📜

(7) 2. මහාවග්ගො

1. තිත්ථායතනසුත්තවණ්ණනා

62. දුතියස්ස පඨමෙ තිත්ථං නාම ද්වාසට්ඨි දිට්ඨියො තබ්බිනිමුත්තස්ස කස්සචි දිට්ඨිවිප්ඵන්දිතස්ස අභාවතො. එත්ථ හි සත්තා තරන්ති උප්පිලවන්ති උම්මුජ්ජනිමුජ්ජං කරොන්ති, තස්මා ‘‘තිත්ථ’’න්ති වුච්චති. පාරගමනසඞ්ඛාතඤ්හි තරණං දිට්ඨිගතිකානං නත්ථි, තත්ථෙව අපරාපරං නිමුජ්ජනුම්මුජ්ජනවසෙන පිලවනමෙව තෙසං තරණං නාම. උප්පාදකාති පූරණකස්සපාදයො. තිත්ථෙ ජාතා තිත්ථියා, යථාවුත්තං වා දිට්ඨිගතසඞ්ඛාතං තිත්ථං එතෙසං අත්ථීති තිත්ථිකා, තිත්ථිකා එව තිත්ථියා. මනොරමෙති සාදුඵලභරිතතාය අභයදිසතාය ච මනොරමෙ. ඉමෙසුයෙව තීසු ඨානෙසූති යථාවුත්තෙසු තිත්ථායතනෙසු.

යො යථා ජානාති, තස්ස තථා වුච්චතීති ඉමිනා පුග්ගලජ්ඣාසයවසෙන තථා වුත්තන්ති දස්සෙති. පුග්ගල-සද්දො ච තිස්සන්නම්පි පකතීනං සාධාරණො, තස්මා පුරිසග්ගහණෙන තතො විසෙසනං යථා ‘‘අට්ඨ පුරිසපුග්ගලා’’ති. පටිසංවිදිතං කරොතීති කෙවලං ජානනවසෙන විදිතං කරොති. අනුභවති වාති විපාකලක්ඛණප්පත්තං අනුභවති. පුබ්බෙකතහෙතූති අන්තොගධාවධාරණං පදන්ති ආහ ‘‘පුබ්බෙකතකම්මපච්චයෙනෙවා’’ති. ඉමිනාති ‘‘සබ්බං තං පුබ්බෙකතහෙතූ’’ති ඉමිනා වචනෙන. කම්මවෙදනන්ති කුසලාකුසලකම්මසහජං වෙදනං. කිරියවෙදනන්ති ‘‘නෙව කුසලාකුසලා න ච කම්මවිපාකා’’ති එවං වුත්තං කිරියචිත්තසහජං වෙදනං. න කෙවලඤ්ච තෙ කම්මකිරියවෙදනා එව පටික්ඛිපන්ති, අථ ඛො සාසනෙ ලොකෙ ච පාකටෙ වාතාබාධාදිරොගෙ ච පටික්ඛිපන්ති එවාති දස්සෙතුං ‘‘යෙ වා ඉමෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ පිත්තසමුට්ඨානාති පිත්තවිකාරාධිකසම්භූතා ¶ . අනන්තරද්වයෙපි එසෙව නයො. සන්නිපාතිකාති පිත්තාදීනං තිණ්ණම්පි ¶ විකාරානං සන්නිපාතතො ජාතා. උතුපරිණාමජාති සීතාදිඋතුනො විපරිණාමතො විසමපරිවුත්තිතො ජාතා. විසමපරිහාරජාති අසප්පායාහාරයොගපටිසෙවනවසෙන කායස්ස විසමං පරිහරණතො ජාතා. ඔපක්කමිකාති උපක්කමතො නිබ්බත්තා. කම්මවිපාකජාති කම්මස්ස විපාකභූතක්ඛන්ධතො ජාතා. විරොධිපච්චයසමුට්ඨානා ධාතූනං විකාරාවත්ථා, තප්පච්චයා වා දුක්ඛා වෙදනා ආබාධනට්ඨෙන ආබාධො, සො එව රුජ්ජනට්ඨෙන රොගො. තත්ථ ‘‘යො යාප්යලක්ඛණො, සො රොගො, ඉතරො ආබාධො’’ති වදන්ති. සබ්බෙසඤ්ච නෙසං තංතංධාතූනං විසමං ආසන්නකාරණං, න තථා ඉතරානි. තත්ථාපි ච පකොපාවත්ථා ධාතුයො ආසන්නකාරණං, න තථා පරපච්චයාවත්ථාති දට්ඨබ්බං. අට්ඨමංයෙව කම්මවිපාකජං ආබාධං සම්පටිච්ඡන්ති ‘‘සබ්බං තං පුබ්බෙකතහෙතූ’’ති විපල්ලාසග්ගාහෙන. ‘‘පුබ්බෙ’’ති පුරාතනස්සෙව කම්මස්ස ගහිතත්තා උපපජ්ජවෙදනීයම්පි තෙ පටික්ඛිපන්තීති වුත්තං ‘‘ද්වෙ පටිබාහිත්වා’’ති. සම්පටිච්ඡන්තීති අනුජානන්ති.

අත්තනා කතමූලකෙනාති සාහත්ථිකකම්මහෙතු. ආණත්තිමූලකෙනාති පරස්ස ආණාපනවසෙන කතකම්මහෙතු. ඉමාති තිස්සො වෙදනා. සබ්බෙ පටිබාහන්තීති සබ්බෙ රොගෙ පටිසෙධෙන්ති සබ්බෙසම්පි තෙසං එකෙන ඉස්සරෙනෙව නිම්මිතත්තා තබ්භාවීභාවාසම්භවතො. එස නයො සෙසෙසුපි. සබ්බං පටිබාහන්තීති හෙතුපච්චයපටිසෙධනතො සබ්බං නිසෙධෙන්ති.

මාතිකං නික්ඛිපිත්වාති තිණ්ණම්පි වෙදානං අසාරභාවදස්සනත්ථං උද්දෙසං කත්වා. තන්ති තං මාතිකං. විභජිත්වා දස්සෙතුන්ති දොසදස්සනවසෙනෙව විභාගතො දස්සෙතුං. ලද්ධිපතිට්ඨාපනත්ථන්ති අත්තනො ලද්ධියා පටිජානාපනත්ථං. ලද්ධිතො ලද්ධිං සඞ්කමන්තීති මූලලද්ධිතො අඤ්ඤලද්ධිං උපගච්ඡන්ති පටිජානන්ති. පුබ්බෙකතහෙතුයෙව පටිසංවෙදෙතීති කම්මවෙදනම්පි විපාකවෙදනං කත්වා වදන්ති. දිට්ඨිගතිකා හි බ්යාමූළ්හචිත්තා කම්මන්තරවිපාකන්තරාදීනි ආලොළෙන්ති, අසඞ්කරතො සඤ්ඤාපෙතුං න සක්කොන්ති. යථා ච අකුසලකම්මෙ, එවං කුසලකම්මෙපීති දස්සෙතුං ‘‘එවං පාණාතිපාතා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ එවන්ති යථා පුබ්බෙකතහෙතු එව පාණාතිපාතිනො නාම හොන්ති, න ඉදානි සයංකතකාරණා, එවං පාණාතිපාතා විරමණම්පි පුබ්බෙකතහෙතු එවාති විචාරියමානො පුබ්බෙකතවාදො අකිරියවාදො එව සම්පජ්ජති.

කත්තුකම්යතාඡන්දො ¶ න තණ්හාඡන්දො. කත්තුකම්යතාති කාතුමිච්ඡා. පච්චත්තපුරිසකාරොති තෙන තෙන පුරිසෙන කත්තබ්බකිච්චං න හොති පුබ්බෙකතහෙතු එව සිජ්ඣනතො. උභයම්පි තං එස න ලබ්භතීති කත්තබ්බකරණං සුචරිතපූරණං, අකත්තබ්බඅකරණං දුච්චරිතවිරතීති ඉදං උභයම්පි එස ¶ න ලභති. සමණාපි හි පුබ්බෙකතකාරණායෙව හොන්තීති පුබ්බෙකතකාරණායෙව සමණාපි හොන්ති, න ඉදානි සංවරසමාදානාදිනා. අස්සමණාපි පුබ්බෙකතකාරණායෙවාති පුබ්බෙකතකාරණායෙව අස්සමණාපි හොන්ති, න සංවරභෙදෙන.

යථා පුබ්බෙකතවාදෙ ඡන්දවායාමානං අසම්භවතො පච්චත්තපුරිසකාරානං අභාවො, එවං ඉස්සරනිම්මානවාදෙපි ඉස්සරෙනෙව සබ්බස්ස නිම්මිතභාවානුජානනතොති වුත්තං ‘‘පුබ්බෙකතවාදෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො’’ති. එස නයො අහෙතුකවාදෙපීති ආහ ‘‘තථා අහෙතුකවාදෙපී’’ති.

ඉමෙසන්තිආදිනා ඉමෙසං තිත්ථායතනානං තුච්ඡාසාරතාය ථුසකොට්ටනෙන කුණ්ඩකමත්තස්සපි අලාභො විය පරමත්ථලෙසස්සපි අභාවො, තථා ඛජ්ජොපනකොභාසතො තෙජසො ඵුලිඞ්ගමත්තස්සපි අභාවො විය අන්ධවෙණිකස්සපි මග්ගස්ස අප්පටිලාභො විය සද්දමත්තං නිස්සාය මිච්ඡාභාගෙන විපල්ලත්ථතාය දද්දරජාතකෙ (ජා. 1.2.43-43) සසකසදිසතා ච විභාවිතා හොති. සාරභාවන්ති සීලසාරාදිසම්පත්තියා සාරසබ්භාවං. නිය්යානිකභාවන්ති එකන්තෙනෙව වට්ටතො නිය්යානාවහභාවං. අනිග්ගහිතොති න නිග්ගහෙතබ්බො. තෙනාහ ‘‘නිග්ගහෙතුං අසක්කුණෙය්යො’’ති. අසංකිලිට්ඨොති සංකිලෙසවිරහිතො. තෙනාහ ‘‘නික්කිලෙසො’’තිආදි. අනුපවජ්ජොති ධම්මතො න උපවදිතබ්බො. අප්පටිකුට්ඨො නාම අප්පටිසෙධනං වා සියා අනක්කොසනං වාති තදුභයං දස්සෙන්තො ‘‘අප්පටිබාහිතො අනුපක්කුට්ඨො’’ති ආහ.

තස්ස ධම්මස්සාති ‘‘අයං ඛො පන, භික්ඛවෙ’’තිආදිනා උද්ධටස්ස ධම්මස්ස. පඤ්හං පුච්ඡිත්වාති කථෙතුකම්යතාවසෙන පඤ්හං පුච්ඡිත්වා. යථාපටිපාටියාති මාතිකාය යථානික්ඛිත්තප්පටිපාටියා. ධාතුයොති සභාවධාරණට්ඨෙන ධාතුයො. තා පන යස්මා තණ්හාදිට්ඨිකප්පනාපරිකප්පිතඅත්තසුභසුඛසස්සතාදිපකතිආදිධුවාදිජීවාදිකායාදිකා විය ¶ න ඉච්ඡාසභාවා දිට්ඨිආදිරහිතෙහි විමුච්චමානඋදුම්බරපුප්ඵාදිලොකවොහාරවත්ථූනි විය ච වාචාවත්ථුමත්තා, අථ ඛො සච්චපරමත්ථභූතාති ආහ ‘‘සභාවා’’ති, සච්චසභාවාති අත්ථො. අත්තනො සභාවං ධාරෙන්තීති හි ධාතුයො. නිජ්ජීවනිස්සත්තභාවප්පකාසකොති බාහිරපරිකප්පිතජීවාභාවප්පකාසකො ලොකියමහාජනසංකප්පිතසත්තාභාවප්පකාසකො ච. ආකරට්ඨෙනාති උප්පජ්ජනට්ඨානභාවෙන. උප්පත්තිට්ඨානම්පි හි ආකරො ආයතනන්ති වුච්චති යථා ‘‘කම්බොජො අස්සානං ආයතන’’න්ති. මනොපවිචාරාති තං තං ආරම්මණං උපෙච්ච මනසො විවිධචරණාකාරො. කෙහි කත්ථාති ආහ ‘‘විතක්කවිචාරපාදෙහී’’තිආදි. අට්ඨාරසසු ඨානෙසූති ඡ සොමනස්සට්ඨානියානි ¶ , ඡ දොමනස්සට්ඨානියානි, ඡ උපෙක්ඛාට්ඨානියානීති එවං අට්ඨාරසසු ඨානෙසු.

පතිට්ඨාධාතූති සෙසභූතත්තයස්ස චෙව සබ්බූපාදාරූපානඤ්ච පතිට්ඨාසභාවා ධාතු. ඉමිනා නයෙන ආබන්ධනධාතූතිආදීසුපි අත්ථො වෙදිතබ්බො. අපිච කක්ඛළභාවසිද්ධො සහජාතධම්මානං ආධාරභාවො පතිට්ඨාභාවො. ද්රවභාවසිද්ධං සම්පිණ්ඩනං ආබන්ධනං. උණ්හභාවසිද්ධං මුදුතාපක්කතාවහං පරිපාචනං. ථද්ධභාවාවහං උද්ධුමාතනං විත්ථම්භනං. රූපවිවිත්තො රූපපරියන්තො ආකාසොති යෙසං සො පරිච්ඡෙදො, තෙහි සො අසම්ඵුට්ඨොවාති වුත්තං ‘‘ආකාසධාතූති අසම්ඵුට්ඨධාතූ’’ති. සඤ්ජානනවිධුරා ආරම්මණූපලද්ධි විජානනධාතු. විත්ථාරතොපි කථෙතුං වට්ටති සඞ්ඛෙපන්තොගධත්තා විත්ථාරස්ස. සඞ්ඛෙපතො කථෙතුං න වට්ටති කථෙතබ්බස්ස අත්ථස්ස අනවසෙසපරියාදානාභාවතො. තෙනාහ ‘‘විත්ථාරතොව වට්ටතී’’ති. උභයථාති සඞ්ඛෙපතො විත්ථාරතො ච.

අනිප්ඵන්නාපි ආකාසධාතු භූතානි උපාදාය ගහෙතබ්බතාමත්තෙන ‘‘උපාදාරූප’’න්තෙව වුච්චති. දිට්ඨානෙවාති සල්ලක්ඛෙතබ්බානි උපාදාරූපභාවසාමඤ්ඤතො. තෙන සහජාතා වෙදනා වෙදනාක්ඛන්ධො සමුදායෙ පවත්තවොහාරස්ස අවයවෙපි දිස්සනතො යථා ‘‘වත්ථෙකදෙසෙ දඩ්ඪෙ වත්ථං දඩ්ඪ’’න්ති. ‘‘ඵස්සො ච චෙතනා ච සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො’’ති වුත්තං මහාභූමකත්තා තෙසං තප්පධානත්තා ච සඞ්ඛාරක්ඛන්ධස්ස. අරූපක්ඛන්ධා නාමං ආරම්මණාභිමුඛං නමනතො නාමාධීනග්ගහණතො ච. රූපක්ඛන්ධො රූපං පරිබ්යත්තං රුප්පනට්ඨෙන. පච්චයන්ති නිස්සයභූතං පච්චයං. විභාගෙන ද්වාචත්තාලීස. එකාසීති ¶ චිත්තානි ‘‘සම්මසනචාරොය’’න්ති කත්වා. අනුක්කමෙන පටිපජ්ජමානොති එවං කඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධියං ඨිතො උපරිමෙන තිස්සන්නං විසුද්ධීනං සම්පාදනවසෙන විසුද්ධිභාවනං උස්සුක්කාපෙන්තො.

ඵස්සායතනන්ති ඵස්සස්ස උප්පත්තිට්ඨානං. සුවණ්ණාදීනන්ති සුවණ්ණමණිවජිරාදීනං. ආකිණ්ණං විය හුත්වා උප්පජ්ජන්ති එත්ථාති ආකරො. යථා චක්ඛු විපාකඵස්සස්ස විසෙසපච්චයො, න තථා ඉතරෙසන්ති කත්වා වුත්තං ‘‘ද්වෙ චක්ඛුවිඤ්ඤාණානී’’තිආදි. එස නයො සෙසවාරෙසුපි. ද්වත්තිංසාය විපාකඵස්සෙසු ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණසහගතඵස්සෙ ඨපෙත්වා සෙසා ද්වාවීසති විපාකඵස්සා වෙදිතබ්බා. දිට්ඨමෙව හොති තෙන සමානයොගක්ඛමත්තා. ‘‘සඞ්ඛෙපතො තාවා’’ති සඞ්ඛෙපකථං ආරභිත්වාපි විත්ථාරකථාපෙත්ථ වුත්තනයත්තා සුවිඤ්ඤෙය්යාවාති වුත්තං ‘‘හෙට්ඨා…පෙ… වෙදිතබ්බ’’න්ති.

සොමනස්සස්ස ¶ උප්පත්තිට්ඨානභූතං සොමනස්සට්ඨානියං. තෙනාහ ‘‘සොමනස්සස්ස කාරණභූත’’න්ති. උපවිචරතීති උපෙච්ච පවත්තති. සභාවතො සඞ්කප්පතො ච සොමනස්සාදිඋප්පත්තිහෙතුකා සොමනස්සට්ඨානියාදිතාති ආහ ‘‘ඉට්ඨං වා හොතූ’’තිආදි. චතුත්ථං දිට්ඨමෙව හොති තදවිනාභාවතො.

