📜

(10) 5. ලොණකපල්ලවග්ගො

1. අච්චායිකසුත්තවණ්ණනා

93. පඤ්චමස්ස පඨමෙ අතිපාතිකානීති සීඝං පවත්තෙතබ්බානි. කරණීයානීති එත්ථ අවස්සකෙ අනීයසද්දො දට්ඨබ්බොති ආහ ‘‘අවස්සකිච්චානී’’ති. නික්ඛන්තසෙතඞ්කුරානීති බීජතො නික්ඛන්තසෙතඞ්කුරානි. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව.

අච්චායිකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. පවිවෙකසුත්තවණ්ණනා

94. දුතියෙ සාණෙහි වාකෙහි නිබ්බත්තිතානි සාණානි. මිස්සසාණානි මසාණානි න භඞ්ගානි. එරකතිණාදීනීති ආදි-සද්දෙන අක්කමකචිකදලිවාකාදීනං සඞ්ගහො. එරකාදීහි කතානි හි ඡවානි ලාමකානි දුස්සානීති ‘‘ඡවදුස්සානී’’ති වත්තබ්බතං ලභන්ති. කුණ්ඩකන්ති තනුතරං තණ්ඩුලප්පකරණං. පඤ්ච දුස්සීල්යානීති පාණාතිපාතාදීනි පඤ්ච. චත්තාරො ආසවාති කාමාසවාදයො චත්තාරො ආසවා. සීලග්ගප්පත්තොති සීලෙන, සීලස්ස වා අග්ගප්පත්තො.

පවිවෙකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. සරදසුත්තවණ්ණනා

95. තතියෙ විද්ධෙති දූරීභූතෙ. දූරභාවො ච ආකාසස්ස වලාහකවිගමෙන හොතීති ආහ ‘‘වලාහකවිගමෙන දූරීභූතෙ’’ති. තෙනෙව හි ‘‘විද්ධෙ විගතවලාහකෙ’’ති වුත්තං. නභං අබ්භුස්සක්කමානොති ආකාසං අභිලඞ්ඝන්තො. ඉමිනා තරුණසූරියභාවො දස්සිතො. නාතිදූරොදිතෙ හි ආදිච්චෙ තරුණසූරියසමඤ්ඤා. දුවිධමෙවස්ස සංයොජනං නත්ථීති ඔරම්භාගියඋද්ධම්භාගියවසෙන දුවිධම්පි සංයොජනං අස්ස පඨමජ්ඣානලාභිනො අරියසාවකස්ස නත්ථි. කස්මා පනස්ස උද්ධම්භාගියසංයොජනම්පි නත්ථීති වුත්තං. ඔරම්භාගියසංයොජනානමෙව හෙත්ථ පහානං වුත්තන්ති ආහ ‘‘ඉතරම්පී’’තිආදි, ඉතරං උද්ධම්භාගියසංයොජනං පුන ඉමං ලොකං පටිසන්ධිවසෙන ආනෙතුං අසමත්ථතාය නත්ථීති වුත්තන්ති අත්ථො. ඣානලාභිනො හි සබ්බෙපි අරියා බ්රහ්මලොකූපපන්නා හෙට්ඨා න උප්පජ්ජන්ති, උද්ධං උද්ධං උප්පජ්ජන්තාපි වෙහප්ඵලං අකනිට්ඨං භවග්ගඤ්ච පත්වා න පුනඤ්ඤත්ථ ජායන්ති, තත්ථ තත්ථෙව අරහත්තං පත්වා පරිනිබ්බායන්ති. තෙනෙවාහ ‘‘ඉමස්මිං සුත්තෙ ඣානානාගාමී නාම කථිතො’’ති. ඣානවසෙන හි හෙට්ඨා න ආගච්ඡතීති ඣානානාගාමී.

සරදසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. පරිසාසුත්තවණ්ණනා

96. චතුත්ථෙ පච්චයබාහුල්ලිකාති චීවරාදිබාහුල්ලාය පටිපන්නා. අවීතතණ්හතාය හි තං තං පරික්ඛාරජාතං බහුං ලන්ති ආදියන්තීති බහුලා, තෙ එව බාහුලිකා යථා ‘‘වෙනයිකො’’ති (ම. නි. 1.246; අ. නි. 8.11; පාරා. 8). තෙ පච්චයබාහුල්ලාය යුත්තප්පයුත්තා හොන්තීති චීවරාදිබාහුල්ලාය පටිපන්නා නාම හොන්ති. සික්ඛාය අගාරවභාවතො සිථිලං අගාළ්හං ගණ්හන්තීති සාථලිකා. සිථිලන්ති ච භාවනපුංසකනිද්දෙසො. සිථිලසද්දෙන සමානත්ථස්ස සථලසද්දස්ස වසෙන සාථලිකාති පදසිද්ධි වෙදිතබ්බා. අවගමනට්ඨෙනාති අධොගමනට්ඨෙන, ඔරම්භාගියභාවෙනාති අත්ථො. නික්ඛිත්තධුරාති ඔරොපිතධුරා උජ්ජිතුස්සාහා. උපධිවිවෙකො නිබ්බානං. දුවිධම්පි වීරියන්ති කායිකං චෙතසිකඤ්ච වීරියං.

භණ්ඩනං ජාතං එතෙසන්ති භණ්ඩනජාතා. විසෙසනස්ස පරනිපාතවසෙන චෙතං වුත්තං. අට්ඨකථායං පන විසෙසනස්ස පුබ්බනිපාතවසෙනෙව අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘ජාතභණ්ඩනා’’ති ආහ. කලහො ජාතො එතෙසන්ති කලහජාතාති එත්ථාපි එසෙව නයො. කලහස්ස පුබ්බභාගොති කලහස්ස හෙතුභූතා පටිභාගා තංසදිසී ච අනිට්ඨකිරියා. හත්ථපරාමාසාදිවසෙනාති කුජ්ඣිත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස හත්ථෙ ගහෙත්වා පලපනඅච්ඡින්දනාදිවසෙන. ‘‘අයං ධම්මො, නායං ධම්මො’’තිආදිනා විරුද්ධවාදභූතං විවාදං ආපන්නාති විවාදපන්නා. තෙනාහ ‘‘විරුද්ධවාදං ආපන්නා’’ති. මුඛසන්නිස්සිතතාය වාචා ඉධ ‘‘මුඛ’’න්ති අධිප්පෙතාති ආහ ‘‘ඵරුසා වාචා මුඛසත්තියො’’ති.

සතිපි උභයෙසං කලාපානං පරමත්ථතො භෙදෙ පචුරජනෙහි පන දුවිඤ්ඤෙය්යනානත්තං ඛීරොදකසම්මොදිතං අච්චන්තමෙතං සංසට්ඨං විය හුත්වා තිට්ඨතීති ආහ ‘‘ඛීරොදකං විය භූතා’’ති. යථා ඛීරඤ්ච උදකඤ්ච අඤ්ඤමඤ්ඤං සංසන්දති, විසුං න හොති, එකත්තං විය උපෙති, එවං සාමග්ගිවසෙන එකත්තූපගතචිත්තුප්පාදාති අත්ථො. මෙත්තචිත්තං පච්චුපට්ඨාපෙත්වා ඔලොකනං චක්ඛූනි විය චක්ඛූනි නාමාති ආහ ‘‘උපසන්තෙහි මෙත්තචක්ඛූහී’’ති. පියභාවදීපකානි හි චක්ඛූනි පියචක්ඛූනි. පමුදිතස්ස පීති ජායතීති පමොදපච්චයබලවපීතිමාහ. පඤ්චවණ්ණා පීති උප්පජ්ජතීති ඛුද්දිකාදිභෙදෙන පඤ්චප්පකාරා පීති උප්පජ්ජති. පීතිමනස්සාති තාය පීතියා පීණිතමනස්ස, පස්සද්ධිආවහෙහි උළාරෙහි පීතිවෙගෙහි තින්තචිත්තස්සාති අත්ථො. විගතදරථොති කිලෙසපරිළාහානං දූරීභාවෙන වූපසන්තදරථො.

