📜

1. භණ්ඩගාමවග්ගො

1-2. අනුබුද්ධසුත්තාදිවණ්ණනා

1-2. චතුක්කනිපාතස්ස පඨමෙ අනුබොධො පුබ්බභාගියං ඤාණං, පටිවෙධො අනුබොධෙන අභිසමයො. තත්ථ යස්මා අනුබොධපුබ්බකො පටිවෙධො අනුබොධෙන විනා න හොති. අනුබොධො හි එකච්චො පටිවෙධසම්බද්ධො, තදුභයාභාවහෙතුකඤ්ච වට්ටෙ සංසරණං, තස්මා වුත්තං පාළියං ‘‘අනනුබොධා…පෙ… තුම්හාකඤ්චා’’ති. පටිසන්ධිග්ගහණවසෙන භවතො භවන්තරූපගමනං සන්ධාවනං, අපරාපරං චවනූපපජ්ජනවසෙන සඤ්චරණං සංසරණන්ති ආහ ‘‘භවතො’’තිආදි. සන්ධාවිතසංසරිතපදානං කම්මසාධනතං සන්ධායාහ ‘‘මයා ච තුම්හෙහි චා’’ති පඨමවිකප්පෙ. දුතියවිකප්පෙ පන භාවසාධනතං හදයෙ කත්වා ‘‘මමඤ්චෙව තුම්හාකඤ්චා’’ති යථාරුතවසෙනෙව වුත්තං . දීඝරජ්ජුනා බද්ධසකුණං විය රජ්ජුහත්ථො පුරිසො දෙසන්තරං තණ්හාරජ්ජුනා බද්ධං සත්තසන්තානං අභිසඞ්ඛාරො භවන්තරං නෙති එතායාති භවනෙත්ති. තෙනාහ ‘‘භවරජ්ජූ’’තිආදී.

වට්ටදුක්ඛස්ස අන්තකරොති සකලවට්ටදුක්ඛස්ස සකසන්තානෙ පරසන්තානෙ ච විනාසකරො අභාවකරො. බුද්ධචක්ඛුධම්මචක්ඛුදිබ්බචක්ඛුමංසචක්ඛුසමන්තචක්ඛුසඞ්ඛාතෙහි පඤ්චහි චක්ඛූහි චක්ඛුමා. සවාසනානං කිලෙසානං සමුච්ඡින්නත්තා සාතිසයං කිලෙසපරිනිබ්බානෙන පරිනිබ්බුතො. දුතියං උත්තානමෙව.

අනුබුද්ධසුත්තාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3-4. පඨමඛතසුත්තාදිවණ්ණනා

3-4. තතියෙ කලින්ති අපරාධං. විචිනාතීති ආචිනොති පසවති. තෙන ච කලිනා සුඛං න පටිලභතීති තෙන අපරාධෙන සුඛං න වින්දති. නින්දියප්පසංසාය හි පසංසියනින්දාය ච සමකොව විපාකො. පසංසියනින්දාති ච සම්පන්නගුණපරිධංසනවසෙන පවත්තියා මහාසාවජ්ජතාය කටුකතරවිපාකා. නින්දියප්පසංසා පන කථං තාය සමවිපාකාති චෙ? තස්මිං අවිජ්ජමානගුණසමාරොපනෙන අත්තනො පරෙසඤ්ච මිච්ඡාපටිපත්තිහෙතුභාවතො පසංසියෙන තස්ස සබ්භාවකරණතො ච. ලොකෙපි හි අසූරං සූරෙන සමං කරොන්තො ගාරය්හො හොති, පගෙව දුප්පටිපන්නං සුප්පටිපන්නෙන සමං කරොන්තොති. සකෙන ධනෙනාති අත්තනො සාපතෙය්යෙන. අප්පමත්තකොව කලීති දිට්ඨධම්මිකත්තා සප්පටිකාරත්තා ච අප්පමත්තකො අපරාධො. අයං…පෙ… මහන්තතරො කලි කතූපචිතත්තා සම්පරායිකත්තා අප්පටිකාරත්තා ච.

නිරබ්බුදොති ගණනාවිසෙසො එසොති ආහ ‘‘නිරබ්බුදගණනායා’’ති, සතසහස්සං නිරබ්බුදාති අත්ථො. නිරබ්බුදපරිමාණං පන වස්සගණනාය එවං වෙදිතබ්බං. යථෙව හි සතං සතසහස්සානං කොටි හොති, එවං සතං සතසහස්සානං කොටියො පකොටි නාම හොති, සතං සතසහස්සානං පකොටියො කොටිපකොටි, සතං සතසහස්සකොටිපකොටියො නහුතං, සතං සතසහස්සනහුතානි නින්නහුතං, සතං සතසහස්සනින්නහුතානි එකං අබ්බුදං, තතො වීසතිගුණිතං නිරබ්බුදං. යං අරියෙ ගරහන්තො නිරයං උපපජ්ජතීති අරියෙ ගරහන්තො යං නිරබ්බුදසඞ්ඛාතං නිරයං උපපජ්ජති, නිරබ්බුදොති ච පාටියෙක්කො නිරයො නත්ථි, අවීචිම්හියෙව පන නිරබ්බුදගණනාය පච්චිතබ්බට්ඨානස්සෙතං නාමං. චතුත්ථං උත්තානමෙව.

