📜

4. සමචිත්තවග්ගවණ්ණනා

33. චතුත්ථස්ස පඨමෙ භවන්ති එත්ථ පතිට්ඨහන්තීති භූමි, අසප්පුරිසානං භූමි අසප්පුරිසභූමි. සප්පුරිසභූමියම්පි එසෙව නයො. කතං න ජානාතීති අකතඤ්ඤූ, අසමත්ථසමාසොයං ගමකත්තා ‘‘අසූරියපස්සා’’තිආදීසු විය. තෙනාහ ‘‘කතං න ජානාතී’’ති. අකතවෙදීති එත්ථාපි එසෙව නයො. පාකටං කත්වා න ජානාතීති ‘‘ඉදඤ්චිදඤ්ච මය්හං ඉමිනා කත’’න්ති සඞ්ඝමජ්ඣගණමජ්ඣාදීසු පාකටං කත්වා න ජානාති, න පකාසෙතීති වුත්තං හොති. උපඤ්ඤාතන්ති ථොමනාවසෙන උපගන්ත්වා ඤාතං. තෙනාහ ‘‘වණ්ණිත’’න්තිආදි.

34. දුතියෙ වස්සසතපරිමාණමායු අස්සාති වස්සසතායුකො, වස්සසතායුකතඤ්ච වස්සසතායුකකාලෙ ජාතස්සෙව හොති, නාඤ්ඤස්සාති ආහ ‘‘වස්සසතායුකකාලෙ ජාතො’’ති. වස්සසතං ජීවති සීලෙනාති වස්සසතජීවී. වස්සසතන්ති ච අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං. තෙනාහ ‘‘සකලං වස්සසතං ජීවන්තො’’ති. මාතාපිතූනං මාතාව බහූපකාරතරාති තස්සායෙව පධානභාවෙන පටිකාතබ්බත්තා දක්ඛිණං අංසකූටං වදන්ති. හදයලොහිතං පායෙත්වාති ඛීරං සන්ධාය වදති. ලොහිතඤ්හි ඛීරභාවෙන පරිණාමං ගච්ඡති. ත්යාස්සාති තෙ අස්ස. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව.

35. තතියෙ තෙනුපසඞ්කමීති එත්ථ යෙනාධිප්පායෙන සො බ්රාහ්මණො භගවන්තං උපසඞ්කමි, තං පාකටං කත්වා දස්සෙතුං ‘‘සො හි බ්රාහ්මණො’’තිආදිමාහ. විරජ්ඣනපඤ්හන්ති යං පඤ්හං පුට්ඨො විරජ්ඣිත්වා කථෙසි, අවිපරීතං කත්වා සම්පාදෙතුං න සක්කොති, තාදිසං පඤ්හන්ති අත්ථො. උභතොකොටිකං පඤ්හන්ති උභොහි කොටීහි යුත්තං පඤ්හං. ‘‘කිංවාදී භවං ගොතමො’’ති හි පුට්ඨො ‘‘කිරියවාදිම්හී’’ති වා වදෙය්ය ‘‘අකිරියවාදිම්හී’’ති වා, තස්මා ඉමස්ස පඤ්හස්ස විස්සජ්ජනෙ ‘‘කිරියවාදිම්හී’’ති එකා කොටි, ‘‘අකිරියවාදිම්හී’’ති දුතියාති කොටිද්වයයුත්තො අයං පඤ්හො. උග්ගිලිතුන්ති ද්වෙ කොටියො මොචෙත්වා කථෙතුං අසක්කොන්තො බහි නීහරිතුං අත්ථතො අපනෙතුං න සක්ඛිස්සති. ද්වෙ කොටියො මොචෙන්තො හි තං බහි නීහරති නාම. නිග්ගිලිතුන්ති පුච්ඡාය දොසං දත්වා හාරෙතුං අසක්කොන්තො පවෙසෙතුං න සක්ඛිස්සති. තත්ථ දොසං දත්වා හාරෙන්තො හි ගිලිත්වා විය අදස්සනං ගමෙන්තො පවෙසෙති නාම. කිංලද්ධිකොති කිංද්දිට්ඨිකො. වදන්ති එතෙනාති වාදො, දිට්ඨි. කො වාදො එතස්සාති කිංවාදී. කිමක්ඛායීති කිමභිධායී, කීදිසී ධම්මකථා. තෙනාහ ‘‘කිං නාම…පෙ… පුච්ඡතී’’ති. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව.

36. චතුත්ථෙ දක්ඛිණං අරහන්තීති දක්ඛිණෙය්යා. ආහුනං වුච්චති දානං, තං අරහන්තීති ආහුනෙය්යා.