අරියසච්චානීති පුරිමපදෙ උත්තරපදලොපෙනායං නිද්දෙසොති ආහ ‘‘අරියභාවකරානී’’තිආදි. විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 2.531) පකාසිතං, තස්මා න ඉධ පකාසෙතබ්බන්ති අධිප්පායො. සුඛාවබොධනත්ථන්ති දෙසියමානාය වට්ටකථාය සුඛෙන අවබොධනත්ථං. තෙනාහ ‘‘යස්ස හී’’තිආදි. ද්වාදසපදන්ති අවිජ්ජාදීහි පදෙහි ද්වාදසපදං. පච්චයවට්ටන්ති පච්චයප්පබන්ධං. කථෙතුකාමො හොති පච්චයාකාරමුඛෙන සච්චානි දස්සෙතුකාමතාය. ගබ්භාවක්කන්තිවට්ටන්ති ගබ්භොක්කන්තිමුඛෙන විපාකවට්ටං දස්සෙති ‘‘ගබ්භස්සාවක්කන්ති හොතී’’තිආදිනා. තස්මා පනෙත්ථ ගබ්භාවක්කන්තිවසෙනෙව වට්ටං දස්සිතන්ති ආහ ‘‘ගබ්භාවක්කන්තිවට්ටස්මිං හී’’තිආදි. ගබ්භාවක්කන්තිවට්ටස්මින්ති මාතුකුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තනවසෙන පවත්තධම්මප්පබන්ධෙ. දස්සිතෙති දෙසනාවසෙන දස්සිතෙ. පුරිමා ද්වෙ යොනියො ඉතරාහි ඔළාරිකතාය ¶ පරිබ්යත්තතරාති වුත්තං ‘‘ගබ්භාවක්කන්ති…පෙ… අවබොධෙතුම්පී’’ති.

පච්චයමත්තන්ති ඡන්නං ධාතූනං සාධාරණං පච්චයභාවමත්තං, න තෙහි භාගසො නිප්ඵාදියමානං පච්චයවිසෙසං ‘‘කුතො පනෙතං ඡන්නං ධාතූන’’න්ති අවිභාගෙන වුත්තත්තා. තෙනාහ ‘‘ඉදං වුත්තං හොතී’’තිආදි. න මාතු න පිතු තාසං ධාතූනං ඉමස්ස සත්තස්ස බාහිරභාවතො. ගබ්භස්සාති එත්ථ ගබ්භති අත්තභාවභාවෙන වත්තතීති ගබ්භො, කලලාදිඅවත්ථො ධම්මප්පබන්ධො. තන්නිස්සිතත්තා පන සත්තසන්තානො ගබ්භොති වුත්තො යථා මඤ්චනිස්සිතා ‘‘මඤ්චා උක්කුට්ඨිං කරොන්තී’’ති. තන්නිස්සයභාවතො මාතුකුච්ඡි ගබ්භොති වුච්චති ‘‘ගබ්භෙ වසති මාණවො’’තිආදීසු (ජා. 1.15.363). ගබ්භො වියාති වා ගබ්භො. යථා හි නිවාසට්ඨානතාය සත්තානං ඔවරකො ‘‘ගබ්භො’’ති වුච්චති, එවං ගබ්භසෙය්යකානං සත්තානං යාව අභිජාති නිවාසට්ඨානතාය මාතුකුච්ඡි ‘‘ගබ්භො’’ති වුච්චති. ඉධ පන පඨමං වුත්තඅත්ථෙනෙව ගබ්භොති වෙදිතබ්බො. තෙනාහ ‘‘ගබ්භො ච නාමා’’තිආදි.

නිරතිඅත්ථෙන නිරයො ච සො යථාවුත්තෙන අත්ථෙන ගබ්භො චාති නිරයගබ්භො. එස නයො සෙසපදෙසුපි. අයං පන විසෙසො – දෙවමනුජාදයො විය උද්ධං දීඝා අහුත්වා තිරියං අඤ්චිතා දීඝාති තිරච්ඡානා. තෙ එව ඛන්ධකොට්ඨාසභාවෙන යොනි ච සො වුත්තනයෙන ගබ්භො චාති ¶ තිරච්ඡානයොනිගබ්භො. පකට්ඨතො සුඛතො අපෙතං අපගමො පෙතභාවො, තං පත්තානං විසයොති පෙත්තිවිසයො, පෙතයොනි. මනස්ස උස්සන්නතාය සූරභාවාදිගුණෙහි උපචිතමානසතාය උක්කට්ඨගුණචිත්තතාය මනුස්සා. දිබ්බන්ති කාමගුණාදීහි කීළන්ති ලළන්ති ජොතන්තීති දෙවා. ගබ්භසද්දො වුත්තනයො එව. නානප්පකාරොති යථාවුත්තෙන තදනන්තරභෙදෙන ච නානප්පකාරකො. මනුස්සගබ්භො අධිප්පෙතො සුපාකටතාය පච්චක්ඛභාවතො. ඔක්කන්ති මාතුකුච්ඡිං ඔක්කමිත්වා විය උප්පතිත්වාති කත්වා. නිබ්බත්තනං නිබ්බත්ති. පාතුභාවො උප්පත්තිප්පකාසකො ච.

සන්නිපාතො නාම අවෙකල්ලජාතිහීනවෙකල්ලෙති දස්සෙතුං ‘‘ඉධ මාතාපිතරො’’තිආදි වුත්තං. ඉධාති ඉමස්මිං සත්තලොකෙ. සන්නිපතිතාති ¶ සමොධානභාවතො සන්නිපතිතා සමාගතා සංසිලිට්ඨා. උතුනීති උතුමතී සඤ්ජාතපුප්ඵා. ඉදඤ්ච උතුසමයං සන්ධාය වුත්තං, න ලොකසමඤ්ඤාකරජස්ස ලග්ගනදිවසමත්තං. මාතුගාමස්ස හි යස්මිං ගබ්භාසහසඤ්ඤිතෙ ඔකාසෙ දාරකො නිබ්බත්තති, තත්ථ මහතී ලොහිතපීළකා සණ්ඨහිත්වා අග්ගහිතපුබ්බා එව භිජ්ජිත්වා පග්ඝරති, වත්ථු සුද්ධං හොති පග්ඝරිතලොහිතත්තා අනාමයත්තා ච. විසුද්ධෙ වත්ථුම්හි මාතාපිතූසු එකවාරං සන්නිපතිතෙසු යාව සත්ත දිවසානි ඛෙත්තමෙව හොති. සුද්ධං වත්ථු නහානතො පරම්පි කතිපයානි දිවසානි ගබ්භසණ්ඨහනතාය ඛෙත්තමෙව හොති පරිත්තස්ස ලොහිතලෙසස්ස විජ්ජමානත්තා. තස්මිං සමයෙ හත්ථග්ගාහවෙණිග්ගාහාදිනා අඞ්ගපරාමසනෙනපි දාරකො නිබ්බත්තතියෙව. ඉත්ථිසන්තානෙපි හි සත්තපි ධාතූ ලබ්භන්තෙව. තථා හි පාරිකාය නාභිපරාමසනෙන සාමස්ස බොධිසත්තස්ස, දිට්ඨමඞ්ගලිකාය නාභිපරාමසනෙන (ජා. අට්ඨ. 4.15.මාතඞ්ගජාතකවණ්ණනා; ම. නි. අට්ඨ. 2.65) මණ්ඩබ්යස්ස නිබ්බත්ති අහොසි. ගන්ධනතො උප්පන්නගතියා නිමිත්තූපට්ඨානෙන සූචනතො දීපනතො ගන්ධොති ලද්ධනාමෙන භවගාමිකම්මුනා අබ්බති පවත්තතීති ගන්ධබ්බො, තත්ථ උප්පජ්ජමානකසත්තො. පච්චුපට්ඨිතො හොතීති න මාතාපිතූනං සන්නිපාතං ඔලොකයමානො සමීපෙ ඨිතො පච්චුපට්ඨිතො නාම හොති, කම්මයන්තයන්තිතො පන එකො සත්තො තස්මිං ඔකාසෙ නිබ්බත්තනකො හොතීති අයමෙත්ථ අධිප්පායො. තදා හි තත්රූපගසත්තො තත්රූපපත්තිආවහන්තකම්මසඞ්ඛාතෙන පෙල්ලකයන්තෙන තථත්ථාය පෙල්ලිතො උපනීතො විය හොති.

විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපන්ති එත්ථ විඤ්ඤාණස්ස පච්චයභාවෙන ගහිතත්තා ‘‘තයො අරූපිනො ඛන්ධා’’ති වුත්තං. ඉධ පන විඤ්ඤාණං පච්චයභාවෙන අග්ගහෙත්වා ගබ්භොක්කන්තියා එව පච්චයභාවෙන ගහිතත්තා ‘‘විඤ්ඤාණක්ඛන්ධම්පි පක්ඛිපිත්වා’’ති වුත්තං. ඉධ පන මනුස්සගබ්භස්ස ඔක්කන්තියා අධිප්පෙතත්තා ‘‘ගබ්භසෙය්යකානං පටිසන්ධික්ඛණෙ’’ති වුත්තං.

තණ්හාය ¶ සමුදයසච්චභාවෙන ගහිතත්තා ‘‘ඨපෙත්වා තණ්හ’’න්ති වුත්තං. තස්සෙව පභාවිකාති තස්සෙව යථාවුත්තස්ස දුක්ඛසච්චස්ස උප්පාදිකා. දුක්ඛනිරොධොති ¶ එත්ථ දුක්ඛග්ගහණෙන තණ්හාපි ගහිතාති ආහ ‘‘තෙසං ද්වින්නම්පි…පෙ… දුක්ඛනිරොධො’’ති. අවිසෙසෙන හි තෙභූමකවට්ටං ඉධ දුක්ඛන්ති අධිප්පෙතං. අථ වා දුක්ඛස්ස අනුප්පත්තිනිරොධො තබ්භාවිකාය තණ්හාය අනුප්පත්තිනිරොධෙන විනා න හොතීති වුත්තං ‘‘තෙසං ද්වින්නම්පි…පෙ… දුක්ඛනිරොධො’’ති. අනුප්පත්තිනිරොධොති ච අනුප්පත්තිනිරොධනිමිත්තං නිබ්බානං දස්සෙති.

‘‘තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බ’’න්ති වත්වා උභයත්ථ පාළියා පවත්තිආකාරභෙදං දස්සෙතුං ‘‘අයං පන විසෙසො’’ති ආහ. තත්ථාති විසද්ධිමග්ගෙ. ඉධාති ඉමස්මිං සුත්තෙ. අවිජ්ජාය ත්වෙවාති අවිජ්ජාය තු එව. අසෙසවිරාගනිරොධාති එත්ථ අච්චන්තමෙව සඞ්ඛාරෙ විරජ්ජති එතෙනාති විරාගො, මග්ගො, තස්මා විරාගසඞ්ඛාතෙන මග්ගෙන අසෙසනිරොධා අසෙසෙත්වා නිරොධා සමුච්ඡින්දනාති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

සකලස්සාති අනවසෙසස්ස. කෙවලස්සාති වා සුද්ධස්ස, පරපරිකප්පිතසත්තජීවාදිවිරහිතස්සාති අත්ථො. ඛීණාකාරොපි වුච්චති ‘‘නිරුජ්ඣනං නිරොධො’’ති ඉමිනා අත්ථෙන. අරහත්තම්පි නිරොධොති වුච්චති නිරොධන්තෙ උප්පන්නත්තා. නිබ්බානම්පි නිරොධොති වුච්චති අවිජ්ජාදීනං නිරොධස්ස නිමිත්තභාවතො අවිජ්ජාදයො නිරුජ්ඣන්ති එත්ථාති නිරොධොති කත්වා. ඛීණාකාරදස්සනවසෙනාති අවිජ්ජාදීනං අනුප්පත්තිනිරොධෙන නිරුජ්ඣනාකාරදස්සනවසෙන. නිබ්බානමෙව සන්ධාය, න පන අරහත්තන්ති අධිප්පායො. සභාවධම්මානං නිග්ගහො නාම යථාවුත්තධම්මපරිච්ඡෙදතො ඌනාධිකභාවප්පකාසනෙන අත්තසභාවවිභාවනෙනෙව හොතීති ආහ ‘‘නිග්ගණ්හන්තො හී’’තිආදි.

තිත්ථායතනසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. භයසුත්තවණ්ණනා

63. දුතියෙ පරිත්තාතුං සමත්ථභාවෙනාති උප්පන්නභයතො රක්ඛිතුං සමත්ථභාවෙන. නත්ථි එත්ථ මාතාපුත්තං අඤ්ඤමඤ්ඤං තායිතුං සමත්ථන්ති අමාතාපුත්තානි, තානියෙව අමාතාපුත්තිකානි. තෙනාහ ‘‘නත්ථි එත්ථා’’තිආදි. යන්ති භුම්මත්ථෙ උපයොගවචනන්ති ආහ ‘‘යස්මිං සමයෙ’’ති. මාතාපි පුත්තං පස්සිතුං න ලභති, පරිත්තාතුං න සමත්ථන්ති අධිප්පායො ¶ . පුත්තොපි මාතරන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. චිත්තුත්රාසොයෙව භයං චිත්තුත්රාසභයං. ඉමිනා ඔත්තප්පභයාදිං නිවත්තෙති. අටවිග්ගහණෙන අටවිවාසිනො ¶ වුත්තා ‘‘සබ්බො ගාමො ආගතො’’තිආදීසු වියාති ආහ ‘‘අටවීති චෙත්ථ අටවිවාසිනො චොරා වෙදිතබ්බා’’ති. එතෙති අටවිවාසිනො චොරා. එතං වුත්තන්ති ‘‘අටවිසඞ්කොපො’’ති ඉදං වුත්තං. ඨානගමනාදිඉරියාපථචක්කසමඞ්ගිනො ඉරියාපථචක්කසමාරුළ්හා නාම හොන්තීති ආහ ‘‘ඉරියාපථචක්කම්පි වට්ටතී’’ති. ඉරියාපථොයෙව පවත්තනට්ඨෙන චක්කන්ති ඉරියාපථචක්කං.

පරියායන්තීති පරිතො තෙන තෙන දිසාභාගෙන ගච්ඡන්ති. තෙනාහ ‘‘ඉතො චිතො ච ගච්ඡන්තී’’ති. මාතුපෙමෙන ගන්තුං අවිසහිත්වා අත්තනො සන්තිකං ආගච්ඡන්තං. අත්තසිනෙහස්ස බලවභාවතො මාතරම්පි අනපෙක්ඛිත්වා ‘‘අත්තානංයෙව රක්ඛිස්සාමී’’ති ගච්ඡන්තං. එකස්මිං ඨානෙ නිලීනන්ති වුත්තනයෙනෙව ගන්ත්වා එකස්මිං ඛෙමෙ පදෙසෙ නිසින්නං. කුල්ලෙ වාතිආදීසු කූලං පරතීරං වහති පාපෙතීහි කුල්ලො, තරණත්ථාය වෙළුනළාදීහි කලාපං කත්වා බද්ධො. පත්ථරිත්වා බද්ධො පන උළුම්පො, චාටිආදි මත්තිකාභාජනං. වුය්හමානන්ති උදකොඝෙන අධොසොතං නීයමානං.

යථාවුත්තානි තීණි භයානි සමාතාපුත්තිකානියෙව අස්සුතවතො පුථුජ්ජනස්ස වසෙන අමාතාපුත්තිකානි දස්සිතානීති ආහ ‘‘එවං පරියායතො අමාතාපුත්තිකානි භයානි දස්සෙත්වා’’ති.

භයසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. වෙනාගපුරසුත්තවණ්ණනා

64. තතියෙ එවංනාමකෙ ජනපදෙති යත්ථ නාමග්ගහණෙන කොසලසද්දස්ස රුළ්හීසද්දතං දස්සෙති. තථා හි කොසලා නාම ජානපදිනො රාජකුමාරා, තෙසං නිවාසො එකොපි ජනපදො රුළ්හීසද්දෙන ‘‘කොසලා’’ති වුච්චති. අක්ඛරචින්තකා හි ඊදිසෙසු ඨානෙසු යුත්තෙ විය සලිඞ්ගවචනානි (පාණිනි 1.2.51) ඉච්ඡන්ති. අයමෙත්ථ රුළ්හී යථා අඤ්ඤත්ථාපි ‘‘කුරූසු විහරති, අඞ්ගෙසු විහරතී’’ති ච. තබ්බිසෙසනෙ පන ජනපදසද්දෙ ජාතිසද්දෙ එකවචනමෙව ¶ යථා ‘‘කොසලෙසු ජනපදෙ’’ති. චාරිකන්ති චරණං. චරණං වා චාරො, සො එව චාරිකා. තයිදං මග්ගගමනං ඉධාධිප්පෙතං, න චුණ්ණිකගමනමත්තන්ති ආහ ‘‘අද්ධානගමනං ගච්ඡන්තො’’ති. තං විභාගෙන දස්සෙතුං ‘‘චාරිකා ච නාමෙසා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ දූරෙපීති දූරෙපි නාතිදූරෙපි. සහසා ගමනන්ති සීඝගමනං. මහාකස්සපපච්චුග්ගමනාදීසූති ආදි-සද්දෙන ආළවකාදීනං අත්ථාය ගමනං සඞ්ගණ්හාති. භගවා හි මහාකස්සපත්ථෙරං පච්චුග්ගච්ඡන්තො මුහුත්තෙන තිගාවුතමග්ගමගමාසි. ආළවකස්සත්ථාය ¶ තිංසයොජනං, තථා අඞ්ගුලිමාලස්ස, පුක්කුසාතිස්ස පන පඤ්චචත්තාලීසයොජනං, මහාකප්පිනස්ස වීසයොජනසතං, ධනියස්සත්ථාය සත්ත යොජනසතානි, ධම්මසෙනාපතිනො සද්ධිවිහාරිකස්ස වනවාසිස්ස තිස්සසාමණෙරස්ස තිගාවුතාධිකං වීසයොජනසතං අගමාසි. ඉමං සන්ධායාති ඉමං අතුරිතචාරිකං සන්ධාය.

උපලභිංසූති එත්ථ සවනවසෙන උපලභිංසූති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘සොතද්වාර…පෙ… ජානිංසූ’’ති ආහ. සබ්බම්පි වාක්යං අවධාරණඵලත්තා අන්තොගධාවධාරණන්ති ආහ ‘‘පදපූරණමත්තෙ වා නිපාතො’’ති. අවධාරණත්ථෙනාති පන ඉමිනා ඉට්ඨත්ථතොවධාරණත්ථං ඛො-සද්දග්ගහණන්ති දස්සෙති. අස්සොසීති පදං ඛො-සද්දෙ ගහිතෙ තෙන ඵුල්ලිතමණ්ඩිතවිභූසිතං විය හොන්තං පූරිතං නාම හොති, තෙන ච පුරිමපච්ඡිමපදානි සංසිලිට්ඨානි නාම හොන්ති, න තස්මිං අග්ගහිතෙති ආහ ‘‘පදපූරණෙන බ්යඤ්ජනසිලිට්ඨතාමත්තමෙවා’’ති. මත්තසද්දො විසෙසනිවත්තිඅත්ථො. තෙනස්ස අනත්ථන්තරදීපනතා දස්සිතා හොති, එවසද්දෙන පන බ්යඤ්ජනසිලිට්ඨතාය එකන්තිකතා.

