📜
4. චක්කවග්ගො
1. චක්කසුත්තවණ්ණනා
31. චතුත්ථස්ස ¶ පඨමෙ චත්තාරි චක්කානීති එත්ථ චක්කං නාම දාරුචක්කං, රතනචක්කං, ධම්මචක්කං, ඉරියාපථචක්කං, සම්පත්තිචක්කන්ති පඤ්චවිධං. තත්ථ ‘‘යං පනිදං, සම්ම, රථකාරචක්කං ඡහි මාසෙහි නිට්ඨිතං ඡාරත්තූනෙහී’’ති (අ. නි. 3.15) ඉදං දාරුචක්කං. ‘‘පිතරා පවත්තිතං චක්කං අනුවත්තෙතී’’ති (සං. නි. 1.215) ඉදං රතනචක්කං. ‘‘මයා පවත්තිතං චක්ක’’න්ති (සු. නි. 562; බු. වං. 27.17; ජා. 1.1.104; 1.5.100, 103) ඉදං ධම්මචක්කං. ‘‘චතුචක්කං නවද්වාර’’න්ති (සං. නි. 1.29, 109) ඉදං ඉරියාපථචක්කං. ‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, චක්කානි යෙහි සමන්නාගතානං දෙවමනුස්සානං චතුචක්කං පවත්තතී’’ති (අ. නි. 4.31) ඉදං සම්පත්තිචක්කං. ඉධාපි එතදෙව අධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘චත්තාරි සම්පත්තිචක්කානි වත්තන්තී’’ති. අනුච්ඡවිකෙ දෙසෙති පුඤ්ඤකිරියාය සම්මාපටිපත්තියා අනුරූපදෙසෙ. සෙවනං කාලෙන කාලං උපසඞ්කමනං. භජනං භත්තිවසෙන පයිරුපාසනං. අත්තනො සම්මා ඨපනන්ති අත්තනො චිත්තසන්තානස්ස යොනිසො ඨපනං. සද්ධාදීසු නිවෙසනන්ති ආහ ‘‘සචෙ’’තිආදි. ඉදමෙව චෙත්ථ පමාණන්ති ඉදමෙව පුබ්බෙකතපුඤ්ඤතාසඞ්ඛාතං සම්පත්තිචක්කං එව එතෙසු සම්පත්තිචක්කෙසු පමාණභූතං ඉතරෙසං කාරණභාවතො ¶ . තෙනාහ ‘‘යෙන හී’’තිආදි. සො එව ච කතපුඤ්ඤො පුග්ගලො අත්තානං සම්මා ඨපෙති අකතපුඤ්ඤස්ස තදභාවතො.
චක්කසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
2. සඞ්ගහසුත්තවණ්ණනා
32. දුතියෙ තස්ස දානමෙව දාතබ්බන්ති පබ්බජිතස්ස පබ්බජිතපරික්ඛාරං පත්තචීවරාදි, ගිහිනො ගිහිපරික්ඛාරං වත්ථාවුධයානසයනාදි දාතබ්බං. සබ්බන්ති සබ්බං උපකාරං. මක්ඛෙත්වා නාසෙති මක්ඛිභාවෙ ඨත්වා. තෙලෙන විය මක්ඛෙතීති සතධොතතෙලෙන මක්ඛෙති විය. අත්ථවඩ්ඪනකථාති හිතාවහකථා. කථාගහණඤ්චෙත්ථ නිදස්සනමත්තං, පරෙසං හිතාවහො කායප්පයොගොපි ¶ අත්ථචරියා. අට්ඨකථායං පන වචිප්පයොගවසෙනෙව අත්ථචරියා වුත්තා. සමානත්තතාති සදිසභාවො, සමානට්ඨානෙ ඨපනං, තං පනස්ස සමානට්ඨපනං අත්තසදිසතාකරණමුඛෙන එකසම්භොගතා. අත්තනො සුඛුප්පත්තියං තස්ස ච දුක්ඛුප්පත්තියං තෙන දුක්ඛෙන අත්තනා එකසම්භොගතාති ආහ ‘‘සමානසුඛදුක්ඛභාවො’’ති. සා ච සමානසුඛදුක්ඛතා එකතො නිසජ්ජාදිනා පාකටා හොතීති දස්සෙන්තො ‘‘එකාසනෙ’’තිආදිමාහ.
තත්ථ ජාතියා හීනො භොගෙන අධිකො දුස්සඞ්ගහො හොති. න හි සක්කා තෙන සද්ධිං එකපරිභොගො කාතුං ජාතියා හීනත්තා. තස්ස තථා අකරියමානෙ ච සො කුජ්ඣති භොගෙන අධිකත්තා, තස්මා සො දුස්සඞ්ගහො. භොගෙන හීනො ජාතියා අධිකොපි දුස්සඞ්ගහො හොති. සො හි ‘‘අහං ජාතිමා’’ති භොගසම්පන්නෙන සද්ධි එකපරිභොගං ඉච්ඡති, තස්මිං අකරියමානෙ කුජ්ඣති. උභොහිපි හීනො සුසඞ්ගහො හොති. න හි සො ඉතරෙන සද්ධිං එකපරිභොගං ඉච්ඡති ජාතියා හීනභාවතො, න අකරියමානො කුජ්ඣති භොගෙන හීනභාවතො. උභොහි සදිසොපි සුසඞ්ගහොයෙව. සදිසභාවෙනෙව ඉතරෙන සහ එකපරිභොගස්ස පච්චාසීසාය, අකරණෙ ච තස්ස කුජ්ඣනස්ස අභාවතො. භික්ඛු දුස්සීලො දුස්සඞ්ගහො හොති. න හි සක්කා තෙන සද්ධිං එකපරිභොගං කාතුං, අකරියමානෙ ච කුජ්ඣති. සීලවා පන සුසඞ්ගහො හොති. සීලවා හි අදීයමානෙපි කිස්මිඤ්චි ආමිසෙ අකරියමානෙපි සඞ්ගහෙ න කුජ්ඣති, අඤ්ඤං අත්තනා සද්ධිං පරිභොගං අකරොන්තම්පි න පාපකෙන චිත්තෙන පස්සති පෙසලභාවතො. තතො එව පරිභොගොපි අනෙන සද්ධිං සුකරො හොති, තස්මා ගිහි චෙ, උභොහි සදිසො. පබ්බජිතො චෙ, සීලවා පුග්ගලො ¶ . එවං සමානත්තතාය සඞ්ගහෙතබ්බො. තෙනෙවාහ ‘‘සො සචෙ ගහට්ඨස්ස ජාතියා පබ්බජිතස්ස සීලෙන සදිසො හොති, තස්සායං සමානත්තතා කාතබ්බා’’ති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.