37. පඤ්චමෙ කථමයං මිගාරමාතා නාම ජාතාති ආහ ‘‘සා හී’’තිආදි. සබ්බජෙට්ඨකස්ස පුත්තස්සාති අත්තනො පුත්තෙසු සබ්බපඨමං ජාතස්ස පුත්තස්ස. අය්යකසෙට්ඨිනොව සමානනාමකත්තාති මිගාරසෙට්ඨිනා එව සදිසනාමකත්තා. තස්සා කිර සබ්බජෙට්ඨස්ස පුත්තස්ස නාමග්ගහණදිවසෙ අය්යකස්ස මිගාරසෙට්ඨිස්සෙව නාමං අකංසු. අනිබද්ධවාසො හුත්වාති එකස්මිංයෙව විහාරෙ නිබද්ධවාසො අහුත්වා. ධුවපරිභොගානීති නියතපරිභොගානි. නනු භගවා කදාචි චාරිකම්පි පක්කමති, කථං තානි සෙනාසනානි ධුවපරිභොගෙන පරිභුඤ්ජීති ආහ ‘‘උතුවස්සං චාරිකං චරිත්වාපී’’තිආදි. තත්ථ උතුවස්සන්ති හෙමන්තගිම්හෙ සන්ධාය වදති. මග්ගං ඨපෙත්වාති ථෙරස්ස ආගමනමග්ගං ඨපෙත්වා. උණ්හවලාහකාති උණ්හඋතුනො පච්චයභූතමෙඝමාලාසමුට්ඨාපකා දෙවපුත්තා. තෙසං කිර තථාචිත්තුප්පාදසමකාලමෙව යථිච්ඡිතං ඨානං උණ්හං ඵරමානා, වලාහකමාලා නාතිබහලා ඉතො චිතො නභං ඡාදෙන්තී විධාවති. එස නයො සීතවලාහකවස්සවලාහකාසු. අබ්භවලාහකා පන දෙවතා සීතුණ්හවස්සෙහි විනා කෙවලං අබ්භපටලස්සෙව සමුට්ඨාපකා වෙදිතබ්බා. කෙවලං වා වාතස්සෙව, තෙනෙව දෙවතා වාතවලාහකා.

එත්ථ ච යං වස්සානෙ ච සිසිරෙ ච අබ්භං උප්පජ්ජති, තං උතුසමුට්ඨානං පාකතිකමෙව. යං පන අබ්භම්හියෙව අතිඅබ්භං සත්තාහම්පි චන්දසූරියෙ ඡාදෙත්වා එකන්ධකාරං කරොති, යඤ්ච චිත්තවෙසාඛමාසෙසු අබ්භං, තං දෙවතානුභාවෙන උප්පන්නං අබ්භන්ති වෙදිතබ්බං. යො ච තස්මිං තස්මිං උතුම්හි උත්තරදක්ඛිණාදිපකතිවාතො හොති, අයං උතුසමුට්ඨානො. වාතෙපි වනරුක්ඛක්ඛන්ධාදිප්පදාලනො අතිවාතො නාම අත්ථි. අයඤ්චෙව, යො ච අඤ්ඤොපි අකාලවාතො, අයඤ්ච දෙවතානුභාවෙන නිබ්බත්තො. යං ගිම්හානෙ උණ්හං, තං උතුසමුට්ඨානිකං පාකතිමෙව. යං පන උණ්හෙපි අතිඋණ්හං සීතකාලෙ ච උප්පන්නං උණ්හං, තං දෙවතානුභාවෙන නිබ්බත්තං. යං වස්සානෙ ච හෙමන්තෙ ච සීතං හොති, තං උතුසමුට්ඨානමෙව. යං පන සීතෙපි අතිසීතං, ගිම්හෙ ච උප්පන්නං සීතං, තං දෙවතානුභාවෙන නිබ්බත්තං. යං වස්සිකෙ චත්තාරො මාසෙ වස්සං, තං උතුසමුට්ඨානමෙව, යං පන වස්සෙයෙව අතිවස්සං, යඤ්ච චිත්තවෙසාඛමාසෙසු වස්සං, තං දෙවතානුභාවෙන නිබ්බත්තං.

තත්රිදං වත්ථු – එකො කිර වස්සවලාහකදෙවපුත්තො තගරකූටවාසිඛීණාසවත්ථෙරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා අට්ඨාසි. ථෙරො – ‘‘කොසි ත්ව’’න්ති පුච්ඡි. අහං, භන්තෙ, වස්සවලාහකො දෙවපුත්තොති . තුම්හාකං කිර චිත්තෙන දෙවො වස්සතීති? ආම, භන්තෙති. පස්සිතුකාමා මයන්ති. තෙමිස්සථ, භන්තෙති. මෙඝසීසං වා ගජ්ජිතං වා න පඤ්ඤායති, කථං තෙමිස්සාමාති? භන්තෙ, අම්හාකං චිත්තෙන දෙවො වස්සති, තුම්හෙ පණ්ණසාලං පවිසථාති. සාධු දෙවපුත්තාති පාදෙ ධොවිත්වා පණ්ණසාලං පාවිසි. දෙවපුත්තො තස්මිං පවිසන්තෙයෙව එකං ගීතං ගායිත්වා හත්ථං උක්ඛිපි, සමන්තා තියොජනට්ඨානං එකමෙඝං අහොසි. ථෙරො අඩ්ඪතින්තො පණ්ණසාලං පවිට්ඨොති.

කාමං හෙට්ඨා වුත්තාපි දෙවතා චාතුමහාරාජිකාව, තා පන තෙන තෙන විසෙසෙන වත්වා ඉදානි තදඤ්ඤෙ පඨමභූමිකෙ කාමාවචරදෙවෙ සාමඤ්ඤතො ගණ්හන්තො ‘‘චාතුමහාරාජිකා’’ති ආහ. ධතරට්ඨවිරූළ්හකවිරූපක්ඛකුවෙරසඞ්ඛාතා චත්තාරො මහාරාජානො එතෙසන්ති චාතුමහාරාජිකා, තෙ සිනෙරුස්ස පබ්බතස්ස වෙමජ්ඣෙ හොන්ති. තෙසු පබ්බතට්ඨකාපි අත්ථි ආකාසට්ඨකාපි. තෙසං පරම්පරා චක්කවාළපබ්බතං පත්තා. ඛිඩ්ඩාපදොසිකා මනොපදොසිකා චන්දිමා දෙවපුත්තො සූරියො දෙවපුත්තොති එතෙ සබ්බෙපි චාතුමහාරාජිකදෙවලොකට්ඨා එව.