කෙන උදකෙන දාරිතො පබ්බතප්පදෙසොති කත්වා ආහ ‘‘කන්දරො නාමා’’තිආදි. උදකස්ස යථානින්නං පවත්තියා නදිනිබ්බත්තනභාවෙන ‘‘නදිකුඤ්ජො’’තිපි වුච්චති. සාවට්ටා නදියො පදරා. අට්ඨ මාසෙති හෙමන්තගිම්හඋතුවසෙන අට්ඨ මාසෙ. ඛුද්දකා උදකවාහිනියො සාඛා වියාති සාඛා. ඛුද්දකසොබ්භා කුසුබ්භා ඔකාරස්ස උකාරං කත්වා. යත්ථ උපරි උන්නතප්පදෙසතො උදකං ආගන්ත්වා තිට්ඨති චෙව සන්දති ච, තෙ කුසුබ්භා ඛුද්දකආවාටා. ඛුද්දකනදියොති පබ්බතපාදාදිතො නික්ඛන්තා ඛුද්දකා නදියො.

පරිසාසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5-7. පඨමආජානීයසුත්තාදිවණ්ණනා

97-99. පඤ්චමෙ අනුච්ඡවිකොති රඤ්ඤො පරිභුඤ්ජනයොග්ගො. හත්ථපාදාදිඅඞ්ගසමතායාති හත්ථපාදාදිඅවයවසමතාය, රඤ්ඤො වා සෙනාය අඞ්ගභූතත්තා රඤ්ඤො අඞ්ගන්ති වුච්චති. ආනෙත්වා හුනිතබ්බන්ති ආහුනං, ආහුතීති අත්ථතො එකන්ති ආහ ‘‘ආහුතිසඞ්ඛාතං පිණ්ඩපාත’’න්ති. දූරතොපි ආනෙත්වා සීලවන්තෙසු දාතබ්බස්සෙතං අධිවචනං. පිණ්ඩපාතන්ති ච නිදස්සනමත්තං. ආනෙත්වා හුනිතබ්බානඤ්හි චීවරාදීනං චතුන්නං පච්චයානමෙතං අධිවචනං ආහුනන්ති. තං අරහතීති ආහුනෙය්යො. පටිග්ගහෙතුං යුත්තොති තස්ස මහප්ඵලභාවකරණතො පටිග්ගණ්හිතුං අනුච්ඡවිකො.

පාහුනකභත්තස්සාති දිසවිදිසතො ආගතානං පියමනාපානං ඤාතිමිත්තානං අත්ථාය සක්කාරෙ පටියත්තස්ස ආගන්තුකභත්තස්ස. තඤ්හි ඨපෙත්වා තෙ තථාරූපෙ පාහුනකෙ සඞ්ඝස්සෙව දාතුං යුත්තං, සඞ්ඝොව තං පටිග්ගහෙතුං යුත්තො. සඞ්ඝසදිසො හි පාහුනකො නත්ථි. තථා හෙස එකස්මිං බුද්ධන්තරෙ වීතිවත්තෙ දිස්සති, කදාචි අසඞ්ඛ්යෙය්යෙපි කප්පෙ වීතිවත්තෙ. අබ්බොකිණ්ණඤ්ච පියමනාපතාදිකරෙහි ධම්මෙහි සමන්නාගතො. එවං පාහුනමස්ස දාතුං යුත්තං, පාහුනඤ්ච පටිග්ගහෙතුං යුත්තොති පාහුනෙය්යො. අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො ‘‘ඤාතිමිත්තා විප්පවුට්ඨා න චිරස්සෙව සමාගච්ඡන්ති, අනවට්ඨිතා ච තෙසු පියමනාපතා, න එවමරියසඞ්ඝො, තස්මා සඞ්ඝොව පාහුනෙය්යො’’ති.

දක්ඛන්ති එතාය සත්තා යථාධිප්පෙතාහි සම්පත්තීහි වඩ්ඪන්තීති දක්ඛිණා, පරලොකං සද්දහිත්වා දානං. තං දක්ඛිණං අරහති, දක්ඛිණාය වා හිතො යස්මා මහප්ඵලකරණතාය විසොධෙතීති දක්ඛිණෙය්යො.

පුඤ්ඤත්ථිකෙහි අඤ්ජලි කරණීයො එත්ථාති අඤ්ජලිකරණීයො. උභො හෙත්ථ සිරසි පතිට්ඨාපෙත්වා සබ්බලොකෙන කයිරමානං අඤ්ජලිකම්මං අරහතීති වා අඤ්ජලිකරණීයො. තෙනාහ ‘‘අඤ්ජලිපග්ගහණස්ස අනුච්ඡවිකො’’ති.

