාරණිකෙ කම්මකාරණාය භවිතබ්බන්ති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘යථා හී’’තිආදි. එත්ථාහ – ‘‘කිං පනෙතෙ නිරයපාලා නෙරයිකා, උදාහු අනෙරයිකා’’ති. කිඤ්චෙත්ථ – යදි තාව නෙරයිකා නිරයසංවත්තනියෙන කම්මෙන නිබ්බත්තා, සයම්පි නිරයදුක්ඛං පච්චනුභවෙය්යුං, තථා සති අඤ්ඤෙසං නෙරයිකානං ඝාතනාය අසමත්ථා සියුං, ‘‘ඉමෙ නෙරයිකා ඉමෙ නිරයපාලා’’ති වවත්ථානඤ්ච න සියා. යෙ ච යෙ ඝාතෙන්ති, තෙහි සමානරූපබලප්පමාණෙහි ඉතරෙසං භයසන්තාසා න සියුං. අථ අනෙරයිකා, නෙසං තත්ථ කථං සම්භවොති? වුච්චතෙ – අනෙරයිකා නිරයපාලා අනිරයගතිසංවත්තනියකම්මනිබ්බත්තිතො. නිරයූපපත්තිසංවත්තනියකම්මතො හි අඤ්ඤෙනෙව කම්මුනා තෙ නිබ්බත්තන්ති රක්ඛසජාතිකත්තා. තථා හි වදන්ති සබ්බත්ථිවාදිනො –

‘‘කොධා කුරූරකම්මන්තා, පාපාභිරුචිනො තථා;

දුක්ඛිතෙසු ච නන්දන්ති, ජායන්ති යමරක්ඛසා’’ති.

තත්ථ යදෙකෙ වදන්ති ‘‘යාතනාදුක්ඛං පටිසංවෙදෙය්යුං, අථ වා අඤ්ඤමඤ්ඤං ඝාතෙය්යු’’න්තිආදි, තයිදං අසාරං නිරයපාලානං නෙරයිකභාවස්සෙව අභාවතො. යදිපි අනෙරයිකා නිරයපාලා, අයොමයාය පන ආදිත්තාය සම්පජ්ජලිතාය සජොතිභූතාය නිරයභූමියා පරික්කමමානා කථං දාහදුක්ඛං නානුභවන්තීති? කම්මානුභාවතො. යථා හි ඉද්ධිමන්තො චෙතොවසිප්පත්තා මහාමොග්ගල්ලානාදයො නෙරයිකෙ අනුකම්පන්තා ඉද්ධිබලෙන නිරයභූමිං උපගතා දාහදුක්ඛෙන න බාධීයන්ති, එවං සම්පදමිදං දට්ඨබ්බං.

ඉද්ධිවිසයස්ස අචින්තෙය්යභාවතොති චෙ? ඉදම්පි තංසමානං කම්මවිපාකස්ස අචින්තෙය්යභාවතො. තථාරූපෙන හි කම්මුනා තෙ නිබ්බත්තා යථා නිරයදුක්ඛෙන අබාධිතා එව හුත්වා නෙරයිකෙ ඝාතෙන්ති, න චෙත්තකෙන බාහිරවිසයාභාවො යුජ්ජති ඉට්ඨානිට්ඨතාය පච්චෙකං ද්වාරපුරිසෙසුපි විභත්තසභාවත්තා. තථා හි එකච්චස්ස ද්වාරස්ස පුරිසස්ස ච ඉට්ඨං එකච්චස්ස අනිට්ඨං, එකච්චස්ස ච අනිට්ඨං එකච්චස්ස ඉට්ඨං හොති. එවඤ්ච කත්වා යදෙකෙ වදන්ති ‘‘නත්ථි කම්මවසෙන තෙජසා පරූපතාපන’’න්තිආදි, තදපාහතං හොති. යං පන වදන්ති ‘‘අනෙරයිකානං තෙසං කථං තත්ථ සම්භවො’’ති නිරයෙ නෙරයිකානං යාතනාසබ්භාවභාවතො. නෙරයිකසත්තයාතනායොග්ගඤ්හි අත්තභාවං නිබ්බත්තෙන්තං කම්මං තාදිසනිකන්ති විනාමිතං නිරයට්ඨානෙ එව නිබ්බත්තෙති. තෙ හි නෙරයිකෙහි අධිකතරබලාරොහපරිණාහා අතිවිය භයානකදස්සනා කුරූරතරපයොගා ච හොන්ති. එතෙනෙව තත්ථ නෙරයිකානං විබාධකකාකසුනඛාදීනම්පි නිබ්බත්තියා අත්ථිභාවො සංවණ්ණිතොති දට්ඨබ්බො.