තාවතිංසාති තාවතිංසානං දෙවානං නාමං, තෙපි අත්ථි පබ්බතට්ඨකා, අත්ථි ආකාසට්ඨකා, තෙසං පරම්පරා චක්කවාළපබ්බතං පත්තා. තථා යාමාදීනං. එකදෙවලොකෙපි හි දෙවානං පරම්පරා චක්කවාළපබ්බතං අප්පත්තා නාම නත්ථි. තත්ථ මඝෙන මාණවෙන සද්ධිං මචලගාමෙ කාලං කත්වා තෙත්තිංස සහපුඤ්ඤකාරිනො එත්ථ නිබ්බත්තාති තං සහචාරිතං ඨානං තෙත්තිංසං, තදෙව තාවතිංසං, තං නිවාසො එතෙසන්ති තාවතිංසාති වදන්ති. යස්මා පන සෙසචක්කවාළෙසුපි ඡකාමාවචරදෙවලොකා අත්ථි. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘සහස්සං චාතුමහාරාජිකානං සහස්සං තාවතිංසාන’’න්ති (අ. නි. 3.81). තස්මා නාමපණ්ණත්තියෙවෙසා තස්ස දෙවලොකස්සාති වෙදිතබ්බා. දුක්ඛතො යාතා අපයාතාති යාමා. අත්තනො සිරිසම්පත්තියා තුසං ඉතා ගතාති තුසිතා. නිම්මානෙ රති එතෙසන්ති නිම්මානරතිනො. වසවත්තී දෙවතාති පරනිම්මිතවසවත්තිනො දෙවා. පරනිම්මිතෙසු භොගෙසු වසං වත්තෙන්තීති පරනිම්මිතවසවත්තිනො.

බ්රූහිතො පරිවුද්ධො තෙහි තෙහි ඣානාදීහි විසිට්ඨෙහි ගුණෙහීති බ්රහ්මා. වණ්ණවන්තතාය චෙව දීඝායුකතාය ච බ්රහ්මපාරිසජ්ජාදීහි මහන්තො බ්රහ්මාති මහාබ්රහ්මා. තස්ස පරිසායං භවා පරිචාරිකාති බ්රහ්මපාරිසජ්ජා. තස්සෙව පුරොහිතට්ඨානෙ ඨිතාති බ්රහ්මපුරොහිතා. ආභස්සරෙහි පරිත්තා ආභා එතෙසන්ති පරිත්තාභා. අප්පමාණා ආභා එතෙසන්ති අප්පමාණාභා. දීපිකාය අච්චි විය එතෙසං සරීරතො ආභා ඡිජ්ජිත්වා ඡිජ්ජිත්වා පතන්තී විය සරති විස්සරතීති ආභස්සරා, යථාවුත්තප්පභාය ආභාසනසීලා වා ආභස්සරා. සුභාති සොභනා පභා. සුභාති හි එකග්ඝනා නිච්චලා සරීරාභා වුච්චති , සා පරිත්තා සුභා එතෙසන්ති පරිත්තසුභා. අප්පමාණා සුභා එතෙසන්ති අප්පමාණසුභා. සුභෙන ඔකිණ්ණා විකිණ්ණා, සුභෙන සරීරප්පභාවණ්ණෙන එකග්ඝනා සුවණ්ණමඤ්ජූසාය ඨපිතසම්පජ්ජලිතකඤ්චනපිණ්ඩසස්සිරිකාති සුභකිණ්ණා. තත්ථ සොභනාය පභාය කිණ්ණා සුභාකිණ්ණාති වත්තබ්බෙ භා-සද්දස්ස රස්සත්තං අන්තිම ණ-කාරස්ස හ-කාරඤ්ච කත්වා ‘‘සුභකිණ්හා’’ති වුත්තං. විපුලඵලා වෙහප්ඵලා. විපුලඵලාති ච විපුලසන්තසුඛවණ්ණාදිඵලා. අප්පකෙන කාලෙන අත්තනො ඨානං න විජහන්තීති අවිහා. කෙනචි න තපනීයාති අතප්පා. අකිච්ඡෙන සුඛෙන පස්සිතබ්බා මනුඤ්ඤරූපතායාති සුදස්සා. සුපරිසුද්ධදස්සනතාය සම්මා පස්සන්ති සීලෙනාති සුදස්සී. උක්කට්ඨසම්පත්තීහි යොගතො නත්ථි එතෙසං කනිට්ඨා සම්පත්තීති අකනිට්ඨා.

කායසක්ඛීහීති නාමකායෙන දෙසනාය සම්පටිච්ඡනවසෙන සක්ඛිභූතෙහි. හලාහලන්ති කොලාහලං. මහග්ගතචිත්තෙනාති චතුත්ථජ්ඣානපාදකෙන අභිඤ්ඤාචිත්තෙන.