පඨමඛතසුත්තාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. අනුසොතසුත්තවණ්ණනා

5. පඤ්චමෙ අනුසොතං ගච්ඡතීති සංසාරසොතස්ස අනුකූලභාවෙන ගච්ඡති. පච්චනීකපටිපත්තියාති සංසාරසොතස්ස පටිකූලවසෙන පවත්තනිබ්බිදානුපස්සනාදිපටිපත්තියා . ඨිතසභාවොති අචලප්පසාදාදිසමන්නාගමෙන ඨිතසභාවො. අනාගාමී හි අස්සද්ධියෙහි කාමරාගබ්යාපාදෙහි අකම්පනියචිත්තතාය තම්හා ලොකා අනාවත්තිධම්මතාය ච ඨිතසභාවො නාම. ඔඝං තරිත්වාති කාමොඝාදිචතුබ්බිධං ඔඝං අතික්කමිත්වා. පරතීරං ගතොති නිබ්බානපාරං ගතො. බ්රාහ්මණොති බාහිතපාපතාය බ්රාහ්මණොති සඞ්ඛං ගතො ඛීණාසවො. තෙනාහ ‘‘සෙට්ඨො නිද්දොසො’’ති. පඤ්චවෙරකම්මන්ති පාණාතිපාතාදිපඤ්චදුච්චරිතං. සහාපි දුක්ඛෙන සහාපි දොමනස්සෙනාති කිලෙසපරියුට්ඨානෙ සති උප්පන්නෙන දුක්ඛදොමනස්සෙන සද්ධිම්පි. පරිපුණ්ණන්ති තිස්සන්නං සික්ඛානං එකායපි අනූනං. පරිසුද්ධන්ති නිරුපක්කිලෙසං. බ්රහ්මචරියන්ති සෙට්ඨචරියං. ඉමිනා වාරෙන සොතාපන්නසකදාගාමිනො කථිතා. කිං පන තෙ රුදන්තා බ්රහ්මචරියං චරන්තීති? ආම, කිලෙසරොදනෙන රොදන්තා චරන්ති නාම, සීලසම්පන්නො පුථුජ්ජනභික්ඛු එත්ථෙව සඞ්ගහිතො.

චෙතොවිමුත්තින්ති ඵලසමාධිං. පඤ්ඤාවිමුත්තින්ති ඵලඤාණං. ඡහාකාරෙහි පාරගතොති අභිඤ්ඤාපාරගූ, පරිඤ්ඤාපාරගූ, භාවනාපාරගූ, පහානපාරගූ, සච්ඡිකිරියාපාරගූ, සමාපත්තිපාරගූති එවං ඡහි ආකාරෙහි සබ්බධම්මානං පාරං පරියොසානං ගතො. සෙසමෙත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

අනුසොතසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. අප්පස්සුතසුත්තවණ්ණනා

6. ඡට්ඨෙ අප්පකං සුතං හොතීති නවඞ්ගසත්ථුසාසනෙ කිඤ්චිදෙව සුතං හොති. තදෙව නවඞ්ගසත්ථුසාසනං දස්සෙතුං ‘‘සුත්තං ගෙය්ය’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ සුත්තාදීනි විභජිත්වා දස්සෙන්තො ‘‘උභතොවිභඞ්ගනිද්දෙසක්ඛන්ධකපරිවාරා’’තිආදිමාහ. කථං පනායං විභාගො යුජ්ජෙය්ය. සගාථකඤ්හි සුත්තං ගෙය්යං, නිග්ගාථකං සුත්තං වෙය්යාකරණං. තදුභයවිනිමුත්තඤ්ච සුත්තං උදානාදිවිසෙසසඤ්ඤාරහිතං නත්ථි, යං සුත්තඞ්ගං සියා. මඞ්ගලසුත්තාදීනඤ්ච (ඛු. පා. 5.1 ආදයො; සු. නි. 261 ආදයො) සුත්තඞ්ගසඞ්ගහො න සියා ගාථාභාවතො ධම්මපදාදීනං විය . ගෙය්යඞ්ගසඞ්ගහො වා සියා සගාථකත්තා සගාථාවග්ගස්ස විය. තථා උභතොවිභඞ්ගාදීසු සගාථකප්පදෙසානන්ති? වුච්චතෙ –