සමිතපාපත්තාති අච්චන්තං අනවසෙසතො සවාසනං සමිතපාපත්තා. එවඤ්හි බාහිරකවීතරාගසෙක්ඛාසෙක්ඛපාපසමනතො භගවතො පාපසමනං විසෙසිතං හොති. තෙනස්ස යථාභූතගුණාධිගතමෙතං නාමං යදිදං සමණොති දීපෙති. අනෙකත්ථත්තා නිපාතානං ඉධ අනුස්සවත්ථො අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘ඛලූති අනුස්සවත්ථෙ නිපාතො’’ති. ආලපනමත්තන්ති පියාලාපවචනමත්තං. පියසමුදාහාරා හෙතෙ ‘‘භො’’ති වා ‘‘ආවුසො’’ති වා ‘‘දෙවානං පියා’’ති වා. ගොත්තවසෙනාති එත්ථ ගං තායතීති ගොත්තං. ගොතමොති හි පවත්තමානං වචනං බුද්ධිඤ්ච තායති එකංසිකවිසයතාය රක්ඛතීති ගොත්තං. යථා හි බුද්ධි ආරම්මණභූතෙන අත්ථෙන ¶ විනා න වත්තති, තථා අභිධානං අභිධෙය්යභූතෙන, තස්මා සො ගොත්තසඞ්ඛාතො අත්ථො තානි තායති රක්ඛතීති වුච්චති. කො පන සොති? අඤ්ඤකුලපරම්පරාසාධාරණං තස්ස කුලස්ස ආදිපුරිසසමුදාගතං තංකුලපරියාපන්නසාධාරණං සාමඤ්ඤරූපන්ති දට්ඨබ්බං. එත්ථ ච සමණොති ඉමිනා පරික්ඛකජනෙහි භගවතො බහුමතභාවො දස්සිතො සමිතපාපතාකිත්තනතො. ගොතමොති ඉමිනා ලොකියජනෙහි උච්චාකුලසම්භූතතා දීපිතා තෙන උදිතොදිතවිපුලඛත්තියකුලවිභාවනතො. සබ්බඛත්තියානඤ්හි ආදිභූතමහාසම්මතමහාරාජතො පට්ඨාය අසම්භින්නං උළාරතමං සක්යරාජකුලං.

කෙනචි පාරිජුඤ්ඤෙනාති ඤාතිපාරිජුඤ්ඤභොගපාරිජුඤ්ඤාදිනා කෙනචිපි පාරිජුඤ්ඤෙන පරිහානියා අනභිභූතො අනජ්ඣොත්ථටො. තථා හි තස්ස කුලස්ස න කිඤ්චි පාරිජුඤ්ඤං ලොකනාථස්ස අභිජාතියං, අථ ඛො වඩ්ඪියෙව. අභිනික්ඛමනෙ ච තතොපි සමිද්ධතමභාවො ලොකෙ ¶ පාකටො පඤ්ඤාතොති. සක්යකුලා පබ්බජිතොති ඉදං වචනං භගවතො සද්ධාපබ්බජිතභාවදීපනං වුත්තං මහන්තං ඤාතිපරිවට්ටං මහන්තඤ්ච භොගක්ඛන්ධං පහාය පබ්බජිතභාවසිද්ධිතො.

ඉත්ථම්භූතාඛ්යානත්ථෙති ඉත්ථං එවංපකාරො භූතො ජාතොති එවං කථනත්ථෙ. උපයොගවචනන්ති ‘‘අබ්භුග්ගතො’’ති එත්ථ අභි-සද්දො ඉත්ථම්භූතාඛ්යානත්ථජොතකො, තෙන යොගතො ‘‘තං ඛො පන භවන්ත’’න්ති ඉදං සාමිඅත්ථෙ උපයොගවචනං. තෙනාහ ‘‘තස්ස ඛො පන භොතො ගොතමස්සාති අත්ථො’’ති. කල්යාණගුණසමන්නාගතොති කල්යාණෙහි ගුණෙහි යුත්තො, තන්නිස්සිතො තබ්බිසයතායාති අධිප්පායො. සෙට්ඨොති එත්ථාපි එසෙව නයො. කිත්තෙතබ්බතො කිත්ති, සා එව සද්දනීයතො සද්දොති ආහ ‘‘කිත්තිසද්දොති කිත්තියෙවා’’ති. අභිත්ථවනවසෙන පවත්තො සද්දො ථුතිඝොසො. සදෙවකං ලොකං අජ්ඣොත්ථරිත්වා උග්ගතොති අනඤ්ඤසාධාරණෙ ගුණෙ ආරබ්භ පවත්තත්තා සදෙවකං ලොකං අජ්ඣොත්ථරිත්වා අභිභවිත්වා උග්ගතො.

සො භගවාති යො සො සමතිංස පාරමියො පූරෙත්වා සබ්බකිලෙසෙ භඤ්ජිත්වා අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධො දෙවානං අතිදෙවො ¶ සක්කානං අතිසක්කො බ්රහ්මානං අතිබ්රහ්මා ලොකනාථො භාග්යවන්තතාදීහි කාරණෙහි සදෙවකෙ ලොකෙ ‘‘භගවා’’ති පත්ථටකිත්තිසද්දො, සො භගවා. ‘‘භගවා’’ති ච ඉදං සත්ථු නාමකිත්තනං. තෙනාහ ආයස්මා ධම්මසෙනාපති ‘‘භගවාති නෙතං නාමං මාතරා කත’’න්තිආදි (මහානි. 84). පරතො පන භගවාති ගුණකිත්තනං. යථා කම්මට්ඨානිකෙන ‘‘අරහ’’න්තිආදීසු නවසු ඨානෙසු පච්චෙකං ඉති-සද්දං යොජෙත්වා බුද්ධගුණා අනුස්සරියන්ති, එවං බුද්ධගුණසංකිත්තනෙනපීති දස්සෙන්තො ‘‘ඉතිපි අරහං ඉතිපි සම්මාසම්බුද්ධො…පෙ… ඉතිපි භගවා’’ති ආහ. ‘‘ඉතිපෙතං භූතං ඉතිපෙතං තච්ඡ’’න්තිආදීසු (දී. නි. 1.6) විය ඉධ ඉතිසද්දො ආසන්නපච්චක්ඛකරණත්ථො, පි-සද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො, තෙන ච තෙසං ගුණානං බහුභාවො දීපිතො, තානි ච සංකිත්තෙන්තෙන විඤ්ඤුනා චිත්තස්ස සම්මුඛීභූතානෙව කත්වා සංකිත්තෙතබ්බානීති දස්සෙන්තො ‘‘ඉමිනා ච ඉමිනා ච කාරණෙනාති වුත්තං හොතී’’ති ආහ. එවං නිරූපෙත්වා කිත්තෙන්තො යො කිත්තෙති, තස්ස භගවති අතිවිය අභිප්පසාදො හොති.

ආරකත්තාති සුවිදූරත්තා. අරීනන්ති කිලෙසාරීනං. අරානන්ති සංසාරචක්කස්ස අරානං. හතත්තාති විද්ධංසිතත්තා. පච්චයාදීනන්ති චීවරාදිපච්චයානඤ්චෙව පූජාවිසෙසානඤ්ච. තතොති විසුද්ධිමග්ගතො (විසුද්ධි. 1.125-127). යථා ච විසුද්ධිමග්ගතො, එවං තංසංවණ්ණනාතොපි නෙසං විත්ථාරො ගහෙතබ්බො.

ඉමං ¶ ලොකන්ති නයිදං මහාජනස්ස සම්මුඛමත්තං සන්ධාය වුත්තං, අථ ඛො අනවසෙසං පරියාදායාති දස්සෙතුං ‘‘සදෙවක’’න්තිආදි වුත්තං. තෙනාහ ‘‘ඉදානි වත්තබ්බං නිදස්සෙතී’’ති. පජාතත්තාති යථාසකං කම්මකිලෙසෙහි නිබ්බත්තත්තා. පඤ්චකාමාවචරදෙවග්ගහණං පාරිසෙසනයෙන ඉතරෙසං පදන්තරෙන ගහිතත්තා. සදෙවකන්ති ච අවයවෙන විග්ගහො සමුදායො සමාසත්ථො. ඡට්ඨකාමාවචරදෙවග්ගහණං පච්චාසත්තිනයෙන. තත්ථ හි සො ජාතො තන්නිවාසී ච. සබ්රහ්මකවචනෙන බ්රහ්මකායිකාදිබ්රහ්මග්ගහණන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. පච්චත්ථිකසමණබ්රාහ්මණග්ගහණන්ති නිදස්සනමත්තමෙතං අපච්චත්ථිකානං සමිතබාහිතපාපානඤ්ච සමණබ්රාහ්මණානං සමණබ්රාහ්මණවචනෙන ගහිතත්තා. කාමං ‘‘සදෙවක’’න්තිආදිවිසෙසනානං වසෙන සත්තවිසයො ලොකසද්දොති විඤ්ඤායති තුල්යයොගවිසයත්තා ¶ තෙසං, ‘‘සලොමකො සපක්ඛකො’’තිආදීසු පන අතුල්යයොගෙපි අයං සමාසො ලබ්භතීති බ්යභිචාරදස්සනතො පජාගහණන්ති ආහ ‘‘පජාවචනෙන සත්තලොකග්ගහණ’’න්ති.

අරූපිනො සත්තා අත්තනො ආනෙඤ්ජවිහාරෙන විහරන්තා දිබ්බන්තීති දෙවාති ඉමං නිබ්බචනං ලභන්තීති ආහ ‘‘සදෙවකග්ගහණෙන අරූපාවචරලොකො ගහිතො’’ති. තෙනාහ ‘‘ආකාසානඤ්චායතනූපගානං දෙවානං සහබ්යත’’න්ති (අ. නි. 3.117). සමාරකග්ගහණෙන ඡකාමාවචරදෙවලොකො ගහිතො තස්ස සවිසෙසං මාරස්ස වසෙ වත්තනතො. සබ්රහ්මකග්ගහණෙන රූපීබ්රහ්මලොකො ගහිතො අරූපීබ්රහ්මලොකස්ස ගහිතත්තා. චතුපරිසවසෙනාති ඛත්තියාදිචතුපරිසවසෙන. ඉතරා පන චතස්සො පරිසා සමාරකාදිග්ගහණෙන ගහිතා එවාති. අවසෙසසත්තලොකො නාගගරුළාදිභෙදො. තීහාකාරෙහීති දෙවමාරබ්රහ්මසහිතතාසඞ්ඛාතෙහි තීහි පකාරෙහි. තීසු පදෙසූති ‘‘සදෙවක’’න්තිආදීසු තීසු පදෙසු. තෙන තෙනාකාරෙනාති සදෙවකත්තාදිනා තෙන තෙන පකාරෙන. තෙධාතුකමෙව පරියාදින්නන්ති පොරාණා ආහූති යොජනා.

අභිඤ්ඤාති යකාරලොපෙනායං නිද්දෙසො, අභිජානිත්වාති අයමෙත්ථ අත්ථොති ආහ ‘‘අභිඤ්ඤාය අධිකෙන ඤාණෙන ඤත්වා’’ති. අනුමානාදිපටික්ඛෙපොති අනුමානඅත්ථාපත්තිආදිප්පටික්ඛෙපො එකප්පමාණත්තා. සබ්බත්ථ අප්පටිහතඤාණචාරතාය හි සබ්බපච්චක්ඛා බුද්ධා භගවන්තො.

අනුත්තරං විවෙකසුඛන්ති ඵලසමාපත්තිසුඛං. තෙන විමිස්සාපි කදාචි භගවතො ධම්මදෙසනා හොතීති ‘‘හිත්වාපී’’ති පි-සද්දග්ගහණං. භගවා හි ධම්මං දෙසෙන්තො යස්මිං ඛණෙ පරිසා සාධුකාරං වා දෙති, යථාසුතං වා ධම්මං පච්චවෙක්ඛති, තං ඛණං පුබ්බභාගෙන පරිච්ඡින්දිත්වා ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජති, යථාපරිච්ඡෙදඤ්ච සමාපත්තිතො වුට්ඨාය ඨිතට්ඨානතො පට්ඨාය ¶ ධම්මං දෙසෙති. අප්පං වා බහුං වා දෙසෙන්තොති උග්ඝටිතඤ්ඤුස්ස වසෙන අප්පං වා, විපඤ්චිතඤ්ඤුස්ස නෙය්යස්ස වා වසෙන බහුං වා දෙසෙන්තො. ධම්මස්ස කල්යාණතා ච නිය්යානිකතා ච සබ්බසො අනවජ්ජභාවෙනෙවාති ආහ ‘‘අනවජ්ජමෙව කත්වා’’ති.

දෙසකායත්තෙන ¶ ආණාදිවිධිනා අතිසජ්ජනං පබොධනං දෙසනාති සා පරියත්තිධම්මවසෙන වෙදිතබ්බාති ආහ ‘‘දෙසනාය තාව චාතුප්පදිකගාථායපී’’තිආදි. නිදානනිගමානිපි සත්ථු දෙසනාය අනුවිධානතො තදන්තොගධානි එවාති ආහ ‘‘නිදානං ආදි, ඉදමවොචාති පරියොසාන’’න්ති.

සාසිතබ්බපුග්ගලගතෙන යථාපරාධාදිසාසිතබ්බභාවෙන අනුසාසනං තදඞ්ගවිනයාදිවසෙන විනයනං සාසනන්ති තං පටිපත්තිධම්මවසෙන වෙදිතබ්බන්ති ආහ ‘‘සීලසමාධිවිපස්සනා’’තිආදි. කුසලානන්ති අනවජ්ජධම්මානං සීලසමථවිපස්සනානං සීලදිට්ඨීනඤ්ච ආදිභාවො තංමූලිකත්තා උත්තරිමනුස්සධම්මානං. අරියමග්ගස්ස අන්තද්වයවිගමෙන මජ්ඣිමාපටිපදාභාවො විය සම්මාපටිපත්තියා ආරබ්භ නිබ්බත්තීනං වෙමජ්ඣතාපි මජ්ඣභාවොති වුත්තං ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ…පෙ… මජ්ඣිමං නාමා’’ති. ඵලං පරියොසානං නාම සඋපාදිසෙසතාවසෙන. නිබ්බානං පරියොසානං නාම අනුපාදිසෙසතාවසෙන. ඉදානි තෙසං ද්වින්නම්පි සාසනස්ස පරියොසානතං ආගමෙන දස්සෙතුං ‘‘තස්මාතිහ ත්ව’’න්තිආදි වුත්තං. ‘‘සාත්ථං සබ්යඤ්ජන’’න්තිආදිවචනතො ධම්මදෙසනාය ආදිමජ්ඣපරියොසානං අධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘ඉධ…පෙ… අධිප්පෙත’’න්ති. තස්මිං තස්මිං අත්ථෙ කථාවධිසද්දප්පබන්ධො ගාථාවසෙන සුත්තවසෙන ච වවත්ථිතො පරියත්තිධම්මො, සො ඉධ දෙසනාති වුත්තො, තස්ස පන අත්ථො විසෙසතො සීලාදි එවාති ආහ ‘‘භගවා හි ධම්මං දෙසෙන්තො…පෙ… දස්සෙතී’’ති. තත්ථ සීලං දස්සෙත්වාති සීලග්ගහණෙන සසම්භාරං සීලං ගහිතං, තථා මග්ගග්ගහණෙන සසම්භාරො මග්ගොති තදුභයවසෙන අනවසෙසතො පරියත්තිඅත්ථං පරියාදාය තිට්ඨති. තෙනාති සීලාදිදස්සනෙන. අත්ථවසෙන හි ඉධ දෙසනාය ආදිකල්යාණාදිභාවො අධිප්පෙතො. කථිකසණ්ඨිතීති කථිකස්ස සණ්ඨානං කථනවසෙන සමවට්ඨානං.

න සො සාත්ථං දෙසෙති නිය්යානත්ථවිරහතො තස්සා දෙසනාය. එකබ්යඤ්ජනාදියුත්තා වාති සිථිලාදිභෙදෙසු බ්යඤ්ජනෙසු එකප්පකාරෙනෙව ද්විප්පකාරෙනෙව වා බ්යඤ්ජනෙන යුත්තා දමිළභාසා විය. විවටකරණතාය ඔට්ඨෙ අඵුසාපෙත්වා උච්චාරෙතබ්බතො සබ්බනිරොට්ඨබ්යඤ්ජනා වා කිරාතභාසා විය. සබ්බස්සෙව විස්සජ්ජනීයයුත්තතාය සබ්බවිස්සට්ඨබ්යඤ්ජනා ¶ වා යවනභාසා විය. සබ්බස්සෙව සානුසාරතාය ¶ සබ්බනිග්ගහිතබ්යඤ්ජනා වා පාරසිකාදිමිලක්ඛභාසා විය. සබ්බාපෙසා බ්යඤ්ජනෙකදෙසවසෙනෙව පවත්තියා අපරිපුණ්ණබ්යඤ්ජනාති කත්වා ‘‘අබ්යඤ්ජනා’’ති වුත්තා.