යදිපි පාළියං ‘‘අනුත්තර’’න්ති වුත්තං, නත්ථි ඉතො උත්තරං විසිට්ඨන්ති හි අනුත්තරං, සමම්පිස්ස පන නත්ථීති දස්සෙන්තො ‘‘අසදිස’’න්ති ආහ. ඛිත්තං වුත්තං බීජං මහප්ඵලභාවකරණෙන තායති රක්ඛති, ඛිපන්ති වපන්ති එත්ථ බීජානීති වා ඛෙත්තං, කෙදාරාදි, ඛෙත්තං විය ඛෙත්තං, පුඤ්ඤානං ඛෙත්තං පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං. යථා හි රඤ්ඤො වා අමච්චස්ස වා සාලීනං වා යවානං වා විරුහනට්ඨානං ‘‘රඤ්ඤො සාලික්ඛෙතං යවක්ඛෙත’’න්ති වුච්චති, එවං සඞ්ඝො සබ්බලොකස්ස පුඤ්ඤානං විරුහනට්ඨානං. සඞ්ඝං නිස්සාය හි ලොකස්ස නානප්පකාරහිතසුඛසංවත්තනිකානි පුඤ්ඤානි විරුහන්ති, තස්මා සඞ්ඝො අනුත්තරං පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං ලොකස්ස. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. ඡට්ඨසත්තමානි උත්තානත්ථානෙව.

පඨමආජානීයසුත්තාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. පොත්ථකසුත්තවණ්ණනා

100. අට්ඨමෙ නවොති නවවායිමො. තෙනාහ ‘‘කරණං උපාදාය වුච්චතී’’ති. වාකමයවත්ථන්ති සාණාදිවාකසාටකං. දුබ්බණ්ණොති විවණ්ණො. දුක්ඛසම්ඵස්සොති ඛරසම්ඵස්සො. අප්පං අග්ඝතීති අප්පග්ඝො. අතිබහුං අග්ඝන්තො කහාපණග්ඝනකො හොති. පරිභොගමජ්ඣිමොති පරිභොගකාලවසෙන මජ්ඣිමො. සො හි නවභාවං අතික්කමිත්වා ජිණ්ණභාවං අප්පත්තො මජ්ඣෙ පරිභොගකාලෙපි දුබ්බණ්ණො ච දුක්ඛසම්ඵස්සො ච අප්පග්ඝොයෙව හොති. අතිබහුං අග්ඝන්තො අඩ්ඪං අග්ඝති, ජිණ්ණකාලෙ පන අඩ්ඪමාසකං වා කාකණිකං වා අග්ඝති. උක්ඛලිපරිපුඤ්ඡනන්ති කාළුක්ඛලිපරිපුඤ්ඡනං. නවොතිපි උපසම්පදාය පඤ්චවස්සකාලතො හෙට්ඨා ජාතියා සට්ඨිවස්සොපි නවොයෙව. දුබ්බණ්ණතායාති සරීරවණ්ණෙනපි ගුණවණ්ණෙනපි දුබ්බණ්ණතාය. දුස්සීලස්ස හි පරිසමජ්ඣෙ නිත්තෙජතාය සරීරවණ්ණොපි න සම්පජ්ජති, ගුණවණ්ණෙන වත්තබ්බමෙව නත්ථි. අට්ඨකථායං පන සරීරවණ්ණෙන දුබ්බණ්ණතාපි ගුණවණ්ණස්ස අභාවෙන දුබ්බණ්ණතායාති වුත්තං.