‘‘සුත්තන්ති සාමඤ්ඤවිධි, විසෙසවිධයො පරෙ;

සනිමිත්තා නිරුළ්හත්තා, සහතාඤ්ඤෙන නාඤ්ඤතො’’. (නෙත්ති. අට්ඨ. සඞ්ගහවාරවණ්ණනා; දී. නි. ටී. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා; සාරත්ථ. ටී. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා)

සබ්බස්සපි හි බුද්ධවචනස්ස සුත්තන්ති අයං සාමඤ්ඤවිධි. තෙනෙවාහ ආයස්මා මහාකච්චානො නෙත්තියං (නෙත්ති. සඞ්ගහවාරො) ‘‘නවවිධසුත්තන්තපරියෙට්ඨී’’ති. එත්තකං තස්ස භගවතො සුත්තාගතං සුත්තපරියාපන්නං (පාචි. 655, 1242) සකවාදෙ පඤ්ච සුත්තසතානීති (ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා; කථා. අට්ඨ. නිදානකථා) එවමාදි ච එතස්ස අත්ථස්ස සාධකං. විසෙසවිධයො පරෙ සනිමිත්තා තදෙකදෙසෙසු ගෙය්යාදයො විසෙසවිධයො තෙන තෙන නිමිත්තෙන පතිට්ඨිතා. තථා හි ගෙය්යස්ස සගාථකත්තං තබ්භාවනිමිත්තං. ලොකෙපි හි සසිලොකං සගාථකං වා චුණ්ණියගන්ථං ‘‘ගෙය්ය’’න්ති වදන්ති. ගාථාවිරහෙ පන සති පුච්ඡං කත්වා විස්සජ්ජනභාවො වෙය්යාකරණස්ස තබ්භාවනිමිත්තං. පුච්ඡාවිස්සජ්ජනඤ්හි ‘‘බ්යාකරණ’’න්ති වුච්චති. බ්යාකරණමෙව වෙය්යාකරණං. එවං සන්තෙ සගාථකාදීනම්පි පුච්ඡං කත්වා විස්සජ්ජනවසෙන පවත්තානං වෙය්යාකරණභාවො ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජති ගෙය්යාදිසඤ්ඤානං අනොකාසභාවතො, ‘‘ගාථාවිරහෙ සතී’’ති විසෙසිතත්තා ච. තථා හි ධම්මපදාදීසු කෙවලං ගාථාබන්ධෙසු සගාථකත්තෙපි සොමනස්සඤාණමයිකගාථායුත්තෙසු ‘‘වුත්තං හෙත’’න්තිආදීවචනසම්බන්ධෙසු අබ්භුතධම්මප්පටිසංයුත්තෙසු ච සුත්තවිසෙසෙසු යථාක්කමං ගාථාඋදානඉතිවුත්තකඅබ්භුතධම්මසඤ්ඤා පතිට්ඨිතා, තථා සතිපි ගාථාබන්ධභාවෙ භගවතො අතීතාසු ජාතීසු චරියානුභාවප්පකාසකෙසු ජාතකසඤ්ඤා, සතිපි පඤ්හවිස්සජ්ජනභාවෙ සගාථකත්තෙ ච කෙසුචි සුත්තන්තෙසු වෙදස්ස ලභාපනතො වෙදල්ලසඤ්ඤා පතිට්ඨිතාති එවං තෙන තෙන සගාථකත්තාදිනා නිමිත්තෙන තෙසු තෙසු සුත්තවිසෙසෙසු ගෙය්යාදිසඤ්ඤා පතිට්ඨිතාති විසෙසවිධයො සුත්තඞ්ගතො පරෙ ගෙය්යාදයො. යං පනෙත්ථ ගෙය්යඞ්ගාදිනිමිත්තරහිතං, තං සුත්තඞ්ගං විසෙසසඤ්ඤාපරිහාරෙන සාමඤ්ඤසඤ්ඤාය පවත්තනතො. නනු ච සගාථකං සුත්තං ගෙය්යං, නිග්ගාථකං සුත්තං වෙය්යාකරණන්ති සුත්තඞ්ගං න සම්භවතීති චොදනා තදවත්ථාවාති? න තදවත්ථා සොධිතත්තා. සොධිතඤ්හි පුබ්බෙ ‘‘ගාථාවිරහෙ සති පුච්ඡාවිස්සජ්ජනභාවො වෙය්යාකරණස්ස තබ්භාවනිමිත්ත’’න්ති.