ඨානකරණානි සිථිලානි කත්වා උච්චාරෙතබ්බං අක්ඛරං පඤ්චසු වග්ගෙසු පඨමතතියන්ති එවමාදි සිථිලං. තානි අසිථිලානි කත්වා උච්චාරෙතබ්බං අක්ඛරං වග්ගෙසු දුතියචතුත්ථන්ති එවමාදි ධනිතං. ද්විමත්තකාලං දීඝං. එකමත්තකාලං රස්සං. තදෙව ලහුකං ලහුකමෙව. සංයොගපරං දීඝඤ්ච ගරුකං. ඨානකරණානි නිග්ගහෙත්වා උච්චාරෙතබ්බං නිග්ගහිතං. පරෙන සම්බන්ධං කත්වා උච්චාරෙතබ්බං සම්බන්ධං. තථා න සම්බන්ධං වවත්ථිතං. ඨානකරණානි විස්සට්ඨානි කත්වා උච්චාරෙතබ්බං විමුත්තං. දසධා බ්යඤ්ජනබුද්ධියා පභෙදොති එවං සිථිලාදිවසෙන බ්යඤ්ජනබුද්ධියා අක්ඛරුප්පාදකචිත්තස්ස දසප්පකාරෙන පභෙදො. සබ්බානි හි අක්ඛරානි චිත්තසමුට්ඨානානි යථාධිප්පෙතත්ථබ්යඤ්ජනතො බ්යඤ්ජනානි ච.

අමක්ඛෙත්වාති අමිලෙච්ඡෙත්වා, අවිනාසෙත්වා, අහාපෙත්වාති අත්ථො. භගවා යමත්ථං ඤාපෙතුං එකගාථං එකවාක්යම්පි දෙසෙති, තමත්ථං තාය දෙසනාය පරිමණ්ඩලපදබ්යඤ්ජනාය එව දෙසෙතීති ආහ ‘‘පරිපුණ්ණබ්යඤ්ජනමෙව කත්වා ධම්මං දෙසෙතී’’ති. ඉධ කෙවලසද්දො අනවසෙසවාචකො, න අවොමිස්සතාදිවාචකොති ආහ ‘‘සකලාධිවචන’’න්ති. පරිපුණ්ණන්ති සබ්බසො පුණ්ණං. තං පන කිඤ්චි ඌනං වා අධිකං වා න හොතීති ‘‘අනූනාධිකවචන’’න්ති වුත්තං. තත්ථ යදත්ථං දෙසිතං, තස්ස සාධකත්තා අනූනතා වෙදිතබ්බා, තබ්බිධුරස්ස පන අසාධකත්තා අනධිකතා. සකලන්ති සබ්බභාගවන්තං. පරිපුණ්ණමෙවාති සබ්බසො පරිපුණ්ණමෙව. තෙනාහ ‘‘එකදෙසනාපි අපරිපුණ්ණා නත්ථී’’ති. අපරිසුද්ධා දෙසනා නාම හොති තණ්හාසංකිලෙසත්තා. ලොකාමිසං චීවරාදයො පච්චයා, තත්ථ අගධිතචිත්තතාය ලොකාමිසනිරපෙක්ඛො. හිතඵරණෙනාති හිතූපසංහරණෙන. මෙත්තාභාවනාය මුදුහදයොති මෙත්තාභාවනාය කරුණාය වා මුදුහදයො. උල්ලුම්පනසභාවසණ්ඨිතෙනාති සකලසංකිලෙසතො වට්ටදුක්ඛතො ච උද්ධරණාකාරාවට්ඨිතෙන චිත්තෙන, කරුණාධිප්පායෙනාති අත්ථො. තස්මාති යස්මා ¶ සික්ඛත්තයසඞ්ගහං සකලං සාසනං ඉධ බ්රහ්මචරියන්ති අධිප්පෙතං, තස්මා. බ්රහ්මචරියන්ති ඉමිනා සමානාධිකරණානි සබ්බපදානි යොජෙත්වා අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘සො ධම්මං දෙසෙති…පෙ… පකාසෙතීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො’’ති ආහ.

සුන්දරන්ති භද්දකං. භද්දකතා ච පස්සන්තස්ස හිතසුඛාවහභාවෙන වෙදිතබ්බාති ආහ ‘‘අත්ථාවහං සුඛාවහ’’න්ති. තත්ථ අත්ථාවහන්ති දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථසංහිතහිතාවහං. සුඛාවහන්ති යථාවුත්තතිවිධසුඛාවහං. තථානුරූපානන්ති තාදිසානං. යාදිසෙහි පන ගුණෙහි භගවා ¶ සමන්නාගතො, තෙහි චතුප්පමාණිකස්ස ලොකස්ස සබ්බථාපි අච්චන්තප්පසාදනීයො තෙසං යථාභූතසභාවත්තාති දස්සෙන්තො ‘‘යථාරූපො’’තිආදිමාහ. තත්ථ යථාභූත…පෙ… අරහතන්ති ඉමිනා ධම්මප්පමාණලූඛප්පමාණානං සත්තානං භගවතො පසාදාවහතා දස්සිතා, ඉතරෙන ඉතරෙසං. දස්සනමත්තම්පි සාධු හොතීති එත්ථ කොසියවත්ථු කථෙතබ්බං. උභතොපක්ඛිකාති මිච්ඡාදිට්ඨිසම්මාදිට්ඨිවසෙන උභයපක්ඛිකා. කෙරාටිකාති සඨා.

අනෙකත්ථත්තා නිපාතානං යාවඤ්චිදන්ති නිපාතසමුදායො අධිමත්තප්පමාණපරිච්ඡෙදං දීපෙතීති ආහ ‘‘අධිමත්තප්පමාණපරිච්ඡෙදවචනමෙත’’න්ති. අධිමත්තවිප්පසන්නානීති අධිකප්පමාණෙන විප්පසන්නානි. විප්පසන්නානීති ච පකතිආකාරං අතික්කමිත්වා විප්පසන්නානීති අත්ථො. නනු ච චක්ඛාදීනං ඉන්ද්රියානං මනොවිඤ්ඤෙය්යත්තා කථං තෙන තෙසං විප්පසන්නතා විඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘තස්ස හී’’තිආදි. තස්සාති බ්රාහ්මණස්ස. තෙසන්ති චක්ඛාදීනං පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං. එවම්පි මනින්ද්රියෙන පතිට්ඨිතොකාසස්ස අදිට්ඨත්තා කථං මනින්ද්රියස්ස විප්පසන්නතා තෙන විඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘යස්මා පනා’’තිආදි. නයග්ගාහපඤ්ඤා හෙසා තස්ස බ්රාහ්මණස්ස. මනෙ විප්පසන්නෙයෙව හොති පසන්නචිත්තසමුට්ඨිතරූපසම්පදාහි එව චක්ඛාදීනං පතිට්ඨිතොකාසස්ස පසන්නතාසම්භවතො.

ජම්බොනදසුවණ්ණං රත්තවණ්ණමෙව හොතීති ආහ ‘‘සුරත්තවණ්ණස්සා’’ති. ජම්බොනදසුවණ්ණස්ස ඝටිකාති ජම්බොනදසුවණ්ණපිණ්ඩං. ඉමිනා නෙක්ඛන්ති නෙක්ඛප්පමාණජම්බොනදසුවණ්ණෙන කතං අකතභණ්ඩං වුත්තන්ති දස්සෙති. නෙක්ඛන්ති වා අතිරෙකපඤ්චසුවණ්ණෙන කතපිලන්ධනං කතභණ්ඩං වුත්තං. තඤ්හි ඝට්ටනමජ්ජනක්ඛමං හොතීති. සුවණ්ණන්ති ච පඤ්චධරණස්ස ¶ සමඤ්ඤා, තස්මා පඤ්චවීසතිධරණහිරඤ්ඤවිචිතං ආභරණං ඉධ නෙක්ඛන්ති අධිප්පෙතං. ජම්බොනදන්ති මහාජම්බුසාඛාය පවත්තනදියං නිබ්බත්තං. තං කිර රතනං රත්තං. සුවණ්ණාකාරෙ මහාජම්බුඵලරසෙ වා පථවියං පවිට්ඨෙ සුවණ්ණඞ්කුරා උට්ඨහන්ති, තෙන සුවණ්ණෙන කතපිලන්ධනන්තිපි අත්ථො. සුපරිකම්මකතන්ති සුට්ඨු කතපරිකම්මං. සම්පහට්ඨන්ති සම්මා පහට්ඨං ඝට්ටනාදිවසෙන සුකතපරිකම්මං. තෙනාහ ‘‘සුවණ්ණකාර…පෙ… සුපරිමජ්ජිතන්ති අත්ථො’’ති.

වාළරූපානීති ආහරිමානි වාළරූපානි. ‘‘අකප්පියරූපාකුලො අකප්පියමඤ්චො පල්ලඞ්කොති සාරසමාසෙ. රතනචිත්රන්ති භිත්තිච්ඡෙදාදිවසෙන රතනචිත්රං. රුක්ඛතූලලතාතූලපොටකිතූලානං වසෙන තිණ්ණං තූලානං. උද්දලොමියං කෙචීති සාරසමාසාචරියා උත්තරවිහාරිනො ච. තථා එකන්තලොමියං. කොසෙය්යකට්ටිස්සමයන්ති කොසෙය්යකසටමයං. අජිනචම්මෙහීති ¶ අජිනමිගචම්මෙහි. තානි කිර චම්මානි සුඛුමතරානි. තස්මා දුපට්ටතිපට්ටානි කත්වා සිබ්බන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘අජිනප්පවෙණී’’තිආදි.

නිකාමලාභීති යථිච්ඡිතලාභී. තෙනාහ ‘‘ඉච්ඡිතිච්ඡිතලාභී’’ති. විපුලලාභීති උළාරලාභී. කසිරන්ති හි පරිත්තං වුච්චති, තප්පටික්ඛෙපෙන අකසිරං උළාරං. තෙනාහ ‘‘මහන්තලාභී’’තිආදි.

ලද්ධා ච න කප්පන්තීති සාමඤ්ඤෙන පටිසිද්ධත්තා සබ්බථා න කප්පතීති කස්සචි ආසඞ්කා සියා, තන්නිවත්තනත්ථං ‘‘කිඤ්චි කිඤ්චි කප්පතී’’තිආදිමාහ. තත්ථ සුද්ධකොසෙය්යන්ති රතනපරිසිබ්බනරහිතං. එත්ථ ච ‘‘සුද්ධකොසෙය්යං පන වට්ටතී’’ති විනයෙ (මහාව. අට්ඨ. 254) වුත්තත්තා ඉධාපි එත්තකමෙව වුත්තං. දීඝනිකායට්ඨකථායං (දී. නි. අට්ඨ. 1.15) පන ‘‘ඨපෙත්වා තූලිකං සබ්බානෙව ගොනකාදීනි රතනපරිසිබ්බිතානි න වට්ටන්තී’’ති වුත්තං. තත්ථ ‘‘ඨපෙත්වා තූලික’’න්ති එතෙන රතනසිබ්බනරහිතාපී තූලිකා න වට්ටතීති දීපෙති. වචනතොති එතෙන විනයෙ (චූළව. 297) වුත්තභාවං දස්සෙති. එකෙන විධානෙනාති යථාවුත්තමෙව විධානං සන්ධාය වදති. යදි එවං කස්මා භගවතා ‘‘ලද්ධා ච න කප්පන්තී’’ති සාමඤ්ඤෙන පටිසෙධො කතොති ආහ ‘‘අකප්පියං පන උපාදායා’’තිආදි.

පල්ලඞ්කන්ති එත්ථ පරි-සද්දො සමන්තතොති එතස්මිං අත්ථෙ වත්තති, තස්මා වාමූරුං දක්ඛිණූරුඤ්ච සමං ඨපෙත්වා උභො පාදෙ අඤ්ඤමඤ්ඤසම්බන්ධෙ කත්වා ¶ නිසජ්ජා පල්ලඞ්කන්ති ආහ ‘‘සමන්තතො ඌරුබද්ධාසන’’න්ති. ඌරූනං බන්ධනවසෙන නිසජ්ජා. පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වාති ච යථා පල්ලඞ්කවසෙන නිසජ්ජා හොති, එවං උභො පාදෙ ආභුජෙ සමිඤ්ජිතෙ කත්වාති අත්ථො. තං පන උභින්නං පාදානං තථා සම්බන්ධතාකරණන්ති ආහ ‘‘බන්ධිත්වා’’ති. උජුං කායං පණිධායාති උපරිමං සරීරං උජුකං ඨපෙත්වා අට්ඨාරස පිට්ඨිකණ්ටකෙ කොටියා කොටිං පටිපාදෙත්වා. එවඤ්හි නිසින්නස්ස චම්මමංසන්හාරූනි න පණමන්ති. අථස්ස යා තෙසං පණමනපච්චයා ඛණෙ ඛණෙ වෙදනා උප්පජ්ජෙය්යුං, තා න උප්පජ්ජන්ති. තාසු අනුප්පජ්ජමානාසු චිත්තං එකග්ගං හොති, කම්මට්ඨානං න පරිපතති, වුද්ධිං ඵාතිං ගච්ඡති. තෙනාහ ‘‘අට්ඨාරස පිට්ඨිකණ්ටකෙ’’තිආදි. උජුං කායං ඨපෙත්වාති උපරිමං කායං උජුකං ඨපෙත්වා, අයමෙව වා පාඨො. හෙට්ඨිමකායස්ස හි අනුජුකට්ඨපනං නිසජ්ජාවචනෙනෙව බොධිතන්ති. උජුං කායන්ති එත්ථ කාය-සද්දො උපරිමකායවිසයො.

පරිමුඛන්ති ¶ එත්ථ පරි-සද්දො අභිසද්දෙන සමානත්ථොති ආහ ‘‘කම්මට්ඨානාභිමුඛ’’න්ති, බහිද්ධා පුථුත්තාරම්මණතො නිවාරෙත්වා කම්මට්ඨානංයෙව පුරක්ඛත්වාති අත්ථො. එත්ථ යථා ‘‘වනන්තඤ්ඤෙව පවිසාමී’’තිආදිනා භාවනානුරූපං සෙනාසනං දස්සිතං, එවං ‘‘නිසීදාමී’’ති ඉමිනා අලීනානුද්ධච්චපක්ඛියො සන්තො ඉරියාපථො දස්සිතො, ‘‘පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා’’ති ඉමිනා නිසජ්ජාය දළ්හභාවො, ‘‘පරිමුඛං සතිං උපට්ඨපෙත්වා’’ති ඉමිනා ආරම්මණපරිග්ගහූපායො. පරිග්ගහිතනිය්යානන්ති සබ්බථා ගහිතාසම්මොසං පරිච්චත්තසම්මොසං සතිං කත්වා, පරමසතිනෙපක්කං උපට්ඨපෙත්වාති අත්ථො. පරීති පරිග්ගහට්ඨො ‘‘පරිණායිකා’’තිආදීසු (ධ. ස. 16.20) විය. මුඛන්ති නිය්යානට්ඨො ‘‘සුඤ්ඤතවිමොක්ඛ’’න්තිආදීසු (පටි. ම. 1.209-210) විය. පටිපක්ඛතො නිග්ගමනට්ඨො හි නිය්යානට්ඨො.

චත්තාරි රූපාවචරජ්ඣානානි දිබ්බභාවාවහත්තා දිබ්බවිහාරා නාම හොන්තීති තදාසන්නප්පවත්තචඞ්කමොපි තදුපචාරතො දිබ්බො නාම හොතීති ආහ ‘‘චත්තාරි හි රූපජ්ඣානානී’’තිආදි. සමාපජ්ජිත්වා චඞ්කමන්තස්සාති ඉදඤ්ච චඞ්කමන්තස්ස අන්තරන්තරා සමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා උට්ඨායුට්ඨාය චඞ්කමනං සන්ධාය වුත්තං. න හි සමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා අවුට්ඨිතෙන සක්කා චඞ්කමිතුං. සමාපත්තිතො වුට්ඨාය චඞ්කමන්තස්සපි චඞ්කමොති ඉදං පන සමාපත්තිතො වුට්ඨහිත්වා අන්තරන්තරා සමාපජ්ජිත්වා චඞ්කමන්තස්ස වසෙන වුත්තං. ද්වීසුවිහාරෙසූති ¶ බ්රහ්මවිහාරෙ, අරියවිහාරෙ ච. මෙත්තාඣානාදයො හිතූපසංහාරාදිවසෙන පවත්තියා බ්රහ්මභූතා සෙට්ඨභූතා විහාරාති බ්රහ්මවිහාරා. අනඤ්ඤසාධාරණත්තා පන අරියානං විහාරාති අරියවිහාරා, චතස්සොපි ඵලසමාපත්තියො. ඉධ පන අරහත්තඵලසමාපත්තියෙව ආගතා.

පච්චවෙක්ඛණාය ඵලසමාපත්ති කථිතා සමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨිතස්ස පච්චවෙක්ඛණාසම්භවතො. චඞ්කමාදයොති ඵලසමාපත්තිං සමාපන්නස්සපි සමාපත්තිතො වුට්ඨිතස්සපි චඞ්කමට්ඨානනිසජ්ජාදයො. අරියචඞ්කමාදයො හොන්ති න පන පච්චවෙක්ඛන්තස්සාති අධිප්පායො.

වෙනාගපුරසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. සරභසුත්තවණ්ණනා

65. චතුත්ථෙ ගිජ්ඣා එත්ථ සන්තීති ගිජ්ඣං, කූටං. තං එතස්සාති ගිජ්ඣකූටො. ගිජ්ඣො වියාති වා ගිජ්ඣං, කූටං. තං එතස්සාති ගිජ්ඣකූටො, පබ්බතො. තස්මිං ගිජ්ඣකූටෙ. තෙනාහ ‘‘ගිජ්ඣා ¶ වා’’තිආදි. අචිරපක්කන්තොති එත්ථ න දෙසන්තරපක්කමනං අධිප්පෙතං, අථ ඛො සාසනපක්කමනන්ති දස්සෙන්තො ‘‘ඉමස්මිං සාසනෙ පබ්බජිත්වා’’තිආදිමාහ, තෙනෙව හි ‘‘ඉමස්සා ධම්මවිනයා’’ති වුත්තං. ලබ්භතීති ලාභො, චතුන්නං පච්චයානමෙතං අධිවචනං. සක්කච්චං කාතබ්බො දාතබ්බොති සක්කාරො. පච්චයා එව හි පණීතපණීතා සුන්දරසුන්දරා අභිසඞ්ඛරිත්වා කතා සක්කාරාති වුච්චන්ති. සක්කාරොති වා සුන්දරකාරො, පරෙහි අත්තනො ගාරවකිරියා පුප්ඵාදීහි වා පූජා. ලාභො ච සක්කාරො ච ලාභසක්කාරා, තෙ නට්ඨා පහීනා එතෙසන්ති නට්ඨලාභසක්කාරා.