කථමඤ්ඤගතිකෙහි අඤ්ඤගතිකබාධනන්ති ච න වත්තබ්බං අඤ්ඤත්ථාපි තථා දස්සනතො. යං පනෙකෙ වදන්ති ‘‘අසත්තසභාවා එව නිරයෙ නිරයපාලා නිරයෙ සුනඛාදයො චා’’ති, තම්පෙතෙසං මතිමත්තං අඤ්ඤත්ථ තථා අදස්සනතො. න හි කාචි අත්ථි තාදිසී ධම්මප්පවත්ති, යා අසත්තසභාවා, සම්පතිසත්තෙහි අප්පයොජිතා ච අත්ථකිච්චං සාධෙන්තී දිට්ඨපුබ්බා. පෙතානං පානීයනිවාරකානං දණ්ඩාදිහත්ථානඤ්ච පුරිසානං සබ්භාවෙ අසත්තභාවෙ ච විසෙසකාරණං නත්ථීති තාදිසානං සබ්භාවෙ කිං පාපකානං වත්තබ්බං. සුපිනොපඝාතොපි අත්ථකිච්චසමත්ථතාය අප්පමාණං දස්සනාදිමත්තෙනපි තදත්ථසිද්ධිතො. තථා හි සුපිනෙ ආහාරූපභොගාදිනා න අත්ථසිද්ධි, ඉද්ධිනිම්මානරූපං පනෙත්ථ ලද්ධපරිහාරං ඉද්ධිවිසයස්ස අචින්තෙය්යභාවතො. ඉධාපි කම්මවිපාකස්ස අචින්තෙය්යභාවතොති චෙ? තං න, අසිද්ධත්තා. නෙරයිකානං කම්මවිපාකො නිරයපාලාති සිද්ධමෙත්තං, වුත්තනයෙන පාළිතො ච තෙසං සත්තභාවො එව සිද්ධො. සක්කා හි වත්තුං සත්තසඞ්ඛාතා නිරයපාලසඤ්ඤිතා ධම්මප්පවත්ති සාභිසන්ධිකපරූපඝාති අත්ථකිච්චසබ්භාවතො ඔජාහාරාදි රක්ඛසසන්තති විය. අභිසන්ධිපුබ්බකතා චෙත්ථ න සක්කා පටික්ඛිපිතුං තථා තථා අභිසන්ධියා ඝාතනතො. තතො එව න සඞ්ඝාතපබ්බතෙහි අනෙකන්තිකතා. යෙ පන වදන්ති ‘‘භූතවිසෙසා එව තෙ වණ්ණසණ්ඨානාදිවිසෙසවන්තො භෙරවාකාරා නරකපාලාති සමඤ්ඤං ලභන්තී’’ති, තදසිද්ධං උජුකමෙව පාළියං ‘‘අත්ථි නිරයෙ නිරයපාලා’’ති වාදස්ස පතිට්ඨාපිතත්තා.

