📜

2. චරවග්ගො

1. චරසුත්තවණ්ණනා

11. දුතියස්ස පඨමෙ චරතොති ගච්ඡන්තස්ස, චඞ්කමන්තස්ස වා. උප්පජ්ජති කාමවිතක්කො වාති වත්ථුකාමෙසු අවීතරාගතාය තාදිසෙ පච්චයෙ කාමපටිසංයුත්තො වා විතක්කො උප්පජ්ජති චෙ , යදි උප්පජ්ජති. බ්යාපාදවිතක්කො වා විහිංසාවිතක්කො වාති ආඝාතවිනයෙ විසෙසෙන චිත්තස්ස අදමිතත්තා ආඝාතනිමිත්තෙ බ්යාපාදපටිසංයුත්තො වා විතක්කො, ලෙඩ්ඩුදණ්ඩාදීති පරහිංසනවසෙන විහිංසාපටිසංයුත්තො වා විතක්කො උප්පජ්ජති චෙති සම්බන්ධො. තං චෙ භික්ඛු අධිවාසෙතීති තං යථාවුත්තං කාමවිතක්කාදිං යථාපච්චයං අත්තනො චිත්තෙ උප්පන්නං ‘‘ඉතිපායං විතක්කො පාපකො, ඉතිපි අකුසලො, ඉතිපි සාවජ්ජො, සො ච ඛො අත්තබ්යාබාධාය සංවත්තතී’’තිආදිනා නයෙන පච්චවෙක්ඛණාය අභාවතො අධිවාසෙති අත්තනො චිත්තං ආරොපෙත්වා වාසෙති. අධිවාසෙන්තොයෙව ච නප්පජහති තදඞ්ගාදිප්පහානවසෙන න පටිනිස්සජ්ජති. තතො එව ච න විනොදෙති අත්තනො චිත්තසන්තානතො න නුදති න නීහරති. තථා අවිනොදනතො න බ්යන්තීකරොති න විගතන්තං කරොති. ආතාපී පහිතත්තො යථා තෙසං අන්තොපි නාවසිස්සති අන්තමසො භඞ්ගමත්තම්පි, එවං කරොති, අයං පන තථා න කරොතීති අත්ථො. තථාභූතො පන න අනභාවං ගමෙති අනු අනු අභාවං න ගමෙති. න පජහති චෙ, න විනොදෙති චෙති ඉතිආදිනා චෙ-සද්දං යොජෙත්වා අත්ථො වෙදිතබ්බො.

එවංභූතොති එවං කාමවිතක්කාදීහි පාපවිතක්කෙහි සමඞ්ගිභූතො. අනාතාපීති කිලෙසානං ආතාපයිකස්ස වීරියස්ස අභාවෙන අනාතාපී. පාපුත්රාසලක්ඛණස්ස ඔත්තප්පස්ස අභාවෙන අනොත්තාපී. සතතං සමිතං සබ්බකාලං නිරන්තරං. කුසීතො හීනවීරියොති කුසලෙහි ධම්මෙහි පරිහාපයිත්වා අකුසලපක්ඛෙ කුච්ඡිතං සීදනතො කොසජ්ජසමන්නාගමෙන ච කුසීතො, සම්මප්පධානවීරියාභාවෙන හීනවීරියො වීරියවිරහිතොති වුච්චති කථීයති. ඨිතස්සාති ගමනං උපච්ඡින්දිත්වා තිට්ඨතො. සයනඉරියාපථස්ස විසෙසතො කොසජ්ජපක්ඛිකත්තා යථා තංසමඞ්ගිනො භාවිතත්තා සම්භවන්ති, තං දස්සෙතුං ‘‘ජාගරස්සා’’ති වුත්තං.

සුක්කපක්ඛෙ තඤ්චෙ භික්ඛු නාධිවාසෙතීති ආරද්ධවීරියස්සපි විහරතො අනාදිමති සංසාරෙ චිරකාලභාවිතත්තා තථාරූපපච්චයසමායොගෙ සතිසම්මොසෙන වා කාමවිතක්කාදි උප්පජ්ජති චෙ, තං භික්ඛු අත්තනො චිත්තං ආරොපෙත්වා න වාසෙති, අබ්භන්තරෙ න වාසෙතීති අත්ථො. අනධිවාසෙන්තො කිං කරොති? පජහති ඡඩ්ඩෙති. කිං කචවරං විය පිටකෙනාති? න, අපිච ඛො තං විනොදෙති නුදති නීහරති. කිං බලිබද්දං විය පතොදෙනාති? න, අථ ඛො බ්යන්තීකරොති විගතන්තං කරොති, යථා තෙසං අන්තොපි නාවසිස්සති අන්තමසො භඞ්ගමත්තම්පි, තථා තෙ කරොති. කථං පන තෙ තථා කරොති? අනභාවං ගමෙති අනු අනු අභාවං ගමෙති, වික්ඛම්භනප්පහානෙන යථා සුවික්ඛම්භිතා හොන්ති, තථා නෙ කරොතීති වුත්තං හොති.