යඤ්ච වුත්තං – ‘‘ගාථාභාවතො මඞ්ගලසුත්තාදීනං සුත්තඞ්ගසඞ්ගහො න සියා’’ති, තං න, නිරුළ්හත්තා. නිරුළ්හො හි මඞ්ගලසුත්තාදීනං සුත්තභාවො. න හි තානි ධම්මපදබුද්ධවංසාදයො විය ගාථාභාවෙන පඤ්ඤාතානි, අථ ඛො සුත්තභාවෙනෙව, තෙනෙව හි අට්ඨකථායං ‘‘සුත්තනාමක’’න්ති නාමග්ගහණං කතං. යං පන වුත්තං ‘‘සගාථකත්තා ගෙය්යඞ්ගසඞ්ගහො සියා’’ති, තදපි නත්ථි, යස්මා සහතාඤ්ඤෙන. සහ ගාථාහීති හි සගාථකං. සහභාවො නාම අත්ථතො අඤ්ඤෙන හොති, න ච මඞ්ගලසුත්තාදීසු ගාථාවිනිමුත්තො කොචි සුත්තප්පදෙසො අත්ථි, යො ‘‘සහ ගාථාහී’’ති වුච්චෙය්ය, න ච සමුදායො නාම කොචි අත්ථි. යදපි වුත්තං – ‘‘උභතොවිභඞ්ගාදීසු සගාථකප්පදෙසානං ගෙය්යඞ්ගසඞ්ගහො සියා’’ති, තදපි න, අඤ්ඤතො. අඤ්ඤා එව හි තා ගාථා ජාතකාදිපරියාපන්නත්තා. අතො න තාහි උභතොවිභඞ්ගාදීනං ගෙය්යඞ්ගභාවොති. එවං සුත්තාදීනං අඞ්ගානං අඤ්ඤමඤ්ඤං සඞ්කරාභාවො වෙදිතබ්බො. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන සමන්තපාසාදිකාය විනයසංවණ්ණනාය සාරත්ථදීපනියා (සාරත්ථ. ටී. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා) අම්හෙහි පකාසිතො, ඉච්ඡන්තෙහි තතොයෙව ගහෙතබ්බො.

න අත්ථමඤ්ඤාය ධම්මමඤ්ඤාය ධම්මානුධම්මප්පටිපන්නො හොතීති අට්ඨකථාඤ්ච පාළිඤ්ච ජානිත්වා ලොකුත්තරධම්මස්ස අනුරූපධම්මං පුබ්බභාගප්පටිපදං පටිපන්නො න හොතීති එවමෙත්ථ සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. තෙනෙවාහ ‘‘න අත්ථමඤ්ඤාය ධම්මමඤ්ඤායාති අට්ඨකථඤ්ච පාළිඤ්ච ජානිත්වා…පෙ… න පටිපන්නො හොතී’’ති.

අප්පස්සුතසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. සොභනසුත්තවණ්ණනා

7. සත්තමෙ පඤ්ඤාවෙය්යත්තියෙනාති සච්චසම්පටිවෙධාදිපඤ්ඤාවෙය්යත්තියෙන. විනයං උපෙතාති තදඞ්ගාදිවසෙන කිලෙසානං විනයං උපෙතා. වෙසාරජ්ජෙනාති සාරජ්ජකරානං දිට්ඨිවිචිකිච්ඡාදිපාපධම්මානං විගමනතො වෙසාරජ්ජෙන, සාරජ්ජරහිතෙනාති අත්ථො. තෙපිටකවසෙන බහු සුතං එතෙසන්ති බහුස්සුතා. තමෙව පරියත්තිධම්මං ධාරෙන්ති සුවණ්ණභාජනෙ පක්ඛිත්තසීහවසං විය විනස්සන්තං අකත්වා සුප්පගුණසුප්පවත්තිභාවෙන හදයෙ ඨපෙන්තීති ධම්මධරා. එදිසා ච අත්තනා සුතස්ස ධම්මස්ස ආධාරභූතා නාම හොන්තීති ආහ ‘‘සුතධම්මානං ආධාරභූතා’’ති.

සොභනසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. වෙසාරජ්ජසුත්තවණ්ණනා

8. අට්ඨමෙ බ්යාමොහවසෙන සරණපරියෙසනං සාරජ්ජනං සාරදො, බ්යාමොහභයං. විගතො සාරදො එතස්සාති විසාරදො, තස්ස භාවො වෙසාරජ්ජං. තං පන ඤාණසම්පදං, පහානසම්පදං, දෙසනාවිසෙසසම්පදං ඛෙමඤ්ච නිස්සාය පවත්තං චතුබ්බිධපච්චවෙක්ඛණඤාණං. තෙනාහ ‘‘චතූසු ඨානෙසූ’’තිආදි. උසභස්ස ඉදන්ති ආසභං, සෙට්ඨට්ඨානං. සබ්බඤ්ඤුතපටිජානනවසෙන අභිමුඛං ගච්ඡන්ති, අට්ඨ වා පරිසා උපසඞ්කමන්තීති ආසභා, පුබ්බබුද්ධා. ඉදං පනාති බුද්ධානං ඨානං සබ්බඤ්ඤුතමෙව වදති. තිට්ඨමානොවාති අවදන්තොපි තිට්ඨමානොව පටිජානාති නාමාති අත්ථො. උපගච්ඡතීති අනුජානාති.

අට්ඨසු පරිසාසූති ‘‘අභිජානාමි ඛො පනාහං, සාරිපුත්ත, අනෙකසතං ඛත්තියපරිසං උපසඞ්කමිතා…පෙ… බ්රාහ්මණපරිසං ගහපතිපරිසං, සමණපරිසං, චාතුමහාරාජිකපරිසං, තාවතිංසපරිසං, මාරපරිසං, බ්රහ්මපරිසං උපසඞ්කමිතා, තත්රපි මයා සන්නිසින්නපුබ්බඤ්චෙව සල්ලපිතපුබ්බඤ්ච සාකච්ඡා ච සමාපජ්ජිතපුබ්බා. තත්ර වත මං ‘භයං වා සාරජ්ජං වා ඔක්කමිස්සතී’ති නිමිත්තමෙතං, සාරිපුත්ත, න සමනුපස්සාමී’’ති (ම. නි. 1.151) එවං වුත්තපරිසාසු. අභීතනාදං නදතීති පරතො දස්සිතඤාණයොගෙන විසාරදො අහන්ති අභීතනාදං නදති. සීහනාදසුත්තෙනාති ඛන්ධවග්ගෙ ආගතෙන සීහනාදසුත්තෙන.

‘‘දෙවමනුස්සානං චතුචක්කං වත්තතී’’ති (අ. නි. 4.31) සුත්තසෙසෙන සප්පුරිසූපනිස්සයාදිඵලසම්පත්තිපවත්ති වුත්තා, පුරිමසප්පුරිසූපනිස්සයාදිඋපනිස්සයා පච්ඡිමසප්පුරිසූපනිස්සයාදිසම්පත්තිපවත්ති වා වුත්තා. ආදි-සද්දෙන තත්ථ ච චක්කසද්දස්ස ගහණං වෙදිතබ්බං. විචක්කසණ්ඨානා අසනි එව අසනිවිචක්කං. උරචක්කාදීසූති ආදි-සද්දෙන ආණාසමූහාදීසුපි චක්කසද්දස්ස පවත්ති වෙදිතබ්බා. ‘‘සඞ්ඝභෙදං කරිස්සාම චක්කභෙද’’න්තිආදීසු (පාරා. 409; චූළව. 343) හි ආණා ‘‘චක්ක’’න්ති වුත්තා. ‘‘දෙවචක්කං අසුරචක්ක’’න්තිආදීසු සමූහොති.

පටිවෙධනිට්ඨත්තා අරහත්තමග්ගඤාණං පටිවෙධොති ‘‘ඵලක්ඛණෙ උප්පන්නං නාමා’’ති වුත්තං. තෙන පටිලද්ධස්සපි දෙසනාඤාණස්ස කිච්චනිප්ඵත්ති පරස්ස බුජ්ඣනමත්තෙන හොතීති ‘‘අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤස්ස සොතාපත්ති…පෙ… ඵලක්ඛණෙ පවත්තං නාමා’’ති වුත්තං. තතො පරං පන යාව පරිනිබ්බානා දෙසනාඤාණප්පවත්ති තස්සෙව පවත්තිතස්ස ධම්මචක්කස්ස ඨානන්ති වෙදිතබ්බං.

දස්සිතධම්මෙසූති වුත්තධම්මෙසු. වචනමත්තමෙව හි තෙසං, න පන දස්සනං තාදිසස්සෙව ධම්මස්ස අභාවතො. භගවතො එව වා ‘‘ඉමෙ ධම්මා අනභිසම්බුද්ධො’’ති පරස්ස වචනවසෙන දස්සිතධම්මෙසු. ‘‘ධම්මපටිසම්භිදා’’තිආදීසු (විභ. 718-721) විය ධම්ම-සද්දො හෙතුපරියායොති ආහ ‘‘සහධම්මෙනාති සහෙතුනා’’ති. හෙතූති ච උපපත්තිසාධනහෙතු වෙදිතබ්බො, න කාරකො, සම්පාපකො වා. නිමිත්තන්ති චොදනාය කාරණං. තත්ථ චොදකො චොදනං කරොතීති කාරණං, ධම්මො චොදනං කරොති එතෙනාති කාරණං. තෙනාහ ‘‘පුග්ගලොපී’’තිආදි. ඛෙමන්ති කෙනචි අප්පටිබාහියභාවෙන අනුපද්දුතං.