අපිච යථා අරියවිනයෙ නරකපාලානං භූතමත්තතා අසිද්ධා, තථා පඤ්ඤත්තිමත්තවාදිනොපි භූතමත්තතා අසිද්ධා සබ්බසො රූපධම්මානං අත්ථිභාවස්සෙව අප්පටිජානනතො. න හි තස්ස භූතානි නාම පරමත්ථතො සන්ති. යදි පරමත්ථං ගහෙත්වා වොහරති, අථ කස්මා චක්ඛුරූපාදීනි පටික්ඛිපතීති? තිට්ඨතෙසා අනවට්ඨිතතක්කානං අප්පහීනවිපල්ලාසානං වාදවීමංසා. එවං අත්ථෙව නිරයෙ නිරයපාලාති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං. සති ච නෙසං සබ්භාවෙ අසතිපි බාහිරෙ විසයෙ නරකෙ විය දෙසාදිනියමො හොතීති වාදො න සිජ්ඣති, සති එව පන බාහිරෙ විසයෙ දෙසාදිනියමොති දට්ඨබ්බං.

දෙවදූතසරාපනවසෙන සත්තෙ යථූපචිතෙ පුඤ්ඤකම්මෙ යමෙති නියමෙතීති යමො. තස්ස යමස්ස වෙමානිකපෙතානං රාජභාවතො රඤ්ඤො. තෙනාහ ‘‘යමරාජා නාම වෙමානිකපෙතරාජා’’ති. කම්මවිපාකන්ති අකුසලකම්මවිපාකං. වෙමානිකපෙතා හි කණ්හසුක්කවසෙන මිස්සකං කම්මං කත්වා විනිපාතිකදෙවතා විය සුක්කෙන කම්මුනා පටිසන්ධිං ගණ්හන්ති. තථා හි මග්ගඵලභාගිනොපි හොන්ති, පවත්තියං පන කම්මානුරූපං කදාචි පුඤ්ඤඵලං, කදාචි අපුඤ්ඤඵලං පච්චනුභවන්ති. යෙසං පන අරියමග්ගො උප්පජ්ජති, තෙසං මග්ගාධිගමතො පට්ඨාය පුඤ්ඤඵලමෙව උප්පජ්ජතීති දට්ඨබ්බං. අපුඤ්ඤඵලං පුබ්බෙ විය කටුකං න හොති, මනුස්සත්තභාවෙ ඨිතානං විය මුදුකමෙව හොතීති අපරෙ. ධම්මිකො රාජාති එත්ථ තස්ස ධම්මිකභාවො ධම්මදෙවපුත්තස්ස විය උප්පත්තිනියතො ධම්මතාවසෙන වෙදිතබ්බො. ද්වාරෙසූති අවීචිමහානරකස්ස චතූසු ද්වාරෙසු. ඛීණාසවා බ්රාහ්මණා නාම උක්කට්ඨනිද්දෙසෙන.

අනුයොගවත්තන්ති අනුයොගෙ කතෙ වත්තිතබ්බවත්තං. ආරොපෙන්තොති කාරාපෙන්තො, අත්තනො පුච්ඡං උද්දිස්ස පටිවචනං දාපෙන්තො පුච්ඡති. පරස්ස හි අධිප්පායං ඤාතුං ඉච්ඡන්තො තදුපගං පයොගං කරොන්තො පුච්ඡති නාම. ලද්ධින්ති ගාහං. පතිට්ඨාපෙන්තොති තත්ථ නිච්චකාලං කාරාපෙන්තො. කාරණං පුච්ඡන්තොති යුත්තිං පුච්ඡන්තො. සමනුභාසතීති යථානුයුත්තමත්ථං විභූතං කත්වා කථෙති.