සඞ්ගහසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
3. සීහසුත්තවණ්ණනා
33. තතියෙ ¶ සීහොති පරිස්සයසහනතො පටිපක්ඛහනනතො ච ‘‘සීහො’’ති ලද්ධනාමො මිගාධිපති. චත්තාරොති සමානෙපි සීහජාතිභාවෙ වණ්ණවිසෙසාදිසිද්ධෙන විසෙසෙන චත්තාරො සීහා. තෙ ඉදානි නාමතො වණ්ණතො ආහාරතො දස්සෙත්වා ඉධාධිප්පෙතසීහං නානප්පකාරතො විභාවෙතුං ‘‘තිණසීහො’’තිආදි ආරද්ධං. තිණභක්ඛො සීහො තිණසීහො පුරිමපදෙ උත්තරපදලොපෙන යථා ‘‘සාකපත්ථිවො’’ති (පාණිනි 2.1.60). කාළවණ්ණතාය කාළසීහො. තථා පණ්ඩුසීහො. තෙනාහ ‘‘කාළගාවිසදිසො, පණ්ඩුපලාසවණ්ණගාවිසදිසො’’ති ච. රත්තකම්බලස්ස විය කෙසරො කෙසරකලොමො එතස්ස අත්ථීති කෙසරී. ලාඛාපරිකම්මකතෙහි විය පාදපරියන්තෙහීති ච යොජනා.
කම්මානුභාවසිද්ධඅධිපච්චමහෙසක්ඛතාහි සබ්බමිගගණස්ස රාජා. සුවණ්ණගුහතො වාතිආදි ‘‘සීහස්ස විහාරො කිරියා එවං හොතී’’ති කත්වා වුත්තං.
සමං පතිට්ඨාපෙත්වාති සබ්බභාගෙහි සමමෙව භූමියං පතිට්ඨාපෙත්වා. ආකඩ්ඪිත්වාති පුරතො ආකඩ්ඪිත්වා. අභිහරිත්වාති අභිමුඛං හරිත්වා. සඞ්ඝාතන්ති විනාසං. වීසතියට්ඨිකං ඨානං උසභං.
සමසීහොති සමජාතිකො සමප්පභාවො ච සීහො. සමානොස්මීති දෙසනාමත්තං, සමප්පභාවතාය එව න භායති. සක්කායදිට්ඨිබලවතායාති ‘‘කෙ අඤ්ඤෙ අම්හෙහි උත්තරිතරා, අථ ඛො මයමෙව මහාබලා’’ති එවං බලාතිමානනිමිත්තාය අහංකාරහෙතුභූතාය සක්කායදිට්ඨියා බලවභාවෙන. සක්කායදිට්ඨියා පහීනත්තාති නිරහංකාරත්තා අත්තසිනෙහස්ස සුට්ඨු සමුග්ඝාතත්තා න භායති.
තථා ¶ තථාති සීහසදිසතාදිනා තෙන තෙන පකාරෙන අත්තානං කථෙසීති වත්වා තමත්ථං විවරිත්වා දස්සෙතුං ‘‘සීහොති ඛො’’තිආදි වුත්තං.
කතමහාභිනීහාරස්ස ලොකනාථස්ස බොධියා නියතභාවප්පත්තියා එකන්තභාවී බුද්ධභාවොති කත්වා ‘‘තීසු පාසාදෙසු නිවාසකාලො ¶ , මගධරඤ්ඤො පටිඤ්ඤාදානකාලො, පායාසස්ස පරිභුත්තකාලො’’තිආදිනා අභිසම්බොධිතො පුරිමාවත්ථාපි සීහසදිසා කත්වා දස්සිතා. භාවිනි භූතූපචාරොපි හි ලොකවොහාරො. විජ්ජාභාවසාමඤ්ඤතො ද්විවිජ්ජං ඉතරවිජ්ජම්පි එකජ්ඣං ගහෙත්වා පටිච්චසමුප්පාදසම්මසනතො තං පුරෙතරසිද්ධං විය කත්වා ආහ ‘‘තිස්සො විජ්ජා සොධෙත්වා’’ති. අනුලොමපටිලොමතො පවත්තඤාණස්ස වසෙන ‘‘යමකඤාණමන්ථනෙනා’’ති වුත්තං.
තත්ථ විහරන්තස්සාති අජපාලනිග්රොධමූලෙ විහරන්තස්ස. එකාදසමෙ දිවසෙති සත්තසත්තාහතො පරං එකාදසමෙ දිවසෙ. අචලපල්ලඞ්කෙති ඉසිපතනෙ ධම්මචක්කප්පවත්තනත්ථං නිසින්නපල්ලඞ්කෙ. තම්පි හි කෙනචි අප්පටිවත්තියං ධම්මචක්කප්පවත්තනත්ථං නිසජ්ජාති කත්වා වජිරාසනං විය අචලපල්ලඞ්කං වුච්චති. ඉමස්මිඤ්ච පන පදෙති ‘‘ද්වෙමෙ, භික්ඛවෙ, අන්තා’’තිආදිනයප්පවත්තෙ ච ඉමස්මිං සද්ධම්මකොට්ඨාසෙ. ධම්මඝොසො…පෙ… දසසහස්සිලොකධාතුං පටිච්ඡාදෙසි ‘‘සබ්බත්ථ ඨිතා සුණන්තූ’’ති අධිට්ඨානෙන. සොළසහාකාරෙහීති දුක්ඛපරිඤ්ඤා, සමුදයප්පහානං, නිරොධසච්ඡිකිරියා, මග්ගභාවනාති එකෙකස්මිං මග්ගෙ චත්තාරි චත්තාරි කත්වා සොළසහි ආකාරෙහි.