නනු ච ‘‘අජ්ඣත්තන්ති කාමභවො, බහිද්ධාති රූපාරූපභවො’’ති ච අයුත්තමෙතං? යස්මිඤ්හි භවෙ සත්තා බහුතරං කාලං වසන්ති, සො නෙසං අජ්ඣත්තං. යස්මිඤ්ච අප්පතරං කාලං වසන්ති, සො නෙසං බහිද්ධාති වත්තුං යුත්තං. රූපාරූපභවෙ ච සත්තා චිරතරං වසන්ති, අප්පතරං කාමභවෙ, තස්මා ‘‘අජ්ඣත්තන්ති කාමභවො, බහිද්ධාති රූපාරූපභවො’’ති කස්මා වුත්තන්ති ආහ ‘‘කිඤ්චාපී’’තිආදි. චතුත්ථමෙව කොට්ඨාසන්ති විවට්ටට්ඨායිසඞ්ඛාතං චතුත්ථං අසඞ්ඛ්යෙය්යකප්පං. ඉතරෙසූති සංවට්ටසංවට්ටට්ඨායිවිවට්ටසඞ්ඛාතෙසු තීසු අසඞ්ඛ්යෙය්යකප්පෙසු. ආලයොති සඞ්ගො. පත්ථනාති ‘‘කථං නාම තත්රූපපන්නා භවිස්සාමා’’ති අභිපත්ථනා. අභිලාසොති තත්රූපපජ්ජිතුකාමතා. තස්මාතිආදිනා යථාවුත්තමත්ථං නිගමෙති.

එත්ථායං අධිප්පායො – කස්සචිපි කිලෙසස්ස අවික්ඛම්භිතත්තා කෙනචිපි පකාරෙන වික්ඛම්භනමත්තෙනපි අවිමුත්තො කාමභවො අජ්ඣත්තග්ගහණස්ස අත්තානං අධිකිච්ච උද්දිස්ස පවත්තග්ගාහස්ස විසෙසපච්චයොති අජ්ඣත්තං නාම. තත්ථ බන්ධනං අජ්ඣත්තසංයොජනං, තෙන සංයුත්තො අජ්ඣත්තසංයොජනො. තබ්බිපරියායතො බහිද්ධාසංයොජනොති.

ඡන්දරාගවසෙනෙව අජ්ඣත්තසංයොජනං බහිද්ධාසංයොජනඤ්ච පුග්ගලං දස්සෙත්වා ඉදානි ඔරම්භාගියඋද්ධම්භාගියසංයොජනවසෙනපි දස්සෙතුං ‘‘ඔරම්භාගියානි වා’’තිආදිමාහ. ඔරං වුච්චති කාමධාතු, පටිසන්ධියා පච්චයභාවෙන තං ඔරං භජන්තීති ඔරම්භාගියානි. තත්ථ ච කම්මුනා විපාකං සත්තෙන ච දුක්ඛං සංයොජෙන්තීති සංයොජනානි, සක්කායදිට්ඨිවිචිකිච්ඡාසීලබ්බතපරාමාසකාමරාගපටිඝා. උද්ධං වුච්චති රූපාරූපධාතු, වුත්තනයෙනෙතං උද්ධං භජන්තීති උද්ධම්භාගියානි, සංයොජනානි. රූපරාගාරූපරාගමානුද්ධච්චාවිජ්ජා. අථ වා ඔරම්භාගො වුච්චති කාමධාතු රූපාරූපභවතො හෙට්ඨාභූතත්තා, තත්රූපපත්තියා පච්චයභාවතො ඔරම්භාගස්ස හිතානීති ඔරම්භාගියානි යථා ‘‘වච්ඡායොගො දුහකො’’ති. උද්ධම්භාගො නාම මහග්ගතභාවො, තස්ස හිතානි උද්ධම්භාගියානි. පාදෙසු බද්ධපාසාණො විය පඤ්චොරම්භාගියසංයොජනානි හෙට්ඨා ආකඩ්ඪමානාකාරානි හොන්ති. හත්ථෙහි ගහිතරුක්ඛසාඛා විය පඤ්චුද්ධම්භාගියසංයොජනානි උපරි ආකඩ්ඪමානාකාරානි. යෙසඤ්හි සක්කායදිට්ඨිආදීනි අප්පහීනානි, තෙ භවග්ගෙපි නිබ්බත්තෙ එතානි ආකඩ්ඪිත්වා කාමභවෙයෙව පාතෙන්ති, තස්මා එතානි පඤ්ච ගච්ඡන්තං වාරෙන්ති, ගතං පුන ආනෙන්ති. රූපරාගාදීනි පඤ්ච ගච්ඡන්තං න වාරෙන්ති, ආගන්තුං පන න දෙන්ති.

අසමුච්ඡින්නෙසු ඔරම්භාගියසංයොජනෙසු ලද්ධපච්චයෙසු උද්ධම්භාගියානි සංයොජනානි අගණනූපගානි හොන්තීති ලබ්භමානානම්පි පුථුජ්ජනානං වසෙන අවිභජිත්වා අරියානං යොගවසෙන විභජිතුකාමො ‘‘උභයම්පි චෙත’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ වට්ටනිස්සිතමහාජනස්සාති පුථුජ්ජනෙ සන්ධාය වදති. ද්වෙධා පරිච්ඡින්නොති කාමසුගතිරූපාරූපභවවසෙන ද්වීහි පකාරෙහි පරිච්ඡින්නො.

වච්ඡකසාලොපමං උත්තානත්ථමෙව. ඔපම්මසංසන්දනෙ පන කස්සචි කිලෙසස්ස අවික්ඛම්භිතත්තා, කථඤ්චිපි අවිමුත්තො කාමභවො අජ්ඣත්තග්ගහණස්ස විසෙසපච්චයත්තා, ඉමෙසං සත්තානං අබ්භන්තරට්ඨෙන අන්තො නාම. රූපාරූපභවො තබ්බිපරියායතො බහි නාම. තථා හි යස්ස ඔරම්භාගියානි සංයොජනානි අප්පහීනානි, සො අජ්ඣත්තසංයොජනො වුත්තො. යස්ස තානි පහීනානි, සො බහිද්ධාසංයොජනො. තස්මා අන්තො අසමුච්ඡින්නබන්ධනතාය බහි ච පවත්තමානභවඞ්ගසන්තානතාය අන්තොබද්ධො බහිසයිතො නාම. නිරන්තරප්පවත්තභවඞ්ගසන්තානවසෙන හි සයිතවොහාරො. කාමං නෙසං බහිබන්ධනම්පි අසමුච්ඡින්නං, අන්තොබන්ධනස්ස පන මූලතාය එවං වුත්තං. තෙනාහ ‘‘සංයොජනං පන තෙසං කාමාවචරූපනිබද්ධමෙවා’’ති. ඉමිනා නයෙන සෙසත්තයෙපි අත්ථො වෙදිතබ්බො.

