📜
(6) 1. බ්රාහ්මණවග්ගො
1. පඨමද්වෙබ්රාහ්මණසුත්තවණ්ණනා
52. බ්රාහ්මණවග්ගස්ස ¶ ¶ පඨමෙ ජරාජිණ්ණාති ජරාවසෙන ජිණ්ණා, න බ්යාධිආදීනං වසෙන ජිණ්ණසදිසත්තා ජිණ්ණා. වයොවුද්ධාති වයසො වුද්ධිප්පත්තියා වුද්ධා, න සීලාදිවුද්ධියා. ජාතිමහල්ලකාති ජාතියා මහන්තතාය චිරරත්තඤ්ඤුතාය ජාතිමහල්ලකා. තයො අද්ධෙ අතික්කන්තාති පඨමො, මජ්ඣිමො, පච්ඡිමොති තයො අද්ධෙ අතීතා. තතියං වයං අනුප්පත්තාති තතො එව පච්ඡිමං වයං අනුප්පත්තා. අකතභයපරිත්තාණාති එත්ථ භයපරිත්තාණන්ති දුග්ගතිභයතො පරිත්තායකං පුඤ්ඤං, තං අකතං එතෙහීති අකතභයපරිත්තාණා. පතිට්ඨාකම්මන්ති සුගතිසඞ්ඛාතප්පතිට්ඨාවහං කම්මං. උපසංහරීයතීති සම්පාපීයති. ‘‘උපනීයතී’’ති වුත්තං, කිං කෙන උපනීයතීති ආහ ‘‘අයඤ්හි ජාතියා ජරං උපනීයතී’’තිආදි. අයන්ති ලොකො. ජාතො න ජාතභාවෙනෙව තිට්ඨති, අථ ඛො තතො පරං ජරං පාපීයති, ජරාය බ්යාධිං පාපීයති. එවං පරතො පරං දුක්ඛමෙව උපනීයති.
තායනට්ඨෙනාති රක්ඛනට්ඨෙන. නිලීයනට්ඨෙනාති නිලීනට්ඨානභාවෙන. පතිට්ඨානට්ඨෙනාති පතිට්ඨානභාවෙන. අවස්සයනට්ඨෙනාති අවස්සයිතබ්බභාවෙන. උත්තමගතිවසෙනාති පරමගතිභාවෙන.
පඨමද්වෙබ්රාහ්මණසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
2. දුතියද්වෙබ්රාහ්මණසුත්තවණ්ණනා
53. දුතියෙ භජිතබ්බට්ඨෙන පරෙසං භාජිතබ්බට්ඨෙන භාජනං, භණ්ඩකං.
දුතියද්වෙබ්රාහ්මණසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
3-4. අඤ්ඤතරබ්රාහ්මණසුත්තාදිවණ්ණනා
54-55. තතියෙ ¶ ¶ යෙසං රාගාදීනං අප්පහානෙන පුරිසස්ස අත්තබ්යාබාධාදීනං සම්භවො, පහානෙන අසම්භවොති එවං රාගාදීනං පහායකො අරියධම්මො මහානුභාවතාය මහානිසංසතාය ච සාමං පස්සිතබ්බොති සන්දිට්ඨිකො. ඉමිනා නයෙන සෙසෙසු පදෙසුපි යථාරහං නීහරිත්වා වත්තබ්බො. සද්දත්ථො පන විසුද්ධිමග්ගසංවණ්ණනාසු (විසුද්ධි. මහාටී. 1.147) වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො. චතුත්ථං උත්තානත්ථමෙව.
අඤ්ඤතරබ්රාහ්මණසුත්තාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
5. නිබ්බුතසුත්තවණ්ණනා
56. පඤ්චමෙ න කාලන්තරෙ පත්තබ්බන්ති යදා සච්චප්පටිවෙධො, තදා එව ලද්ධබ්බත්තා න කාලන්තරෙ පත්තබ්බං. මග්ගඤාණෙන උපනෙතබ්බත්තා උපනෙය්යං. උපනෙය්යමෙව ඔපනෙය්යිකන්ති ආහ ‘‘පටිපත්තියා උපගන්තබ්බ’’න්ති.
නිබ්බුතසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
6. පලොකසුත්තවණ්ණනා
57. ඡට්ඨෙ ආචරියපාචරියානන්ති ආචරියානම්පි ආචරියානං. නිරන්තරඵුටො නෙරයිකසත්තෙහි නිරයගාමිකම්මස්ස කාරකානං බහුභාවා. උභයම්පෙතන්ති යථාවුත්තං අත්ථද්වයං. ඝනනිවාසතන්ති ගාමානං ඝනසන්නිවාසතං. එකන්තෙනෙව අධම්මොති අයොනිසොමනසිකාරහෙතුකත්තා අනත්ථහෙතුතාය ච නියමෙනෙව අධම්මො. න අධම්මරාගොති අධිප්පෙතොති පරපරික්ඛාරෙසු රාගො විය න මහාසාවජ්ජොති කත්වා වුත්තං. තථා හි සකසකපරික්ඛාරවිසයො රාගො විසමලොභො විය න එකන්තතො අපායුප්පත්තිජනකො. පරපරික්ඛාරෙසු උප්පජ්ජමානස්ස මහාසාවජ්ජතාය අධම්මරාගතා. ලොභස්ස සමකාලො නාම නත්ථි කායදුච්චරිතාදීනං විය අයොනිසොමනසිකාරසමුට්ඨානත්තා. එසාති එසො පාපධම්මො. සමලොභො විසමලක්ඛණාභාවතො. තථා හි තංසමුට්ඨානො පයොගො මිච්ඡාචාරොති ¶ න වුච්චති. අවත්ථුපටිසෙවනසඞ්ඛාතෙනාති යං ලොකියසාධුසමනුඤ්ඤාතං රාගස්ස වත්ථුට්ඨානං, තතො අඤ්ඤස්මිං වත්ථුස්මිං පටිසෙවනසඞ්ඛාතෙන.
විවිධසස්සානන්ති ¶ සාලිවීහිආදිනානප්පකාරසස්සානං. දුස්සස්සන්ති පච්චයදූසෙන දූසිතං සස්සං. සම්පජ්ජමානෙති නිප්ඵජ්ජනතො පගෙව ගබ්භපරිවුද්ධිකාලෙ. පාණකාති සලභාදිපාණකා. පතන්තීති සස්සානං මත්ථකෙ පතන්ති. සලාකාමත්තමෙව සම්පජ්ජතීති වඩ්ඪිත්වා ගබ්භං ගහෙතුං අසමත්ථං සම්පජ්ජති. තෙති වාළඅමනුස්සා. ලද්ධොකාසාති යක්ඛාධිපතීහි අනුඤ්ඤාතත්තා ලද්ධොකාසා.
පලොකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
7. වච්ඡගොත්තසුත්තවණ්ණනා
58. සත්තමෙ මහාවිපාකන්ති උළාරඵලං බහුවිපාකං. ධම්මො නාම කථිතකථා ‘‘අත්ථං දහති විදහතී’’ති කත්වා. අනුධම්මො නාම පටිකථනං ‘‘තං අනුගතො ධම්මො’’ති කත්වා. සහ ධම්මෙනාති සහධම්මො, සො එව සහධම්මිකො. ධම්මසද්දො චෙත්ථ කාරණපරියායොති ආහ ‘‘සකාරණො’’ති. වාදස්සාති වචනස්ස. අනුපාතො අනුපච්ඡා පවත්ති.
පරිපන්ථෙ තිට්ඨතීති පාරිපන්ථිකො. පන්ථෙ ඨත්වා පරෙසං සාපතෙය්යං ඡින්දනතො පන්ථදූහනචොරො. යදි පච්චවෙක්ඛණඤාණං, කථං තං අසෙක්ඛන්ති ආහ ‘‘අසෙක්ඛස්ස පවත්තත්තා’’ති. ඉතරානීති සීලක්ඛන්ධාදීනි. සයම්පීති පි-සද්දො ‘‘අසෙක්ඛස්ස පවත්තා චා’’ති ඉමමත්ථං සම්පිණ්ඩෙති.
නිබ්බිසෙවනොති විසෙවනරහිතො විගතවිලොමභාවො. න උපපරික්ඛන්තීති න විචාරෙන්ති. ජාතිං නිබ්බත්තිං යාති උපගච්ඡතීති ජාතියො, ජාතොති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘යත්ථ කත්ථචි කුලජාතෙ’’ති.
කෙවලීති කෙවලවා, පාරිපූරිමාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘පරිපුණ්ණභාවෙන යුත්තො’’ති. එතං කෙවලීති පදං. අභිඤ්ඤාපාරන්ති අභිජානස්ස පාරං. පරියන්තං ගතත්තා පාරගූ. එස නයො සෙසපදෙසුපි. ඛෙත්තවිනිච්ඡයසවනෙනාති ¶ ‘‘ඉමෙහි සීලාදිගුණසම්පන්නා සදෙවකෙ ලොකෙ පුඤ්ඤස්ස ඛෙත්තං, තදඤ්ඤො න ඛෙත්ත’’න්ති එවං ඛෙත්තවිනිච්ඡයසවනෙන රහිතා.
වච්ඡගොත්තසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
8. තිකණ්ණසුත්තවණ්ණනා
59. අට්ඨමෙ ¶ දුරාසදාති දුරුපසඞ්කමනා. ගරහා මුච්චිස්සතීති මයි එවං කථෙන්තෙ සමණො ගොතමො කිඤ්චි කථෙස්සති, එවං මෙ වචනමත්තම්පි න ලද්ධන්ති අයං ගරහා මුච්චිස්සතීති. පණ්ඩිතාති පණ්ඩිච්චෙන සමන්නාගතා. ධීරාති ධිතිසම්පන්නා. බ්යත්තාති පරවාදමද්දනසමත්ථෙන වෙය්යත්තියෙන සමන්නාගතා. බහුස්සුතාති බාහුසච්චවන්තො. වාදිනොති වාදිමග්ගකුසලා. සම්මතාති බහුනො ජනස්ස සාධුසම්මතා. පණ්ඩිතාදිආකාරපරිච්ඡෙදන්ති තෙසං තෙවිජ්ජානං පණ්ඩිතාකාරාදිආකාරපරිච්ඡෙදං. ආකාරසද්දො කාරණපරියායො, පරිච්ඡෙදසද්දො පරිමාණත්ථොති ආහ ‘‘එත්තකෙන කාරණෙනා’’ති.
යථාති යෙනාකාරෙන, යෙන කාරණෙනාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘යථාති කාරණවචන’’න්ති. ‘‘ද්වීහිපි පක්ඛෙහී’’ති වත්වා තෙ පක්ඛෙ සරූපතො දස්සෙන්තො ‘‘මාතිතො ච පිතිතො චා’’ති ආහ. තෙසං පක්ඛානං වසෙනස්ස සුජාතතං දස්සෙතුං ‘‘යස්ස මාතා’’තිආදි වුත්තං. ජනකජනිකාභාවෙන විනාපි ලොකෙ මාතාපිතුසමඤ්ඤා දිස්සති, ඉධ පන සා ඔරසපුත්තවසෙනෙව ඉච්ඡිතාති දස්සෙතුං ‘‘සංසුද්ධගහණිකො’’ති වුත්තං. ගබ්භං ගණ්හාති ධාරෙතීති ගහණී, ගබ්භාසයසඤ්ඤිතො මාතුකුච්ඡිප්පදෙසො. යථාභුත්තස්ස ආහාරස්ස විපාචනවසෙන ගණ්හනතො අඡඩ්ඩනතො ගහණී, කම්මජතෙජොධාතු.
පිතා ච මාතා ච පිතරො, පිතූනං පිතරො පිතාමහා, තෙසං යුගො පිතාමහයුගො, තස්මා ‘‘යාව සත්තමා පිතාමහයුගා පිතාමහද්වන්දා’’ති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. අට්ඨකථායං පන ද්වන්දං අග්ගහෙත්වා ‘‘යුගන්ති ආයුප්පමාණං වුච්චතී’’ති වුත්තං. යුග-සද්දස්ස ච අත්ථකථා දස්සිතා ‘‘පිතාමහොයෙව ¶ පිතාමහයුග’’න්ති. පුබ්බපුරිසාති පුරිසග්ගහණඤ්චෙත්ථ උක්කට්ඨනිද්දෙසවසෙන කතන්ති දට්ඨබ්බං. එවඤ්හි ‘‘මාතිතො’’ති පාළිවචනං සමත්ථිතං හොති. අක්ඛිත්තොති අක්ඛෙපො. අනවක්ඛිත්තොති සද්ධථාලිපාකාදීසු අනවක්ඛිත්තො න ඡඩ්ඩිතො. ජාතිවාදෙනාති හෙතුම්හි කරණවචනන්ති දස්සෙතුං ‘‘කෙන කාරණෙනා’’තිආදි වුත්තං. එත්ථ ච ‘‘උභතො…පෙ… පිතාමහයුගා’’ති එතෙන බ්රාහ්මණස්ස යොනිදොසාභාවො දස්සිතො සංසුද්ධගහණිකතාකිත්තනතො. ‘‘අක්ඛිත්තො’’ති ඉමිනා කිරියාපරාධාභාවො. සංසුද්ධජාතිකාපි හි සත්තා කිරියාපරාධෙන ඛෙපං පාපුණන්ති. ‘‘අනුපක්කුට්ඨො’’ති ඉමිනා අයුත්තසංසග්ගාභාවො. අයුත්තසංසග්ගඤ්හි පටිච්ච සත්තා සුද්ධජාතිකා කිරියාපරාධරහිතාපි අක්කොසං ලභන්ති.
තන්ති ¶ ගරහාවචනං. මන්තෙ පරිවත්තෙතීති වෙදෙ සජ්ඣායති, පරියාපුණාතීති අත්ථො. මන්තෙ ධාරෙතීති යථාඅධීතෙ මන්තෙ අසම්මුට්ඨෙ කත්වා හදයෙ ඨපෙති.