පඨමෙන නයෙන අභිසම්බොධිතො පුරිමතරාවත්ථාපි අවස්සංභාවිතාය ගහෙත්වා සීහසදිසතං දස්සෙත්වා ඉදානි අභිසම්බුද්ධාවත්ථාසු එව සීහසදිසතං දස්සෙතුං ‘‘අපරො නයො’’තිආදි ආරද්ධං. අට්ඨහි කාරණෙහීති ‘‘තථා ආගතොති තථාගතො, තථා ගතොති තථාගතො, තථලක්ඛණං ආගතොති තථාගතො, තථධම්මෙ යාථාවතො අභිසම්බුද්ධොති තථාගතො, තථදස්සිතාය තථාගතො, තථවාදිතාය තථාගතො, තථාකාරිතාය තථාගතො, අභිභවනට්ඨෙන තථාගතො’’ති (දී. නි. අට්ඨ. 1.7; ම. නි. අට්ඨ. 1.12; සං. නි. අට්ඨ. 2.3.78; අ. නි. අට්ඨ. 1.1.170; උදා. අට්ඨ. 18; ඉතිවු. අට්ඨ. 38; ථෙරගා. අට්ඨ. 1.3; බු. වං. අට්ඨ. 1.2 නිදානකථා; මහානි. අට්ඨ. 14; පටි. ම. 1.37) එවං වුත්තෙහි අට්ඨහි තථාගතසාධකෙහි කාරණෙහි. යදිපි භගවා බොධිපල්ලඞ්කෙ නිසින්නමත්තෙව අභිසම්බුද්ධො න ජාතො, තථාපි තාය නිසජ්ජාය නිසින්නොව පනුජ්ජ සබ්බං පරිස්සයං අභිසම්බුද්ධො ජාතො. තථා හි තං ¶ ‘‘අපරාජිතපල්ලඞ්ක’’න්ති වුච්චති, තස්මා ‘‘යාව බොධිපල්ලඞ්කා වා’’ති වත්වා තෙන අපරිතුස්සන්තො ‘‘යාව අරහත්තමග්ගඤාණා වා’’ති ආහ.
ඉති ¶ සක්කායොති එත්ථ ඉතිසද්දො නිදස්සනත්ථො. තෙන සක්කායො සරූපතො පරිමාණතො පරිච්ඡෙදතො ච දස්සිතොති ආහ ‘‘අයං සක්කායො’’තිආදි. ‘‘අයං සක්කායො’’ති ඉමිනා පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා සරූපතො දස්සිතා. ‘‘එත්තකො සක්කායො’’ති ඉමිනා තෙ පරිමාණතො දස්සිතා. තස්ස ච පරිමාණස්ස එකන්තිකභාවං දස්සෙන්තෙන ‘‘න ඉතො භිය්යො සක්කායො අත්ථී’’ති වුත්තං. සභාවතොති සලක්ඛණතො. සරසතොති සකිච්චතො. පරියන්තතොති පරිමාණපරියන්තතො. පරිච්ඡෙදතොති යත්තකෙ ඨානෙ තස්ස පවත්තිතස්ස පරිච්ඡින්දනතො. පරිවටුමතොති පරියොසානප්පවත්තිතො. සබ්බෙපි පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා දස්සිතා හොන්ති යථාවුත්තෙන විභාගෙන. අයං සක්කායස්ස සමුදයො නාමාති අයං ආහාරාදිසක්කායස්ස සමුදයො නාම. තෙනාහ ‘‘එත්තාවතා’’තිආදි. අත්ථඞ්ගමොති නිරොධො. ‘‘ආහාරසමුදයා ආහාරනිරොධා’’ති ච අසාධාරණමෙව තං ගහෙත්වා සෙසෙසු ආදි-සද්දෙන සඞ්ගණ්හාති.
පණ්ණාසලක්ඛණපටිමණ්ඩිතන්ති පණ්ණාසඋදයවයලක්ඛණවිභූසිතං සමුදයත්ථඞ්ගමග්ගහණතො. ඛීණාසවත්තාති අනවසෙසං සාවසෙසඤ්ච ආසවානං පරික්ඛීණත්තා. අනාගාමීනම්පි හි භයං චිත්තුත්රාසඤ්ච න හොතීති. ඤාණසංවෙගො භයතුපට්ඨානපඤ්ඤා. ඉතරාසං පන දෙවතානන්ති අඛීණාසවදෙවෙ සන්ධාය වදති. භොති ධම්මාලපනමත්තන්ති සභාවකථනමත්තං.
චක්කන්ති සත්ථු ආණාචක්කං. තං පන ධම්මතො ආගතන්ති ධම්මචක්කං. තත්ථ අරියසාවකානං පටිවෙධධම්මතො ආගතන්ති ධම්මචක්කං. ඉතරෙසං දෙසනාධම්මතො ආගතන්ති ධම්මචක්කං. දුවිධෙපි ඤාණං පධානන්ති ඤාණසීසෙන වුත්තං ‘‘පටිවෙධඤාණම්පි දෙසනාඤාණම්පී’’ති. ඉදානි තං ඤාණං සරූපතො දස්සෙතුං ‘‘පටිවෙධඤාණං නාමා’’තිආදි වුත්තං. යස්මා තස්ස ඤාණස්ස පටිවිද්ධත්තා භගවා තානි සට්ඨි නයසහස්සානි වෙනෙය්යානං දස්සෙතුං සමත්ථො අහොසි, තස්මා තානි සට්ඨි නයසහස්සානි තෙන ඤාණෙන සද්ධිංයෙව සිද්ධානීති කත්වා දස්සෙන්තො ‘‘සට්ඨියා ච නයසහස්සෙහි පටිවිජ්ඣී’’ති ආහ. තිපරිවට්ටන්ති ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්ති ච ‘‘පරිඤ්ඤෙය්ය’’න්ති ච ‘‘පරිඤ්ඤාත’’න්ති ච එවං තිපරිවට්ටං, තංයෙව ද්වාදසාකාරං. තන්ති දෙසනාඤාණං. එස භගවා. අප්පටිපුග්ගලොති පටිනිධිභූතපුග්ගලරහිතො. එකසදිසස්සාති නිබ්බිකාරස්ස.
සීහසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
4. අග්ගපසාදසුත්තවණ්ණනා
34. චතුත්ථෙ ¶ ¶ අග්ගෙසු පසාදාති සෙට්ඨෙසු පසාදා. අග්ගා වා පසාදාති සෙට්ඨභූතා පසාදා. සෙට්ඨවචනො හෙත්ථ අග්ගසද්දො. පුරිමස්මිං අත්ථවිකප්පෙ අග්ගසද්දෙන බුද්ධාදිරතනත්තයං වුච්චති. තෙසු භගවා තාව අසදිසට්ඨෙන, ගුණවිසිට්ඨට්ඨෙන, අසමසමට්ඨෙන ච අග්ගො. සො හි මහාභිනීහාරං දසන්නං පාරමීනං පවිචයඤ්ච ආදිං කත්වා බොධිසම්භාරගුණෙහි චෙව බුද්ධගුණෙහි ච පයොජනෙහි ච සෙසජනෙහි අසදිසොති අසදිසට්ඨෙනපි අග්ගො. යෙ චස්ස තෙ ගුණා මහාකරුණාදයො, තෙහි සෙසසත්තානං ගුණෙහි විසිට්ඨට්ඨෙනපි සබ්බසත්තුත්තමතාය අග්ගො. යෙ පන පුරිමකා සම්මාසම්බුද්ධා සබ්බසත්තෙහි අසමා, තෙහි සද්ධිං අයමෙව රූපකායගුණෙහි චෙව ධම්මකායගුණෙහි ච සමොති අසමසමට්ඨෙනපි අග්ගො. තථා දුල්ලභපාතුභාවතො අච්ඡරියමනුස්සභාවතො බහුජනහිතසුඛාවහතො අදුතියඅසහායාදිභාවතො ච භගවා ලොකෙ අග්ගොති වුච්චති. යථාහ –
‘‘එකපුග්ගලස්ස, භික්ඛවෙ, පාතුභාවො දුල්ලභො ලොකස්මිං. කතමස්ස එකපුග්ගලස්ස? තථාගතස්ස අරහතො සම්මාසම්මුද්ධස්ස. එකපුග්ගලො, භික්ඛවෙ, ලොකෙ උප්පජ්ජමානො උප්පජ්ජති අච්ඡරියමනුස්සො. එකපුග්ගලො, භික්ඛවෙ, ලොකෙ උප්පජ්ජමානො උප්පජ්ජති බහුජන…පෙ… සම්මාසම්බුද්ධො. එකපුග්ගලො, භික්ඛවෙ, ලොකෙ උප්පජ්ජමානො උප්පජ්ජති අදුතියො අසහායො අප්පටිමො අප්පටිභාගො අප්පටිපුග්ගලො අසමො අසමසමො ද්විපදානං අග්ගො. කතමො එකපුග්ගලො? තථාගතො අරහං සම්මාසම්බුද්ධො’’ති (අ. නි. 1.171-173).
ධම්මසඞ්ඝා අඤ්ඤධම්මසඞ්ඝෙහි අසදිසට්ඨෙන විසිට්ඨගුණතාය දුල්ලභපාතුභාවාදිනා ච අග්ගා. තථා හි තෙසං ස්වාක්ඛාතතාදිසුප්පටිපන්නතාදිගුණවිසෙසෙහි අඤ්ඤෙ ධම්මසඞ්ඝසදිසා අප්පතරං නිහීනා වා නත්ථි, කුතො සෙට්ඨා. සයමෙව තෙහි විසිට්ඨගුණතාය සෙට්ඨා. තථා දුල්ලභුප්පාදඅච්ඡරියභාවබහුජනහිතසුඛාවහඅදුතියාසහායාදිසභාවා ච තෙ. යදග්ගෙන හි භගවා දුල්ලභපාතුභාවො, තදග්ගෙන ¶ ධම්මසඞ්ඝාපීති. අච්ඡරියාදීසුපි එසෙව නයො. එවං අග්ගෙසු සෙට්ඨෙසු උත්තමෙසු පවරෙසු ගුණවිසිට්ඨෙසු පසාදාති අග්ගප්පසදා.
දුතියස්මිං පනත්ථෙ යථාවුත්තෙසු අග්ගෙසු බුද්ධාදීසු උප්පත්තියා අග්ගභූතා පසාදා අග්ගප්පසාදා. යෙ පන අරියමග්ගෙන ආගතා අවෙච්චප්පසාදා, තෙ එකන්තෙනෙව අග්ගභූතා පසාදාති අග්ගප්පසාදා. යථාහ – ‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, අරියසාවකො බුද්ධෙ අවෙච්චප්පසාදෙන සමන්නාගතො ¶ හොතී’’තිආදි (සං. නි. 5.1037-1038). අග්ගවිපාකත්තාපි චෙතෙ අග්ගප්පසාදා. වුත්තම්පි චෙතං – ‘‘අග්ගෙ ඛො පන පසන්නානං අග්ගො විපාකො’’ති (අ. නි. 4.34; ඉතිවු. 90).