එවංභූතොතිආදීසු එවං කාමවිතක්කාදීනං අනධිවාසෙන සුවිසුද්ධාසයො සමානො තාය ච ආසයසම්පත්තියා තන්නිමිත්තාය ච පයොගසම්පත්තියා පරිසුද්ධසීලො ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරො භොජනෙ මත්තඤ්ඤූ සතිසම්පජඤ්ඤෙන සමන්නාගතො ජාගරියං අනුයුත්තො තදඞ්ගාදිවසෙන කිලෙසානං ආතාපනලක්ඛණෙන වීරියෙන සමන්නාගතත්තා ආතාපී. සබ්බසො පාපුත්රාසෙන සමන්නාගතත්තා ඔත්තාපී සතතං රත්තින්දිවං. සමිතං නිරන්තරං සමථවිපස්සනානුයොගවසෙන චතුබ්බිධසම්මප්පධානසිද්ධියා ආරද්ධවීරියො පහිතත්තො. නිබ්බානං පති පෙසිතචිත්තොති වුච්චති කථීයතීති අත්ථො.

ගාථාසු ගෙහනිස්සිතන්ති එත්ථ ගෙහවාසීහි අපරිච්චත්තත්තා ගෙහවාසිසභාවත්තා ගෙහධම්මත්තා වා ගෙහං වුච්චති වත්ථුකාමො. අථ වා ගෙහප්පටිබද්ධභාවතො, කිලෙසකාමානං නිවාසට්ඨානභාවතො වා ගෙහාති වුච්චන්ති, තංවත්ථුකත්තා කාමවිතක්කාදි ගෙහනිස්සිතං නාම. කුම්මග්ගපටිපන්නොති යස්මා අරියමග්ගස්ස උප්පථභාවතො අභිජ්ඣාදයො තදෙකට්ඨධම්මා ච කුම්මග්ගො, තස්මා කාමවිතක්කාදිබහුලො කුම්මග්ගපටිපන්නො. මොහනෙය්යෙසු මුච්ඡිතොති මොහසංවත්තනියෙසු රූපාදීසු මුච්ඡිතො සම්මත්තො අජ්ඣොපන්නො. සම්බොධින්ති අරියමග්ගඤාණං. ඵුට්ඨන්ති ඵුසිතුං පත්තුං පාපො සො තාදිසො මිච්ඡාසඞ්කප්පගොචරො පුග්ගලො අභබ්බො, න කදාචි තං පාපුණාතීති අත්ථො.

විතක්කං සමයිත්වානාති යථාවුත්තං මිච්ඡාවිතක්කං පටිසඞ්ඛානභාවනාබලෙන වූපසමෙත්වා. විතක්කූපසමෙ රතොති නවන්නම්පි මහාවිතක්කානං අච්චන්තූපසමභූතෙ අරහත්තෙ, නිබ්බානෙ එව වා අජ්ඣාසයෙන රතො අභිරතො. භබ්බො සොති සො යථාවුත්තො සම්මාපටිපජ්ජමානො පුග්ගලො පුබ්බභාගෙ සමථවිපස්සනාබලෙන සබ්බවිතක්කෙ යථාරහං තදඞ්ගාදිවසෙන වූපසමෙත්වා ඨිතො විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා මග්ගපටිපාටියා අරහත්තමග්ගඤාණසඞ්ඛාතං නිබ්බානසඞ්ඛාතඤ්ච අනුත්තරං සම්බොධිං ඵුට්ඨුං අධිගන්තුං භබ්බො අරහා. එවමෙත්ථ පාළිවණ්ණනා වෙදිතබ්බා.

චරසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. සීලසුත්තවණ්ණනා

12. දුතියෙ සම්පන්නසීලාති එත්ථ තිවිධං සම්පන්නං පරිපුණ්ණසමඞ්ගිමධුරවසෙන. තත්ථ –

‘‘සම්පන්නං සාලිකෙදාරං, සුවා භුඤ්ජන්ති කොසිය;

පටිවෙදෙමි තෙ බ්රහ්මෙ, න නෙ වාරෙතුමුස්සහෙ’’ති. (ජා. 1.14.1) –

ඉදං පරිපුණ්ණසම්පන්නං නාම. ‘‘ඉමිනා පාතිමොක්ඛසංවරෙන උපෙතො හොති සමුපෙතො උපාගතො සමුපාගතො උපපන්නො සම්පන්නො සමන්නාගතො’’ති (විභ. 511) ඉදං සමඞ්ගිසම්පන්නං නාම. ‘‘ඉමිස්සා, භන්තෙ, මහාපථවියා හෙට්ඨිමතලං සම්පන්නං, සෙය්යථාපි ඛුද්දමධුං අනීලකං, එවමස්සාද’’න්ති (පාරා. 17) ඉදං මධුරසම්පන්නං නාම. ඉධ පරිපුණ්ණසම්පන්නවසෙන අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘සම්පන්නසීලාති පරිපුණ්ණසීලා’’ති ආහ. සමඞ්ගිසම්පන්නවසෙනපි අත්ථො යුජ්ජතියෙව, තස්මා සම්පන්නසීලාති පරිපුණ්ණසීලා හුත්වාතිපි සීලසමඞ්ගිනො හුත්වාතිපි එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. තත්ථ සීලස්ස අනවසෙසසමාදානෙන අඛණ්ඩාදිභාවප්පත්තියා පරිපුණ්ණසීලා, සමාදානතො පට්ඨාය අවිච්ඡින්දනතො සීලසමඞ්ගිනො. සමාදානවතො හි අච්චන්තවිරොධිධම්මානුප්පත්තියා සීලසමඞ්ගිතා වෙදිතබ්බා, චෙතනාදීනං පන සීලනලක්ඛණානං ධම්මානං පවත්තිලක්ඛණෙන වත්තබ්බමෙව නත්ථි.