යෙ ඛො පනස්සාති යෙ ඛො පන තස්ස උපට්ඨාකා වා ඤාතිමිත්තාදයො වා එතං පුග්ගලං සෙවන්ති. තෙසන්ති තෙසං පුග්ගලානං ඡ සත්ථාරෙ සෙවන්තානං මිච්ඡාදිට්ඨිකානං විය. දෙවදත්තෙ සෙවන්තානං කොකාලිකාදීනං විය ච තං සෙවනං දීඝරත්තං අහිතාය දුක්ඛාය හොති. මජ්ඣිමොති පඤ්චවස්සකාලතො පට්ඨාය යාව නවවස්සකාලා මජ්ඣිමො නාම. ථෙරොති දසවස්සතො පට්ඨාය ථෙරො නාම. එවමාහංසූති එවං වදන්ති. කිං නු ඛො තුය්හන්ති තුය්හං බාලස්ස භණිතෙන කො අත්ථොති වුත්තං හොති. තථාරූපන්ති තථාජාතිකං තථාසභාවං උක්ඛෙපනීයකම්මස්ස කාරණභූතං.

තීහි කප්පාසඅංසූහි සුත්තං කන්තිත්වා කතවත්ථන්ති තයො කප්පාසඅංසූ ගහෙත්වා කන්තිතසුත්තෙන වායිතං සුඛුමවත්ථං, තං නවවායිමං අනග්ඝං හොති, පරිභොගමජ්ඣිමං වීසම්පි තිංසම්පි සහස්සානි අග්ඝති, ජිණ්ණකාලෙ, අට්ඨපි දසපි සහස්සානි අග්ඝති.

තෙසංතං හොතීති තෙසං සම්මාසම්බුද්ධාදයො සෙවන්තා විය තං සෙවනං දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය හොති. සම්මාසම්බුද්ධඤ්හි එකං නිස්සාය යාවජ්ජකාලා මුච්චනකසත්තානං පමාණං නත්ථි, තථා සාරිපුත්තත්ථෙරමහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරෙ අවසෙසෙ ච අසීති මහාසාවකෙ නිස්සාය සග්ගගතසත්තානං පමාණං නත්ථි, යාවජ්ජකාලා තෙසං දිට්ඨානුගතිං පටිපන්නසත්තානම්පි පමාණං නත්ථියෙව. ආධෙය්යං ගච්ඡතීති තස්ස මහාථෙරස්ස තං අත්ථනිස්සිතං වචනං යථා ගන්ධකරණ්ඩකෙ කාසිකවත්ථං ආධාතබ්බතං ඨපෙතබ්බතං ගච්ඡති, එවං උත්තමඞ්ගෙ සිරස්මිං හදයෙ ච ආධාතබ්බතං ඨපෙතබ්බතං ගච්ඡති.

පොත්ථකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. ලොණකපල්ලසුත්තවණ්ණනා

101. නවමෙ යථා යථා කම්මං කරොතීති යෙන යෙන පකාරෙන පාණඝාතාදිපාපකම්මං කරොති. විපාකං පටිසංවෙදියතෙවාති අවධාරණෙන කම්මසිද්ධියං තබ්බිපාකස්ස අප්පවත්ති නාම නත්ථීති දීපෙති. තෙනෙවාහ ‘‘න හි සක්කා’’තිආදි. එවං සන්තන්ති භුම්මත්ථෙ උපයොගවචනන්ති ආහ ‘‘එවං සන්තෙ’’ති. අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණනිරොධෙනාති කම්මවිඤ්ඤාණස්ස ආයතිං අනුප්පත්තිධම්මතාපජ්ජනෙන.

‘‘අයම්පි ඛො කායො එවංධම්මො එවංභාවී එවංඅනතීතො’’තිආදිනා කායස්ස අසුභානිච්චාදිආකාරඅනුපස්සනා කායභාවනාති ආහ ‘‘කායානුපස්සනාසඞ්ඛාතාය තාය භාවනායා’’ති. රාගාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන දොසමොහානං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. ‘‘රාගො ඛො, ආවුසො, පමාණකරණො, දොසො පමාණකරණො, මොහො පමාණකරණො, තෙ ඛීණාසවස්ස භික්ඛුනො පහීනා උච්ඡින්නමූලා තාලාවත්ථුකතා අනභාවංකතා ආයතිං අනුප්පාදධම්මා’’ති (ම. නි. 1.459) හි වුත්තං.