අපදා වාතිආදීසු වා-සද්දො සමුච්චයත්ථො, න විකප්පත්ථො. යථා ‘‘අනුප්පන්නො වා කාමාසවො උප්පජ්ජති, උප්පන්නො වා කාමාසවො පවඩ්ඪතී’’ති (ම. නි. 1.17) එත්ථ අනුප්පන්නො ච උප්පන්නො චාති අත්ථො. යථා ච ‘‘භූතානං වා සත්තානං ඨිතියා සම්භවෙසීනං වා අනුග්ගහායා’’ති එත්ථ භූතානඤ්ච සම්භවෙසීනඤ්චාති අත්ථො. යථා ච ‘‘අග්ගිතො වා උදකතො වා මිථුභෙදතො වා’’ති (දී. නි. 2.152) එත්ථ අග්ගිතො ච උදකතො ච මිථුභෙදතො චාති අත්ථො, එවං ‘‘අපදා වා…පෙ… අග්ගමක්ඛායතී’’ති (අ. නි. 4.34; ඉතිවු. 90) එත්ථාපි අපදා ච ද්විපදා චාති සම්පිණ්ඩනවසෙන අත්ථො දට්ඨබ්බො. තෙන වුත්තං ‘‘වා-සද්දො සමුච්චයත්ථො, න විකප්පත්ථො’’ති.
රූපිනොති රූපවන්තො. න රූපිනොති අරූපිනො. සඤ්ඤිනොති සඤ්ඤවන්තො. න සඤ්ඤිනොති අසඤ්ඤිනො. ‘‘අපදා වා’’තිආදිසබ්බපදෙහි කාමභවො, රූපභවො, අරූපභවො, එකවොකාරභවො, චතුවොකාරභවො, පඤ්චවොකාරභවො, සඤ්ඤිභවො, අසඤ්ඤිභවො, නෙවසඤ්ඤිනාසඤ්ඤිභවොති නවවිධෙපි භවෙ සත්තෙපි අනවසෙසතො පරියාදියිත්වා දස්සෙති. එත්ථ හි රූපිග්ගහණෙන කාමභවො, රූපභවො, පඤ්චවොකාරභවො, එකවොකාරභවො ච දස්සිතො, අරූපිග්ගහණෙන අරූපභවො, චතුවොකාරභවො ච දස්සිතො, සඤ්ඤිභවාදයො පන සරූපෙනෙව දස්සිතා. අපදාදිග්ගහණෙන කාමභවපඤ්චවොකාරභවසඤ්ඤිභවානං එකදෙසොව දස්සිතො.
කස්මා ¶ පනෙත්ථ යථා අදුතියසුත්තෙ ‘‘ද්විපදානං අග්ගො’’ති ද්විපදා එව ගහිතා, එවං ද්විපදග්ගහණමෙව අකත්වා අපදාදිග්ගහණං කතන්ති? වුච්චතෙ – අදුතියසුත්තෙ තාව සෙට්ඨතරවසෙන ද්විපදග්ගහණමෙව කතං. ඉමස්මිඤ්හි ලොකෙ සෙට්ඨො නාම උප්පජ්ජමානො අපදචතුප්පදබහුපදෙසු න උප්පජ්ජති, ද්විපදෙසුයෙව උප්පජ්ජති. කතරෙසු ද්විපදෙසු? මනුස්සෙසු චෙව දෙවෙසු ච. මනුස්සෙසු උප්පජ්ජමානො සකලලොකං වසෙ වත්තෙතුං සමත්ථො බුද්ධො හුත්වා උප්පජ්ජති, දෙවෙසු උප්පජ්ජමානො දසසහස්සිලොකධාතුං වසෙ වත්තනකො මහාබ්රහ්මා හුත්වා උප්පජ්ජති, සො තස්ස කප්පියකාරකො වා ආරාමිකො වා සම්පජ්ජති. ඉති තතොපි සෙට්ඨතරවසෙනෙස ද්විපදානං අග්ගොති තත්ථ වුත්තං. ඉධ පන අනවසෙසපරියාදානවසෙන එවං වුත්තං ‘‘යාවතා, භික්ඛවෙ, සත්තා අපදා වා…පෙ… නෙවසඤ්ඤිනාසඤ්ඤිනො වා, තථාගතො තෙසං අග්ගමක්ඛායතී’’ති ¶ . නිද්ධාරණෙ චෙතං සාමිවචනං. ම-කාරො පදසන්ධිකරො, අග්ගො අක්ඛායතීති පදවිභාගො. තෙනෙවාහ ‘‘ගුණෙහි අග්ගො’’තිආදි.
අග්ගො විපාකො හොතීති අග්ගෙ සම්මාසම්බුද්ධෙ පසන්නානං යො පසාදො අග්ගො සෙට්ඨො උත්තමකොටිභූතො වා, තස්මා තස්ස විපාකොපි අග්ගො සෙට්ඨො උත්තමකොටිභූතො උළාරතමො පණීතතමො හොති. සො පන පසාදො දුවිධො ලොකියලොකුත්තරභෙදතො. තෙසු ලොකියස්ස තාව –
‘‘යෙ කෙචි බුද්ධං සරණං ගතාසෙ,
න තෙ ගමිස්සන්ති අපායභූමිං;
පහාය මානුසං දෙහං,
දෙවකායං පරිපූරෙස්සන්ති. (දී. නි. 2.332; ඉතිවු. අට්ඨ. 90; සං. නි. 1.37);
‘‘බුද්ධොති කිත්තයන්තස්ස, කායෙ භවති යා පීති;
වරමෙව හි සා පීති, කසිණෙනපි ජම්බුදීපස්ස. (දී. නි. අට්ඨ. 1.6; ඉතිවු. අට්ඨ. 90);
‘‘සතං හත්ථී සතං අස්සා, සතං අස්සතරීරථා;
සතං කඤ්ඤාසහස්සානි, ආමුක්කමණිකුණ්ඩලා;
එකස්ස පදවීතිහාරස්ස, කලං නාග්ඝන්ති සොළසිං’’. (චූළව. 305);
‘‘සාධු ¶ ඛො, දෙවානමින්ද, බුද්ධං සරණගමනං හොති, බුද්ධං සරණගමනහෙතු ඛො, දෙවානමින්ද, එවමිධෙකච්චෙ සත්තා කායස්ස භෙදා පරං මරණා සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපජ්ජන්ති. තෙ අඤ්ඤෙ දෙවෙ දසහි ඨානෙහි අධිග්ගණ්හන්ති දිබ්බෙන ආයුනා, දිබ්බෙන වණ්ණෙන, දිබ්බෙන සුඛෙන, දිබ්බෙන යසෙන, දිබ්බෙන ආධිපතෙය්යෙන, දිබ්බෙහි රූපෙහි, දිබ්බෙහි සද්දෙහි, දිබ්බෙහි ගන්ධෙහි, දිබ්බෙහි රසෙහි, දිබ්බෙහි ඵොට්ඨබ්බෙහී’’ති (සං. නි. 4.341) –
එවමාදීනං සුත්තපදානං වසෙන පසාදඵලවිසෙසයොගො වෙදිතබ්බො, තස්මා සො අපායදුක්ඛවිනිවත්තනෙන සද්ධිං සම්පත්තිභවෙසු සුඛවිසෙසදායකොව දට්ඨබ්බො.