තත්ථ ‘‘පරිපුණ්ණසීලා’’ති ඉමිනා අත්ථෙන ඛෙත්තදොසවිගමෙන ඛෙත්තපාරිපූරී විය සීලදොසවිගමෙන සීලපාරිපූරී වුත්තා හොති. යථා හි ඛෙත්තං බීජඛණ්ඩං, වප්පඛණ්ඩං, උදකඛණ්ඩං, ඌසඛණ්ඩන්ති චතුදොසසමන්නාගතං අපරිපූරං හොති. තත්ථ බීජඛණ්ඩං නාම යත්ථ අන්තරන්තරා බීජානි ඛණ්ඩානි වා පූතීනි වා හොන්ති, තානි යත්ථ පතන්ති, තත්ථ සස්සං න උට්ඨෙති, ඛෙත්තං ඛණ්ඩං හොති, අපරිපූරං හොතීති අත්ථො. වප්පඛණ්ඩං නාම යත්ථ අකුසලො බීජානි වපන්තො අන්තරන්තරා නිපාතෙති. එවඤ්හි සබ්බත්ථ සස්සං න උට්ඨෙති, ඛෙත්තං ඛණ්ඩං හොති. උදකඛණ්ඩං නාම යත්ථ කත්ථචි උදකං අතිබහුං වා හොති, න වා හොති. තත්රාපි හි සස්සානි න උට්ඨෙන්ති, ඛෙත්තං ඛණ්ඩං හොති. ඌසඛණ්ඩං නාම යත්ථ කස්සකො කිස්මිඤ්චි පදෙසෙ නඞ්ගලෙන භූමිං චත්තාරො පඤ්ච වාරෙ කසන්තො අතිගම්භීරං කරොති, තතො ඌසං උප්පජ්ජති. තත්රාපි හි සස්සං න උට්ඨෙති, ඛෙත්තං ඛණ්ඩං හොති, තාදිසඤ්ච ඛෙත්තං න මහප්ඵලං හොති න මහානිසංසං. තත්රාපි බහුම්පි වපිත්වා අප්පං ලභති. ඉමෙසං පන චතුන්නං දොසානං විගමා ඛෙත්තං පරිපුණ්ණං හොති, තාදිසඤ්ච ඛෙත්තං මහප්ඵලං හොති මහානිසංසං. එවමෙව ඛණ්ඩං, ඡිද්දං, සබලං, කම්මාසන්ති චතුදොසසමන්නාගතං සීලං අපරිපූරං හොති, තාදිසඤ්ච සීලං න මහප්ඵලං හොති න මහානිසංසං. ඉමෙසං පන චතුන්නං දොසානං විගමා සීලං පරිපුණ්ණං හොති, තාදිසඤ්ච සීලං මහප්ඵලං හොති මහානිසංසං.

‘‘සීලසමඞ්ගිනො’’ති ඉමිනා පනත්ථෙන සීලෙන සමඞ්ගිභූතා සමොධානගතා සමන්නාගතා හුත්වා විහරථාති ඉදමෙව වුත්තං හොති. තත්ථ ද්වීහි කාරණෙහි සම්පන්නසීලතා හොති සීලවිපත්තියා ආදීනවදස්සනෙන, සීලසම්පත්තියා ච ආනිසංසදස්සනෙන. තදුභයම්පි විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.14) විත්ථාරිතං . තත්ථ ‘‘සම්පන්නසීලාති එත්තාවතා ච කිර භගවා චතුපාරිසුද්ධිසීලං උද්දිසිත්වා ‘පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතා’ති ඉමිනා තත්ථ ජෙට්ඨකසීලං විත්ථාරෙත්වා දස්සෙතී’’ති දිවාවිහාරවාසී සුමත්ථෙරො ආහ. අන්තෙවාසිකො පනස්ස තෙපිටකචූළනාගත්ථෙරො ආහ – ‘‘උභයත්ථාපි පාතිමොක්ඛසංවරො භගවතා වුත්තො, පාතිමොක්ඛසංවරොයෙව හි සීලං, ඉතරානි පන තීණි සීලන්ති වුත්තට්ඨානං නාම අත්ථී’’ති වත්වා තං අනනුජානන්තො ආහ – ‘‘ඉන්ද්රියසංවරො නාම ඡද්වාරරක්ඛාමත්තකමෙව, ආජීවපාරිසුද්ධි ධම්මෙන සමෙන පච්චයුප්පත්තිමත්තකං, පච්චයනිස්සිතං පටිලද්ධපච්චයෙ ඉදමත්ථන්ති පච්චවෙක්ඛිත්වා පරිභුඤ්ජනමත්තකං. නිප්පරියායෙන පාතිමොක්ඛසංවරොව සීලං. යස්ස සො භින්නො, අයං ඡින්නසීසො විය පුරිසො හත්ථපාදෙ, සෙසානි රක්ඛිස්සතීති න වත්තබ්බො. යස්ස පන සො අරොගො, අයං අච්ඡින්නසීසො විය පුරිසො ජීවිතං, සෙසානි පුන පාකතිකානි කත්වා රක්ඛිතුං සක්කොති. තස්මා ‘සම්පන්නසීලා’ති ඉමිනා පාතිමොක්ඛසංවරං උද්දිසිත්වා ‘සම්පන්නපාතිමොක්ඛා’ති තස්සෙව වෙවචනං වත්වා තං විත්ථාරෙත්වා දස්සෙන්තො ‘පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතා’තිආදිමාහා’’ති.