ඔට්ඨපහතකරණවසෙනාති අත්ථාවධාරණවසෙන. සනිඝණ්ඩුකෙටුභානන්ති එත්ථ වචනීයවාචකභාවෙන අත්ථං සද්දඤ්ච ඛණ්ඩති භින්දති විභජ්ජ දස්සෙතීති නිඛණ්ඩු, සො එව ඉධ ඛ-කාරස්ස ඝ-කාරං කත්වා ‘‘නිඝණ්ඩූ’’ති වුත්තො. කිටති ගමෙති කිරියාදිවිභාගං, තං වා අනවසෙසපරියාදානතො ගමෙන්තො පූරෙතීති කෙටුභං. වෙවචනප්පකාසකන්ති පරියායසද්දදීපකං, එකෙකස්ස අත්ථස්ස අනෙකපරියායවචනවිභාවකන්ති අත්ථො. නිදස්සනමත්තඤ්චෙතං අනෙකෙසම්පි අත්ථානං එකසද්දවචනීයතාවිභාවනවසෙනපි තස්ස ගන්ථස්ස පවත්තත්තා. වචීභෙදාදිලක්ඛණා කිරියා කප්පීයති විකප්පීයති එතෙනාති කිරියාකප්පො, සො පන වණ්ණපදසම්බන්ධපදත්ථාදිවිභාගතො බහුකප්පොති ආහ ‘‘කිරියාකප්පවිකප්පො’’ති. ඉදඤ්ච මූලකිරියාකප්පගන්ථං සන්ධාය වුත්තං. සො හි මහාවිසයො සතසහස්සපරිමාණො නමාචරියාදිප්පකරණං. ඨානකරණාදිවිභාගතො නිබ්බචනවිභාගතො ච අක්ඛරා පභෙදීයන්ති එතෙහීති අක්ඛරප්පභෙදා, සික්ඛානිරුත්තියො. එතෙසන්ති චතුන්නං වෙදානං.
පදන්ති ¶ චතුබ්බිධං, පඤ්චවිධං වා පදං, තං පදං කායතීති පදකො, තෙයෙව වා වෙදෙ පදසො කායතීති පදකො. තදවසෙසන්ති වුත්තාවසෙසං වාක්යං. එත්තාවතා සද්දබ්යාකරණං වත්වා පුන ‘‘බ්යාකරණ’’න්ති අත්ථබ්යාකරණමාහ. තං තං සද්දං තදත්ථඤ්ච බ්යාකරොති බ්යාචික්ඛති එතෙනාති බ්යාකරණං, සද්දසත්ථං. ආයතිං හිතං තෙන ලොකො න යතති න ඊහතීති ලොකායතං. තඤ්හි ගන්ථං නිස්සාය සත්තා පුඤ්ඤකිරියාය චිත්තම්පි න උප්පාදෙන්ති.
අසීති මහාසාවකාති අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤො, වප්පො, භද්දියො, මහානාමො, අස්සජි, නාළකො, යසො, විමලො, සුබාහු, පුණ්ණජි, ගවම්පති, උරුවෙලකස්සපො, නදීකස්සපො, ගයාකස්සපො, සාරිපුත්තො, මහාමොග්ගල්ලානො, මහාකස්සපො, මහාකච්චානො, මහාකොට්ඨිකො, මහාකප්පිනො, මහාචුන්දො, අනුරුද්ධො, කඞ්ඛාරෙවතො, ආනන්දො, නන්දකො, භගු, නන්දියො, කිමිලො, භද්දියො, රාහුලො, සීවලි, උපාලි, දබ්බො, උපසෙනො, ඛදිරවනියරෙවතො, පුණ්ණො මන්තානිපුත්තො, පුණ්ණො සුනාපරන්තකො, සොණො කුටිකණ්ණො, සොණො කොළිවිසො, රාධො, සුභූති, අඞ්ගුලිමාලො, වක්කලි, කාළුදායී, මහාඋදායී, පිලින්දවච්ඡො, සොභිතො, කුමාරකස්සපො, රට්ඨපාලො, වඞ්ගීසො, සභියො, සෙලො, උපවාණො, මෙඝියො, සාගතො, නාගිතො, ලකුණ්ඩකභද්දියො, පිණ්ඩොලො භාරද්වාජො, මහාපන්ථකො, චූළපන්ථකො, බාකුලො, කුණ්ඩධානො, දාරුචීරියො, යසොජො, අජිතො ¶ , තිස්සමෙත්තෙය්යො, පුණ්ණකො, මෙත්තගු, ධොතකො, උපසීවො, නන්දො, හෙමකො, තොදෙය්යො, කප්පො, ජතුකණ්ණී, භද්රාවුධො, උදයො, පොසලො, මොඝරාජා, පිඞ්ගියොති එතෙ අසීති මහාසාවකා නාම.
කස්මා පනෙතෙ එව ථෙරා ‘‘මහාසාවකා’’ති වුච්චන්තීති? අභිනීහාරස්ස මහන්තභාවතො. තථා හි ද්වෙ අග්ගසාවකාපි මහාසාවකෙසු අන්තොගධා. තෙ හි සාවකපාරමිඤාණස්ස මත්ථකප්පත්තියා සාවකෙසු අග්ගධම්මාධිගමෙන අග්ගට්ඨානෙ ඨිතාපි අභිනීහාරමහන්තතාසාමඤ්ඤෙන ‘‘මහාසාවකා’’තිපි වුච්චන්ති, ඉතරෙ පන පකතිසාවකෙහි සාතිසයං මහාභිනීහාරා. තථා හි තෙ පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ කතපණිධානා, තතො එව සාතිසයං අභිඤ්ඤාසමාපත්තීසු වසිනො පභින්නප්පටිසම්භිදා ච. කාමං සබ්බෙපි අරහන්තො සීලවිසුද්ධිආදිකෙ සම්පාදෙත්වා චතූසු ¶ සතිපට්ඨානෙසු සුප්පතිට්ඨිතචිත්තා සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ යථාභූතං භාවෙත්වා මග්ගප්පටිපාටියා අනවසෙසතො කිලෙසෙ ඛෙපෙත්වා අග්ගඵලෙ පතිට්ඨහන්ති, තථාපි යථා සද්ධාවිමුත්තතො දිට්ඨිප්පත්තස්ස, පඤ්ඤාවිමුත්තතො ච උභතොභාගවිමුත්තස්ස පුබ්බභාගභාවනාවිසෙසසිද්ධො මග්ගභාවනාවිසෙසො, එවං අභිනීහාරමහන්තත්තපුබ්බයොගමහන්තත්තා හි සසන්තානෙ සාතිසයස්ස ගුණවිසෙසස්ස නිප්ඵාදිතත්තා සීලාදීහි ගුණෙහි මහන්තා සාවකාති මහාසාවකා. තෙසුයෙව පන යෙ බොධිපක්ඛියධම්මෙසු පාමොක්ඛභාවෙන ධුරභූතානං සම්මාදිට්ඨිසඞ්කප්පාදීනං සාතිසයං කිච්චානුභාවනිප්ඵත්තියා කාරණභූතාය තජ්ජාභිනීහාරාභිනීහටාය සක්කච්චං නිරන්තරං චිරකාලසම්භාවිතාය සම්මාපටිපත්තියා යථාක්කමං පඤ්ඤාය සමාධිස්මිඤ්ච උක්කට්ඨපාරමිප්පත්තියා සවිසෙසං සබ්බගුණෙහි අග්ගභාවෙ ඨිතා, තෙ සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානා. ඉතරෙ අට්ඨසත්තති ථෙරා සාවකපාරමියා මත්ථකෙ සබ්බසාවකානං අග්ගභාවෙන අට්ඨිතත්තා ‘‘මහාසාවකා’’ඉච්චෙව වුච්චන්ති. පකතිසාවකා පන අභිනීහාරමහන්තත්තාභාවතො පුබ්බයොගමහන්තත්තාභාවතො ච ‘‘සත්ථුසාවකා’’ඉච්චෙව වුච්චන්ති. තෙ පන අග්ගසාවකා විය මහාසාවකා විය ච න පරිමිතා, අථ ඛො අනෙකසතා අනෙකසහස්සා.