ජිණ්ණන්ති ජරාපත්තියා ජිණ්ණං. එකච්චො දහරකාලතො පට්ඨාය පණ්ඩුරොගාදිනා අභිභූතකායතාය ජිණ්ණසදිසො හොති, අයං න තථා ජරාපත්තියා ජිණ්ණොති දස්සෙති. ගොපානසී විය වඞ්කන්ති වඞ්කගොපානසී විය වඞ්කං. න හි වඞ්කභාවස්ස නිදස්සනත්ථං අවඞ්කගොපානසී ගය්හති. භග්ගන්ති භග්ගසරීරං කටියං භග්ගකායත්තා. තෙනාහ ‘‘ඉමිනාපිස්ස වඞ්කභාවමෙව දීපෙතී’’ති. දණ්ඩපටිසරණන්ති ඨානගමනෙසු දණ්ඩො පටිසරණං එතස්සාති දණ්ඩපටිසරණං තෙන විනා වත්තිතුං අසමත්ථත්තා. තෙනාහ ‘‘දණ්ඩදුතිය’’න්ති. ජරාතුරන්ති ජරාය පත්ථතසංකිලන්තකායං. සබ්බසො කිමිහතං විය මහාඛල්ලාටං සීසමස්සාති මහාඛල්ලාටසීසං. සඤ්ජාතවලින්ති සමන්තතො ජාතවලිකං. ජරාධම්මොති ජරාපකතිකො. තෙනාහ ‘‘ජරාසභාවො’’ති. සභාවො ච නාම තෙජොධාතුයා උණ්හතා විය න කදාචි විගච්ඡතීති ආහ ‘‘අපරිමුත්තො ජරායා’’තිආදි.

අත්ථතො එවං වදති නාම, වාචාය අවදන්තොපි අත්ථාපත්තිතො එවං වදන්තො විය හොති විඤ්ඤූනන්ති අත්ථො. තරුණො අහොසිං යොබ්බනෙන සමන්නාගතො. ඌරූනං බලං එතස්ස අත්ථීති ඌරුබලී. තෙන දූරෙපි ගමනාගමනලඞ්ඝනාදිසමත්ථතං දස්සෙති, බාහුබලීති පන ඉමිනා හත්ථෙහි කාතබ්බකිච්චසමත්ථතං, ජවග්ගහණෙන වෙගසා පවත්තිසමත්ථතං. අන්තරහිතාති නට්ඨා. එත්ථ ච න ඛො පනාහන්තිආදි ජරාය දෙවදූතභාවදස්සනං. තෙනාහ ‘‘තෙනෙස දෙවදූතො නාම ජාතො’’ති. ආබාධස්ස අත්ථිතාය ආබාධිකං. විවිධං දුක්ඛං ආදහතීති බ්යාධි, විසෙසෙන වා ආධියති එතෙනාති බ්යාධි, බ්යාධි සංජාතො එතස්සාති බ්යාධිතං. එස නයො දුක්ඛිතන්ති එත්ථාපි.

දුතියං දෙවදූතන්ති එත්ථාපි වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. බ්යාධිනා අභිහතොති බ්යාධිනා බාධිතො, උපද්දුතොති අත්ථො.

විපරිභින්නවණ්ණොති විපරිභින්නනීලවණ්ණො. තඤ්හි යත්ථ යත්ථ ගහිතපුබ්බකං, තත්ථ තත්ථ පණ්ඩුවණ්ණං, මංසුස්සදට්ඨානෙ රත්තවණ්ණං, යෙභුය්යෙන ච නීලසාටකපාරුතං විය හොති. තෙන වුත්තං ‘‘විපරිභින්නනීලවණ්ණො’’ති.

‘‘කොලභති, කො න ලභතී’’ති නිරයුපගස්සෙව වසෙනායං විචාරණාති ‘‘යෙන තාව බහු පාපං කත’’න්තිආදි ආරද්ධං. බහු පාපං කතන්ති බහුසො පාපං කතං. තෙන පාපස්ස බහුලීකරණමාහ. බහූති වා මහන්තං. මහත්ථොපි හි බහුසද්දො දිස්සති ‘‘බහු වත කතං අස්සා’’තිආදීසු, ගරුකන්ති වුත්තං හොති. සො ගරුකං බහුලං වා පාපං කත්වා ඨිතො නිරයෙ නිබ්බත්තතියෙව, න යමපුරිසෙහි යමස්ස සන්තිකං නීයතීති. පරිත්තන්ති පමාණපරිත්තතාය කාලපරිත්තතාය ච පරිත්තං. පුරිමස්මිං අත්ථෙ අගරූති අත්ථො, දුතියස්මිං අබහුලන්ති. යථාවුත්තමත්ථං උපමාය විභාවෙතුං ‘‘යථා හී’’තිආදි වුත්තං. කත්තබ්බමෙව කරොන්තීති දණ්ඩමෙව කරොන්ති. අනුවිජ්ජිත්වාති වීමංසිත්වා. විනිච්ඡයට්ඨානන්ති අට්ටකරණට්ඨානං. පරිත්තපාපකම්මාති දුබ්බලපාපකම්මා. අත්තනො ධම්මතායාති පරෙහි අසාරියමානෙපි අත්තනො ධම්මතාය සරන්ති. තෙ හි පාපකම්මස්ස දුබ්බලභාවතො කතූපචිතස්ස ච ඔකාසාරහකුසලකම්මස්ස බලවභාවතො අත්තනො ධම්මතායපි සරන්ති. සාරියමානාපීති ‘‘ඉදං නාම තයා කතං පුඤ්ඤකම්ම’’න්ති පරෙහි සාරියමානාපි.