පාතිමොක්ඛසංවරසීලෙන සංවුතාති යො නං පාති රක්ඛති, තං මොක්ඛෙති මොචෙති ආපායිකාදීහි දුක්ඛෙහීති පාතිමොක්ඛන්ති ලද්ධනාමෙන සික්ඛාපදසීලෙන පිහිතකායවචීද්වාරා. එවංභූතා ච තෙන උපෙතා සමන්නාගතා නාම හොන්තීති ආහ ‘‘උපෙතා හුත්වා’’ති. ආචාරෙන ච ගොචරෙන ච සම්පන්නාති කායිකවාචසිකඅවීතික්කමසඞ්ඛාතෙන ආචාරෙන, න-වෙසියගොචරතාදිසඞ්ඛාතෙන ගොචරෙන ච සම්පන්නා, සම්පන්නආචාරගොචරාති අත්ථො. අණුප්පමාණෙසූති අතිපරිත්තකෙසු අනාපත්තිගමනීයෙසු. දුක්කටදුබ්භාසිතමත්තෙසූති අපරෙ. දොසෙසූති ගාරය්හෙසු අකුසලධම්මෙසු. භයතො දස්සනසීලාති පරමාණුමත්තම්පි වජ්ජං සිනෙරුප්පමාණං විය කත්වා භායනසීලා. සබ්බසික්ඛාකොට්ඨාසෙසූති මූලපඤ්ඤත්තිඅනුපඤ්ඤත්තිසබ්බත්ථපඤ්ඤත්තිපදෙසපඤ්ඤත්තිආදිභෙදෙසු. තං තං සමාදාතබ්බං සමාදායාති යං කිඤ්චි සික්ඛාකොට්ඨාසෙසු මූලපඤ්ඤත්තිආදිභෙදෙසු සික්ඛිතබ්බං පටිපජ්ජිතබ්බං පූරිතබ්බං කායිකං වාචසිකං වා සීලං, තං සබ්බං සම්මා ආදාය, සම්මදෙව සක්කච්චං සබ්බසො ච ආදියිත්වාති අත්ථො.

උදයං පස්සන්තො පඤ්චවීසති ලක්ඛණානි පස්සතීති ‘‘අවිජ්ජාසමුදයා රූපසමුදයොති පච්චයසමුදයට්ඨෙන රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. තණ්හාසමුදයා…පෙ… කම්මසමුදයා…පෙ… ආහාරසමුදයා රූපසමුදයොති පච්චයසමුදයට්ඨෙන රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. නිබ්බත්තිලක්ඛණං පස්සන්තොපි රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සන්තො ඉමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති. තථා අවිජ්ජාසමුදයා වෙදනාසමුදයොති පච්චයසමුදයට්ඨෙන වෙදනාක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. තණ්හාසමුදයා…පෙ… කම්මසමුදයා…පෙ… ඵස්සසමුදයා වෙදනාසමුදයොති පච්චයසමුදයට්ඨෙන වෙදනාක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. නිබ්බත්තිලක්ඛණං පස්සන්තොපි වෙදනාක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. වෙදනාක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සන්තො ඉමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සතී’’තිආදිනා නයෙන එකෙකස්මිං ඛන්ධෙ පඤ්ච පඤ්ච කත්වා වුත්තානි පඤ්චවීසති උදයලක්ඛණානි පස්සති.