වයතීති වයො, ආදිමජ්ඣපරියොසානෙසු කත්ථචි අපරිකිලමන්තො අවිත්ථායන්තො තෙ ගන්ථෙ සන්තානෙති පණෙතීති අත්ථො. ද්වෙ පටිසෙධා පකතිං ගමෙන්තීති දස්සෙතුං ‘‘අවයො න හොතී’’ති වත්වා තත්ථ අවයං දස්සෙතුං ‘‘අවයො නාම…පෙ… න සක්කොතී’’ති වුත්තං.
ඉධාති ඉමස්මිං සුත්තෙ. එතන්ති ‘‘විවිච්චෙව කාමෙහී’’තිආදිවචනං. තතියවිජ්ජාධිගමාය පටිපත්තික්කමො විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.70) සාතිසයං විත්ථාරිතො, තථා ¶ ඉධ අවත්තුකාමතාය භයභෙරවසුත්තාදීසු (ම. නි. 1.34 ආදයො) විය සඞ්ඛෙපතො ච වත්තුකාමතාය ‘‘ද්වින්නං විජ්ජාන’’මිච්චෙව වුත්තං.
විජ්ජාති පුබ්බෙනිවාසප්පටිච්ඡාදකස්ස මොහක්ඛන්ධස්ස විජ්ජනට්ඨෙනපි විජ්ජා. මොහො පටිච්ඡාදකට්ඨෙන තමොති වුච්චති තමො වියාති කත්වා. කාතබ්බතො කරණං, ඔභාසොව කරණං ඔභාසකරණං, අත්තනො පච්චයෙහි ඔභාසභාවෙන නිබ්බත්තෙතබ්බට්ඨෙනාති අත්ථො. අයං අත්ථොති ¶ අයමෙව අධිප්පෙතත්ථො. පසංසාවචනන්ති තස්සෙව අත්ථස්ස ථොමනාවචනං පටිපක්ඛවිධමනපවත්තිවිසෙසානං බොධනතො. යොජනාති පසංසාවසෙන වුත්තපදානං අත්ථදස්සනවසෙන වුත්තපදස්ස ච යොජනා. අවිජ්ජා විහතාති එතෙන විජ්ජනට්ඨෙන විජ්ජාති අයම්පි අත්ථො දීපිතොති දට්ඨබ්බං. යස්මා විජ්ජා උප්පන්නාති එතෙන විජ්ජාපටිපක්ඛා අවිජ්ජා, පටිපක්ඛතා චස්සා පහාතබ්බභාවෙන විජ්ජාය ච පහායකභාවෙනාති දස්සෙති. ඉතරස්මිම්පි පදද්වයෙති ‘‘තමො විහතො, ආලොකො උප්පන්නො’’ති පදද්වයෙපි. එසෙව නයොති යථාවුත්තයොජනං අතිදිසති. තත්ථායං යොජනා – එවං අධිගතවිජ්ජස්ස තමො විහතො විද්ධස්තො. කස්මා? යස්මා ආලොකො උප්පන්නො ඤාණාලොකො පාතුභූතොති. පෙසිතත්තස්සාති යථාධිප්පෙතත්ථසිද්ධිප්පත්තිං විස්සට්ඨචිත්තස්ස, පඨමවිජ්ජාධිගමාය පෙසිතචිත්තස්සාති වුත්තං හොති.
විපස්සනාපාදකන්ති ඉමිනා තස්ස ඣානචිත්තස්ස නිබ්බෙධභාගියතමාහ. විපස්සනා තිවිධා විපස්සකපුග්ගලභෙදෙන. මහාබොධිසත්තානඤ්හි පච්චෙකබොධිසත්තානඤ්ච විපස්සනා චින්තාමයඤාණසංවඩ්ඪිතත්තා සයම්භුඤාණභූතා, ඉතරෙසං සුතමයඤාණසංවඩ්ඪිතත්තා පරොපදෙසසම්භූතා. සා ‘‘ඨපෙත්වා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං අවසෙසරූපාරූපජ්ඣානානං අඤ්ඤතරතො වුට්ඨායා’’තිආදිනා අනෙකධා අරූපමුඛවසෙන චතුධාතුවවත්ථානෙ වුත්තානං තෙසං තෙසං ධාතුපරිග්ගහමුඛානං අඤ්ඤතරමුඛවසෙන ච අනෙකධාව විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.306) නානානයතො විභාවිතා. මහාබොධිසත්තානං පන චතුවීසතිකොටිසතසහස්සමුඛෙන පභෙදගමනතො නානානයං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණසන්නිස්සයස්ස අරියමග්ගඤාණස්ස අධිට්ඨානභූතං පුබ්බභාගඤාණගබ්භං ගණ්හාපෙන්තං පරිපාකං ගච්ඡන්තං පරමගම්භීරං සණ්හසුඛුමතරං අනඤ්ඤසාධාරණං විපස්සනාඤාණං හොති, යං අට්ඨකථාසු ‘‘මහාවජිරඤාණ’’න්ති වුච්චති. යස්ස ච පවත්තිවිභාගෙන චතුවීසතිකොටිසතසහස්සප්පභෙදස්ස පාදකභාවෙන සමාපජ්ජියමානා චතුවීසතිකොටිසතසහස්සසඞ්ඛා දෙවසිකං සත්ථු වළඤ්ජනකසමාපත්තියො වුච්චන්ති, ස්වායං බුද්ධානං විපස්සනාචාරො පරමත්ථමඤ්ජූසායං විසුද්ධිමග්ගසංවණ්ණනායං (විසුද්ධි. මහාටී. 1.144) දස්සිතො, අත්ථිකෙහි තතො ගහෙතබ්බොති. ඉධ පන සාවකානං විපස්සනාචාරං සන්ධාය ‘‘විපස්සනාපාදක’’න්ති වුත්තං.