ලොකුත්තරො ¶ පන සාමඤ්ඤඵලවිපාකදායකො වට්ටදුක්ඛවිනිවත්තකො. සබ්බොපි චායං පසාදො පරම්පරාය වට්ටදුක්ඛං විනිවත්තෙතියෙව. වුත්තඤ්හෙතං –
‘‘යස්මිං සමයෙ, භික්ඛවෙ, අරියසාවකො අත්තනො සද්ධං අනුස්සරති, නෙවස්ස තස්මිං සමයෙ රාගපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොති, න දොසපරියුට්ඨිතං…පෙ… න මොහපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොති, උජුගතමෙවස්ස තස්මිං සමයෙ චිත්තං හොති, උජුගතචිත්තස්ස පාමොජ්ජං ජායති, පමුදිතස්ස පීති ජායති…පෙ… නාපරං ඉත්ථත්තායාති පජානාතී’’ති.
ධම්මාති සභාවධම්මා. සඞ්ඛතාති සමෙච්ච සම්භූය පච්චයෙහි කතාති සඞ්ඛතා, සපච්චයා ධම්මා. හෙතූහි පච්චයෙහි ච න කෙහිචි කතා සඞ්ඛතාති අසඞ්ඛතා, අපච්චයො නිබ්බානං. සඞ්ඛතානං පරියොසිතභාවෙන ‘‘අසඞ්ඛතා’’ති පුථුවචනං. විරාගො තෙසං අග්ගමක්ඛායතීති තෙසං සඞ්ඛතාසඞ්ඛතධම්මානං යො විරාගසඞ්ඛාතො අසඞ්ඛතධම්මො, සො සභාවෙනෙව සණ්හසුඛුමභාවතො සන්තතරපණීතතරභාවතො ගම්භීරාදිභාවතො මදනිම්මදනාදිභාවතො අග්ගං සෙට්ඨං උත්තමං පවරන්ති වුච්චති. යදිදන්ති නිපාතො, යො අයන්ති අත්ථො. මදනිම්මදනොතිආදීනි සබ්බානි නිබ්බානවෙවචනානි. තෙනෙවාහ ‘‘විරාගොතිආදීනි නිබ්බානස්සෙව නාමානී’’ති. රාගමදාදයොති ආදි-සද්දෙන මානමදපුරිසමදාදිකෙ සඞ්ගණ්හාති ¶ . සබ්බා පිපාසාති කාමපිපාසාදිකා සබ්බා පිපාසා. සබ්බෙ ආලයා සමුග්ඝාතං ගච්ඡන්තීති කාමාලයාදිකා සබ්බෙපි ආලයා සමුග්ඝාතං යන්ති. වට්ටානීති කම්මවට්ටවිපාකවට්ටානි. තණ්හාති අට්ඨසතප්පභෙදා සබ්බාපි තණ්හා.
අග්ගො විපාකො හොතීති එත්ථාපි –
‘‘යෙ කෙචි ධම්මං සරණං ගතාසෙ…පෙ…’’. (දී. නි. 2.332; සං නි. 1.37);
‘‘ධම්මොති කිත්තයන්තස්ස, කායෙ භවති යා පීති…පෙ…’’. (දී. නි. අට්ඨ. 1.6; ඉතිවු. අට්ඨ. 90);
‘‘සාධු ඛො, දෙවානමින්ද, ධම්මං සරණගමනං හොති, ධම්මං සරණගමනහෙතු ඛො, දෙවානමින්ද, එවමිධෙකච්චෙ…පෙ… දිබ්බෙහි ඵොට්ඨබ්බෙහී’’ති (සං. නි. 4.341) –
එවමාදීනං ¶ සුත්තපදානං වසෙන ධම්මෙ පසාදස්ස ඵලවිසෙසයොගො වෙදිතබ්බො.