යථා හි පබ්බතපාදෙ පූතිපණ්ණස්ස උදකං නාම හොති, කාළවණ්ණං ඔලොකෙන්තානං බ්යාමසතං ගම්භීරං විය ඛායති, යට්ඨිං වා රජ්ජුං වා ගහෙත්වා මිනන්තස්ස පිට්ඨිපාදොද්ධරණමත්තම්පි න හොති, එවමෙව එකච්චස්ස යාව රාගාදයො නුප්පජ්ජන්ති, තාව තං පුග්ගලං සඤ්ජානිතුං න සක්කා හොති, සොතාපන්නො විය සකදාගාමී විය අනාගාමී විය ච ඛායති. යදා පනස්ස රාගාදයො උප්පජ්ජන්ති, තදා රත්තො දුට්ඨො මූළ්හොති පඤ්ඤායති. ඉති තෙ රාගාදයො ‘‘එත්තකො අය’’න්ති පුග්ගලස්ස පමාණං දස්සෙන්තාව උප්පජ්ජන්තීති පමාණකරණා නාම වුත්තා.

ජාපෙතුන්ති ජිනධනං කාතුං. සොති රාජා, මහාමත්තො වා. අස්සාති අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා යාචන්තස්ස. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව.

ලොණකපල්ලසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. පංසුධොවකසුත්තවණ්ණනා

102. දසමෙ අනීහතදොසන්ති අනපනීතථූලකාළකං. අනපනීතකසාවන්ති අනපගතසුඛුමකාළකං. පහටමත්තන්ති ආහටමත්තං.

දසකුසලකම්මපථවසෙන උප්පන්නං චිත්තං චිත්තමෙව, විපස්සනාපාදකඅට්ඨසමාපත්තිචිත්තං විපස්සනාචිත්තඤ්ච තතො චිත්තතො අධිකං චිත්තන්ති අධිචිත්තන්ති ආහ ‘‘අධිචිත්තන්ති සමථවිපස්සනාචිත්ත’’න්ති. අනුයුත්තස්සාති අනුප්පන්නස්ස උප්පාදනවසෙන උප්පන්නස්ස පටිබ්රූහනවසෙන අනු අනු යුත්තස්ස, තත්ථ යුත්තප්පයුත්තස්සාති අත්ථො. එත්ථ ච පුරෙභත්තං පිණ්ඩාය චරිත්වා පච්ඡාභත්තං පිණ්ඩපාතප්පටික්කන්තො නිසීදනං ආදාය ‘‘අසුකස්මිං රුක්ඛමූලෙ වා වනසණ්ඩෙ වා පබ්භාරෙ වා සමණධම්මං කරිස්සාමී’’ති නික්ඛමන්තොපි තත්ථ ගන්ත්වා හත්ථෙහි වා පාදෙහි වා නිසජ්ජට්ඨානතො තිණපණ්ණානි අපනෙන්තොපි අධිචිත්තං අනුයුත්තොයෙව. නිසීදිත්වා පන හත්ථපාදෙ ධොවිත්වා මූලකම්මට්ඨානං ගහෙත්වා භාවනං අනුයුඤ්ජන්තො භාවනාය අප්පනං අප්පත්තායපි අධිචිත්තමනුයුත්තොයෙව තදත්ථෙනපි තංසද්දවොහාරතො. චිත්තසම්පන්නොති ධම්මචිත්තස්ස සමන්නාගතත්තා සම්පන්නචිත්තො. පණ්ඩිතජාතිකොති පණ්ඩිතසභාවො.

කාමෙ ආරබ්භාති වත්ථුකාමෙ ආරබ්භ. කාමරාගසඞ්ඛාතෙන වා කාමෙන පටිසංයුත්තො විතක්කො කාමවිතක්කො. බ්යාපජ්ජති චිත්තං එතෙනාති බ්යාපාදො, දොසො. විහිංසන්ති එතාය සත්තෙ, විහිංසනං වා තෙසං එතන්ති විහිංසා, පරෙසං විහෙඨනාකාරෙන පවත්තස්ස කරුණාපටිපක්ඛස්ස පාපධම්මස්සෙතං අධිවචනං. ඤාතකෙ ආරබ්භ උප්පන්නො විතක්කොති ඤාතකෙ ආරබ්භ ගෙහස්සිතපෙමවසෙන උප්පන්නො විතක්කො. ජනපදමාරබ්භ උප්පන්නො විතක්කොති එත්ථාපි එසෙව නයො. අහො වත මං…පෙ… උප්පන්නො විතක්කොති ‘‘අහො වත මං පරෙ න අවජානෙය්යුං, න හෙට්ඨා කත්වා මඤ්ඤෙය්යුං, පාසාණච්ඡත්තං විය ගරුං කරෙය්යු’’න්ති එවං උප්පන්නවිතක්කො. දසවිපස්සනුපක්කිලෙසවිතක්කාති ඔභාසාදිදසවිපස්සනුපක්කිලෙසෙ ආරබ්භ උප්පන්නවිතක්කා.