කාමං ¶ ¶ හෙට්ඨිමමග්ගඤාණානිපි ආසවානං ඛෙපනඤාණානි එව, අනවසෙසතො පන තෙසං ඛෙපනං අග්ගමග්ගඤාණෙනෙවාති ආහ ‘‘අරහත්තමග්ගඤාණත්ථායා’’ති. ආසවවිනාසනතොති ආසවානං නිස්සෙසං සමුච්ඡින්දනතො. ආසවානං ඛයෙ ඤාණං ආසවක්ඛයඤාණන්ති දස්සෙන්තො ‘‘තත්ර චෙතං ඤාණ’’න්ති වත්වා ‘‘ඛයෙ’’ති ආධාරෙ භුම්මං, න විසයෙති දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථ පරියාපන්නත්තා’’ති ආහ. අභිනීහරතීති අභිමුඛං නීහරති, යථා මග්ගාභිසමයො හොති, සවනං තදභිමුඛං පවත්තෙති. ඉදං දුක්ඛන්ති දුක්ඛස්ස අරියසච්චස්ස තදා භික්ඛුනා පච්චක්ඛතො ගහිතභාවදස්සනං. එත්තකං දුක්ඛන්ති තස්ස පරිච්ඡිජ්ජ ගහිතභාවදස්සනං. න ඉතො භිය්යොති තස්ස අනවසෙසතො ගහිතභාවදස්සනං. තෙනාහ ‘‘සබ්බම්පි දුක්ඛසච්ච’’න්තිආදි. සරසලක්ඛණපටිවෙධෙනාති සභාවසඞ්ඛාතස්ස ලක්ඛණස්ස අසම්මොහතො පටිවිජ්ඣනෙන. අසම්මොහපටිවෙධොති ච යථා තස්මිං ඤාණෙ පවත්තෙ පච්ඡා දුක්ඛසච්චස්ස සරූපාදිපරිච්ඡෙදෙ සම්මොහො න හොති, තථා පවත්ති. තෙනෙවාහ ‘‘යථාභූතං පජානාතී’’ති. දුක්ඛං සමුදෙති එතස්මාති දුක්ඛසමුදයො. යං ඨානං පත්වාති යං නිබ්බානං මග්ගස්ස ආරම්මණපච්චයට්ඨෙන කාරණභූතං ආගම්ම. පත්වාති ච තදුභයවතො පුග්ගලස්ස පවත්තියාති කත්වා වුත්තං. පත්වාති වා පාපුණනහෙතු. අප්පවත්තින්ති අප්පවත්තිනිමිත්තං. තෙ වා න පවත්තන්ති එත්ථාති අප්පවත්ති, නිබ්බානං. තස්සාති දුක්ඛනිරොධස්ස. සම්පාපකන්ති සච්ඡිකිරියාවසෙන සම්මදෙව පාපකං.
කිලෙසවසෙනාති ආසවසඞ්ඛාතකිලෙසවසෙන. යස්මා ආසවානං දුක්ඛසච්චපරියායො තප්පරියාපන්නත්තා සෙසසච්චානඤ්ච තංසමුදයාදිපරියායො අත්ථි, තස්මා වුත්තං ‘‘පරියායතො’’ති. දස්සෙන්තො සච්චානීති යොජනා. ආසවානඤ්චෙත්ථ ගහණං ‘‘ආසවානං ඛයඤාණායා’’ති ආරද්ධත්තා. තථා හි ‘‘කාමාසවාපි චිත්තං විමුච්චතී’’තිආදිනා ආසවවිමුත්තිසීසෙනෙව සබ්බකිලෙසවිමුත්ති වුත්තා. ‘‘ඉදං දුක්ඛන්ති යථාභූතං පජානාතී’’තිආදිනා මිස්සකමග්ගො ඉධ කථිතොති ‘‘සහ විපස්සනාය කොටිප්පත්තං මග්ගං කථෙසී’’ති වුත්තං. ජානතො පස්සතොති ඉමිනා පරිඤ්ඤාසච්ඡිකිරියාභාවනාභිසමයා වුත්තා. විමුච්චතීති ඉමිනා පහානාභිසමයො වුත්තොති ආහ ‘‘ඉමිනා මග්ගක්ඛණං දස්සෙතී’’ති. ජානතො ¶ පස්සතොති වා හෙතුනිද්දෙසො. යං ජානනහෙතු කාමාසවාපි චිත්තං විමුච්චතීති යොජනා. ධම්මානඤ්හි සමානකාලිකානම්පි පච්චයපච්චයුප්පන්නතා සහජාතකොටියා ලබ්භති. භවාසවග්ගහණෙනෙව එත්ථ භවරාගස්ස විය භවදිට්ඨියාපි සමවරොධොති දිට්ඨාසවස්සපි සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො.
ඛීණා ජාතීතිආදීහි පදෙහි. තස්සාති පච්චවෙක්ඛණඤාණස්ස. භූමින්ති පවත්තිට්ඨානං. යෙනාධිප්පායෙන ‘‘කතමා පනස්සා’’තිආදිනා චොදනා කතා, තං විවරන්තො ‘‘න තාවස්සා’’තිආදිමාහ ¶ . තත්ථ න තාවස්ස අතීතා ජාති ඛීණා මග්ගභාවනායාති අධිප්පායො. තත්ථ කාරණමාහ ‘‘පුබ්බෙව ඛීණත්තා’’ති. න අනාගතා අස්ස ජාති ඛීණාති යොජනා. න අනාගතාති ච අනාගතභාවසාමඤ්ඤං ගහෙත්වා ලෙසෙන චොදෙති. තෙනාහ ‘‘අනාගතෙ වායාමාභාවතො’’ති. අනාගතවිසෙසො පනෙත්ථ අධිප්පෙතො, තස්ස ඛෙපනෙ වායාමො ලබ්භතෙව. තෙනාහ ‘‘යා පන මග්ගස්සා’’තිආදි. එකචතුපඤ්චවොකාරභවෙසූති භවත්තයග්ගහණං වුත්තනයෙන අනවසෙසතො ජාතියා ඛීණභාවදස්සනත්ථං. තන්ති යථාවුත්තං ජාතිං. සොති ඛීණාසවො භික්ඛු.
බ්රහ්මචරියවාසො නාම ඉධ මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස නිබ්බත්තනමෙවාති ආහ ‘‘පරිවුත්ථ’’න්ති. සම්මාදිට්ඨියා චතූසු සච්චෙසු පරිඤ්ඤාදිකිච්චසාධනවසෙන පවත්තමානාය සම්මාසඞ්කප්පාදීනම්පි දුක්ඛසච්චෙ පරිඤ්ඤාභිසමයානුගුණා පවත්ති, ඉතරෙසු ච සච්චෙසු නෙසං පහානාභිසමයාදිවසෙන පවත්ති පාකටා එව. තෙන වුත්තං ‘‘චතූසු සච්චෙසු චතූහි මග්ගෙහි පරිඤ්ඤාපහානසච්ඡිකිරියාභාවනාභිසමයවසෙනා’’ති. පුථුජ්ජනකල්යාණකාදයොති ආදි-සද්දෙන සත්තසෙඛං සඞ්ගණ්හාති.