අන්තරායො එතෙසං අත්ථි, අන්තරායෙ වා නියුත්තාති අන්තරායිකා. එවංභූතා පන තෙ යස්මා අන්තරායකරා නාම හොන්ති, තස්මා ආහ ‘‘අන්තරායං කරොන්තීති අන්තරායිකා’’ති. අසඤ්චිච්ච වීතික්කමෙ නාතිසාවජ්ජාති කත්වා වුත්තං ‘‘සඤ්චිච්ච වීතික්කන්තා’’ති. සත්ත ආපත්තික්ඛන්ධාතිආදි නිදස්සනමත්තං ඉතරෙසම්පි චතුන්නං ‘‘අන්තරායිකා’’ති වුත්තධම්මානං තබ්භාවෙ බ්යභිචාරාභාවතො. ඉධ පන මෙථුනධම්මො අධිප්පෙතොති ඉදං අට්ඨුප්පත්තිවසෙන වුත්තං අරිට්ඨසික්ඛාපදං (පාචි. 417) විය. යස්මා තංඛණම්පි කාමානං ආදීනවං දිස්වා විරතො හොති චෙ, විසෙසං අධිගච්ඡති, න කාමෙසු ආසත්තො, තස්මා වුත්තං ‘‘මෙථුන…පෙ…අන්තරායො හොතී’’ති. තත්ථ යස්ස කස්සචීති න කෙවලං පබ්බජිතස්සෙව, අථ ඛො යස්ස කස්සචි. තථා හි වුත්තං ‘‘මෙථුනමනුයුත්තස්ස, මුස්සතෙවාපි සාසන’’න්ති (සු. නි. 820).

තස්මිං අනිය්යානිකධම්මෙති තස්මිං පරෙහි පරිකප්පිතඅනිය්යානිකධම්මනිමිත්තං. නිමිත්තත්ථෙ හි ඉදං කම්මසංයොගෙ භුම්මං.

උපනිබද්ධාති විරචිතා. තෙනාහ ‘‘අභිසඞ්ඛතා’’ති. පුථුභාවන්ති බහුභාවං. පුථූහි වා සිතාති බහූහි සමණබ්රාහ්මණෙහි සිතා උපනිබද්ධා.

වෙසාරජ්ජසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. තණ්හුප්පාදසුත්තවණ්ණනා

9. නවමෙ භවති එතෙන ආරොග්යන්ති භවො, ගිලානපච්චයො. පරිවුද්ධො භවො අභවො. වුද්ධිඅත්ථො හි අයමකාරො යථා ‘‘සංවරාසංවරො, ඵලාඵල’’න්ති ච. සප්පිනවනීතාදීනීති ආදි-සද්දෙන තෙලමධුඵාණිතාදීනං ගහණං. සප්පිනවනීතාදිග්ගහණඤ්චෙත්ථ නිදස්සනමත්තං, සබ්බස්සපි ගිලානපච්චයස්ස සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. භවාභවොති වා ඛුද්දකො චෙව මහන්තො ච උපපත්තිභවො වෙදිතබ්බො. තෙනෙවාහ ‘‘සම්පත්තිභවෙසූ’’තිආදි. භවොති වා සම්පත්ති, අභවොති විපත්ති. භවොති වුද්ධි, අභවොති හානි. තංනිමිත්තඤ්ච තණ්හා උප්පජ්ජතීති වුත්තං ‘‘භවාභවහෙතු වා’’ති.