මහාලාභසක්කාරො උප්පජ්ජීති තදා කිර භගවතො මහාලාභසක්කාරො උප්පජ්ජි යථා තං චත්තාරො අසඞ්ඛෙය්යෙ පූරිතදානපාරමිසඤ්චයස්ස. සබ්බදිසාසු හි යමකමහාමෙඝො වුට්ඨහිත්වා මහොඝො විය සබ්බපාරමියො ‘‘එකස්මිං අත්තභාවෙ විපාකං දස්සාමා’’ති සම්පිණ්ඩිතා විය ලාභසක්කාරමහොඝං නිබ්බත්තයිංසු. තතො තතො අන්නපානයානවත්ථමාලාගන්ධවිලෙපනාදිහත්ථා ඛත්තියබ්රාහ්මණාදයො ආගන්ත්වා ‘‘කහං බුද්ධො ¶ , කහං භගවා, කහං දෙවදෙවො නරාසභො පුරිසසීහො’’ති භගවන්තං පරියෙසන්ති, සකටසතෙහිපි පච්චයෙ ආහරිත්වා ඔකාසං අලභමානා සමන්තා ගාවුතප්පමාණම්පි සකටධුරෙන සකටධුරං ආහච්ච තිට්ඨන්ති චෙව අනුබන්ධන්ති ච අන්ධකවින්දබ්රාහ්මණො විය. යථා ච භගවතො, එවං භික්ඛුසඞ්ඝස්සපි. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන භගවා සක්කතො හොති ගරුකතො මානිතො පූජිතො අපචිතො ලාභී චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරානං, භික්ඛුසඞ්ඝොපි සක්කතො හොති…පෙ… පරික්ඛාරාන’’න්ති (උදා. 38).

තථා –

‘‘යාවතා ඛො පන, චුන්ද, එතරහි සඞ්ඝො වා ගණො වා ලොකෙ උප්පන්නො, නාහං, චුන්ද, අඤ්ඤං එකං සඞ්ඝම්පි සමනුපස්සාමි එවංලාභග්ගයසග්ගප්පත්තං යථරිවායං, චුන්ද, භික්ඛුසඞ්ඝො’’ති (දී. නි. 3.176).

ස්වායං භගවතො ච සඞ්ඝස්ස ච උප්පන්නො ලාභසක්කාරො එකතො හුත්වා ද්වින්නං මහානදීනං උදකං විය අප්පමෙය්යො අහොසි, භගවතො පන භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච උප්පන්නො ලාභසක්කාරො ධම්මස්සපි ¶ උප්පන්නොයෙව. ධම්මධරානඤ්හි කතො සක්කාරො ධම්මස්ස කතො නාම හොති. තෙන වුත්තං ‘‘තිණ්ණං රතනානං මහාලාභසක්කාරො උප්පජ්ජී’’ති.

වුත්තමත්ථං පාළියා නිදස්සෙන්තො ‘‘යථාහා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සක්කතොති සක්කාරප්පත්තො. යස්ස හි චත්තාරො පච්චයෙ සක්කත්වා සුඅභිසඞ්ඛතෙ පණීතපණීතෙ උපනෙති, සො සක්කතො. ගරුකතොති ගරුභාවහෙතූනං උත්තමගුණානං මත්ථකප්පත්තියා අනඤ්ඤසාධාරණෙන ගරුකාරෙන සබ්බදෙවමනුස්සෙහි පාසාණච්ඡත්තං විය ගරුකතො. යස්මිඤ්හි ගරුභාවං පච්චුපට්ඨපෙත්වා පච්චයෙ දෙන්ති, සො ගරුකතො. මානිතොති සම්මාපටිපත්තියා මානිතො මනෙන පියායිතො. තාය හි විඤ්ඤූනං මනාපතා. පූජිතොති මානනාදිපූජාය චෙව චතුපච්චයපූජාය ච පූජිතො. යස්ස හි සබ්බමෙතං පූජනඤ්ච කරොන්ති, සො පූජිතො. අපචිතොති නීචවුත්තිකරණෙන අපචිතො. සත්ථාරඤ්හි දිස්වා මනුස්සා හත්ථික්ඛන්ධාදීහි ඔතරන්ති, මග්ගං දෙන්ති, අංසකූටතො සාටකං අපනෙන්ති. ආසනතො ¶ වුට්ඨහන්ති, වන්දන්තීති එවං සො තෙහි අපචිතො නාම හොති.

අවණ්ණං පත්ථරිත්වාති අවණ්ණං තත්ථ තත්ථ සංකිත්තනවසෙන පත්ථරිත්වා. ආවට්ටනිමායන්ති ආවට්ටෙත්වා ගහණමායං. ආවට්ටෙති පුරිමාකාරතො නිවත්තෙති අත්තනො වසෙ වත්තෙති එතායාති ආවට්ටනී, මායා, තං ආවට්ටනිමායං ඔසාරෙත්වා පරිජප්පෙත්වාති අත්ථො. කොටිතො පට්ඨායාති අන්තිමකොටිතො පට්ඨාය. ථද්ධකායෙන ඵරුසවාචාය තිණ්ණං රතනානං අවණ්ණකථනං අනත්ථාවහත්තා විසසිඤ්චනසදිසා හොතීති ආහ ‘‘විසං සිඤ්චිත්වා’’ති. අඤ්ඤාතොති ආඤාතො. තෙනාහ ‘‘ඤාතො’’තිආදි.

කායඞ්ගන්ති කායමෙව අඞ්ගං, කායස්ස වා අඞ්ගං, සීසාදි. වාචඞ්ගන්ති ‘‘හොතු, සාධූ’’ති එවමාදිවාචාය අවයවං. එකකෙනාති අසහායෙන. ඉමස්ස පනත්ථස්සාති ‘‘චරියං චරණකාලෙ’’තිආදිනා වුත්තස්ස. යතො යතො ගරු ධුරන්ති යස්මිං යස්මිං ඨානෙ ධුරං ගරු භාරිකං හොති, අඤ්ඤෙ බලිබද්දා උක්ඛිපිතුං න සක්කොන්ති. යතො ගම්භීරවත්තනීති වත්තන්ති එත්ථාති වත්තනී, දුම්මග්ගස්සෙතං නාමං, යස්මිං ඨානෙ උදකචික්ඛල්ලමහන්තතාය වා විසමච්ඡින්නතටභාවෙන වා මග්ගො ගම්භීරො හොතීති අත්ථො. තදාස්සු කණ්හං යුඤ්ජෙන්තීති අස්සූති නිපාතමත්තං, තදා කණ්හං යුඤ්ජෙන්තීති අත්ථො. යදා ධුරඤ්ච ගරු හොති මග්ගො ච ගම්භීරො, තදා අඤ්ඤෙ බලිබද්දෙ අපනෙත්වා කණ්හමෙව යුඤ්ජෙන්තීති වුත්තං හොති. ස්වාස්සු තං වහතෙ ධුරන්ති එත්ථපි අස්සූති නිපාතමත්තමෙව, සො තං ධුරං වහතීති අත්ථො.

ගෙහවෙතනන්ති ¶ ගෙහෙ නිවුට්ඨභාවහෙතු දාතබ්බං. කාළකො නාම නාමෙනාති අඤ්ජනවණ්ණො කිරෙස, තෙනස්ස ‘‘කාළකො’’ති නාමං අකංසු. කාළකං උපසඞ්කමිත්වා ආහාති කාළකො කිර එකදිවසං චින්තෙසි ‘‘මය්හං මාතා දුග්ගතා මං පුත්තට්ඨානෙ ඨපෙත්වා දුක්ඛෙන පොසෙති, යංනූනාහං භතිං කත්වා ඉමං දුග්ගතභාවතො මොචෙය්ය’’න්ති. සො තතො පට්ඨාය භතිං උපධාරෙන්තො විචරති. අථ තස්මිං දිවසෙ ගාමගොරූපෙහි සද්ධිං තත්ථ සමීපෙ චරති. සත්ථවාහපුත්තොපි ගොසුත්තවිත්තකො, සො ‘‘අත්ථි නු ඛො එතෙසං ගුන්නං අන්තරෙ සකටානි උත්තාරෙතුං සමත්ථො ¶ උසභාජානීයො’’ති උපධාරයමානො බොධිසත්තං දිස්වා ‘‘අයං ආජානීයො සක්ඛිස්සති මය්හං සකටානි උත්තාරෙතු’’න්ති අඤ්ඤාසි. තෙන තං උපසඞ්කමිත්වා එවමාහ. සො අඤ්ඤෙසං…පෙ… ගෙහමෙව අගමාසීති තදා කිර ගාමදාරකා ‘‘කිං නාමෙතං කාළකස්ස ගලෙ’’ති තස්ස සන්තිකං ආගච්ඡන්ති. සො තෙ අනුබන්ධිත්වා දූරතොව පලාපෙන්තො මාතු සන්තිකං ගතො. තං සන්ධායෙතං වුත්තං.

සායන්හසමයන්ති සායන්හකාලෙ. භුම්මත්ථෙ එතං උපයොගවචනං. න හෙත්ථ අච්චන්තසංයොගො සම්භවති. පටිසල්ලානා වුට්ඨිතොති එත්ථ තෙහි තෙහි සද්ධිවිහාරිකඅන්තෙවාසිකඋපාසකඋපාසිකාදිසත්තෙහි චෙව රූපාරම්මණාදිසඞ්ඛාරෙහි ච පටිනිවත්තෙත්වා අපසක්කිත්වා නිලීයනං විවෙචනං කායචිත්තෙහි තතො විවිත්තතාය පටිසල්ලානං කායවිවෙකො, චිත්තවිවෙකො ච. යො තතො දුවිධවිවෙකතො වුට්ඨිතො භවඞ්ගප්පත්තියා සබ්රහ්මචාරීහි සමාගමෙන ච අපෙතො. සො පටිසල්ලානා වුට්ඨිතො නාම හොති. අයං පන යස්මා පටිසල්ලානානං උත්තමතො ඵලසමාපත්තිතො වුට්ඨාසි, තස්මා ‘‘ඵලසමාපත්තිතො’’ති වුත්තං. කායසක්ඛිනො භවිස්සාමාති නාමකායෙන දෙසනාසම්පටිච්ඡනවසෙන සක්ඛිභූතා භවිස්සාම. නනු ච ‘‘පඤ්ඤත්තෙ ආසනෙ නිසීදී’’ති ඉදං කස්මා වුත්තං. තිත්ථියා හි භගවතො පටිපක්ඛා, තෙ කස්මා තස්ස ආසනං පඤ්ඤාපෙන්තීති ආහ ‘‘තථාගතො හී’’තිආදි.

විග්ගාහිකකථන්ති විග්ගාහසංවත්තනිකං සාරම්භකථං. ආයාචෙය්යාසීති වචීභෙදං කත්වා යාචෙය්යාසි. පත්ථෙය්යාසීති මනසා ආසීසෙය්යාසි. පිහෙය්යාසීති තස්සෙව වෙවචනං. නිත්තෙජතං ආපන්නොති තෙජහානියා නිත්තෙජභාවං ආපන්නො, නිත්තෙජභූතොති අත්ථො. තතො එව භික්ඛුආදයොපි සම්මුඛා ඔලොකෙතුං අසමත්ථතාය පත්තක්ඛන්ධො, පතිතක්ඛන්ධොති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘ඔනතගීවො’’ති. දස්සිතධම්මෙසූති වුත්තධම්මෙසු. වචනමත්තමෙව හි තෙසං, න පන දස්සනං තාදිසස්සෙව ධම්මස්ස අභාවතො. භගවතො එව වා ‘‘ඉමෙ ධම්මා අනභිසම්බුද්ධා’’ති පරස්ස වචනවසෙන දස්සිතධම්මෙසු. පටිචරිස්සතීති පටිච්ඡාදනවසෙ චරිස්සති පවත්තිස්සති, පටිච්ඡාදනත්ථො ¶ එව වා චරති-සද්දො අනෙකත්ථත්තා ධාතූනන්ති ආහ ‘‘පටිච්ඡාදෙස්සතී’’ති. අඤ්ඤෙන ¶ වා අඤ්ඤන්ති පන පටිච්ඡාදනාකාරදස්සනන්ති ආහ ‘‘අඤ්ඤෙන වා වචනෙනා’’තිආදි.

තත්ථ අඤ්ඤං වචනන්ති යං සමනුයුඤ්ජන්තෙන භගවතා පරස්ස දොසවිභාවනං වචනං වුත්තං, තං තතො අඤ්ඤෙනෙව වචනෙන පටිච්ඡාදෙති. ‘‘ආපත්තිං ආපන්නොසී’’ති චොදකෙන වුත්තවචනං විය ‘‘කො ආපන්නො, කිං ආපන්නො, කිස්මිං ආපන්නො, කං භණථ, කිං භණථා’’තිආදිවචනෙන අඤ්ඤං ආගන්තුකකථං ආහරන්තො ‘‘ත්වං ඉත්ථන්නාමං ආපත්තිං ආපන්නොසී’’ති පුට්ඨො ‘‘පාටලිපුත්තං ගතොම්හී’’ති වත්වා පුන ‘‘න තව පාටලිපුත්තගමනං පුච්ඡාම, ආපත්තිං පුච්ඡාමා’’ති වුත්තෙ තතො රාජගහං ගතොම්හි. රාජගහං වා යාහි බ්රාහ්මණගෙහං වා, ආපත්තිං ආපන්නොසීති. ‘‘තත්ථ මෙ සූකරමංසං ලද්ධ’’න්තිආදීනි වදන්තො විය සමනුයුඤ්ජකෙන වුත්තවචනතො අඤ්ඤං ආගන්තුකකථං ආහරන්තො අපනාමෙස්සති, වික්ඛෙපං ගමයිස්සති. අප්පතීතා හොන්ති තෙන අතුට්ඨා අසොමනස්සිකාති අපච්චයො, දොමනස්සෙතං අධිවචනං. නෙව අත්තනො, න පරෙසං හිතං අභිරාධයතීති අනභිරද්ධි, දොමනස්සමෙව. තෙනෙවාහ ‘‘අපච්චයෙන දොමනස්සං වුත්ත’’න්ති.

යස්ස ඛො පන තෙ අත්ථාය ධම්මො දෙසිතොති එත්ථ ධම්ම-සද්දෙන චතුසච්චධම්මො වුත්තොති ආහ ‘‘යස්ස මග්ගස්ස වා ඵලස්ස වා අත්ථායා’’ති. චතුසච්චධම්මො හි මග්ගඵලාධිගමත්ථාය දෙසීයති. න නිග්ගච්ඡතීති න පවත්තෙති. නන්ති නං ධම්මං. ඉදානි ‘‘යස්ස ඛො පන තෙ අත්ථාය ධම්මො දෙසිතො’’ති එත්ථ ධම්ම-සද්දෙන පටිපත්තිධම්මො දස්සිතො, න පන චතුසච්චධම්මොති අධිප්පායෙන අත්ථවිකප්පං දස්සෙන්තො ‘‘අථ වා’’තිආදිමාහ. පඤ්ච ධම්මාති ගම්භීරඤාණචරියභූතානං ඛන්ධාදීනං උග්ගහසවනධාරණපරිචයයොනිසොමනසිකාරෙ සන්ධායාහ. තක්කරස්ස සම්මා දුක්ඛක්ඛයායාති එත්ථ සම්මාසද්දො උභයත්ථාපි යොජෙතබ්බො ‘‘සම්මා තක්කරස්ස සම්මා දුක්ඛක්ඛයායා’’ති. යො හි සම්මා ධම්මං පටිපජ්ජති, තස්සෙව සම්මා දුක්ඛක්ඛයො හොතීති. යො පන වුත්තනයෙන තක්කරො, තස්ස නිය්යානං අත්ථතො ධම්මස්සෙව නිය්යානන්ති තප්පටික්ඛෙපෙන ‘‘සො ධම්මො…පෙ… න නිය්යාති න නිග්ගච්ඡතී’’ති ආහ.

යදි තිරච්ඡානසීහස්ස නාදො සබ්බතිරච්ඡානඑකච්චමනුස්සාමනුස්සනාදතො සෙට්ඨත්තා සෙට්ඨනාදො, කිමඞ්ගං පන තථාගතසීහස්ස නාදොති ¶ ආහ ‘‘සීහනාදන්ති සෙට්ඨනාද’’න්ති. යදි වා තිරච්ඡානසීහනාදස්ස සෙට්ඨනාදතා නිබ්භයතාය අප්පටිසත්තුතාය ඉච්ඡිතා, තථාගතසීහනාදස්සෙව අයමත්ථො සාතිසයොති ආහ ‘‘අභීතනාදං අප්පටිනාද’’න්ති. ‘‘අට්ඨානමෙතං අනවකාසො’’තිආදිනා (ම. නි. 3.129; අ. නි. 1.268-271) හි යො අත්ථො වුත්තො, තස්ස භූතතාය ¶ අයං නාදො සෙට්ඨනාදො නාම හොති උත්තමනාදො. භූතත්ථො හි උත්තමත්ථොති. ඉමමත්ථං පන වදන්තස්ස භගවතො අඤ්ඤතො භයං වා ආසඞ්කා වා නත්ථීති අභීතනාදො නාම හොති. අභූතඤ්හි වදතො කුතොචි භයං වා ආසඞ්කා වා සියා, එවං පන වදන්තං භගවන්තං කොචි උට්ඨහිත්වා පටිබාහිතුං සමත්ථො නාම නත්ථීති අයං නාදො අප්පටිනාදො නාම හොති.