ඉත්ථත්තායාති ඉමෙ පකාරා ඉත්ථං, තබ්භාවො ඉත්ථත්තං, තදත්ථන්ති වුත්තං හොති. තෙ පන පකාරා අරියමග්ගබ්යාපාරභූතා පරිඤ්ඤාදයො ඉධාධිප්පෙතාති ආහ ‘‘එවංසොළසවිධකිච්චභාවායා’’ති. තෙ හි මග්ගං පච්චවෙක්ඛතො මග්ගානුභාවෙන පාකටා හුත්වා උපට්ඨහන්ති, පරිඤ්ඤාදීසු ච පහානමෙව පධානං තදත්ථත්තා ඉතරෙසන්ති ආහ ‘‘කිලෙසක්ඛයාය වා’’ති. පහීනකිලෙසපච්චවෙක්ඛණවසෙන වා එතං වුත්තං. දුතියවිකප්පෙ ඉත්ථත්තායාති නිස්සක්කෙ සම්පදානවචනන්ති ආහ ‘‘ඉත්ථභාවතො’’ති ¶ . අපරන්ති අනාගතං. ඉමෙ පන චරිමකත්තභාවසඞ්ඛාතා පඤ්චක්ඛන්ධා. පරිඤ්ඤාතා තිට්ඨන්තීති එතෙන තෙසං අප්පතිට්ඨතං දස්සෙති. අපරිඤ්ඤාමූලකා හි පතිට්ඨා. යථාහ ‘‘කබළීකාරෙ චෙ, භික්ඛවෙ, ආහාරෙ අත්ථි රාගො, අත්ථි නන්දී, අත්ථි තණ්හා, පතිට්ඨිතං තත්ථ විඤ්ඤාණං විරුළ්හ’’න්තිආදි (සං. නි. 2.64; කථා. 296; මහානි. 7). තෙනෙවාහ – ‘‘ඡින්නමූලකා රුක්ඛා වියා’’තිආදි.
යස්සාති පුථුජ්ජනස්ස. තස්ස හි සීලං කදාචි වඩ්ඪති, කදාචි හායති. සෙක්ඛාපි පන සීලෙසු පරිපූරකාරිනොව, අසෙක්ඛෙසු වත්තබ්බමෙව නත්ථි. තෙනාහ ‘‘ඛීණාසවස්සා’’තිආදි. වසිප්පත්තන්ති වසීභාවප්පත්තං. සුට්ඨු සමාහිතන්ති අග්ගඵලසමාධිනා සම්මදෙව සමාහිතං. ධිතිසම්පන්නන්ති අග්ගඵලධිතියා සමන්නාගතං. මච්චුං ජහිත්වා ඨිතන්ති ආයතිං පුනබ්භවාභාවතො වුත්තං. කථං පුනබ්භවාභාවොති ආහ ‘‘සබ්බෙ පාපධම්මෙ පජහිත්වා ඨිත’’න්ති. සබ්බස්සපි ඤෙය්යධම්මස්ස චතුසච්චන්තොගධත්තා වුත්තං ‘‘බුද්ධන්ති චතුසච්චබුද්ධ’’න්ති. බුද්ධසාවකාති සාවකබුද්ධා නමස්සන්ති, ¶ පගෙව ඉතරා පජා. ඉතරා හි පජා සාවකෙපි නමස්සන්ති. ඉති එත්තකෙන ඨානෙන සම්මාසම්බුද්ධස්ස වසෙන ගාථානං අත්ථං වත්වා ඉදානි සාවකස්සපි වසෙන අත්ථං යොජෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘අථ වා’’තිආදි වුත්තං. සාවකොපි ගොතමො මුඛනිබ්බත්තෙන සම්පත්තෙන සම්බන්ධෙන, යතො සබ්බෙපි අරියසාවකා භගවතො ඔරසපුත්තාති වුච්චන්තීති.
නිවුස්සතීති නිවාසො, නිවුත්ථො ඛන්ධසන්තානොති ආහ ‘‘නිවුත්ථක්ඛන්ධපරම්පර’’න්ති. අවෙති, අවෙදීති පාඨද්වයෙනපි පුබ්බෙනිවාසඤාණස්ස කිච්චසිද්ධිංයෙව දස්සෙති. එකත්තකායඑකත්තසඤ්ඤිභාවසාමඤ්ඤතො වෙහප්ඵලාපි එත්ථෙව සඞ්ගහං ගච්ඡන්තීති ‘‘ඡ කාමාවචරෙ, නව බ්රහ්මලොකෙ’’ඉච්චෙව වුත්තං. ඉතරෙ පන අපචුරභාවතො න වුත්තා. එකච්චානං අවිසයභාවතො ච අවචනං දට්ඨබ්බං. ජාති ඛීයති එතෙනාති ජාතික්ඛයො, අරහත්තන්ති ආහ ‘‘අරහත්තං පත්තො’’ති. ‘‘අභිඤ්ඤායා’’ති වත්තබ්බෙ යකාරලොපෙන ‘‘අභිඤ්ඤා’’ති නිද්දෙසො කතොති ආහ ‘‘ජානිත්වා’’ති. කිච්චවොසානෙනාති චතූහි මග්ගෙහි කත්තබ්බස්ස සොළසවිධස්ස කිච්චස්ස පරියොසානෙන. වොසිතොති පරියොසිතො, නිට්ඨිතොති අත්ථො. මොනෙය්යෙන සමන්නාගතොති කායමොනෙය්යාදීහි සමන්නාගතො. ලපිතං ¶ ලපතීති ලපිතලාපනො. අත්තපච්චක්ඛතො ඤත්වාති ඉමිනා තෙසං විජ්ජානං පටිලද්ධභාවං දීපෙති.
තිකණ්ණසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
9. ජාණුස්සොණිසුත්තවණ්ණනා
60. නවමෙ දෙය්යධම්මස්සෙතං නාමන්ති යාගං කරොන්තෙන දාතබ්බදෙය්යධම්මං සන්ධාය වදති තදඤ්ඤස්ස පාළියං දෙය්යධම්මග්ගහණෙනෙව ගහිතත්තා. මතකභත්තන්ති මතකෙ උද්දිස්ස දාතබ්බභත්තං, පිතුපිණ්ඩන්ති වුත්තං හොති. වරපුරිසානන්ති විසිට්ඨපුරිසානං, උත්තමපුරිසානන්ති අත්ථො. සබ්බමෙතං දානන්ති යථාවුත්තභෙදං යඤ්ඤසද්ධාදිදානං.