ආකාසචෙතියන්ති ගිරිසිඛරෙ අබ්භොකාසෙ විවටඞ්ගණෙ කතචෙතියං. රත්තපටෙනාති රත්තවණ්ණෙන පටෙන පූජෙසි පටාකං කත්වා. අග්ගිජාලසද්දන්ති පටපටායන්තං නරකෙ අග්ගිජාලසද්දං සුත්වාව. අත්තනා පූජිතපටං අනුස්සරීති තදා පටාකාය වාතප්පහාරසද්දෙ නිමිත්තස්ස ගහිතත්තා ‘‘මයා තදා ආකාසචෙතියෙ පූජිතරත්තපටසද්දො වියා’’ති අත්තනා පූජිතපටං අනුස්සරි.

සුමනපුප්ඵකුම්භෙනාති කුම්භපරිමාණෙන සුමනපුප්ඵරාසිනා. ‘‘දසාධිකං නාළිසහස්සකුම්භ’’න්ති කෙචි, ‘‘පඤ්චඅම්බණ’’න්ති අපරෙ. තීහිපින සරති බලවතො පාපකම්මෙන බ්යාමොහිතො. තුණ්හී අහොසීති ‘‘කම්මාරහො අය’’න්ති තත්ථ පටිකාරං අපස්සන්තො තුණ්හී අහොසි.

එකපක්ඛච්ඡදනමත්තාහීති මජ්ඣිමප්පමාණස්ස ගෙහස්ස එකච්ඡදනප්පමාණෙහි. සුත්තාහතං කරිත්වාති කාළසුත්තං පාතෙත්වා. යථා රථො සබ්බසො පජ්ජලිතො හොති අයොමයො, එවං යුගාදයොපිස්ස පජ්ජලිතා සජොතිභූතා එව හොන්තීති ආහ ‘‘සද්ධිං…පෙ… රථෙ යොජෙත්වා’’ති. මහාකූටාගාරප්පමාණන්ති සත්තභූමකමහාකූටාගාරප්පමාණං.

විභත්තොති සත්තානං සාධාරණෙන පාපකම්මුනා විභත්තො. හීනං කායන්ති හීනං සත්තනිකායං, හීනං වා අත්තභාවං. උපාදානෙති චතුබ්බිධෙ උපාදානෙ. අත්ථතො පන තණ්හාදිට්ඨිග්ගාහොති ආහ ‘‘තණ්හාදිට්ඨිග්ගහණෙ’’ති . සම්භවති ජරාමරණං එතෙනාති සම්භවො, උපාදානන්ති ආහ ‘‘ජාතියා ච මරණස්ස ඡ කාරණභූතෙ’’ති. අනුපාදාති අනුපාදාය. තෙනාහ ‘‘අනුපාදියිත්වා’’ති. සකලවට්ටදුක්ඛං අතික්කන්තාති චරිමචිත්තනිරොධෙන වට්ටදුක්ඛස්ස කිලෙසානම්පි අසම්භවතො සබ්බං වට්ටදුක්ඛං අතික්කන්තා.

දෙවදූතසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. චතුමහාරාජසුත්තවණ්ණනා

37. සත්තමෙ අමා සහ වත්තන්ති තස්මිං තස්මිං කිච්චෙති අමච්චා, සහිතා. පරිසති භවාති පාරිසජ්ජා, පරිවාරට්ඨානියා පරිසාපරියාපන්නා. තෙනාහ ‘‘පරිචාරිකදෙවතා’’ති. තාතාති ආලපනං. එවන්ති ‘‘කච්චි බහූ මනුස්සා’’තිආදිනා වුත්තාකාරෙන. අට්ඨ වාරෙති එකස්මිං අඩ්ඪමාසෙ චතුක්ඛත්තුං තථා ඉතරස්මින්ති එවං අට්ඨ වාරෙ. අධිට්ඨහන්තීති අධිතිට්ඨන්ති. පටිජාගරොන්තීති පටි පටි ජාගරොන්ති. පුඤ්ඤං කරොන්තා හි සත්තා ජාගරොන්ති නාම කාතබ්බකිච්චප්පසුතත්තා, ඉතරෙ පන සුපන්ති නාම සහිතපරහිතවිමුත්තත්තා. චාතුද්දසිඋපොසථස්ස අනුගමනං විය පන්නරසිඋපොසථස්ස පච්චුග්ගමනං න ලබ්භති දිවසාභාවතො.

තතොති තතො තතො. තං උපනිස්සායාති තා තා ගාමනිගමරාජධානියො උපනිස්සාය. අධිවත්ථාති ආරාමවනරුක්ඛාදීසු අධිවත්ථා දෙවතා. තෙති තෙ දෙවා. සන්ධාය කථෙතීති භගවා කථෙති. වුත්තන්ති අට්ඨකථායං වුත්තං.

නිච්චං නිබද්ධං උපොසථො සංවච්ඡරෙ සංවච්ඡරෙ පටි පටි හරිතබ්බතො පවත්තෙතබ්බතො පාටිහාරියපක්ඛො නාම. ගුණඞ්ගෙහීති උපොසථඞ්ගෙහි.

වුත්ථවාසොති වුසිතබ්රහ්මචරියවාසො. කත්තබ්බකිච්චන්ති දුක්ඛාදීසු පරිඤ්ඤාතාදිකිච්චං. ඔතාරෙත්වාති ඡඩ්ඩෙත්වා. පරික්ඛීණභවසංයොජනොති සබ්බසො ඛීණභවබන්ධනො. කාරණෙන ජානිත්වාති විපස්සනාපඤ්ඤාසහිතාය මග්ගපඤ්ඤාය චත්තාරි අරියසච්චානි ජානිත්වා.

ජානන්තොති ‘‘අරහන්තානං අනුකරණප්පටිපත්ති එසා, යදිදං සම්මදෙව උපොසථානුට්ඨාන’’න්ති එවං උපොසථකම්මස්ස ගුණං ජානන්තො. එවරූපෙනාති යාදිසො භගවතො උපොසථභාවො විහිතො, එවරූපෙන අරහන්තානුකරණෙන උපොසථකම්මෙන. සක්කා පහිතත්තො විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා ඛීණාසවසම්පත්තිං පාපුණිතුං. අට්ඨමං උත්තානත්ථමෙව සත්තමෙ වුත්තනයත්තා.

චතුමහාරාජසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. සුඛුමාලසුත්තවණ්ණනා