සමන්තතො නිග්ගණ්හනවසෙන තොදනං විජ්ඣනං සන්නිතොදකං, සම්මා වා නිතුදන්ති පීළෙන්ති එතෙනාති සන්නිතොදකං. වාචායාති ච පච්චත්තෙ කරණවචනං. තෙනාහ ‘‘වචනපතොදෙනා’’ති. සඤ්ජම්භරිමකංසූති සමන්තතො සම්භරිතං අකංසු, සබ්බෙ පරිබ්බාජකා වාචාතොදනෙහි තුදිංසූති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘සම්භරිතං…පෙ… විජ්ඣිංසූ’’ති. සිඞ්ගාලකංයෙවාති සිඞ්ගාලමෙව, ‘‘සෙගාලකංයෙවා’’තිපි පාඨො. තස්සෙවාති සිඞ්ගාලරවස්සෙව. අථ වා භෙරණ්ඩකංයෙවාති භෙදණ්ඩසකුණිසදිසංයෙවාති අත්ථො. භෙදණ්ඩං නාම එකො පක්ඛී ද්විමුඛො, තස්ස කිර සද්දො අතිවිය විරූපො අමනාපො. තෙනාහ ‘‘අපිච භින්නස්සරං අමනාපසද්දං නදතී’’ති. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව.

සරභසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. කෙසමුත්තිසුත්තවණ්ණනා

66. පඤ්චමෙ කෙසමුත්තං නිවාසො එතෙසන්ති කෙසමුත්තියාති ආහ ‘‘කෙසමුත්තනිගමවාසිනො’’ති. අට්ඨවිධපානකානීති අම්බපානාදිඅට්ඨවිධානි පානානි.

‘‘මා අනුස්සවෙනා’’තිආදීසු පන එකො දහරකාලතො පට්ඨාය එවං අනුස්සවො අත්ථි, එවං චිරකාලකතාය අනුස්සුතියා ලබ්භමානං කථමිදං ¶ අඤ්ඤථා සියා, තස්මා භූතමෙතන්ති අනුස්සවෙන ගණ්හාති, තථා ගහණං පටික්ඛිපන්තො ‘‘මා අනුස්සවෙනා’’ති ආහ. අනු අනු සවනං අනුස්සවො. අපරො ‘‘අම්හාකං පිතුපිතාමහාදිවුද්ධානං උපදෙසපරම්පරාය ඉදමාභතං, එවං පරම්පරාභතකථං නාම න අඤ්ඤථා සියා, තස්මා භූතමෙත’’න්ති ගණ්හාති, තං පටික්ඛිපන්තො ‘‘මා පරම්පරායා’’ති ආහ. එකො කෙනචි කිස්මිඤ්චි වුත්තමත්තෙ ‘‘එවං කිර එත’’න්ති ගණ්හාති, තං නිසෙධෙන්තො ‘‘මා ඉතිකිරායා’’ති ආහ. පිටකං ගන්ථො සම්පදීයති එතස්සාති පිටකසම්පදානං, ගන්ථස්ස උග්ගණ්හනකො. තෙන පිටකඋග්ගණ්හනකභාවෙන එකච්චො තාදිසං ගන්ථං පගුණං කත්වා තෙන තං සමෙන්තං සමෙති, තස්මා ‘‘භූතමෙත’’න්ති ගණ්හාති, තං සන්ධායෙස පටික්ඛෙපො ‘‘මා පිටකසම්පදානෙනා’’ති, අත්තනො උග්ගහගන්ථසම්පත්තියා මා ගණ්හිත්ථාති වුත්තං හොති. සමෙතන්ති සංගතං.

කොචි ¶ කඤ්චි විතක්කෙන්තො ‘‘එවමෙව තෙන භවිතබ්බ’’න්ති කෙවලං අත්තනො සඞ්කප්පවසෙන ‘‘භූතමිද’’න්ති ගණ්හාති, තං සන්ධායෙතං වුත්තං ‘‘මා තක්කහෙතූ’’ති. අඤ්ඤො ‘‘ඉමාය යුත්තියා භූතමිද’’න්ති කෙවලං අනුමානතො නයග්ගාහෙන ගණ්හාති, තං පටික්ඛිපන්තො ‘‘මා නයහෙතූ’’ති ආහ. කස්සචි ‘‘එවමෙතං සියා’’ති පරිකප්පෙන්තස්ස එකං කාරණං උපට්ඨාති, සො ‘‘අත්ථෙත’’න්ති අත්තනො පරිකප්පිතාකාරෙන ගණ්හාති, තං පටිසෙධෙන්තො ‘‘මා ආකාරපරිවිතක්කෙනා’’ති ආහ. අපරස්ස චින්තයතො යථාපරිකප්පිතං කඤ්චි අත්ථං ‘‘එවමෙතං න අඤ්ඤථා’’ති අභිනිවිසන්තස්ස එකා දිට්ඨි උප්පජ්ජති. යා යස්ස තං කාරණං නිජ්ඣායන්තස්ස පච්චක්ඛං විය නිරූපෙත්වා චින්තෙන්තස්ස ඛමති. සො ‘‘අත්ථෙත’’න්ති දිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්තියා ගණ්හාති, තං සන්ධායාහ ‘‘මා දිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්තියා’’ති.

අකුසලවෙරස්සාති පාණාතිපාතාදිපඤ්චවිධං වෙරං සන්ධාය වදති. කොධො නාම චෙතසො දුක්ඛන්ති ආහ ‘‘කොධචිත්තස්ස අභාවෙනා’’ති. කිලෙසස්සාති චිත්තං විබාධෙන්තස්ස උපතාපෙන්තස්ස උද්ධච්චකුක්කුච්චාදිකිලෙසස්ස. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව.

කෙසමුත්තිසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. සාළ්හසුත්තවණ්ණනා

67. ඡට්ඨෙ ¶ පාතො අසිතබ්බභොජනං පාතරාසං, භුත්තං පාතරාසං එතෙසන්ති භුත්තපාතරාසා. දාසා නාම අන්තොජාතා වා ධනක්කීතා වා කරමරානීතා වා සයං වා දාසබ්යං උපගතා. භත්තවෙතනභතා කම්මකාරා නාම.

නිච්ඡාතොති එත්ථ ඡාතං වුච්චති තණ්හා ජිඝච්ඡාහෙතුතාය, සා අස්ස නත්ථීති නිච්ඡාතො. තෙනාහ ‘‘නිත්තණ්හො’’ති. අබ්භන්තරෙ සන්තාපකරානං කිලෙසානන්ති අත්තනො සන්තානෙ දරථපරිළාහජනනෙන සන්තාපනකිලෙසානං. අන්තොතාපනකිලෙසානං අභාවා සීතො සීතලො භූතො ජාතොති සීතිභූතො. තෙනාහ ‘‘සීතලීභූතො’’ති. මග්ගඵලනිබ්බානසුඛානි වා පටිසංවෙදෙතීති සුඛප්පටිසංවෙදී. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

සාළ්හසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. කථාවත්ථුසුත්තවණ්ණනා

68. සත්තමෙ ¶ කථාවත්ථූනීති කථාය පවත්තිට්ඨානානි. යස්මා තෙහි විනා කථා න පවත්තති, තස්මා ‘‘කථාකාරණානී’’ති වුත්තං. අතති සතති සතතං ගච්ඡති පවත්තතීති අද්ධා, කාලොති ආහ ‘‘අතීතමද්ධානං නාම කාලොපි වත්තතී’’ති. ධම්මප්පවත්තිමත්තතාය හි පරමත්ථතො අවිජ්ජමානොපි කාලො තස්සෙව ධම්මස්ස පවත්තිඅවත්ථාවිසෙසං උපාදාය තෙනෙව වොහාරෙන අතීතොතිආදිනා වොහරීයති, අතීතාදිභෙදො ච නාමායං නිප්පරියායතො ධම්මානංයෙව හොති, න කාලස්සාති ආහ ‘‘ඛන්ධාපි වත්තන්තී’’ති. යථාවුත්තමත්ථං ඉතරෙසු ද්වීසු අතිදිසති ‘‘අනාගතපච්චුප්පන්නෙසුපි එසෙව නයො’’ති. අතීතමද්ධානන්තිආදීසු ච ද්වෙ පරියායා සුත්තන්තපරියායො, අභිධම්මපරියායො ච. සුත්තන්තපරියායෙන පටිසන්ධිතො පුබ්බෙ අතීතො අද්ධා නාම, චුතිතො පච්ඡා අනාගතො අද්ධා නාම, සහ චුතිපටිසන්ධීති තදන්තරං පච්චුප්පන්නො අද්ධා නාම. අභිධම්මපරියායෙන තීසු ඛණෙසු උප්පාදතො පුබ්බෙ අතීතො අද්ධා නාම, උප්පාදතො උද්ධං අනාගතො අද්ධා ¶ නාම, ඛණත්තයං පච්චුප්පන්නො අද්ධා නාම. තත්ථායං සුත්තන්තදෙසනාති සුත්තන්තපරියායෙනෙව අතීතාදිවිසයං කථං දස්සෙන්තො ‘‘අතීතෙ කස්සපො නාමා’’තිආදිමාහ.

එකංසෙනෙව බ්යාකාතබ්බො විස්සජ්ජෙතබ්බොති එකංසබ්යාකරණීයො. ‘‘චක්ඛු අනිච්ච’’න්ති පඤ්හෙ උත්තරපදාවධාරණං සන්ධාය ‘‘එකංසෙනෙව බ්යාකාතබ්බ’’න්ති වුත්තං නිච්චතාය ලෙසස්සපි තත්ථ අභාවතො, පුරිමපදාවධාරණෙ පන විභජ්ජබ්යාකරණීයතාය. තෙනාහ ‘‘අනිච්චං නාම චක්ඛූති පුට්ඨෙන පනා’’තිආදි. චක්ඛුසොතෙ විසෙසත්ථසාමඤ්ඤත්ථානං අසාධාරණභාවතො ද්වින්නං තෙසං සදිසචොදනා පටිච්ඡන්නමුඛෙනෙව බ්යාකරණීයා පටික්ඛෙපවසෙන අනුඤ්ඤාතවසෙන ච විස්සජ්ජිතබ්බතොති ආහ ‘‘යථා චක්ඛු, තථා සොතං…පෙ… අයං පටිපුච්ඡාබ්යාකරණීයො පඤ්හො’’ති. තං ජීවං තං සරීරන්ති ජීවසරීරානං අනඤ්ඤතාපඤ්හෙ යස්ස යෙන අනඤ්ඤතා චොදිතා, සො එව පරමත්ථතො නුපලබ්භතීති ච ඣානත්තයස්ස මෙත්තෙය්යතාකිත්තනසදිසොති අබ්යාකාතබ්බතාය ඨපනීයො වුත්තො. එවරූපො හි පඤ්හො තිධා අවිස්සජ්ජනීයත්තා බ්යාකරණං අකත්වා ඨපෙතබ්බො.

තිට්ඨති එත්ථ ඵලං තදායත්තවුත්තිතායාති ඨානං, කාරණන්ති ආහ ‘‘කාරණාකාරණෙ’’ති. යුත්තෙන කාරණෙනාති අනුරූපෙන කාරණෙන. පහොතීති නිග්ගණ්හිතුං සමත්ථො හොති. සස්සතවාදිභාවමෙව දීපෙතීති අත්තනා ගහිතෙ උච්ඡෙදවාදෙ දොසං දිස්වා අත්තනොපි සස්සතවාදිභාවමෙව ¶ දීපෙති. පුග්ගලවාදිම්හීති ඉමිනා වච්ඡකුත්තියවාදිං දස්සෙති. පඤ්හං පුච්ඡන්තෙහි පටිපජ්ජිතබ්බා පටිපදා පඤ්හපුච්ඡනකානං වත්තං.

පටිචරතීති පටිච්ඡාදනවසෙන චරති පවත්තති. පටිච්ඡාදනත්ථො එව වා චරතිසද්දො අනෙකත්ථත්තා ධාතූනන්ති ආහ ‘‘පටිච්ඡාදෙතී’’ති. අඤ්ඤෙනඤ්ඤන්ති පන පටිච්ඡාදනාකාරදස්සනන්ති ආහ ‘‘අඤ්ඤෙන වචනෙනා’’තිආදි. තත්ථ අඤ්ඤෙන වචනෙනාති යං චොදකෙන චුදිතකස්ස දොසවිභාවනං වචනං වුත්තං, තං තතො අඤ්ඤෙන වචනෙන පටිච්ඡාදෙති. යො හි ‘‘ආපත්තිං ආපන්නොසී’’ති වුත්තෙ ‘‘කො ආපන්නො, කිං ආපන්නො, කිස්මිං ආපන්නො, කං භණථ, කිං භණථා’’ති වදති. ‘‘එවරූපං කිඤ්චි තයා දිට්ඨ’’න්ති වුත්තෙ ‘‘න සුණාමී’’ති සොතං වා උපනෙති, අයං අඤ්ඤෙනඤ්ඤං පටිචරති නාම. ‘‘කො ආපන්නො’’තිආදිනා හි චොදනං අවිස්සජ්ජෙත්වාව වික්ඛෙපාපජ්ජනං අඤ්ඤෙනඤ්ඤං ¶ පටිචරණං, බහිද්ධා කථාපනාමනං විස්සජ්ජෙත්වාති අයමෙතෙසං විසෙසො. තෙනෙවාහ ‘‘ආගන්තුකකථං ඔතාරෙන්තො’’තිආදි. තත්ථ අපනාමෙතීති වික්ඛෙපෙති. තත්රාති තස්මිං බහිද්ධාකථාය අපනාමනෙ.

උපනිසීදති ඵලං එත්ථාති කාරණං උපනිසා, උපෙච්ච නිස්සයතීති වා උපනිසා, සහ උපනිසායාති සඋපනිසොති ආහ ‘‘සඋපනිස්සයො සපච්චයො’’ති.

ඔහිතසොතොති අනඤ්ඤවිහිතත්තා ධම්මස්සවනාය අපනාමිතසොතො. තතො එව තදත්ථං ඨපිතසොතො. කුසලධම්මන්ති අරියමග්ගො අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘අරියමග්ග’’න්ති.

කථාවත්ථුසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. අඤ්ඤතිත්ථියසුත්තවණ්ණනා

69. අට්ඨමෙ භගවා මූලං කාරණං එතෙසං යාථාවතො අධිගමායාති භගවංමූලකා. තෙනාහ ‘‘භගවන්තඤ්හි නිස්සාය මයං ඉමෙ ධම්මෙ ආජානාම පටිවිජ්ඣාමා’’ති. අම්හාකං ධම්මාති තෙහි අත්තනා අධිගන්තබ්බතාය වුත්තං. සෙවිතබ්බාසෙවිතබ්බානඤ්හි යාථාවතො අධිගමඤ්ඤාණානි අධිගච්ඡනකසම්බන්ධීනි, තානි ච සම්මාසම්බුද්ධමූලකානි අනඤ්ඤවිසයත්තා. තෙනාහ ‘‘පුබ්බෙ කස්සපසම්මාසම්බුද්ධෙනා’’තිආදි. ඉමෙ ධම්මාති ඉමෙ ඤාණධම්මා. ආජානාමාති අභිමුඛං පච්චක්ඛතො ජානාම. පටිවිජ්ඣාමාති තස්සෙව වෙවචනං, අධිගච්ඡාමාති අත්ථො. භගවා නෙතා එතෙසන්ති ¶ භගවංනෙත්තිකා. නෙතාති සෙවිතබ්බධම්මෙ වෙනෙය්යසන්තානං පාපෙතා. විනෙතාති අසෙවිතබ්බධම්මෙ වෙනෙය්යසන්තානතො අපනෙතා. තදඞ්ගවිනයාදිවසෙන වා විනෙතා. අථ වා යථා අලමරියඤාණදස්සනවිසෙසො හොති, එවං විසෙසතො නෙතා. අනුනෙතාති ‘‘ඉමෙ ධම්මා සෙවිතබ්බා, ඉමෙ න සෙවිතබ්බා’’ති උභයසම්පාපනාපනයනත්ථං පඤ්ඤාපෙතා. තෙනාහ ‘‘යථාසභාවතො’’තිආදි.

පටිසරන්ති ¶ එත්ථාති පටිසරණං, භගවා පටිසරණං එතෙසන්ති භගවංපටිසරණා. ආපාථං උපගච්ඡන්තා හි භගවා පටිසරණං සමොසරණට්ඨානං. තෙනාහ ‘‘චතුභූමකධම්මා’’තිආදි. පටිසරති සභාවසම්පටිවෙධවසෙන පච්චෙකං උපගච්ඡතීති වා පටිසරණං, භගවා පටිසරණං එතෙසන්ති භගවංපටිසරණා. පටිසරති පටිවිජ්ඣතීති වා පටිසරණං, තස්මා පටිවිජ්ඣනවසෙන භගවා පටිසරණං එතෙසන්ති භගවංපටිසරණා. තෙනාහ ‘‘අපිචා’’තිආදි. පටිවෙධවසෙනාති පටිවිජ්ඣිතබ්බතාවසෙන. අසතිපි මුඛෙ අත්ථතො එවං වදන්තො විය හොතීති ආහ ‘‘ඵස්සො ආගච්ඡති අහං භගවා කින්නාමො’’ති. ඵස්සො ඤාණස්ස ආපාථං ආගච්ඡන්තොයෙව හි අත්තනො ‘‘අහං කින්නාමො’’ති නාමං පුච්ඡන්තො විය, භගවා චස්ස නාමං කරොන්තො විය හොති.

පටිභාතූති එත්ථ පටිසද්දාපෙක්ඛාය ‘‘භගවන්ත’’න්ති උපයොගවචනං, අත්ථො පන සාමිවචනවසෙනෙව වෙදිතබ්බොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘භගවතො’’ති. පටිභාතූති ච භාගො හොතු. භගවතො හි එස භාගො, යදිදං ධම්මස්ස දෙසනා, අම්හාකං පන භාගො සවනන්ති අධිප්පායො. එවඤ්හි සද්දලක්ඛණෙන සමෙති. කෙචි පන පටිභාතූති පදස්ස දිස්සතූති අත්ථං වදන්ති, ඤාණෙන දිස්සතු, දෙසීයතූති වා අත්ථො. උපට්ඨාතූති ඤාණස්ස පච්චුපතිට්ඨතු. පාළියං කො අධිප්පයාසොති එත්ථ කො අධිකප්පයොගොති අත්ථො.