අවසිට්ඨා ධම්මවිතක්කා එතස්සාති අවසිට්ඨධම්මවිතක්කො, විපස්සනාසමාධි. න එකග්ගභාවප්පත්තො න එකග්ගතං පත්තො. එකං උදෙතීති හි එකොදි, පටිපක්ඛෙහි අනභිභූතත්තා අග්ගං සෙට්ඨං හුත්වා උදෙතීති අත්ථො. සෙට්ඨොපි හි ලොකෙ එකොති වුච්චති, එකස්මිං ආරම්මණෙ සමාධානවසෙන පවත්තචිත්තස්සෙතං අධිවචනං. එකොදිස්ස භාවො එකොදිභාවො, එකග්ගතායෙතං අධිවචනං.

නියකජ්ඣත්තන්ති අත්තසන්තානස්සෙතං අධිවචනං. ගොචරජ්ඣත්තන්ති ඉධ නිබ්බානං අධිප්පෙතං. තෙනාහ ‘‘එකස්මිං නිබ්බානගොචරෙයෙව තිට්ඨතී’’ති. සුට්ඨු නිසීදතීති සමාධිපටිපක්ඛෙ කිලෙසෙ සන්නිසීදෙන්තො සුට්ඨු නිසීදති. එකග්ගං හොතීති අබ්යග්ගභාවප්පත්තියා එකග්ගං හොති. සම්මා ආධියතීති යථා ආරම්මණෙ සුට්ඨු අප්පිතං හොති, එවං සම්මා සම්මදෙව ආධියති.

අභිඤ්ඤාසච්ඡිකරණීයස්සාති එත්ථ ‘‘අභිඤ්ඤාය සච්ඡිකරණීයස්සා’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘අභිඤ්ඤා’’ති ය-කාරලොපෙන පන පුන කාලකිරියානිද්දෙසො කතොති ආහ ‘‘අභිජානිත්වා පච්චක්ඛං කාතබ්බස්සා’’ති. අභිඤ්ඤාය ඉද්ධිවිධාදිඤාණෙන සච්ඡිකිරියං ඉද්ධිවිධපච්චනුභවනාදිකං අභිඤ්ඤාසච්ඡිකරණීයන්ති එවං වා එත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. සක්ඛිභබ්බතං පාපුණාතීති එත්ථ පන යස්ස පච්චක්ඛං අත්ථි, සො සක්ඛී, සක්ඛිනො භබ්බතා සක්ඛිභබ්බතා, සක්ඛිභවනන්ති වුත්තං හොති. සක්ඛී ච සො භබ්බො චාති සක්ඛිභබ්බො. අයඤ්හි ඉද්ධිවිධාදීනං භබ්බො තත්ථ ච සක්ඛීති සක්ඛිභබ්බො, තස්ස භාවො සක්ඛිභබ්බතා, තං පාපුණාතීති අත්ථො.

අභිඤ්ඤාපාදකජ්ඣානාදිභෙදෙති එත්ථ අභිඤ්ඤාපාදා ච අභිඤ්ඤාපාදකජ්ඣානඤ්ච අභිඤ්ඤාපාදකජ්ඣානානි. ආදි-සද්දෙන අරහත්තඤ්ච අරහත්තස්ස විපස්සනා ච සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බං. තෙනෙව මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථායං (ම. නි. අට්ඨ. 2.198) –

‘‘සති සතිආයතනෙති සති සතිකාරණෙ. කිඤ්චෙත්ථ කාරණං? අභිඤ්ඤා වා අභිඤ්ඤාපාදකජ්ඣානං වා, අවසානෙ පන අරහත්තං වා කාරණං අරහත්තස්ස විපස්සනා වාති වෙදිතබ්බ’’න්ති වුත්තං.