එත්තාවතා ච කිරාති කිර-සද්දො අරුචිසංසූචනත්ථො. තෙනෙත්ථ ආචරියවාදස්ස අත්තනො අරුච්චනභාවං දීපෙති. ‘‘සීලවා’’ති අනාමට්ඨවිසෙසසාමඤ්ඤතො සීලසඞ්ඛෙපෙන ගහිතං, තඤ්ච චතුබ්බිධන්ති ආචරියත්ථෙරො ‘‘චතුපාරිසුද්ධිසීලං උද්දිසිත්වා’’ති ආහ. තත්ථාති චතුපාරිසුද්ධිසීලෙසු. ජෙට්ඨකසීලන්ති පධානසීලං. උභයත්ථාති උද්දෙසනිද්දෙසෙසු, නිද්දෙසෙ විය උද්දෙසෙපි පාතිමොක්ඛසංවරොව ථෙරෙන වුත්තො ‘‘සීලවා’’ති වුත්තත්තාති අධිප්පායො. සීලග්ගහණඤ්හි පාළියං පාතිමොක්ඛසංවරවසෙනෙව ආගතං. තෙනාහ ‘‘පාතිමොක්ඛසංවරොයෙවා’’තිආදි. තත්ථ අවධාරණෙන ඉතරෙසං තිණ්ණං එකදෙසෙන පාතිමොක්ඛන්තොගධභාවං දීපෙති. තථා හි අනොලොකියොලොකනෙ ආජීවහෙතු ච සික්ඛාපදවීතික්කමෙ ගිලානපච්චයස්ස අපච්චවෙක්ඛිතපරිභොගෙ ච ආපත්ති විහිතාති. තීණීති ඉන්ද්රියසංවරසීලාදීනි. සීලන්ති වුත්තට්ඨානං නාම අත්ථීති සීලපරියායෙන තෙසං කත්ථචි සුත්තෙ ගහිතට්ඨානං නාම කිං අත්ථි යථා ‘‘පාතිමොක්ඛසංවරො’’ති? ආචරියස්ස සම්මුඛතාය අප්පටික්ඛිපන්තො උපචාරෙන පුච්ඡන්තො විය වදති. තෙනාහ ‘‘අනනුජානන්තො’’ති. ඡද්වාරරක්ඛාමත්තකමෙවාති තස්ස සල්ලහුකභාවමාහ චිත්තාධිට්ඨානභාවමත්තෙන පටිපාකතිකභාවාපත්තිතො. ඉතරද්වයෙපි එසෙව නයො. පච්චයුප්පත්තිමත්තකන්ති ඵලෙන හෙතුං දස්සෙති. උප්පාදනහෙතුකා හි පච්චයානං උප්පත්ති. ඉදමත්ථන්ති ඉදං පයොජනං ඉමස්ස පච්චයස්ස පරිභුඤ්ජනෙති අධිප්පායො. නිප්පරියායෙනාති ඉමිනා ඉන්ද්රියසංවරාදීනි තීණි පධානස්ස සීලස්ස පරිපාලනවසෙන පවත්තියා පරියායසීලානි නාමාති දස්සෙති. ඉදානි පාතිමොක්ඛසංවරස්සෙව පධානභාවං බ්යතිරෙකතො අන්වයතො ච උපමාය විභාවෙතුං ‘‘යස්සා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සො පාතිමොක්ඛසංවරො. සෙසානි ඉන්ද්රියසංවරාදීනි.

පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතොති යො හි නං පාති රක්ඛති, තං මොක්ඛෙති මොචෙති ආපායිකාදීහි දුක්ඛෙහීති පාතිමොක්ඛන්ති ලද්ධනාමෙන සික්ඛාපදසීලෙන පිහිතකායවචීද්වාරො. සො පන යස්මා එවංභූතො තෙන සමන්නාගතො නාම හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘පාතීමොක්ඛසංවරෙන සමන්නාගතො’’ති.

අපරො නයො – කිලෙසානං බලවභාවතො, පාපකිරියාය ච සුකරභාවතො, පුඤ්ඤකිරියාය ච දුක්කරභාවතො බහුක්ඛත්තුං අපායෙසු පතනසීලොති පාතී, පුථුජ්ජනො. අනිච්චතාය වා භවාදීසු කම්මවෙගක්ඛිත්තො ඝටියන්තං විය අනවට්ඨානෙන පරිබ්භමනතො ගමනතො ගමනසීලොති පාතී, මරණවසෙන තම්හි තම්හි සත්තනිකායෙ අත්තභාවස්ස පාතනසීලො වා පාතී, සත්තසන්තානො, චිත්තමෙව වා. තං පාතිං සංසාරදුක්ඛතො මොක්ඛෙතීති පාතිමොක්ඛං. චිත්තස්ස හි විමොක්ඛෙන සත්තො විමුත්තොති වුච්චති. වුත්තඤ්හි ‘‘චිත්තවොදානා විසුජ්ඣන්තී’’ති, ‘‘අනුපාදාය ආසවෙහි චිත්තං විමුත්ත’’න්ති (මහාව. 28) ච.