ලොකවජ්ජවසෙනාති ලොකියජනෙහි පකතියා ගරහිතබ්බවජ්ජවසෙන. විපාකවජ්ජවසෙනාති විපාකස්ස අපායසංවත්තනිකවජ්ජවසෙන. කථන්තිආදිනා උභයවජ්ජවසෙනපි අප්පසාවජ්ජතාය විසයං දස්සෙති. සෙසමෙත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

අඤ්ඤතිත්ථියසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. අකුසලමූලසුත්තවණ්ණනා

70. නවමෙ ලුබ්භතීති ලොභො. දුස්සතීති දොසො. මුය්හතීති මොහො. ලොභාදීනි පනෙතානි ¶ අසහජාතානං පාණාතිපාතාදීනං කෙසඤ්චි අකුසලානං උපනිස්සයපච්චයට්ඨෙන, සහජාතානං අදින්නාදානාදීනං කෙසඤ්චි ¶ සම්පයුත්තා හුත්වා උප්පාදකට්ඨෙන, සයඤ්ච අකුසලානීති සාවජ්ජදුක්ඛවිපාකට්ඨෙනාති ආහ ‘‘අකුසලානං මූලානි, අකුසලානි ච තානි මූලානී’’ති. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘රත්තො ඛො, ආවුසො, රාගෙන අභිභූතො පරියාදින්නචිත්තො පාණම්පි හනතී’’තිආදි. යදපීති ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙන වුත්තන්ති ආහ ‘‘යොපි, භික්ඛවෙ, ලොභො’’ති. තදපීති එත්ථාපි එසෙව නයොති ආහ ‘‘සොපි අකුසලමූල’’න්ති. විනාපි ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙන අත්ථයොජනං දස්සෙන්තො ‘‘අකුසලමූලං වා’’තිආදිමාහ. සබ්බත්ථාති ‘‘යදපි, භික්ඛවෙ, දොසො, තදපි අකුසලමූල’’න්තිආදීසු. අභිසඞ්ඛරොතීති එත්ථ ආයූහතීති අත්ථං වත්වා තඤ්ච ආයූහනං පච්චයසමවායසිද්ධිතො සම්පිණ්ඩනං රාසිකරණං විය හොතීති ආහ ‘‘සම්පිණ්ඩෙති රාසිං කරොතී’’ති.

පාළියං ‘‘වධෙනා’’තිආදීසු වධෙනාති මාරණෙන වා පොථනෙන වා. වධසද්දො හි හිංසනත්ථො විහෙඨනත්ථො ච හොති. බන්ධනෙනාති අද්දුබන්ධනාදිනා. ජානියාති ධනජානියා, ‘‘සතං ගණ්හථ, සහස්සං ගණ්හථා’’ති එවං පවත්තිතදණ්ඩෙනාති අත්ථො. ගරහායාති පඤ්චසිඛමුණ්ඩකකරණං, ගොමයසිඤ්චනං, ගීවාය කුරණ්ඩකබන්ධනන්ති එවමාදීනි කත්වා ගරහපාපනෙන. තත්ථ පඤ්චසිඛමුණ්ඩකකරණං නාම කාකපක්ඛකරණං. ගොමයසිඤ්චනං සීසෙන කණොදකාවසෙචනං. කුරණ්ඩකබන්ධනං ගද්දුලබන්ධනං.

කාලස්මිං න වදතීති යුත්තකාලෙ න වදති, වත්තබ්බකාලස්ස පුබ්බෙ වා පච්ඡා වා අයුත්තකාලෙ වත්තා හොති. අභූතවාදීති යං නත්ථි, තස්ස වත්තා. තෙනාහ ‘‘භූතං න වදතී’’ති. අත්ථං න වදතීති කාරණං න වදති, අකාරණනිස්සිතං නිප්ඵලං වත්තා හොති. ධම්මං න වදතීති සභාවං න වදති, අසභාවං වත්තා අයථාවාදීති අත්ථො. විනයං න වදතීති සංවරවිනයං න වදති, න සංවරවිනයප්පටිසංයුත්තස්ස වත්තා හොති, අත්තනො සුණන්තස්ස ච න සංවරවිනයාවහස්ස වත්තාති අත්ථො.

අතච්ඡන්ති අභූතත්ථං. තෙනාහ ‘‘ඉතරං තස්සෙව වෙවචන’’න්ති. අථ වා අභූතන්ති අසන්තං අවිජ්ජමානං. අතච්ඡන්ති අතථාකාරං.

පුඤ්ඤකම්මතො එති උප්පජ්ජතීති අයො, වඩ්ඪි. තප්පටික්ඛෙපෙන අනයො, අවඩ්ඪීති ආහ ‘‘අනයං ආපජ්ජතීති අවඩ්ඪිං ආපජ්ජතී’’ති. මාලුවාසිපාටිකා නාම දීඝසණ්ඨානං මාලුවාපක්කං ¶ , මාලුවාඵලපොට්ඨලිකාති අත්ථො ¶ . ඵලිතායාති ආතපෙන සුස්සිත්වා භින්නාය. වටරුක්ඛාදීනං මූලෙති වටරුක්ඛාදීනං සමීපෙ. සකභාවෙන සණ්ඨාතුං න සක්කොන්තීති කස්මා න සක්කොන්ති? භවනවිනාසභයා. රුක්ඛමූලෙ පතිතමාලුවාබීජතො හි ලතා උප්පජ්ජිත්වා රුක්ඛං අභිරුහති. සා මහාපත්තා චෙව බහුපත්තා ච මහාකොලිරපත්තසණ්ඨානෙහි තතො ච මහන්තතරෙහි සාඛාවිටපන්තරෙහි පත්තෙහි සමන්නාගතා. අථ නං රුක්ඛං මූලතො පට්ඨාය විනන්ධමානා සබ්බවිටපානි සඤ්ඡාදෙත්වා මහන්තං භාරං ජනෙත්වා තිට්ඨති, සා වාතෙ වායන්තෙ දෙවෙ වා වස්සන්තෙ ඔඝනහෙට්ඨාගතා ඔලම්බනහෙතුභූතං ඝනභාවං ජනෙත්වා තස්ස රුක්ඛස්ස සබ්බසාඛං භිජ්ජති, භූමියං නිපාතෙති. තතො තස්මිං රුක්ඛෙ පතිට්ඨිතවිමානං භිජ්ජති විනස්සති. ඉති තා දෙවතායො භවනවිනාසභයා සකභාවෙන සණ්ඨාතුං න සක්කොන්ති. එත්ථ ච යං සාඛට්ඨකවිමානං හොති, තං සාඛාසු භිජ්ජමානාසු තත්ථ තත්ථෙව භිජ්ජිත්වා සබ්බසාඛාසු භින්නාසු සබ්බං භිජ්ජති, රුක්ඛට්ඨකවිමානං පන යාව රුක්ඛස්ස මූලමත්තම්පි තිට්ඨති, තාව න නස්සතීති වෙදිතබ්බං. තත්ථ තත්ථ පලුජ්ජිත්වාති තත්ථ තත්ථ භිජ්ජිත්වා. සෙසමෙත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

අකුසලමූලසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. උපොසථසුත්තවණ්ණනා

71. දසමෙ තදහූති එත්ථ තස්මිං අහනීති අත්ථොති ආහ ‘‘තස්මිං අහු උපොසථෙ’’ති. උපවසන්ති එත්ථාති උපොසථො, උපොසථදිවසො. උපවසන්තීති ච සීලෙන වා අනසනෙන වා ඛීරසායනාදිවිධිනා වා උපෙතා හුත්වා වසන්තීති අත්ථො. උපොසථදිවසෙ හි සාසනිකා සීලෙන, බාහිරකා සබ්බසො ආහාරස්ස අභුඤ්ජනෙන ඛීරසායනමධුසායනාදිවිධිනා වා උපෙතා හුත්වා විහරන්ති. සො පනෙස උපොසථදිවසො අට්ඨමිචාතුද්දසිපන්නරසිභෙදෙන තිවිධො, තස්මා සෙසද්වයනිවාරණත්ථං ‘‘පන්නරසිකඋපොසථදිවසෙ’’ති වුත්තං. වවස්සග්ගත්ථෙති වචසායත්ථෙ. දිවසද්දො දිවාසද්දො විය දිවසපරියායො, තස්ස විසෙසනභාවෙන වුච්චමානො දිවාසද්දො සවිසෙසෙන දීපෙතීති ආහ ‘‘දිවසස්ස දිවා ¶ , මජ්ඣන්හිකෙ කාලෙති අත්ථො’’ති. පටිච්ඡාපෙත්වාති සම්පටිච්ඡනං කාරෙත්වා. විපාකඵලෙනාති සදිසඵලෙන. න මහප්ඵලො හොති මනොදුච්චරිතදුස්සීල්යෙන උපක්කිලිට්ඨභාවතො. විපාකානිසංසෙනාති උද්රයඵලෙන. විපාකොභාසෙනාති පටිපක්ඛවිගමජනිතෙන සභාවසඞ්ඛාතෙන විපාකොභාසෙන. න මහාඔභාසො අපරිසුද්ධභාවතො. විපාකවිප්ඵාරස්සාති විපාකවෙපුල්ලස්ස.

නාහං ¶ ක්වචනීතිආදිවචනස්ස මිච්ඡාභිනිවෙසවසෙන පවත්තත්තා ‘‘ඉදං තස්ස මුසාවාදස්මිං වදාමී’’ති පාළියං වුත්තං, චතුකොටිකසුඤ්ඤතාදස්සනවසෙන පවත්තං පන අරියදස්සනමෙවාති න තත්ථ මුසාවාදො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘පුන චපරං, භික්ඛවෙ, අරියසාවකො ඉති පටිසඤ්චික්ඛති ‘නාහං ක්වචනි, කස්සචි කිඤ්චනතස්මිං, න ච මම ක්වචනි, කිස්මිඤ්චි කිඤ්චනතත්ථී’’’තිආදි (ම. නි. 3.70).

එත්ථ හි චතුකොටිකසුඤ්ඤතා කථිතා. කථං? අරියො (විසුද්ධි. 2.760; ම. නි. අට්ඨ. 3.70) හි නාහං ක්වචනීති ක්වචි අත්තානං න පස්සති, කස්සචි කිඤ්චනතස්මින්ති අත්තනො අත්තානං කස්සචි පරස්ස කිඤ්චනභාවෙ උපනෙතබ්බං න පස්සති, භාතිට්ඨානෙ භාතරං, සහායට්ඨානෙ සහායං, පරික්ඛාරට්ඨානෙ පරික්ඛාරං මඤ්ඤිත්වා උපනෙතබ්බං න පස්සතීති අත්ථො. න ච මම ක්වචනීති එත්ථ මම-සද්දං තාව ඨපෙත්වා ක්වචනි පරස්ස ච අත්තානං ක්වචි න පස්සතීති අයමත්ථො. ඉදානි මම-සද්දං ආහරිත්වා ‘‘මම කිස්මිඤ්චි කිඤ්චනතත්ථී’’ති සො පරස්ස අත්තානං ‘‘මම කිස්මිඤ්චි කිඤ්චනභාවෙන අත්ථී’’ති න පස්සති, අත්තනො භාතිකට්ඨානෙ භාතරං, සහායට්ඨානෙ සහායං, පරික්ඛාරට්ඨානෙ පරික්ඛාරන්ති කිස්මිඤ්චි ඨානෙ පරස්ස අත්තානං ඉමිනා කිඤ්චනභාවෙන උපනෙතබ්බං න පස්සතීති අත්ථො. එවමයං යස්මා නෙව කත්ථචි අත්තානං පස්සති, න තං පරස්ස කිඤ්චනභාවෙ උපනෙතබ්බං පස්සති. න කත්ථචි පරස්ස අත්තානං පස්සති, න පරස්ස අත්තානං අත්තනො කිඤ්චනභාවෙ උපනෙතබ්බං පස්සති, තස්මා අයං සුඤ්ඤතා චතුකොටිකාති වෙදිතබ්බා.

යස්මා පන මිච්ඡාදිට්ඨිකානං යාථාවදස්සනස්ස අසම්භවතො යථාවුත්තචතුකොටිකසුඤ්ඤතාදස්සනං න සම්භවති, තස්මා ‘‘නත්ථි මාතා, නත්ථි පිතා’’තිආදිවචනං ¶ (දී. නි. 1.171) විය මිච්ඡාගාහවසෙන ‘‘නාහං ක්වචනී’’තිආදි වුත්තන්ති යුත්තො චෙත්ථ මුසාවාදසම්භවො. කත්ථචීති ඨානෙ, කාලෙ වා. අථ ‘‘නිප්ඵලො’’ති කස්මා වුත්තං. ‘‘න මහප්ඵලො’’ති සද්දෙන හි මහප්ඵලාභාවොව ජොතිතො, න පන සබ්බථා ඵලාභාවොති ආහ ‘‘බ්යඤ්ජනමෙව හි එත්ථ සාවසෙස’’න්තිආදි. සෙසපදෙසුපීති ‘‘න මහානිසංසො’’තිආදීසුපි.

අට්ඨහි කාරණෙහීති –

‘‘අථ ¶ ඛො, භන්තෙ, සක්කො දෙවානමින්දො දෙවානං තාවතිංසානං භගවතො අට්ඨ යථාභුච්චෙ වණ්ණෙ පයිරුදාහාසි – ‘තං කිං මඤ්ඤන්ති, භොන්තො දෙවා තාවතිංසා, යාවඤ්ච සො භගවා බහුජනහිතාය පටිපන්නො බහුජනසුඛාය ලොකානුකම්පාය අත්ථාය හිතාය සුඛාය දෙවමනුස්සානං, එවං බහුජනහිතාය පටිපන්නං බහුජනසුඛාය ලොකානුකම්පාය අත්ථාය හිතාය සුඛාය දෙවමනුස්සානං ඉමිනාපඞ්ගෙන සමන්නාගතං සත්ථාරං නෙව අතීතංසෙ සමනුපස්සාමි, න පනෙතරහි අඤ්ඤත්ර තෙන භගවතා’’ති –

ආදිනා මහාගොවින්දසුත්තෙ (දී. නි. 2.296) විත්ථාරිතෙහි බහුජනහිතාය පටිපන්නාදීහි බුද්ධානුභාවදීපකෙහි අට්ඨහි කාරණෙහි. අථ ‘‘නවහි කාරණෙහී’’ති අවත්වා ‘‘අට්ඨහි කාරණෙහී’’ති කස්මා වුත්තන්ති ආහ ‘‘එත්ථ හි…පෙ… සබ්බෙ ලොකියලොකුත්තරා බුද්ධගුණා සඞ්ගහිතා’’ති. ඉදං වුත්තං හොති – ඉමස්මිං සුත්තෙ ‘‘ඉතිපි සො භගවා’’ති ඉමිනා වචනෙන අවිසෙසතො සබ්බෙපි ලොකියලොකුත්තරා බුද්ධගුණා දීපිතා, තස්මා තෙන දීපිතගුණෙ සන්ධාය ‘‘අට්ඨහි කාරණෙහී’’ති වුත්තන්ති. අරහන්තිආදීහි පාටියෙක්කගුණාව නිද්දිට්ඨාති අරහන්තිආදීහි එකෙකෙහි පදෙහි එකෙකෙ ගුණාව නිද්දිට්ඨාති අත්ථො.

සහතන්තිකන්ති පාළිධම්මසහිතං. පුරිමනයෙනෙව යොජනා කාතබ්බාති ‘‘කිලිට්ඨස්මිඤ්හි කායෙ පසාධනං පසාධෙත්වා නක්ඛත්තං කීළමානා න සොභන්තී’’තිආදිනා නයෙන යොජනා කාතබ්බාති අත්ථො.

සඞ්ඝස්ස ¶ අනුස්සරණං නාම තස්ස ගුණානුස්සරණමෙවාති ආහ ‘‘අට්ඨන්නං අරියපුග්ගලානං ගුණෙ අනුස්සරතී’’ති. ද්වෙ තයො වාරෙ ගාහාපිතං උසුමන්ති ද්වෙ තයො වාරෙ උද්ධනං ආරොපෙත්වා සෙදනවසෙන ගාහාපිතං උසුමං. පුරිමනයෙනෙව යොජනා කාතබ්බාති ‘‘කිලිට්ඨස්මිඤ්හි වත්ථෙ පසාධනං පසාධෙත්වා නක්ඛත්තං කීළමානා න සොභන්තී’’තිආදිනා නයෙන යොජනා කාතබ්බා.

පහීනකාලතො පට්ඨාය…පෙ… විරතාවාති එතෙන පහානහෙතුකා ඉධාධිප්පෙතා විරතීති දස්සෙති. කම්මක්ඛයකරඤාණෙන හි පාණාතිපාතදුස්සීල්යස්ස පහීනත්තා අරහන්තො අච්චන්තමෙව තතො පටිවිරතාති වුච්චති සමුච්ඡෙදවසෙන පහානවිරතීනං අධිප්පෙතත්තා. කිඤ්චාපි පහානවිරමණානං පුරිමපච්ඡිමකාලතා නත්ථි, මග්ගධම්මානං පන සම්මාදිට්ඨිආදීනං සම්මාවාචාදීනඤ්ච පච්චයපච්චයුප්පන්නභාවෙ අපෙක්ඛිතෙ සහජාතානම්පි පච්චයපච්චයුප්පන්නභාවෙන ගහණං පුරිමපච්ඡිමභාවෙනෙව හොතීති, ගහණප්පවත්තිආකාරවසෙන පච්චයභූතෙසු සම්මාදිට්ඨිආදීසු ¶ පහායකධම්මෙසු පහානකිරියාය පුරිමකාලවොහාරො, පච්චයුප්පන්නාසු ච විරතීසු විරමණකිරියාය අපරකාලවොහාරො ච හොතීති පහානං වා සමුච්ඡෙදවසෙන, විරති පටිප්පස්සද්ධිවසෙන යොජෙතබ්බා.