තණ්හාදුතියොති තණ්හාසහායො. තණ්හා හි නිරුදකකන්තාරෙ මරීචිකාය උදකසඤ්ඤා විය පිපාසාභිභූතං තසිතං සත්තං අස්සාසදස්සනවසෙන සහායකිච්චං කරොන්තී භවාදීසු අනිබ්බින්නං කත්වා පරිබ්භමාපෙති. තථා හි තං පපාතකං අචින්තෙත්වා මධුග්ගණ්හනකලුද්දකා විය අනෙකාදීනවාකුලෙසු භවෙසු ආනිසංසමෙව දස්සෙන්තී අනත්ථජාලෙ සා පරිබ්භමාපෙති, තස්මා තණ්හා ‘‘පුරිසස්ස දුතියා’’ති වුත්තා. නනු ච අඤ්ඤෙපි කිලෙසාදයො භවනිබ්බත්තිපච්චයාති? සච්චමෙතං, න පන තථා විසෙසපච්චයො, යථා තණ්හා. තථා හි සා කුසලෙහි විනා අකුසලෙහි, කාමාවචරාදිකුසලෙහි ච විනා රූපාවචරාදිකුසලෙහි භවනිබ්බත්තියා විසෙසපච්චයො. යතො සමුදයසච්චන්ති වුච්චතීති. ඉත්ථභාවඤ්ඤථාභාවන්ති ඉත්ථභාවො ච අඤ්ඤථාභාවො ච ඉත්ථභාවඤ්ඤථාභාවො, සො එතස්ස අත්ථීති ඉත්ථභාවඤ්ඤථාභාවො, සංසාරො, තං ඉත්ථභාවඤ්ඤථාභාවං. තත්ථ ඉත්ථභාවො මනුස්සත්තං, අඤ්ඤථාභාවො තතො අවසිට්ඨසත්තාවාසා. ඉත්ථභාවො වා තෙසං තෙසං සත්තානං පච්චුප්පන්නො අත්තභාවො, අඤ්ඤථාභාවො අනාගතත්තභාවො. එවරූපො වා අඤ්ඤොපි අත්තභාවො ඉත්ථභාවො, න එවරූපො අඤ්ඤථාභාවො. තෙනෙවාහ ‘‘ඉත්ථභාවඤ්ඤථාභාවන්ති එත්ථ ඉත්ථභාවො නාම අයං අත්තභාවො’’තිආදි. සංසරණං සංසාරො.

‘‘ඛන්ධානඤ්ච පටිපාටි, ධාතුආයතනාන ච;

අබ්බොච්ඡින්නං වත්තමානා, සංසාරොති පවුච්චති’’. (විසුද්ධි. 2.619; දී. නි. අට්ඨ. 2.95 අපසාදනාවණ්ණනා; සං. නි. අට්ඨ. 2.2.60; අ. නි. අට්ඨ. 2.4.199; ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා; විභ. අට්ඨ. 226 සඞ්ඛාරපදනිද්දෙසො; සු. නි. අට්ඨ. 2.523; උදා. අට්ඨ. 39; ඉතිවු. අට්ඨ. 14);

තෙනාහ ‘‘ඛන්ධධාතුආයතනානං පටිපාටි’’න්ති, ඛන්ධධාතුආයතනානං හෙතුඵලභාවෙන අපරාපරප්පවත්තින්ති අත්ථො.

එවමාදීනවංඤත්වාති එත්ථ එතමාදීනවං ඤත්වාතිපි පඨන්ති, එතං සකලවට්ටදුක්ඛස්ස සම්භවං සමුදයං තණ්හං ආදීනවං ඤත්වාති අත්ථො. අථ වා එවමාදීනවං ඤත්වාති එතං යථාවුත්තං සංසාරානතිවත්තනආදීනවං දොසං ඤත්වා. නිග්ගහණොති චතුරූපාදානසඞ්ඛාතස්ස සබ්බස්ස ගහණස්ස පටිනිස්සජ්ජනෙන නිග්ගහණො, ඛන්ධපරිනිබ්බානෙන සඞ්ඛාරප්පවත්තිතො අපගච්ඡෙය්යාති එවං වා එත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

තණ්හුප්පාදසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. යොගසුත්තවණ්ණනා

10. දසමෙ යොජෙන්තීති කම්මං විපාකෙන භවාදිං, භවන්තරාදීහි දුක්ඛෙන සත්තං යොජෙන්ති ඝටෙන්තීති යොගා. කාමනට්ඨෙන කාමො ච සො යථාවුත්තෙනත්ථෙන යොගො චාති කාමයොගො. භවයොගො නාම භවරාගොති දස්සෙතුං ‘‘රූපාරූපභවෙසූ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ පඨමො උපපත්තිභවෙසු රාගො, දුතියො කම්මභවෙසු, තතියො භවදිට්ඨිසහගතො යථා රජ්ජනට්ඨෙන රාගො, එවං යුජ්ජනට්ඨෙන යොගොති වුත්තො. චතූසු සච්චෙසු අඤ්ඤාණන්ති ඉදං සුත්තන්තනයං නිස්සාය වුත්තං. සුත්තන්තසංවණ්ණනා හෙසාති, තදන්තොගධත්තා වා පුබ්බන්තාදීනං.