අථ වා අවිජ්ජාදිනා හෙතුනා සංසාරෙ පතති ගච්ඡති පවත්තතීති පාති, ‘‘අවිජ්ජානීවරණානං සත්තානං තණ්හාසංයොජනානං සන්ධාවතං සංසරත’’න්ති (සං. නි. 2.124) හි වුත්තං, තස්ස පාතිනො සත්තස්ස තණ්හාදිසංකිලෙසත්තයතො මොක්ඛො එතෙනාති පාතිමොක්ඛො. ‘‘කණ්ඨෙකාළො’’තිආදීනං වියස්ස සමාසසිද්ධි වෙදිතබ්බා.

අථ වා පාතෙති විනිපාතෙති දුක්ඛෙති පාති, චිත්තං. වුත්තඤ්හි –

‘‘චිත්තෙන නීයතෙ ලොකො, චිත්තෙන පරිකස්සතී’’ති; (සං. නි. 1.62);

තස්ස පාතිනො මොක්ඛො එතෙනාති පාතිමොක්ඛො. පතති වා එතෙන අපායදුක්ඛෙ සංසාරදුක්ඛෙ චාති පාති, තණ්හාදිසංකිලෙසො. වුත්තඤ්හි –

‘‘තණ්හා ජනෙහි පුරිසං, (සං. නි. 1.56-57) තණ්හාදුතියො පුරිසො’’ති (ඉතිවු. 15, 105; අ. නි. 4.9) ච ආදි;

තතො පාතිතො මොක්ඛොති පාතිමොක්ඛො.

අථ වා පතති එත්ථාති පාති, ඡ අජ්ඣත්තිකබාහිරානි ආයතනානි. වුත්තඤ්හි –

‘‘ඡසු ලොකො සමුප්පන්නො, ඡසු කුබ්බති සන්ථව’’න්ති (සං. නි. 1.70; සු. නි. 171);

තතො ඡඅජ්ඣත්තිකබාහිරායතනසඞ්ඛාතතො පාතිතො මොක්ඛොති පාතිමොක්ඛො.

අථ වා පාතො විනිපාතො අස්ස අත්ථීති පාතී, සංසාරො. තතො මොක්ඛොති පාතිමොක්ඛො.

අථ වා සබ්බලොකාධිපතිභාවතො ධම්මිස්සරො භගවා ‘‘පතී’’ති වුච්චති, මුච්චති එතෙනාති මොක්ඛො, පතිනො මොක්ඛො පතිමොක්ඛො තෙන පඤ්ඤත්තත්තාති, පතිමොක්ඛො එව පාතිමොක්ඛො. සබ්බගුණානං වා මූලභාවතො උත්තමට්ඨෙන පති ච සො යථාවුත්තට්ඨෙන මොක්ඛො චාති පතිමොක්ඛො, පතිමොක්ඛො එව පාතිමොක්ඛො. තථා හි වුත්තං ‘‘පාතිමොක්ඛන්ති ආදිමෙතං මුඛමෙතං පමුඛමෙත’’න්ති (මහාව. 135) විත්ථාරො.

අථ වා ප-ඉති පකාරෙ, අතීති අච්චන්තත්ථෙ නිපාතො, තස්මා පකාරෙහි අච්චන්තං මොක්ඛෙතීති පාතිමොක්ඛො. ඉදඤ්හි සීලං සයං තදඞ්ගවසෙන, සමාධිසහිතං පඤ්ඤාසහිතඤ්ච වික්ඛම්භනවසෙන, සමුච්ඡෙදවසෙන ච අච්චන්තං මොක්ඛෙති මොචෙතීති පාතිමොක්ඛො. පති පති මොක්ඛොති වා පතිමොක්ඛො, තම්හා තම්හා වීතික්කමදොසතො පච්චෙකං මොක්ඛොති අත්ථො. පතිමොක්ඛො එව පාතිමොක්ඛො. මොක්ඛො වා නිබ්බානං, තස්ස මොක්ඛස්ස පතිබිම්බභූතොති පතිමොක්ඛො. සීලසංවරො හි සූරියස්ස අරුණුග්ගමනං විය නිබ්බානස්ස උදයභූතො තප්පටිභාගො විය යථාරහං කිලෙසනිබ්බාපනතො පතිමොක්ඛං, පතිමොක්ඛංයෙව පාතිමොක්ඛං.

අථ වා මොක්ඛං පති වත්තති, මොක්ඛාභිමුඛන්ති වා පතිමොක්ඛං, පතිමොක්ඛමෙව පාතිමොක්ඛන්ති එවමෙත්ථ පාතිමොක්ඛසද්දස්ස අත්ථො වෙදිතබ්බො.