සඞ්ඝා වා ගණා වාති ජනසමූහසඞ්ඛාතා යාවතා ලොකෙ සඞ්ඝා වා ගණා වා. තථාගතසාවකසඞ්ඝොති අට්ඨඅරියපුග්ගලසමූහසඞ්ඛාතො දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤෙන සංහතො තථාගතස්ස සාවකසඞ්ඝො. අග්ගමක්ඛායතීති අත්තනො සීලසමාධිපඤ්ඤාවිමුත්තිආදිගුණවිසෙසෙන තෙසං සඞ්ඝානං අග්ගො සෙට්ඨො උත්තමො පවරොති වුච්චති. යදිදන්ති යානි ඉමානි. චත්තාරි පුරිසයුගානි යුගළවසෙන, පඨමමග්ගට්ඨො පඨමඵලට්ඨොති ඉදමෙකං යුගළං, යාව චතුත්ථමග්ගට්ඨො චතුත්ථඵලට්ඨොති ඉදමෙකං යුගළන්ති එවං චත්තාරි පුරිසයුගානි. අට්ඨ පුරිසපුග්ගලාති පුරිසපුග්ගලවසෙන එකො පඨමමග්ගට්ඨො, එකො පඨමඵලට්ඨොති ඉමිනා නයෙන අට්ඨ පුරිසපුග්ගලා. එත්ථ ච පුරිසොති වා පුග්ගලොති වා එකත්ථානි එතානි පදානි, වෙනෙය්යවසෙන පනෙවං වුත්තං. එස භගවතො සාවකසඞ්ඝොති යානිමානි යුගළවසෙන චත්තාරි යුගානි පාටියෙක්කතො අට්ඨ පුරිසපුග්ගලා, එස භගවතො සාවකසඞ්ඝො. ආහුනෙය්යොතිආදීනි වුත්තත්ථානෙව. ඉධාපි –
‘‘යෙ කෙචි සඞ්ඝං සරණං ගතාසෙ…පෙ…’’. (දී. නි. 2.332; සං. නි. 1.37);
‘‘සඞ්ඝොති කිත්තයන්තස්ස, කායෙ භවති යා පීති…පෙ…’’. (දී. නි. අට්ඨ. 1.6; ඉතිවු. අට්ඨ. 90);
‘‘සාධු ¶ ඛො, දෙවානමින්ද, සඞ්ඝං සරණගමනං හොති, සඞ්ඝං සරණගමනහෙතු ඛො, දෙවානමින්ද…පෙ… දිබ්බෙහි ඵොට්ඨබ්බෙහී’’ති (සං. නි. 4.341) –
ආදීනං සුත්තපදානං වසෙන සඞ්ඝෙ පසාදස්ස ඵලවිසෙසයොගො තස්ස අග්ගවිපාකතා ච වෙදිතබ්බා. තථා අනුත්තරියපටිලාභො සත්තමභවාදිතො පට්ඨාය වට්ටදුක්ඛසමුච්ඡෙදො අනුත්තරසුඛාධිගමොති එවමාදිඋළාරඵලනිප්ඵාදනවසෙන අග්ගවිපාකතා වෙදිතබ්බා.
ගාථාසු අග්ගතොති අග්ගෙ රතනත්තයෙ, අග්ගභාවතො වා පසන්නානං. අග්ගං ධම්මන්ති අග්ගසභාවං බුද්ධසුබොධිං ධම්මසුධම්මතං සඞ්ඝසුප්පටිපත්තිං, රතනත්තයස්ස අනඤ්ඤසාධාරණං උත්තමසභාවං, දසබලාදිස්වාක්ඛාතතාදිසුප්පටිපන්නතාදිගුණසභාවං වා. විජානතන්ති විජානන්තානං. එවං සාධාරණතො අග්ගප්පසාදවත්ථුං දස්සෙත්වා ඉදානි අසාධාරණතො තං විභාගෙන දස්සෙතුං ¶ ‘‘අග්ගෙ බුද්ධෙ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ පසන්නානන්ති අවෙච්චප්පසාදෙන ච ඉතරප්පසාදෙන ච පසන්නානං අධිමුත්තානං. විරාගූපසමෙති විරාගෙ උපසමෙ ච, සබ්බස්ස රාගස්ස සබ්බෙසං කිලෙසානං අච්චන්තවිරාගහෙතුභූතෙ අච්චන්තඋපසමහෙතුභූතෙ චාති අත්ථො. සුඛෙති වට්ටදුක්ඛක්ඛයභාවෙන සඞ්ඛාරූපසමසුඛභාවෙන සුඛෙ.
අග්ගස්මිං දානං දදතන්ති අග්ගෙ රතනත්තයෙ දානං දදන්තානං දෙය්යධම්මං පරිච්චජන්තානං. තත්ථ ධරමානං භගවන්තං චතූහි පච්චයෙහි උපට්ඨහන්තා පූජෙන්තා සක්කරොන්තා, පරිනිබ්බුතං භගවන්තං උද්දිස්ස ධාතුචෙතියාදිකෙ උපට්ඨහන්තා පූජෙන්තා සක්කරොන්තා බුද්ධෙ දානං දදන්ති නාම. ‘‘ධම්මං පූජෙස්සාමා’’ති ධම්මධරෙ පුග්ගලෙ චතූහි පච්චයෙහි උපට්ඨහන්තා පූජෙන්තා සක්කරොන්තා ධම්මඤ්ච චිරට්ඨිතිකං කරොන්තා ධම්මෙ දානං දදන්ති නාම. තථා අරියසඞ්ඝං චතූහි පච්චයෙහි උපට්ඨහන්තා පූජෙන්තා සක්කරොන්තා තං උද්දිස්ස ඉතරස්මිම්පි තථා පටිපජ්ජන්තා සඞ්ඝෙ දානං දදන්ති නාම. අග්ගං පුඤ්ඤං පවඩ්ඪතීති එවං රතනත්තයෙ පසන්නෙන චෙතසා උළාරං පරිච්චාගං උළාරඤ්ච පූජාසක්කාරං පවත්තෙන්තානං දිවසෙ දිවසෙ අග්ගං උළාරං කුසලං උපචීයති. ඉදානි තස්ස පුඤ්ඤස්ස අග්ගවිපාකතාය අග්ගභාවං දස්සෙතුං ‘‘අග්ගං ආයූ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ආයූති දිබ්බං වා මානුසං වා අග්ගං උළාරං පරමං ආයු පවඩ්ඪති උපරූපරි ¶ බ්රූහති. වණ්ණොති රූපසම්පදා. යසොති පරිවාරසම්පදා. කිත්තීති ථුතිඝොසො. සුඛන්ති කායිකං චෙතසිකඤ්ච සුඛං. බලන්ති කායබලඤ්චෙව ඤාණබලඤ්ච.
අග්ගස්ස රතනත්තයස්ස දානං දාතා. අථ වා අග්ගස්ස දෙය්යධම්මස්ස දානං උළාරං කත්වා තත්ථ පුඤ්ඤං පවත්තෙතා. අග්ගධම්මසමාහිතොති අග්ගෙන පසාදධම්මෙන දානාදිධම්මෙන ච සංහිතො සමන්නාගතො අචලප්පසාදයුත්තො, තස්ස වා විපාකභූතෙහි බහුජනස්ස පියමනාපතාදිධම්මෙහි යුත්තො. අග්ගප්පත්තො පමොදතීති යත්ථ යත්ථ සත්තනිකායෙ උප්පන්නො, තත්ථ තත්ථ අග්ගභාවං සෙට්ඨභාවං අධිගතො, අග්ගභාවං වා ලොකුත්තරමග්ගඵලං අධිගතො පමොදති අභිරමති පරිතුස්සතීති.