සමුදයන්ති ද්වෙ සමුදයා ඛණිකසමුදයො පච්චයසමුදයො ච. උප්පාදක්ඛණො ඛණිකසමුදයො, පච්චයොව පච්චයසමුදයො. සමුදයතෙ සමුදයනං සමුදයො, සමුදෙති එතස්මාති සමුදයොති එවං උභින්නං සමුදයානං සද්දත්ථතොපි භෙදො වෙදිතබ්බො. පච්චයසමුදයං පජානන්තොපි භික්ඛු ඛණිකසමුදයං පජානාති, ඛණිකසමුදයං පජානන්තොපි පච්චයසමුදයං පජානාති. පච්චයතො හි සඞ්ඛාරානං උදයං පස්සතො ඛණතො ච නෙසං උදයදස්සනං සුඛං හොති, ඛණතො ච නෙසං උදයං පස්සතො පගෙව පච්චයානං සුග්ගහිතත්තා පච්චයතො දස්සනං සුඛෙන ඉජ්ඣති. ඉධ පන ඛණිකසමුදයං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සමුදයන්ති උප්පත්ති’’න්ති.

අත්ථඞ්ගමොපි දුවිධො අච්චන්තත්ථඞ්ගමො, භෙදත්ථඞ්ගමොති. අච්චන්තත්ථඞ්ගමො අප්පවත්තිනිරොධො, නිබ්බානන්ති කෙචි. භෙදත්ථඞ්ගමො ඛණිකනිරොධො. තදුභයං පුබ්බභාගෙ උග්ගහපරිපුච්ඡාදිවසෙන පස්සතො අඤ්ඤතරදස්සනෙන ඉතරදස්සනම්පි සිද්ධමෙව හොති. පුබ්බභාගෙයෙව ආරම්මණවසෙන ඛයතො වයතො සම්මසනාදිකාලෙ භෙදත්ථඞ්ගමං පස්සන්තො බ්යතිරෙකවසෙන අනුස්සවාදිතො අච්චන්තත්ථඞ්ගමං පස්සති, මග්ගක්ඛණෙ පන ආරම්මණතො අච්චන්තත්ථඞ්ගමං පස්සන්තො අසම්මොහතො ඉතරම්පි පස්සති. ඉධ පන භෙදත්ථඞ්ගමං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අත්ථඞ්ගමන්ති භෙද’’න්ති. කාමානං උප්පත්තිභෙදග්ගහණෙනෙව චෙත්ථ යථා කාමානං පටිච්චසමුප්පන්නතා විභාවිතා, එවං කාමවත්ථුනොපීති උභයෙසම්පි අනිච්චතා දුක්ඛතා අනත්තතා ච විභාවිතාති දට්ඨබ්බං. මධුරභාවන්ති ඉමිනා කාමසන්නිස්සිතං සුඛං සොමනස්සං දස්සෙති. ‘‘යං ඛො, භික්ඛවෙ, ඉමෙ පඤ්ච කාමගුණෙ පටිච්ච උප්පජ්ජති සුඛං සොමනස්සං, අයං කාමානං අස්සාදො’’ති (ම. නි. 1.166) හි වුත්තං. අමධුරභාවන්ති ඉමිනා පන කාමහෙතුකං දුක්ඛං දොමනස්සං දස්සෙති.

ඵස්සායතනානන්ති ඡද්වාරිකස්ස ඵස්සස්ස කාරණභූතානං චක්ඛාදිආයතනානං. තෙනාහ ‘‘චක්ඛාදීනං චක්ඛුසම්ඵස්සාදිකාරණාන’’න්ති. පුනබ්භවකරණං පුනොභවො උත්තරපදලොපෙන, මනො-සද්දස්ස විය ච පුරිමපදස්ස ඔකාරන්තතා දට්ඨබ්බා. පුනොභවො සීලමෙතෙසන්ති පොනොභවිකා. අථ වා සීලත්ථෙන ඉකසද්දෙන ගමිතත්ථත්තා කිරියාවාචකසද්දස්ස අදස්සනං දට්ඨබ්බං යථා අපූපභක්ඛනසීලො ආපූපිකො. අථ වා පුනබ්භවං දෙන්ති, පුනබ්භවාය සංවත්තන්ති, පුනප්පුනබ්භවෙ නිබ්බත්තෙන්තීති පොනොභවිකා. ‘‘තද්ධිතා’’ති හි බහුවචනනිද්දෙසා විචිත්තත්තා වා තද්ධිතානං අභිධානලක්ඛණත්තා වා ‘‘පුනබ්භවං දෙන්තී’’තිආදීසුපි අත්ථෙසු පොනොභවිකසද්දසිද්ධි දට්ඨබ්බා.

විසංයොජෙන්ති පටිපන්නං පුග්ගලං කාමයොගාදිතො වියොජෙන්තීති විසංයොගා, අසුභජ්ඣානාදීනි විසංයොජනකාරණානි. තෙනාහ ‘‘විසංයොගාති විසංයොජනකාරණානී’’තිආදි.

යොගසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

භණ්ඩගාමවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.