ජාණුස්සොණිසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
10. සඞ්ගාරවසුත්තවණ්ණනා
61. දසමෙ ජිණ්ණානං හත්ථිසාලාදීනං පටිසඞ්ඛරණං පුන පාකතිකකරණං ජිණ්ණපටිසඞ්ඛරණං ¶ , තස්ස කාරකො ජිණ්ණපටිසඞ්ඛරණකාරකො. බාහිරසමයෙති සත්ථුසාසනතො බාහිරෙ අඤ්ඤතිත්ථියසමයෙ. සබ්බචතුක්කෙනාතිආදීසු සබ්බෙසු ද්විපදචතුප්පදාදිභෙදෙසු පාණෙසු එකෙකස්මිං චත්තාරො චත්තාරො පාණෙ වධිත්වා යජිතබ්බං යඤ්ඤං සබ්බචතුක්කං නාම. සෙසෙසුපි ඉමිනා නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. යස්ස වා තස්ස වාති නිස්සක්කෙ සාමිවචනන්ති ආහ ‘‘යස්මා වා තස්මා වා’’ති. එවමස්සායන්ති එත්ථ අස්සූති නිපාතමත්තන්ති ආහ ‘‘එවං සන්තෙපි අය’’න්ති.
වඩ්ඪෙන්තොති පට්ඨපෙන්තො. මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස ඔගධං මූලං පතිට්ඨාභූතං බ්රහ්මචරියොගධං. තෙනාහ ‘‘අරහත්තමග්ගසඞ්ඛාතස්සා’’තිආදි. උක්කට්ඨනිද්දෙසෙන චෙත්ථ අරහත්තමග්ගස්සෙව ගහණං කතන්ති දට්ඨබ්බං. උත්තමං පතිට්ඨාභූතං ආරම්මණූපනිස්සයභාවෙන.
අප්පෙහි වෙය්යාවච්චකරාදීහි අත්ථො එතිස්සාති අප්පට්ඨා ත්ථ-කාරස්ස ට්ඨ-කාරං කත්වා. තෙනාහ ‘‘යත්ථ බහූ’’තිආදි. යත්ථාති යස්සං පටිපදායං ¶ . අප්පො සමාරම්භො එතස්සාති අප්පසමාරම්භො. පාසංසාති පසංසාරහා. එතං යෙව කථාපෙස්සාමීති එතෙනෙව බ්රාහ්මණෙන කථාපෙස්සාමි.
සොප්පෙනාති නිද්දාය. පමාදෙනාති ජාගරියාදීසු අනනුයුඤ්ජනතො සතිවිප්පවාසලක්ඛණෙන පමාදෙන. පච්චනීකපටිහරණවසෙනාති පටිපක්ඛාපනයනවසෙන. තථා හි භගවතො ච සාසනස්ස ච පටිපක්ඛා තිත්ථියා, තෙසං හරණතො පටිහාරියං. තෙ හි දිට්ඨිහරණවසෙන දිට්ඨිප්පකාසනෙ අසමත්ථභාවෙන ච ඉද්ධිආදෙසනානුසාසනීහි හරිතා අපනීතා හොන්තීති. ‘‘පටී’’ති වා අයං සද්දො ‘‘පච්ඡා’’ති එතස්ස අත්ථං බොධෙති ‘‘තස්මිං පටිපවිට්ඨස්මිං, අඤ්ඤො ආගඤ්ඡි බ්රාහ්මණො’’තිආදීසු (සු. නි. 985; චූළනි. වත්ථුගාථා 4) විය, තස්මා සමාහිතෙ චිත්තෙ විගතූපක්කිලෙසෙ කතකිච්චෙන පච්ඡා හරිතබ්බං පවත්තෙතබ්බන්ති පටිහාරියං, අත්තනො වා උපක්කිලෙසෙසු චතුත්ථජ්ඣානමග්ගෙහි හරිතෙසු පච්ඡාහරණං පටිහාරියං, ඉද්ධිආදෙසනානුසාසනියො ච විගතූපක්කිලෙසෙන කතකිච්චෙන ච සත්තහිතත්ථං පුන පවත්තෙතබ්බා, හරිතෙසු ච අත්තනො උපක්කිලෙසෙසු පරසත්තානං උපක්කිලෙසහරණානි හොන්තීති පටිහාරියානි භවන්ති, පටිහාරියමෙව පාටිහාරියං. පටිහාරියෙ වා ඉද්ධිආදෙසනානුසාසනිසමුදායෙ භවං එකෙකං පාටිහාරියන්ති වුච්චති. පටිහාරියං වා චතුත්ථජ්ඣානං මග්ගො ච පටිපක්ඛහරණතො, තත්ථ ජාතං නිමිත්තභූතෙ, තතො වා ආගතන්ති පාටිහාරියං.
ආගතනිමිත්තෙනාති ආගතාකාරසල්ලක්ඛණවසෙන. එස නයො සෙසෙසුපි. එකො රාජාති දක්ඛිණමධුරාධිපති ¶ එකො පණ්ඩුරාජා. එවම්පි තෙ මනොති ඉමිනා ආකාරෙන තව මනො පවත්තොති අත්ථො. තෙන පකාරෙන පවත්තොති ආහ ‘‘සොමනස්සිතො වා’’තිආදි. සාමඤ්ඤජොතනා විසෙසෙ අවතිට්ඨතීති අධිප්පායෙනෙවං වුත්තං. ‘‘එවං තව මනො’’ති ඉදඤ්ච මනසො සොමනස්සිතතාදිමත්තදස්සනං, න පන යෙන සො සොමනස්සිතො වා දොමනස්සිතො වා, තංදස්සනං. සොමනස්සග්ගහණෙන චෙත්ථ තදෙකට්ඨා රාගාදයො සද්ධාදයො ච දස්සිතා හොන්ති, දොමනස්සග්ගහණෙන දොසාදයො. දුතියන්ති ‘‘ඉත්ථම්පි තෙ මනො’’ති පදං. ඉතිපීති එත්ථ ඉති-සද්දො නිදස්සනත්ථො ‘‘අත්ථීති ¶ ඛො, කච්චාන, අයමෙකො අන්තො’’තිආදීසු (සං. නි. 2.15; 3.90) විය. තෙනාහ ‘‘ඉමඤ්ච ඉමඤ්ච අත්ථං චින්තයමාන’’න්ති. පි-සද්දො වුත්තත්ථසම්පිණ්ඩනත්ථො.
කථෙන්තානං සුත්වාති කථෙන්තානං සද්දං සුත්වා. තස්ස වසෙනාති තස්ස විතක්කිතස්ස වසෙන. අට්ටකාරකෙනාති විනිච්ඡයකාරකෙන.
න අරියානන්ති අරියානං මග්ගඵලචිත්තං න ජානාතීති අත්ථො. තඤ්හි තෙන අනධිගතත්තා චෙතොපරියඤාණෙනපි න සක්කා විඤ්ඤාතුං, අඤ්ඤං පන චිත්තං ජානාතියෙව. හෙට්ඨිමො උපරිමස්ස චිත්තං න ජානාතීතිආදීනිපි මග්ගඵලචිත්තමෙව සන්ධාය වුත්තානීති වෙදිතබ්බානි. සොතාපන්නාදයොපි හි අත්තනා අධිගතමෙව මග්ගඵලං පරෙහි උප්පාදිතං සම්මා චෙතොපරියඤාණෙන ජානිතුං සක්කොන්ති, න අත්තනා අනධිගතං. සබ්බෙපි අරියා අත්තනො ඵලං සමාපජ්ජන්ති අධිගතත්තාති දස්සෙන්තො ‘‘එතෙසු චා’’තිආදිමාහ. යදි අරියා අත්තනා අධිගතඵලං සමාපජ්ජන්ති, උපරිමාපි හෙට්ඨිමං ඵලං සමාපජ්ජන්ති අධිගතත්තා ලොකියසමාපත්තියො වියාති කස්සචි ආසඞ්කා සියා, තන්නිවත්තනත්ථමාහ ‘‘උපරිමො හෙට්ඨිමං න සමාපජ්ජතී’’ති.