අථ වා පාණො අතිපාතීයති එතෙනාති පාණාතිපාතො, පාණඝාතහෙතුභූතො ධම්මසමූහො. කො පන සො? අහිරිකානොත්තප්පදොසමොහවිහිංසාදයො කිලෙසා. තෙ හි අරහන්තො අරියමග්ගෙන පහාය සමුග්ඝාතෙත්වා පාණාතිපාතදුස්සීල්යතො අච්චන්තමෙව පටිවිරතාති වුච්චන්ති, කිලෙසෙසු පහීනෙසු කිලෙසනිමිත්තස්ස කම්මස්ස අනුප්පජ්ජනතො. අදින්නාදානං පහායාතිආදීසුපි එසෙව නයො. විරතාවාති අවධාරණෙන තස්සා විරතියා කාලාදිවසෙන අපරියන්තතං දස්සෙති. යථා හි අඤ්ඤෙ සමාදින්නවිරතිකාපි අනවට්ඨිතචිත්තතාය ලාභජීවිතාදිහෙතු සමාදානං භින්දන්ති, න එවං අරහන්තො, අරහන්තො පන සබ්බසො පහීනපාණාතිපාතත්තා අච්චන්තවිරතා එවාති.

දණ්ඩනසඞ්ඛාතස්ස පරවිහෙඨනස්ස ච පරිවජ්ජනභාවදීපනත්ථං දණ්ඩසත්ථානං නික්ඛෙපවචනන්ති ආහ ‘‘පරූපඝාතත්ථායා’’තිආදි. ලජ්ජීති එත්ථ වුත්තලජ්ජාය ¶ ඔත්තප්පම්පි වුත්තමෙවාති දට්ඨබ්බං. න හි පාපජිගුච්ඡනපාපුත්තාසරහිතං, පාපභයං වා අලජ්ජනං අත්ථීති. ධම්මගරුතාය වා අරහන්තානං ධම්මස්ස ච අත්තා ධීනත්තා අත්තාධිපතිභූතා ලජ්ජාව වුත්තා, න පන ලොකාධිපති ඔත්තප්පං. ‘‘දයං මෙත්තචිත්තතං ආපන්නා’’ති කස්මා වුත්තං, නනු දයා-සද්දො ‘‘අදයාපන්නො’’තිආදීසු කරුණාය පවත්තතීති? සච්චමෙතං, අයං පන දයා-සද්දො අනුරක්ඛණත්ථං අන්තොනීතං කත්වා පවත්තමානො මෙත්තාය කරුණාය ච පවත්තතීති ඉධ මෙත්තාය පවත්තමානො වුත්තො. මිජ්ජති සිනිය්හතීති මෙත්තා, මෙත්තා එතස්ස අත්ථීති මෙත්තං, මෙත්තං චිත්තං එතස්සාති මෙත්තචිත්තො, තස්ස භාවො මෙත්තචිත්තතා, මෙත්තාඉච්චෙව අත්ථො.

සබ්බපාණභූතහිතානුකම්පීති එතෙන තස්සා විරතියා පවත්තවසෙන අපරියන්තතං දස්සෙති. පාණභූතෙති පාණජාතෙ. අනුකම්පකාති කරුණායනකා, යස්මා පන මෙත්තා කරුණාය විසෙසපච්චයො හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘තාය එව දයාපන්නතායා’’ති. එවං යෙහි ධම්මෙහි පාණාතිපාතා විරති සම්පජ්ජති, තෙහි ලජ්ජාමෙත්තාකරුණාධම්මෙහි සමඞ්ගිභාවො දස්සිතො.

පරපරිග්ගහිතස්ස ආදානන්ති පරසන්තකස්ස ආදානං. ථෙනො වුච්චති චොරො, තස්ස භාවො ථෙය්යං, කාමඤ්චෙත්ථ ‘‘ලජ්ජී දයාපන්නො’’ති න වුත්තං, අධිකාරවසෙන පන අත්ථතො වුත්තමෙවාති දට්ඨබ්බං. යථා හි ලජ්ජාදයො පාණාතිපාතප්පහානස්ස විසෙසපච්චයා, එවං අදින්නාදානප්පහානස්සපීති ¶ , තස්මා සාපි පාළි ආනෙත්වා වත්තබ්බා. එස නයො ඉතො පරෙසුපි. අථ වා සුචිභූතෙනාති එතෙන හිරොත්තප්පාදීහි සමන්නාගමො, අහිරිකාදීනඤ්ච පහානං වුත්තමෙවාති ‘‘ලජ්ජී’’තිආදි න වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

අසෙට්ඨචරියන්ති අසෙට්ඨානං හීනානං, අසෙට්ඨං වා ලාමකං චරියං, නිහීනවුත්තිං මෙථුනන්ති අත්ථො. බ්රහ්මං සෙට්ඨං ආචාරන්ති මෙථුනවිරතිමාහ. ආරාචාරී මෙථුනාති එතෙන – ‘‘ඉධෙකච්චො න හෙව ඛො මාතුගාමෙන සද්ධිං ද්වයංද්වයසමාපත්තිං සමාපජ්ජති, අපිච ඛො මාතුගාමස්ස උච්ඡාදනපරිමද්දනන්හාපනසම්බාහනං සාදියති, සො තං අස්සාදෙති, තං නිකාමෙති, තෙන ච විත්තිං ආපජ්ජතී’’තිආදිනා (අ. නි. 7.50) වුත්තා සත්තවිධමෙථුනසංයොගාපි පටිවිරති දස්සිතාති දට්ඨබ්බං.

‘‘සච්චතො ¶ ථෙතතො’’තිආදීසු (ම. නි. 1.19) විය ථෙත-සද්දො ථිරපරියායො, ථිරභාවො ච සච්චවාදිතාය ඨිතකථත්තා කථාවසෙන වෙදිතබ්බොති ආහ ‘‘ඨිතකථාති අත්ථො’’ති. න ඨිතකථොති යථා හලිද්දිරාගාදයො අනවට්ඨිතසභාවතාය න ඨිතා, එවං න ඨිතා කථා යස්ස සො න ඨිතකථොති හලිද්දිරාගාදයො යථා කථාය උපමා හොන්ති, එවං යොජෙතබ්බං. එස නයො ‘‘පාසාණලෙඛා වියා’’තිආදීසුපි. සද්ධා අයති පවත්තති එත්ථාති සද්ධායා, සද්ධායා එව සද්ධායිකා යථා වෙනයිකා. සද්ධාය වා අයිතබ්බා සද්ධායිකා, සද්ධෙය්යාති අත්ථො. වත්තබ්බතං ආපජ්ජති විසංවාදනතොති අධිප්පායො.

එකං භත්තං එකභත්තං, තං එතෙසමත්ථීති එකභත්තිකා, එකස්මිං දිවසෙ එකවාරමෙව භුඤ්ජනකා. තයිදං රත්තිභොජනෙනපි සියාති ආහ ‘‘රත්තූපරතා’’ති. එවම්පි සායන්හභොජනෙනපි සියුං එකභත්තිකාති තදාසඞ්කානිවත්තනත්ථං ‘‘විරතා විකාලභොජනා’’ති වුත්තං. අරුණුග්ගමනතො පට්ඨාය යාව මජ්ඣන්හිකා අයං බුද්ධානං අරියානං ආචිණ්ණසමාචිණ්ණො භොජනස්ස කාලො නාම, තදඤ්ඤො විකාලො. අට්ඨකථායං පන දුතියපදෙන රත්තිභොජනස්ස පටික්ඛිත්තත්තා අපරණ්හො ‘‘විකාලො’’ති වුත්තො.

සඞ්ඛෙපතො ‘‘සබ්බපාපස්ස අකරණ’’න්තිආදිනයප්පවත්තං (දී. නි. 2.90; ධ. ප. 183) භගවතො සාසනං සච්ඡන්දරාගප්පවත්තිතො නච්චාදීනං දස්සනං න අනුලොමෙතීති ආහ ‘‘සාසනස්ස අනනුලොමත්තා’’ති. අත්තනා පයොජියමානං පරෙහි පයොජාපීයමානඤ්ච නච්චං නච්චභාවසාමඤ්ඤතො පාළියං එකෙනෙව නච්චසද්දෙන ගහිතං, තථා ගීතවාදිතසද්දා චාති ආහ ‘‘නච්චනනච්චාපනාදිවසෙනා’’ති ¶ . ආදි-සද්දෙන ගායනගායාපනවාදනවාදාපනානි සඞ්ගණ්හාති. දස්සනෙන චෙත්ථ සවනම්පි සඞ්ගහිතං විරූපෙකසෙසනයෙන. ආලොචනසභාවතාය වා පඤ්චන්නං විඤ්ඤාණානං සවනකිරියායපි දස්සනසඞ්ඛෙපසබ්භාවතො දස්සනාඉච්චෙව වුත්තං. අවිසූකභූතස්ස ගීතස්ස සවනං කදාචි වට්ටතීති ආහ ‘‘විසූකභූතං දස්සන’’න්ති. තථා හි වුත්තං පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දකපාඨට්ඨකථාය ‘‘ධම්මූපසංහිතං ගීතං වට්ටති, ගීතූපසංහිතො ධම්මො න වට්ටතී’’ති.

යං ¶ කිඤ්චීති ගන්ථිතං වා අගන්ථිතං වා යං කිඤ්චි පුප්ඵං. ගන්ධජාතන්ති ගන්ධජාතියං. තස්සාපි ‘‘යං කිඤ්චී’’ති වචනතො ධූපිතස්සපි අධූපිතස්සපි යස්ස කස්සචි විලෙපනාදි න වට්ටතීති දස්සෙති. උච්චාති උච්චසද්දෙන සමානත්ථං එකං සද්දන්තරං. සෙති එත්ථාති සයනං. උච්චාසයනං මහාසයනඤ්ච සමණසාරුප්පරහිතං අධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘පමාණාතික්කන්තං අකප්පියත්ථරණ’’න්ති, ආසන්දාදිආසනඤ්චෙත්ථ සයනෙන සඞ්ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. යස්මා පන ආධාරෙ පටික්ඛිත්තෙ තදාධාරකිරියා පටික්ඛිත්තාව හොති, තස්මා ‘‘උච්චාසයනමහාසයනා’’ඉච්චෙව වුත්තං. අත්ථතො පන තදුපභොගභූතනිසජ්ජානිපජ්ජනෙහි විරති දස්සිතාති දට්ඨබ්බා. අථ වා ‘‘උච්චාසයනාසනමහාසයනාසනා’’ති, එතස්මිං අත්ථෙ එකසෙසනයෙන අයං නිද්දෙසො කතො යථා ‘‘නාමරූපපච්චයා සළායතන’’න්ති. (ම. නි. 3.126; සං. නි. 2.1) ආසනකිරියාපුබ්බකත්තා වා සයනකිරියාය සයනග්ගහණෙනෙව ආසනම්පි සඞ්ගහිතන්ති වෙදිතබ්බං.

‘‘කීවා’’ති අයං නිපාතො. ‘‘කිත්තක’’න්ති ඉමස්ස අත්ථං බොධෙතීති ආහ ‘‘කීවමහප්ඵලොති කිත්තකං මහප්ඵලො’’ති. සෙසපදෙසූති ‘‘කීවමහානිසංසො’’තිආදීසු. රත්ත-සද්දො රතනපරියායොති ආහ ‘‘පහූතරත්තරතනානන්ති පහූතෙන රත්තසඞ්ඛාතෙන රතනෙන සමන්නාගතාන’’න්ති. පාළියං පන ‘‘පහූතසත්තරතනාන’’න්තිපි පාඨො දිස්සති. භෙරිතලසදිසං කත්වාති භෙරිතලං විය සමං කත්වා. තතො එකං භාගං න අග්ඝතීති යථාවුත්තං චක්කවත්තිරජ්ජං තතො සොළසභාගතො එකං භාගං න අග්ඝති. තතො බහුතරං හොතීති චක්කවත්තිරජ්ජසිරිතො බහුතරං හොති.

චාතුමහාරාජීකානන්තිආදීසු චාතුමහාරාජිකා නාම සිනෙරුපබ්බතස්ස වෙමජ්ඣෙ හොන්ති, තෙසු බහූ පබ්බතට්ඨාපි ආකාසට්ඨාපි, තෙසං පරම්පරා චක්කවාළපබ්බතං පත්තා, ඛිඩ්ඩාපදොසිකා, මනොපදොසිකා, සීතවලාහකා, උණ්හවලාහකා, චන්දිමා, දෙවපුත්තො, සූරියො, දෙවපුත්තොති එතෙ සබ්බෙ ¶ චාතුමහාරාජිකදෙවලොකට්ඨකා එව. තෙත්තිංස ජනා තත්ථ උප්පන්නාති තාවතිංසා. අපිච තාවතිංසාති තෙසං දෙවානං නාමමෙවාති වුත්තං. තෙපි අත්ථි පබ්බතට්ඨකා, අත්ථි ආකාසට්ඨකා, තෙසං පරම්පරා චක්කවාළපබ්බතං පත්තා, තථා යාමාදීනං. එකදෙවලොකෙපි ¶ හි දෙවානං පරම්පරා චක්කවාළපබ්බතං අප්පත්තා නාම නත්ථි. තත්ථ දිබ්බසුඛං යාතා පයාතා සම්පත්තාති යාමා. තුට්ඨා පහට්ඨාති තුසිතා. පකතිපටියත්තාරම්මණතො අතිරෙකෙන රමිතුකාමකාලෙ යථාරුචිතෙ භොගෙ නිම්මිනිත්වා නිම්මිනිත්වා රමන්තීති නිම්මානරති. චිත්තාචාරං ඤත්වා පරෙහි නිම්මිතෙසු භොගෙසු වසං වත්තෙන්තීති පරනිම්මිතවසවත්තී.

තත්ථ චාතුමහාරාජිකානං දෙවානං මනුස්සගණනාය නවුතිවස්සසතසහස්සානි ආයුප්පමාණං. තාවතිංසානං දෙවානං තිස්සො ච වස්සකොටියො සට්ඨි ච වස්සසතසහස්සානි. යාමානං දෙවානං චුද්දස ච වස්සකොටියො චත්තාරි ච වස්සසතසහස්සානි. තුසිතානං දෙවානං සත්තපඤ්ඤාස ච වස්සකොටියො සට්ඨි ච වස්සසතසහස්සානි. නිම්මානරතීනං දෙවානං ද්වෙ ච වස්සකොටිසතානි තිස්සො ච වස්සකොටියො චත්තාරි ච වස්සසතසහස්සානි. පරනිම්මිතවසවත්තීනං දෙවානං නව ච වස්සකොටිසතානි එකවීස කොටියො ච සට්ඨි ච වස්සසතසහස්සානි.

මුට්ඨිහත්ථපාදකෙති පාදතලතො යාව අටනියා හෙට්ඨිමන්තො, තාව මුට්ඨිරතනප්පමාණපාදකෙ. තඤ්ච ඛො මජ්ඣිමස්ස පුරිසස්ස හත්ථෙන, යස්සිදානි වඩ්ඪකීහත්ථොති සමඤ්ඤා. සීලසමාදානතො පට්ඨාය අඤ්ඤං කිඤ්චි අකත්වා ධම්මස්සවනෙන වා කම්මට්ඨානමනසිකාරෙන වා වීතිනාමෙතබ්බන්ති ආහ ‘‘තං පන උපවසන්තෙන…පෙ… විචාරෙතබ්බ’’න්ති.

වාචං භින්දිත්වා උපොසථඞ්ගානි සමාදාතබ්බානීති ‘‘ඉමඤ්ච රත්තිං ඉමඤ්ච දිවස’’න්ති කාලපරිච්ඡෙදං කත්වා ‘‘උපොසථඞ්ගවසෙන අට්ඨ සික්ඛාපදානි සමාදියාමී’’ති එකතො කත්වා පුන පච්චෙකං ‘‘පාණාතිපාතා වෙරමණිසික්ඛාපදං සමාදියාමි…පෙ… උච්චාසයනමහාසයනා වෙරමණිසික්ඛාපදං සමාදියාමී’’ති එවං වචීභෙදං කත්වා යථාපාළි සමාදාතබ්බානි. පාළිං අජානන්තෙන පන අත්තනො භාසාය පච්චෙකං වා ‘‘බුද්ධපඤ්ඤත්තං උපොසථං අධිට්ඨාමී’’ති එකතො අධිට්ඨානවසෙන වා සමාදාතබ්බානි, අඤ්ඤං අලභන්තෙන අධිට්ඨාතබ්බානි. උපාසකසීලඤ්හි අත්තනා සමාදියන්තෙනපි සමාදින්නං පරසන්තිකෙ සමාදියන්තෙනපි, එකජ්ඣං සමාදින්නම්පි සමාදින්නමෙව හොති පච්චෙකං සමාදින්නම්පි. තං පන එකජ්ඣං සමාදියතො එකායෙව විරති එකා චෙතනා හොති. සා පන සබ්බවිරතිචෙතනානං කිච්චකාරීති තෙනපි සබ්බසික්ඛාපදානි සමාදින්නානෙව. පච්චෙකං සමාදියතො පන නානාවිරතිචෙතනායො යථාසකං කිච්චවසෙන උප්පජ්ජන්ති ¶ , සබ්බසමාදානෙ පන ¶ වචීභෙදො කාතබ්බොයෙව. පරූපරොධපටිසංයුත්තා පරවිහිංසාසංයුත්තා.

නනු ච ‘‘මණි’’න්ති වුත්තෙ වෙළුරියම්පි සඞ්ගහිතමෙව, කිමත්ථං පන වෙළුරියන්ති ආහ ‘‘වෙළුරියන්ති…පෙ… දස්සෙතී’’ති. ‘‘මණි’’න්ති වත්වාව ‘‘වෙළුරිය’’න්ති ඉමිනා ජාතිමණිභාවං දස්සෙතීති යොජෙතබ්බං. එකවස්සිකවෙළුවණ්ණන්ති ජාතිතො එකවස්සාතික්කන්තවෙළුවණ්ණං. ලද්ධකන්ති සුන්දරං. චන්දප්පභා තාරගණාව සබ්බෙති යථා චන්දප්පභාය කලං සබ්බෙ තාරාගණා නානුභවන්තීති අයමෙත්ථ අත්ථොති ආහ ‘‘චන්දප්පභාති සාමිඅත්ථෙ පච්චත්ත’’න්ති.

උපොසථසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

මහාවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.