වයං පස්සන්තො පඤ්චවීසති ලක්ඛණානි පස්සතීති ‘‘අවිජ්ජානිරොධා රූපනිරොධොති පච්චයනිරොධට්ඨෙන රූපක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. තණ්හානිරොධා…පෙ… කම්මනිරොධා…පෙ… ආහාරනිරොධා රූපනිරොධොති පච්චයනිරොධට්ඨෙන රූපක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. විපරිණාමලක්ඛණං පස්සන්තොපි රූපක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. රූපක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සන්තො ඉමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති. අවිජ්ජානිරොධා…පෙ… තණ්හානිරොධා…පෙ… ඵස්සනිරොධා වෙදනානිරොධොති පච්චයනිරොධට්ඨෙන වෙදනාක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. විපරිණාමලක්ඛණං පස්සන්තොපි වෙදනාක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සතී. වෙදනාක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සන්තො ඉමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති’’තිආදිනා නයෙන එකෙකස්මිං ඛන්ධෙ පඤ්ච පඤ්ච කත්වා වුත්තානි පඤ්චවීසති වයලක්ඛණානි පස්සති. පෙසිතත්තොති නිබ්බානං පති පෙසිතචිත්තො. කථයන්තීති තථාවිධං භික්ඛුං බුද්ධාදයො අරියා ආචික්ඛන්ති.

යතංචරෙති වායමමානො චරෙය්ය, චඞ්කමනාදිවසෙන ගමනං කප්පෙන්තොපි ‘‘අනුප්පන්නානං පාපකානං අකුසලානං ධම්මානං අනුප්පාදාය ඡන්දං ජනෙති වායමතී’’තිආදිනා (විභ. 432) නයෙන වුත්තප්පධානවීරියං කරොන්තො ඝටෙන්තො වායමන්තො යථා අකුසලධම්මා පහීයන්ති, කුසලධම්මා භාවනාපාරිපූරිං ගච්ඡන්ති, එවං ගමනං කප්පෙය්යාති අත්ථො. එස නයො සෙසෙසුපි. යතමෙනං පසාරයෙති එතං පසාරෙතබ්බං හත්ථපාදාදිං යතං යතමානො යථාවුත්තවීරියසමඞ්ගී හුත්වා පසාරෙය්ය, සබ්බත්ථ පධානං න ජහෙය්යාති අධිප්පායො.

ඉදානි යථා පටිපජ්ජන්තො යතං යතන්තො නාම හොති, තං පටිපදං දස්සෙතුං ‘‘උද්ධ’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ උද්ධන්ති උපරි. තිරියන්ති පරිතො, පුරත්ථිමදිසාදිවසෙන සමන්තතො දිසාභාගෙසූති අත්ථො. අපාචීනන්ති හෙට්ඨා. යාවතා ජගතො ගතීති යත්තකා සත්තසඞ්ඛාරභෙදස්ස ලොකස්ස පවත්ති, තත්ථ සබ්බත්ථාති අත්ථො. එත්තාවතා අනවසෙසතා සම්මසනඤාණස්ස විසයං සඞ්ගහෙත්වා දස්සෙති. සමවෙක්ඛිතාති සමා හෙතුනා ඤායෙන අවෙක්ඛිතා, අනිච්චාදිවසෙන විපස්සිතාති වුත්තං හොති. ධම්මානන්ති සත්තසුඤ්ඤානං. ඛන්ධානන්ති රූපාදීනං පඤ්චන්නං ඛන්ධානං. උදයබ්බයන්ති උදයඤ්ච වයඤ්ච. ඉදං වුත්තං හොති – උපරි තිරියං අධොති තිධා සඞ්ගහිතෙ සබ්බස්මිං ලොකෙ අතීතාදිභෙදභින්නානං පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධසඞ්ඛාතානං සබ්බෙසං රූපාරූපධම්මානං අනිච්චාදිසම්මසනාධිගතෙන උදයබ්බයඤාණෙන පඤ්චවීසතියා ආකාරෙහි උදයං, පඤ්චවීසතියා ආකාරෙහි වයං සමවෙක්ඛිතා සමනුපස්සිතා භවෙය්යාති.

චෙතොසමථසාමීචින්ති චිත්තසංකිලෙසානං අච්චන්තවූපසමනතො චෙතොසමථසඞ්ඛාතස්ස අරියමග්ගස්ස අනුච්ඡවිකං පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධිං. සික්ඛමානන්ති පටිපජ්ජමානං භාවෙන්තං ඤාණපරම්පරා නිබ්බත්තෙන්තං. සදාති සබ්බකාලං රත්තිඤ්චෙව දිවා ච. සතන්ති චතුසම්පජඤ්ඤසමන්නාගතාය සතියා සතොකාරී. එවම්පෙත්ථ ගාථාවණ්ණනා දට්ඨබ්බා. සෙසමෙත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

සීලසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. පධානසුත්තවණ්ණනා

13. තතියෙ උත්තමවීරියානීති සෙට්ඨවීරියානි විසිට්ඨස්ස අත්ථස්ස සාධනතො. මාරො ධිය්යති එත්ථාති මාරධෙය්යං, කිලෙසමාරස්ස පවත්තිට්ඨානභූතං, තං තෙභූමකවට්ටන්ති ආහ ‘‘තෙභූමකවට්ටසඞ්ඛාතං මාරධෙය්ය’’න්ති. ජාතිමරණතො ජාතං භයං ජාතිමරණභයං, ජාතිමරණමෙව වා භයහෙතුතො භයන්ති ජාතිමරණභයං. තෙනාහ ‘‘ජාතිඤ්ච මරණඤ්ච…පෙ… භයස්සා’’ති සෙසං උත්තානමෙව.

පධානසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. සංවරසුත්තවණ්ණනා

14. චතුත්ථෙ සංවරාදීනං සාධනවසෙන පදහති එතෙහීති පධානානි. සංවරන්තස්ස උප්පන්නවීරියන්ති යථා අභිජ්ඣාදයො න උප්පජ්ජන්ති, එවං සතියා උපට්ඨානෙ චක්ඛාදීනං පිදහනෙ අනලසස්ස උප්පන්නවීරියං. පජහන්තස්සාති විනොදෙන්තස්ස. උප්පන්නවීරියන්ති තස්සෙව පහානස්ස සාධනවසෙන පවත්තවීරියං. භාවෙන්තස්ස උප්පන්නවීරියන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. සමාධිනිමිත්තන්ති සමාධි එව. පුරිමුප්පන්නසමාධි හි පරතො උප්පජ්ජනකසමාධිස්ස කාරණං හොතීති ‘‘සමාධිනිමිත්ත’’න්ති වුත්තං.

උපධිවිවෙකත්තාති ඛන්ධූපධිආදිඋපධීහි විවිත්තත්තා විනිස්සටත්තා. තං ආගම්මාති තං නිබ්බානං මග්ගෙන අධිගමහෙතු. රාගාදයො විරජ්ජන්ති එත්ථ, එතෙනාති විරාගො. එවං නිරොධොපි දට්ඨබ්බො. යස්මා ඉධ බොජ්ඣඞ්ගමිස්සකවසෙන ඉච්ඡිතා, තස්මා ‘‘ආරම්මණවසෙන වා අධිගන්තබ්බවසෙන වා’’ති වුත්තං. තත්ථ අධිගන්තබ්බවසෙනාති තන්නින්නතාවසෙන. වොස්සග්ගපරිණාමින්ති වොස්සග්ගවසෙන පරිණාමිතං පරිච්චජනවසෙන චෙව පක්ඛන්දනවසෙන ච පරිණාමනසීලං. තෙනාහ ‘‘ද්වෙ වොස්සග්ගා’’තිආදි. ඛන්ධානං පරිච්චජනං නාම තප්පටිබද්ධකිලෙසප්පහානවසෙනාති යෙනාකාරෙන විපස්සනා කිලෙසෙ පජහති, තෙනෙවාකාරෙන තන්නිමිත්තක්ඛන්ධෙ ච පජහතීති වත්තබ්බතං අරහතීති ආහ ‘‘විපස්සනා…පෙ… පරිච්චජතී’’ති. යස්මා විපස්සනා වුට්ඨානගාමිනිභාවං පාපුණන්තී නින්නපොණපබ්භාරභාවෙන එකංසතො නිබ්බානං පක්ඛන්දතීති වත්තබ්බතං ලභති, මග්ගො ච සමුච්ඡෙදවසෙන කිලෙසෙ ඛන්ධෙ ච රාගං පරිච්චජති, තස්මා යථාක්කමං විපස්සනාමග්ගානං වසෙන පක්ඛන්දනපරිච්චාගවොස්සග්ගා වෙදිතබ්බා. වොසග්ගත්ථායාති පරිච්චාගවොස්සග්ගත්ථාය චෙව පක්ඛන්දනවොස්සග්ගත්ථාය ච. පරිණමතීති පරිච්චජති. තං පන පරිණාමනං වුට්ඨානගාමිනිභාවප්පත්තියා චෙව අරියමග්ගභාවප්පත්තියා ච ඉච්ඡිතන්ති ආහ ‘‘විපස්සනාභාවඤ්ච මග්ගභාවඤ්ච පාපුණාතී’’ති. සෙසපදෙසූති ‘‘ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවෙතී’’තිආදීසු සෙසසම්බොජ්ඣඞ්ගකොට්ඨාසෙසු.

භද්දකන්ති අභද්දකානං නීවරණාදිපාපධම්මානං වික්ඛම්භනෙන රාගවිගමනෙන එකන්තහිතත්තා දුල්ලභත්තා ච භද්දකං සුන්දරං. න හි අඤ්ඤං සමාධිනිමිත්තං එවං දුල්ලභං රාගස්ස උජුවිපච්චනීකභූතං අත්ථි. අනුරක්ඛතීති එත්ථ අනුරක්ඛනා නාම අධිගතසමාධිතො යථා පරිහානි න හොති, එවං පටිපත්තිසාසන-තප්පටිපක්ඛවිගමනෙනාති ආහ ‘‘සමාධී’’තිආදි. අට්ඨිකසඤ්ඤාදිකාති අට්ඨිකජ්ඣානාදිකා. සඤ්ඤාසීසෙන හි ඣානං වදති. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව.

සංවරසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. පඤ්ඤත්තිසුත්තවණ්ණනා

15. පඤ්චමෙ අත්තභාවො එතෙසං අත්ථීති අත්තභාවිනො, තෙසං අත්තභාවීනං. තෙනාහ ‘‘අත්තභාවවන්තාන’’න්ති. යාව ඡත්තිංසාය ඉන්දානං ආයුප්පමාණං, තාව පණීතෙ කාමෙ පරිභුඤ්ජීති මන්ධාතුරාජා කිර එකදිවසං අත්තනො පරිණායකරතනං පුච්ඡි – ‘‘අත්ථි නු ඛො මනුස්සලොකතො රමණීයතරං ඨාන’’න්ති. කස්මා දෙව එවං භණසි, කිං න පස්සසි චන්දිමසූරියානං ආනුභාවං, නනු එතෙසං ඨානං ඉතො රමණීයතරන්ති? රාජා චක්කරතනං පුරක්ඛත්වා තත්ථ අගමාසි.

චත්තාරො මහාරාජානො ‘‘මන්ධාතුමහාරාජා ආගතො’’ති සුත්වා ‘‘තාවමහිද්ධිකො මහාරාජා න සක්කා යුද්ධෙන පටිබාහිතු’’න්ති සකරජ්ජං නිය්යාතෙසුං. සො තං ගහෙත්වා පුන පුච්ඡි – ‘‘අත්ථි නු ඛො ඉතො රමණීයතරං ඨාන’’න්ති. අථස්ස තාවතිංසභවනං කථයිංසු. ‘‘තාවතිංසභවනං, දෙව, රමණීයං, තත්ථ සක්කස්ස දෙවරඤ්ඤො ඉමෙ චත්තාරො මහාරාජානො පාරිචාරිකා දොවාරිකභූමියං තිට්ඨන්ති. සක්කො දෙවරාජා මහිද්ධිකො මහානුභාවො. තස්සිමානි උපභොගට්ඨානානි – යොජනසහස්සුබ්බෙධො වෙජයන්තපාසාදො, පඤ්චයොජනසතුබ්බෙධා සුධම්මදෙවසභා, දියඩ්ඪයොජනසතිකො වෙජයන්තරථො, තථා එරාවණො හත්ථී, දිබ්බරුක්ඛසහස්සප්පටිමණ්ඩිතං නන්දනවනං, චිත්තලතාවනං, ඵාරුසකවනං, යොජනසතුබ්බෙධො පාරිච්ඡත්තකො කොවිළාරො, තස්ස හෙට්ඨා සට්ඨියොජනායාමා පඤ්ඤාසයොජනවිත්ථාරා පඤ්චදසයොජනුබ්බෙධා ජයසුමනපුප්ඵවණ්ණා පණ්ඩුකම්බලසිලා, යස්සා මුදුතාය සක්කස්ස නිසීදතො උපඩ්ඪකායො අනුප්පවිසතී’’ති.

තං සුත්වා රාජා තත්ථ ගන්තුකාමො චක්කරතනං අබ්භුක්කිරි. තං ආකාසෙ උට්ඨහි සද්ධිං චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය. අථ ද්වින්නං දෙවලොකානං වෙමජ්ඣතො චක්කරතනං ඔතරිත්වා පථවියා ආසන්නෙ ඨානෙ අට්ඨාසි සද්ධිං පරිණායකරතනප්පමුඛාය චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය. රාජා එකකොව අත්තනො ආනුභාවෙන තාවතිංසභවනං අගමාසි. සක්කො ‘‘මන්ධාතා ආගතො’’ති සුත්වා තස්ස පච්චුග්ගමනං කත්වා ‘‘ස්වාගතං, මහාරාජ, සකං, තෙ මහාරාජ, අනුසාස මහාරාජා’’ති වත්වා සද්ධිං නාටකෙහි රජ්ජං ද්වෙ භාගෙ කත්වා එකං භාගමදාසි. රඤ්ඤො තාවතිංසභවනෙ පතිට්ඨිතමත්තස්සෙව මනුස්සගන්ධසරීරනිස්සන්දාදිමනුස්සභාවො විගච්ඡි, දෙවලොකෙ පවත්තිවිපාකදායිනො අපරපරියායවෙදනීයස්ස කම්මස්ස කතොකාසත්තා සබ්බදා සොළසවස්සුද්දෙසිකතාමාලාමිලායනාදිදෙවභාවො පාතුරහොසි. තස්ස සක්කෙන සද්ධිං පණ්ඩුකම්බලසිලාය නිසින්නස්ස අක්ඛිනිමිසනමත්තෙන නානත්තං පඤ්ඤායති. තං අසල්ලක්ඛෙන්තා දෙවා සක්කස්ස ච තස්ස ච නානත්තෙ මුය්හන්ති. සො තත්ථ දිබ්බසම්පත්තිං අනුභවමානො තදා මනුස්සානං අසඞ්ඛ්යෙය්යායුකතාය යාව ඡත්තිංස සක්කා උපපජ්ජිත්වා චුතා, තාව සක්කරජ්ජං කාරෙත්වා ‘‘කිං මෙ ඉමිනා උපඩ්ඪරජ්ජෙනා’’ති අතිත්තො කාමෙහි තතො චවිත්වා අත්තනො උය්යානෙ පතිතො මනුස්සලොකෙ උතුකක්ඛළතාය වාතාතපෙන ඵුසිතගත්තො කාලමකාසි. තෙන වුත්තං ‘‘දෙවලොකෙ පන යාව ඡත්තිංසාය ඉන්දානං ආයුප්පමාණං, තාව පණීතෙ කාමෙ පරිභුඤ්ජී’’ති.