ආචාරගොචරසම්පන්නොති කායිකවාචසිකඅවීතික්කමසඞ්ඛාතෙන ආචාරෙන, නවෙසියාදිගොචරතාදිසඞ්ඛාතෙන ගොචරෙන සම්පන්නො, සම්පන්නආචාරගොචරොති අත්ථො. අප්පමත්තකෙසූති පරිත්තකෙසු අනාපත්තිගමනීයෙසු. ‘‘දුක්කටදුබ්භාසිතමත්තෙසූ’’ති අපරෙ. වජ්ජෙසූති ගාරය්හෙසු. තෙ පන එකන්තතො අකුසලසභාවා හොන්තීති ආහ ‘‘අකුසලධම්මෙසූ’’ති. භයදස්සීති භයතො දස්සනසීලො, පරමාණුමත්තම්පි වජ්ජං සිනෙරුප්පමාණං විය කත්වා භායනසීලො. සම්මා ආදියිත්වාති සම්මදෙව සක්කච්චං සබ්බසොව ආදියිත්වා. සික්ඛාපදෙසූති නිද්ධාරණෙ භුම්මන්ති සමුදායතො අවයවනිද්ධාරණං දස්සෙන්තො ‘‘සික්ඛාපදෙසු තං තං සික්ඛාපදං සමාදියිත්වා සික්ඛතී’’ති අත්ථමාහ, සික්ඛාපදමෙව හි සමාදාතබ්බං සික්ඛිතබ්බඤ්චාති අධිප්පායො. යං කිඤ්චි සික්ඛාපදෙසූති සික්ඛාකොට්ඨාසෙසු මූලපඤ්ඤත්තිඅනුපඤ්ඤත්තිසබ්බත්ථපඤ්ඤත්තිපදෙසපඤ්ඤත්තිආදිභෙදං යං කිඤ්චි සික්ඛිතබ්බං. යං පටිපජ්ජිතබ්බං පූරෙතබ්බං සීලං, තං පන ද්වාරවසෙන දුවිධමෙවාති ආහ ‘‘කායිකං වා වාචසිකං වා’’ති. ඉමස්මිං අත්ථවිකප්පෙ සික්ඛාපදෙසූති ආධාරෙ භුම්මං සික්ඛාභාගෙසු කස්සචි විසුං අග්ගහණතො. තෙනාහ ‘‘තං සබ්බ’’න්ති.

අඤ්ඤතරං දෙවඝටන්ති අඤ්ඤතරං දෙවනිකායං. ආගාමී හොතීති පටිසන්ධිවසෙන ආගමනසීලො හොති. ආගන්තාති එත්ථාපි එසෙව නයො. ඉමිනා අඞ්ගෙනාති ඉමිනා කාරණෙන.

සුක්ඛවිපස්සකො යෙභුය්යෙන චතුධාතුවවත්ථානමුඛෙන කම්මට්ඨානාභිනිවෙසී හොතීති ආහ ‘‘සුක්ඛවිපස්සකස්ස ධාතුකම්මට්ඨානිකභික්ඛුනො’’ති. වුත්තමෙවත්ථං සම්පිණ්ඩෙත්වා නිගමෙන්තො ‘‘පඨමෙන අඞ්ගෙනා’’තිආදිමාහ.

චිත්තස්ස සුඛුමභාවො ඉධ සුඛමත්තභාවමාපන්නෙන දට්ඨබ්බොති ආහ ‘‘සබ්බාපි හි තා’’තිආදි. තන්තිවසෙනාති කෙවලං තන්තිට්ඨපනවසෙන, න පන ථෙරස්ස කස්සචි මග්ගස්ස වා ඵලස්ස වා උප්පාදනත්ථාය, නාපි සම්මාපටිපත්තියං යොජනත්ථායාති අධිප්පායො.

38. ඡට්ඨෙ මහාකච්චානොති ගිහිකාලෙ උජ්ජෙනිරඤ්ඤො පුරොහිතපුත්තො අභිරූපො දස්සනීයො පාසාදිකො සුවණ්ණවණ්ණො ච. වරණා නාම රුක්ඛො, තස්ස අවිදූරෙ භවත්තා නගරම්පි වරණසද්දෙන වුච්චතීති ආහ ‘‘වරණා නාම එකං නගර’’න්ති. ද්වන්දපදස්ස පච්චෙකං අභිසම්බන්ධො හොතීති හෙතුසද්දං පච්චෙකං යොජෙත්වා දස්සෙන්තො ‘‘කාමරාගාභිනිවෙසහෙතූ’’තිආදිමාහ. හෙතුසද්දෙන සම්බන්ධෙ සති යො අත්ථො සම්භවති, තං දස්සෙතුං ‘‘ඉදං වුත්තං හොතී’’තිආදිමාහ. තත්ථ කාමරාගෙන අභිනිවිට්ඨත්තාති එතෙන කාමරාගාභිනිවෙසහෙතූති ඉමස්ස අත්ථං දීපෙති, තථා විනිබද්ධත්තාතිආදීහි කාමරාගවිනිබද්ධහෙතූතිආදීනං. තතො මුඛොති තදභිමුඛො. මානන්ති ආළ්හකාදිමානභණ්ඩං. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව.

39. සත්තමෙ මධුරායන්ති උත්තරමධුරායං. ගුන්දාවනෙති කණ්හගුන්දාවනෙ, කාළපිප්පලිවනෙති අත්ථො. ජරාජිණ්ණෙති ජරාය ජිණ්ණෙ, න බ්යාධිආදීනං වසෙන ජිණ්ණසදිසෙ නාපි අකාලිකෙන ජරාය අභිභූතෙ. වයොවුද්ධෙති ජිණ්ණත්තා එව චස්ස වයොවුද්ධිප්පත්තියා වුද්ධෙන සීලාදිවුද්ධියා. ජාතිමහල්ලකෙති ජාතියා මහන්තතාය චිරරත්තතාය මහල්ලකෙ, න භොගපරිවාරාදීහීති අත්ථො. අද්ධගතෙති එත්ථ අද්ධ-සද්දො දීඝකාලවාචීති ආහ ‘‘දීඝකාලද්ධානං අතික්කන්තෙ’’ති. වයොති පුරිමපදලොපෙනායං නිද්දෙසොති ආහ ‘‘පච්ඡිමවය’’න්ති, වස්සසතස්ස තතියකොට්ඨාසසඞ්ඛාතං පච්ඡිමවයං අනුප්පත්තෙති අත්ථො.