39. නවමෙ නිද්දුක්ඛොති කායිකචෙතසිකදුක්ඛවිරහිතො. සදුක්ඛෙ හි සවිඝාතෙ සුඛුමාලත්තා අනවසරා, තස්මා සුඛිතො නිද්දුක්ඛතාය සුඛුමාලො නාම. යාවස්ස සුඛුමාලත්තා පරමුක්කංසගතාති ආහ ‘‘පරමසුඛුමාලො’’ති. අතිවිය සුඛුමාලොති අත්ථො. අන්තමතීතං අච්චන්තං. සබ්බදා සුඛුමාලොති ආහ ‘‘සතතනිද්දුක්ඛො’’ති. චරියකාලෙති බොධිචරියාය චරණකාලෙ. තෙනාති බොධිසත්තෙන. අඤ්ඤත්ථ පන පදුමන්ති රත්තං කමලං. පුණ්ඩරීකන්ති සෙතං වුච්චති. ඉතරාති ඉතරපොක්ඛරණියො. ‘‘බොධිසත්තස්ස කිරා’’තිආදිකං පොක්ඛරණීනං උප්පත්තිදස්සනං. කුද්දාලකම්මකාරෙති ඛණකෙ. පොක්ඛරණිට්ඨානානීති පොක්ඛරණිඛණනයොග්ගට්ඨානානි. ගණ්හාපෙසීති ඛණාපෙසි. පොක්ඛරණිසද්දො චෙත්ථ තාදිසෙ ජලාසයෙ නිරුළ්හො දට්ඨබ්බො පඞ්කජාදිසද්දා විය. සොපානබාහුකානං මත්ථකට්ඨානං උණ්හීසන්ති අධිප්පෙතං. උදකසෙචනනාළිකාති උදකච්ඡටාවිස්සජ්ජනනාළියන්තානි. පඤ්චවිධාති වණ්ණවසෙන ජාතිවසෙන ච.

ඛො පනස්සාති නිපාතමත්තං. කාසික-සද්දො අතිවිය සණ්හෙ සුඛුමෙ මහග්ඝවත්ථෙ නිරුළ්හො, අඤ්ඤස්මිම්පි තථාජාතිකෙ රුළ්හිවසෙන පවත්තතීති දට්ඨබ්බං. තෙනාහ ‘‘අකාසිකං චන්දන’’න්ති. හෙමන්තෙ වාසො හෙමන්තං, හෙමන්තං අරහතීති හෙමන්තිකො, පාසාදො. ‘‘ඉතරෙසුපි එසෙව නයො’’ති වත්වා තදෙව නෙසං අරහතං දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ හෙමන්තිකො’’තිආදි වුත්තං. සජාලානීති සජාලවාතපානානි, උදකයන්තානීති උදකධාරාවිස්සන්දනකයන්තානි. පාසාදමත්ථකෙති පාසාදස්ස උපරිආකාසතලෙ. බන්ධිත්වාති පයොජිතයන්තෙ සුක්ඛමහිංසචම්මං බන්ධිත්වා. යන්තං පරිවත්තෙත්වාති යථාපයොජිතං යන්තං පාසාණාරොපනත්ථඤ්චෙව පුන තෙසං විස්සජ්ජනත්ථඤ්ච පරිවත්තෙත්වා. තස්මිං විස්සජ්ජෙන්තීති ඡදනපිට්ඨෙ බද්ධසුක්ඛමහිංසචම්මෙ විස්සජ්ජෙන්ති.

සහස්සථාමන්ති පුරිසසහස්සබලං, පුරිසසහස්සෙන වහිතබ්බභාරවහං. පල්ලඞ්කෙ නිසින්නොවාති රතනමයපල්ලඞ්කෙ යථානිසින්නො එව. උප්පතනාකාරපත්තන්ති උප්පතිත්වා ඨිතං විය. ජියං පොථෙන්තස්සාති ජියාඝාතං කරොන්තස්ස. ජියප්පහාරසද්දොති ජියාඝාතසද්දො. යන්තෙ බද්ධන්ති යන්තබද්ධං කත්වා ඨපිතං. සද්දන්තරෙති ථාමමජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස සද්දසවනට්ඨානෙ. ගාවුතස්ස චතුත්ථො භාගො කොසොතිපි වුච්චති ද්විසහස්සදණ්ඩප්පමාණට්ඨානං.