පඤ්ඤත්තිසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. සොඛුම්මසුත්තවණ්ණනා

16. ඡට්ඨෙ සුඛුමලක්ඛණප්පටිවිජ්ඣනකානීති අනිච්චාදිසුඛුමලක්ඛණානං පටිවිජ්ඣනකානි. සුඛුමලක්ඛණපරිග්ගාහකඤාණෙනාති සුඛුමලක්ඛණපරිග්ගාහකෙන ඤාණෙන. පරතො ජානිත්වාති අවසවත්තනෙන අඤ්ඤතො ජානිත්වා. සඞ්ඛාරා හි ‘‘මා භිජ්ජිංසූ’’ති ඉච්ඡිතාපි භිජ්ජන්තෙව, තස්මා තෙ අවසවත්තිතාය පරෙ නාම. සා ච නෙසං පරතා අනිච්චදස්සනෙ පාකටා හොතීති වුත්තං ‘‘ඉමිනා හි පදෙන අනිච්චානුපස්සනා කථිතා’’ති. සෙසං උත්තානමෙව.

සොඛුම්මසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7-10. පඨමඅගතිසුත්තාදිවණ්ණනා

17-20. සත්තමෙ ඡන්දාගතින්ති එත්ථ සන්ධිවසෙන සරලොපොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඡන්දෙන අගති’’න්ති. ඡන්දාති හෙතුම්හි නිස්සක්කවචනන්ති ආහ ‘‘ඡන්දෙනා’’ති, පෙමෙනාති අත්ථො. ඡන්දසද්දො හෙත්ථ තණ්හාපරියායො, අකුසලච්ඡන්දපරියායො වා. සෙසෙසූති ‘‘දොසාගතිං ගච්ඡතී’’තිආදීසු.

එත්ථ ච යො ‘‘අයං මෙ මිත්තොති වා, සන්දිට්ඨොති වා, ඤාතකොති වා, ලඤ්චං වා පන මෙ දෙතී’’ති ඡන්දවසෙන අස්සාමිකං සාමිකං කරොති, අයං ඡන්දෙන අකත්තබ්බං කරොති නාම. යො ‘‘අයං මෙ වෙරී’’ති චිරකාලානුබද්ධවෙරවසෙන වා, තඞ්ඛණුප්පන්නකොධවසෙන වා සාමිකං අස්සාමිකං කරොති, අයං දොසෙන අකත්තබ්බං කරොති නාම. යො පන මන්දත්තා මොමූහත්තා යං වා තං වා අයුත්තං අකාරණං වත්වා අස්සාමිකං සාමිකං කරොති, අයං මොහෙන අකත්තබ්බං කරොති නාම. යො පන ‘‘අයං රාජවල්ලභොති වා විසමෙ චොරාදිකෙ විසමානි වා කායදුච්චරිතාදීනි සමාදාය වත්තනෙන විසමනිස්සිතො වා, අනත්ථම්පි මෙ කරෙය්යා’’ති භීතො අස්සාමිකං සාමිකං කරොති, අයං භයෙන අකත්තබ්බං කරොති නාම.

යො පන කිඤ්චි භාජෙන්තො ‘‘අයං මෙ සන්දිට්ඨො වා සම්භත්තො වා’’ති පෙමවසෙන අතිරෙකං දෙති, ‘‘අයං මෙ වෙරී’’ති දොසවසෙන ඌනකං දෙති , යො මුය්හන්තො දින්නාදින්නං අජානමානො කස්සචි ඌනං, කස්සචි අධිකං දෙති, ‘‘අයං ඉමස්මිං අදීයමානෙ මය්හං අනත්ථම්පි කරෙය්යා’’ති සීතො කස්සචි අතිරෙකං දෙති, සො චතුබ්බිධොපි යථානුක්කමෙන ඡන්දාගතිආදීනි ගච්ඡන්තො අකත්තබ්බං කරොති නාම.

නිහීයති තස්ස යසොති තස්ස අගතිගාමිනො කිත්තියසොපි පරිවාරයසොපි නිහීයති පරිහායති. යස්සති තෙන කිත්තීයතීති හි යසො, කිත්ති ථුතිඝොසො. යස්සති තෙන පුරෙචරානුචරභාවෙන පරිවාරයතීති යසො, පරිවාරො. අට්ඨමනවමදසමානි උත්තානත්ථානෙව.

චරවග්ගො දුතියො.