භවති එත්ථ ඵලං තදායත්තවුත්තිතායාති භූමි, කාරණන්ති ආහ ‘‘යෙන කාරණෙනා’’තිආදි. පරිපක්කොති පරිණතො, වුද්ධිභාවං පත්තොති අත්ථො. මොඝජිණ්ණොති අන්තො ථිරකරණානං ධම්මානං අභාවෙන තුච්ඡජිණ්ණො නාම. බාලදාරකොපි දහරොති වුච්චතීති තතො විසෙසනත්ථං ‘‘යුවා’’ති වුත්තං. අතික්කන්තපඨමවයා එව සත්තා සභාවෙන පලිතසිරා හොන්තීති පඨමවයෙ ඨිතභාවං දස්සෙතුං ‘‘සුසුකාළකෙසො’’ති වුත්තං. භද්රෙනාති ලද්ධකෙන. එකච්චො හි දහරොපි සමානො කාණො වා හොති කුණිආදීනං වා අඤ්ඤතරො, සො න භද්රෙන යොබ්බනෙන සමන්නාගතො නාම හොති. යො පන අභිරූපො හොති දස්සනීයො පාසාදිකො සබ්බසම්පත්තිසම්පන්නො යං යදෙව අලඞ්කාරපරිහාරං ඉච්ඡති, තෙන තෙන අලඞ්කතො දෙවපුත්තො විය චරති, අයං භද්රෙන යොබ්බනෙන සමන්නාගතො නාම හොති. තෙනෙවාහ ‘‘යෙන යොබ්බනෙන සමන්නාගතො’’තිආදි.

යම්හිසච්චඤ්ච ධම්මො චාති යම්හි පුග්ගලෙ සොළසහාකාරෙහි පටිවිද්ධත්තා චතුබ්බිධං සච්චං, ඤාණෙන සච්ඡිකතත්තා නවවිධලොකුත්තරධම්මො ච අත්ථි. අහිංසාති දෙසනාමත්තමෙතං, යම්හි පන චතුබ්බිධාපි අප්පමඤ්ඤාභාවනා අත්ථීති අත්ථො. සංයමො දමොති සීලඤ්චෙව ඉන්ද්රියසංවරො ච. වන්තමලොති මග්ගඤාණෙන නීහටමලො. ධීරොති ධිතිසම්පන්නො. ථෙරොති සො ඉමෙහි ථිරභාවකාරණෙහි සමන්නාගතත්තා ථෙරොති පවුච්චතීති අත්ථො.

40. අට්ඨමෙ ‘‘චොරා බලවන්තො හොන්තී’’ති පදං උද්ධරිත්වා යෙහි කාරණෙහි තෙ බලවන්තො හොන්ති, තෙසං සබ්භාවං දස්සෙන්තො ‘‘පක්ඛසම්පන්නා’’තිආදිමාහ. තත්ථ නිවාසට්ඨානසම්පන්නතා ගිරිදුග්ගාදිසබ්භාවතො. අතියාතුන්ති අන්තො යාතුං, ගන්තුං පවිසිතුන්ති අත්ථො. තං පන අන්තොපවිසනං කෙනචි කාරණෙන බහිගතස්ස හොතීති ආහ ‘‘බහිද්ධා ජනපදචාරිකං චරිත්වා’’තිආදි. නිය්යාතුන්ති බහි නික්ඛමිතුං. තඤ්ච බහිනික්ඛමනං බහිද්ධාකරණීයෙ සති සම්භවතීති ආහ ‘‘චොරා ජනපදං විලුම්පන්තී’’තිආදි. අනුසඤ්ඤාතුන්ති අනුසඤ්චරිතුං. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව.

41. නවමෙ මිච්ඡාපටිපත්තාධිකරණහෙතූති එත්ථ අධි-සද්දො අනත්ථකොති ආහ ‘‘මිච්ඡාපටිපත්තියා කරණහෙතූ’’ති. න ආරාධකොති න සම්පාදකො න පරිපූරකො. ඤායති පටිවිජ්ඣනවසෙන නිබ්බානං ගච්ඡතීති ඤායො, සො එව තංසමඞ්ගිනං වට්ටදුක්ඛපාතතො ධාරණට්ඨෙන ධම්මොති ඤායො ධම්මො, අරියමග්ගො. සො පනෙත්ථ සහ විපස්සනාය අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘සහවිපස්සනකං මග්ග’’න්ති. ආරාධනං නාම සංසිද්ධි, සා පන යස්මා සම්පාදනෙන පරිපූරණෙන ඉච්ඡිතා, තස්මා වුත්තං ‘‘සම්පාදෙතුං පූරෙතු’’න්ති.

42. දසමෙ දුග්ගහිතෙහීති අත්ථතො බ්යඤ්ජනතො ච දුට්ඨු ගහිතෙහි, ඌනාධිකවිපරීතපදපච්චාභට්ඨාදිවසෙන විලොමෙත්වා ගහිතෙහීති අත්ථො. උප්පටිපාටියා ගහිතෙහීති ඉදං පන නිදස්සනමත්තං දුග්ගහස්ස ඌනාධිකාදිවසෙනපි සම්භවතො. තෙනෙවාහ ‘‘අත්තනො දුග්ගහිතසුත්තන්තානංයෙව අත්ථඤ්ච පාළිඤ්ච උත්තරිතරං කත්වා දස්සෙන්තී’’ති.

සමචිත්තවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.