යඤ්හි තං තත්ර තත්ර සක්ඛිභබ්බතාසඞ්ඛාතං ඉද්ධිවිධපච්චනුභවනාදි, තස්ස අභිඤ්ඤා කාරණං . අථ ඉද්ධිවිධපච්චනුභවනාදි අභිඤ්ඤා, එවං සති අභිඤ්ඤාපාදකජ්ඣානං කාරණං. අවසානෙ ඡට්ඨාභිඤ්ඤාය පන අරහත්තං, අරහත්තස්ස විපස්සනා වා කාරණං. අරහත්තඤ්හි ‘‘කුදාස්සු නාමාහං තදායතනං උපසම්පජ්ජ විහරිස්සාමි, යදරියා එතරහි උපසම්පජ්ජ විහරන්තී’’ති (ම. නි. 1.465; 3.307) අනුත්තරෙසු විමොක්ඛෙසු පිහං උපට්ඨපෙත්වා අභිඤ්ඤා නිබ්බත්තෙන්තස්ස කාරණං. ඉදඤ්ච සාධාරණං න හොති, සාධාරණවසෙන පන අරහත්තස්ස විපස්සනා කාරණං. ඉමස්මිඤ්හි සුත්තෙ අරහත්තඵලවසෙන ඡට්ඨාභිඤ්ඤා වුත්තා. තෙනෙවාහ ‘‘ආසවානං ඛයාතිආදි චෙත්ථ ඵලසමාපත්තිවසෙන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බ’’න්ති.

පංසුධොවකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

11. නිමිත්තසුත්තවණ්ණනා

103. එකාදසමෙ යෙහි ඵලං නිමීයති, උප්පජ්ජනට්ඨානෙ පක්ඛිපමානං විය හොති, තානි නිමිත්තානි. තෙනාහ ‘‘තීණි කාරණානී’’ති. කාලෙන කාලන්ති එත්ථ කාලෙනාති භුම්මත්ථෙ කරණවචනං. කාලන්ති ච උපයොගවචනන්ති ආහ ‘‘කාලෙ කාලෙ’’ති. මනසි කාතබ්බාති චිත්තෙ කාතබ්බා, උප්පාදෙතබ්බාති අත්ථො. උපලක්ඛිතසමාධානාකාරො සමාධියෙව ඉධ සමාධිනිමිත්තන්ති ආහ ‘‘එකග්ගතා හි ඉධ සමාධිනිමිත්තන්ති වුත්තා’’ති. ඨානං තං චිත්තං කොසජ්ජාය සංවත්තෙය්යාති එත්ථ ඨානං අත්ථීති වචනසෙසො. තං භාවනාචිත්තං කොසජ්ජාය සංවත්තෙය්ය, තස්ස සංවත්තනස්ස කාරණං අත්ථීති අත්ථො. තං වා මනසිකරණං චිත්තං කොසජ්ජාය සංවත්තෙය්ය, එතස්ස ඨානං කාරණං අත්ථීති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘කාරණං විජ්ජතී’’තිආදි. ඤාණජවන්ති සඞ්ඛාරෙසු අනිච්චාදිවසෙන පවත්තමානං පඤ්ඤාජවං.

යං කිඤ්චි සුවණ්ණතාපනයොග්ගඅඞ්ගාරභාජනං ඉධ ‘‘උක්කා’’ති අධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘අඞ්ගාරකපල්ල’’න්ති. සජ්ජෙය්යාති යථා තත්ථ පක්ඛිත්තං සුවණ්ණං තප්පති, එවං පටියාදියෙය්ය. ආලිම්පෙය්යාති ආදියෙය්ය, ජලෙය්යාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘තත්ථ අඞ්ගාරෙ…පෙ… ගාහාපෙය්යා’’ති. මූසාය වා පක්ඛිපෙය්යාති තත්තකෙ වා පක්ඛිපෙය්ය. උපධාරෙතීති සල්ලක්ඛෙති.

නිමිත්තසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ලොණකපල්ලවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

දුතියපණ්ණාසකං නිට්ඨිතං.

3. තතියපණ්ණාසකං