උපරිමොති සකදාගාමිආදිඅරියපුග්ගලො. හෙට්ඨිමන්ති සොතාපත්තිඵලාදිං. න සමාපජ්ජතීති සතිපි අධිගතත්තෙ න සමාපජ්ජති. කස්මාති චෙ? කාරණමාහ ‘‘තෙසඤ්හී’’තිආදි, තෙසං සකදාගාමිආදීනං හෙට්ඨිමා හෙට්ඨිමා ඵලසමාපත්ති තෙසු තෙසුයෙව හෙට්ඨිමෙසු අරියපුග්ගලෙසු පවත්තති, න උපරිමෙසූති අත්ථො. ඉමිනා හෙට්ඨිමං ඵලචිත්තං උපරිමස්ස න උප්පජ්ජතීති දස්සෙති. කස්මාති චෙ? පුග්ගලන්තරභාවූපගමනෙන පටිප්පස්සද්ධත්තා. එතෙන උපරිමො අරියො හෙට්ඨිමං ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජති අත්තනා අධිගතත්තා යථා තං ලොකියසමාපත්තින්ති එවං පවත්තො හෙතු බ්යභිචාරිතොති දට්ඨබ්බං. න හි ලොකියජ්ඣානෙසු පුග්ගලන්තරභාවූපගමනං නාම අත්ථි විසෙසාභාවතො, ඉධ පන අසමුග්ඝාටිතකම්මකිලෙසනිරොධනෙන පුථුජ්ජනෙහි ¶ විය සොතාපන්නස්ස සොතාපන්නාදීහි සකදාගාමිආදීනං පුග්ගලන්තරභාවූපගමනං අත්ථි. යතො හෙට්ඨිමා හෙට්ඨිමා ඵලධම්මා උපරූපරිමග්ගධම්මෙහි නිවත්තිතා පටිපක්ඛෙහි විය අභිභූතා අප්පවත්තිධම්මතංයෙව ආපන්නා. තෙනෙව වුත්තං ‘‘පටිප්පස්සද්ධත්තා’’ති.
අපිච ¶ කුසලකිරියප්පවත්ති නාම අඤ්ඤා, විපාකප්පවත්ති ච අඤ්ඤාති අනන්තරඵලත්තා ච ලොකුත්තරකුසලානං හෙට්ඨිමතො උපරිමො භවන්තරගතො විය හොති. තංතංඵලවසෙනෙව හි අරියානං සොතාපන්නාදිනාමලාභො. තෙ සචෙ අඤ්ඤඵලසමඞ්ගිනොපි හොන්ති, සොතාපන්නාදිනාමම්පි තෙසං අවවත්ථිතං සියා. තස්ස තස්ස වා අරියස්ස තං තං ඵලං සදිසන්ති කත්වා න උපරිමස්ස හෙට්ඨිමඵලසමඞ්ගිතාය ලෙසොපි සම්භවති, කුතො තස්සා සමාපජ්ජනන්ති දට්ඨබ්බං. හෙට්ඨිමා ච සොතාපන්නාදයො උපරිමං සකදාගාමිඵලාදිං න සමාපජ්ජන්ති අනධිගතත්තා. න හි අනධිගතං සමාපත්තිං සමාපජ්ජිතුං සක්කා, තස්මා සබ්බෙපි අරියා අත්තනොයෙව ඵලං සමාපජ්ජන්තීති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං.
පවත්තෙන්තාති පවත්තකා හුත්වා, පවත්තනවසෙනාති අත්ථො. එවන්ති යථානුසිට්ඨාය අනුසාසනියා විධිවසෙන පටිසෙධවසෙන ච පවත්තිතාකාරපරාමසනං. සා ච සම්මාවිතක්කා නාම මිච්ඡාවිතක්කානඤ්ච පවත්තිආකාරදස්සනවසෙන පවත්තති. තත්ථ ආනිසංසස්ස ආදීනවස්ස ච විභාවනත්ථං අනිච්චසඤ්ඤමෙව, න නිච්චසඤ්ඤන්ති අත්ථො. පටියොගිනිවත්තනත්ථඤ්හි එව-කාරග්ගහණං. ඉධාපි එවසද්දග්ගහණස්ස අත්ථො පයොජනඤ්ච වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. ඉදං-ගහණෙපි එසෙව නයො. පඤ්චකාමගුණරාගන්ති නිදස්සනමත්තං දට්ඨබ්බං තදඤ්ඤරාගස්ස දොසාදීනඤ්ච පහානස්ස ඉච්ඡිතත්තා තප්පහානස්ස ච තදඤ්ඤරාගාදිඛෙපස්ස උපායභාවතො. තථා වුත්තං දුට්ඨලොහිතවිමොචනස්ස පුබ්බදුට්ඨමංසඛෙපනූපායතා විය. ලොකුත්තරධම්මමෙවාති අවධාරණං පටික්ඛෙපභාවතො සාවජ්ජධම්මනිවත්තනපරං දට්ඨබ්බං, තස්ස අධිගමූපායානිසංසභූතානං තදඤ්ඤෙසං අනවජ්ජධම්මානං නානන්තරියභාවතො.
චින්තාමණිකවිජ්ජාසරික්ඛකතන්ති ඉමිනා ‘‘චින්තාමණී’’ති එවං ලද්ධනාමා ලොකෙ එකා විජ්ජා අත්ථි, යාය පරෙසං චිත්තං විජානන්තීති දීපෙති. ‘‘තස්සා කිර විජ්ජාය සාධකො පුග්ගලො තාදිසෙ දෙසකාලෙ මන්තං පරිජප්පිත්වා යස්ස චිත්තං ජානිතුකාමො, තස්ස දිට්ඨහත්ථාදිවිසෙසසඤ්ජානනමුඛෙන චිත්තාචාරං අනුමිනන්තො කථෙතී’’ති කෙචි. අපරෙ ‘‘වාචං නිච්ඡරාපෙත්වා තත්ථ අක්ඛරසල්ලක්ඛණවසෙනා’’ති වදන්ති.
ඉදඤ්ච ¶ ¶ පන සබ්බන්ති ‘‘භවං ගොතමො අනෙකවිහිතං ඉද්ධිවිධං පච්චනුභොතී’’තිආදිනයප්පවත්තං සබ්බම්පි.
සඞ්ගාරවසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
බ්රාහ්මණවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.