සබ්බට්ඨානානීති මහාපුරිසස්ස තානි තානි සබ්බානි වසනට්ඨානානි. සිඛාබද්ධොති පුරිසසභාවස්සෙව විසෙසතො දස්සනමෙතං. න උප්පිලාවිතභාවත්ථන්ති උප්පිලාවිතභාවසඞ්ඛාතං අත්ථං න කථෙසීති අත්ථො. තස්ස හි බොධිමූලෙයෙව සෙතුඝාතො. තෙනෙවාති අප්පමාදලක්ඛණස්ස දීපනතො එව. අත්තානං අතික්කමිත්වාති අත්තනො ජරාපත්තිං අචින්තෙත්වා අට්ටීයති. න පනෙස මග්ගෙන පහීනො තදා මග්ගස්ස අනධිගතත්තා. සික්ඛං පටික්ඛිපිත්වාති යථාසමාදින්නසික්ඛං පහාය.

අවිපරීතබ්යාධිආදිසභාවාවාති එකන්තෙන බ්යාධිආදිසභාවා එව. එවං ජිගුච්ඡාවිහාරෙනාති එවං සකලස්සෙව වට්ටදුක්ඛස්ස ජිගුච්ඡනවිහාරෙන විහරන්තස්ස. එවං ජිගුච්ඡනන්ති එවං පරස්ස ජිගුච්ඡනං. පරං අජිගුච්ඡමානොති කරුණායනෙන එවං පරං අජිගුච්ඡන්තො. අභිභොස්මීති අභිභවිතා අස්මි. උස්සාහො අහූති චතුරඞ්ගසමන්නාගතං වීරියමෙව චතුබ්බිධසම්මප්පධානවීරියඤ්ච අහොසි, යෙන මග්ගබ්රහ්මචරියපරායණො ජාතො.

සුඛුමාලසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. ආධිපතෙය්යසුත්තවණ්ණනා

40. දසමෙ අභිභවිත්වා පවත්තනට්ඨෙන අධිපති යං කිඤ්චි ජෙට්ඨකං න කාරකං අත්තානං අධිපතීති කත්වා අත්තා එව අධිපති, තතො ආගතං අත්තාධිපතෙය්යං. තෙනාහ ‘‘අත්තාන’’න්තිආදි. ලොකන්ති සත්තලොකං. සො ච ඛො ඉද්ධිවිධාදිගුණවිසෙසයුත්තො අධිප්පෙතො අධිපතිභාවස්ස අධිප්පෙතත්තා. නවවිධං ලොකුත්තරධම්මන්ති උක්කට්ඨනිද්දෙසෙන වුත්තං. ඉති භවොති එවං සම්පත්තිභවො, තත්ථ එවං අභිවුද්ධීති. සම්පත්තිභවස්ස හෙතූති තංතංසම්පත්තිභවස්ස තත්ථ ච අභිවුද්ධියා හෙතු. ජාතිනිමිත්තස්ස කම්මභවස්ස කතූපචිතත්තා ජාති අන්තොපවිට්ඨා. ජරාදීසුපි එසෙව නයො හෙතුසිද්ධියා ඵලසිද්ධිතො.

අසල්ලීනන්ති න සඞ්කොචප්පත්තං. උපට්ඨිතාති කායාදිසභාවසල්ලක්ඛණවසෙන උපට්ඨිතා. අසම්මුට්ඨා සම්මොසාභාවතො. අසාරද්ධොති සාරම්භස්ස සාරම්භහෙතූනඤ්ච වික්ඛම්භනෙන අසාරද්ධො. එකග්ගං අනෙකග්ගභාවස්ස දූරසමුස්සාපිතත්තා. නිම්මලං කත්වාති රාගාදිමලානං අපනයනෙන මලරහිතං කත්වා. ගොපායතීති සංකිලෙසානත්ථතො රක්ඛති. අයන්ති එවංපටිපන්නො භික්ඛු. සුද්ධමත්තානං පරිහරති අසුද්ධභාවස්ස කිලෙසස්සපි අභාවතො.

අතික්කමිත්වාමඤ්ඤසීති අසක්ඛිං කත්වා මඤ්ඤසි. තාය තණ්හාය නිබ්බත්තොති තම්මයො, තණ්හාවසිකො. තස්ස භාවො තම්මයතා, තස්සා තම්මයතාය අභාවෙන. න හායති පඤ්ඤාදිගුණවෙපුල්ලප්පත්තියා.

ආධිපතෙය්යසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

දෙවදූතවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.