අග්ගපසාදසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
5. වස්සකාරසුත්තවණ්ණනා
35. පඤ්චමෙ ¶ අරියෙ ඤායෙති සංකිලෙසතො ආරකත්තා අරියෙ නිද්දොසෙ පරිසුද්ධෙ නිය්යානිකධම්මභාවතො ඤායෙ කාරණෙති අත්ථො. ඤායති නිච්ඡයෙන කමති නිබ්බානං, තං වා ඤායති පටිවිජ්ඣීයති එතෙනාතී ඤායො, අරියමග්ගො. සො එව ච සම්පාපකහෙතුභාවතො කාරණන්ති වුච්චති. ඉධ පන සහ විපස්සනාය අරියමග්ගො අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘සහවිපස්සනකෙ මග්ගෙ’’ති. ගාථාසු ‘‘ඤායං ධම්ම’’න්ති එත්ථාපි එසෙව නයො.
වස්සකාරසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
6. දොණසුත්තවණ්ණනා
36. ඡට්ඨෙ උක්කාහි ධාරියමානාහීති දීපිකාහි ධාරියමානාහි, දණ්ඩදීපිකාසු ජාලෙත්වා ධාරියමානාසු මාපිතත්තාති වුත්තං හොති. තඤ්හි නගරං ‘‘මඞ්ගලදිවසෙ සුඛණෙ සුනක්ඛත්තං මා අතික්කමී’’ති රත්තිම්පි උක්කාසු ධාරියමානාසු මාපිතං. උක්කාසු ඨාති උක්කට්ඨා, උක්කාසු විජ්ජොතයන්තීසු ¶ ඨිතා පතිට්ඨිතාති මූලවිභූජාදිපක්ඛෙපෙන (පාණිනි 3.2.5) සද්දසිද්ධි වෙදිතබ්බා. නිරුත්තිනයෙන වා උක්කාසු ඨිතාසු ඨිතා ආසීති උක්කට්ඨා. අපරෙ පන භණන්ති ‘‘භූමිභාගසම්පත්තියා මනුස්සසම්පත්තියා උපකරණසම්පත්තියා ච සා නගරී උක්කට්ඨගුණයොගතො උක්කට්ඨාති නාමං ලභතී’’ති. සෙතබ්යන්ති තස්ස නගරස්ස නාමං. තං පන කස්සපදසබලස්ස ජාතනගරන්ති ආහ ‘‘අතීතෙ කස්සපසම්මාසම්බුද්ධස්ස ජාතනගර’’න්ති.
විජ්ජන්තරිකායාති විජ්ජුනිච්ඡරණක්ඛණෙ. අන්තරතොති හදයෙ. අන්තරාති ආරම්භනිබ්බත්තීනං වෙමජ්ඣෙ. අන්තරිකායාති අන්තරාළෙ. එත්ථ ච ‘‘තදන්තරං කො ජානෙය්ය (අ. නි. 6.44; 10.75), එතෙසං අන්තරා කප්පා ගණනතො අසඞ්ඛ්යෙය්යා (බු. වං. 28.3), අන්තරන්තරා කථං ඔපපාතෙතී’’ති (ම. නි. 2.426) ච ආදීසු විය කාරණවෙමජ්ඣෙසු වත්තමානා අන්තරාසද්දා එව උදාහරිතබ්බා සියුං, න පන චිත්තක්ඛණවිවරෙසු වත්තමානා අන්තරඅන්තරිකසද්දා. අන්තරාසද්දස්ස හි අයමත්ථුද්ධාරොති.
අයං පනෙත්ථ අධිප්පායො සියා – යෙසු අන්තරාසද්දො වත්තති, තෙසු අන්තරසද්දොපි වත්තතීති සමානත්ථත්තා අන්තරාසද්දත්ථෙ වත්තමානො අන්තරසද්දො උදාහටො. අන්තරාසද්දො එව වා ‘‘යස්සන්තරතො’’ති ¶ එත්ථ ගාථාසුඛත්ථං රස්සං කත්වා වුත්තොති දට්ඨබ්බං. අන්තරාසද්දො එව පන ඉකසද්දෙන පදං වඩ්ඪෙත්වා ‘‘අන්තරිකා’’ති වුත්තොති එවමෙත්ථ උදාහරණොදාහරිතබ්බානං විරොධාභාවො දට්ඨබ්බො. අයොජියමානෙ උපයොගවචනං න පාපුණාති සාමිවචනස්ස පසඞ්ගෙ අන්තරාසද්දයොගෙන උපයොගවචනස්ස ඉච්ඡිතත්තා. තෙනෙවාහ ‘‘අන්තරාසද්දෙන පන යුත්තත්තා උපයොගවචනං කත’’න්ති.
සකලජම්බුදීපෙ උප්පන්නං මහාකලහං වූපසමෙත්වාති පරිනිබ්බුතෙ භගවති ධාතූනං අත්ථාය කුසිනාරනගරං පරිවාරෙත්වා ඨිතෙහි සෙසරාජූහි ‘‘අම්හාකං ධාතුයො වා දෙන්තු යුද්ධං වා’’තිආදිනා කොසිනාරකෙහි මල්ලෙහි සද්ධිං කතං විවාදං වූපසමෙත්වා. සො කිර බ්රාහ්මණො තෙසං විවාදං සුත්වා ‘‘එතෙ රාජානො භගවතො පරිනිබ්බුතට්ඨානෙ විවාදං කරොන්ති, න ඛො පනෙතං පතිරූපං, අලං ඉමිනා කලහෙන, වූපසමෙස්සාමි න’’න්ති ගන්ත්වා උන්නතෙ පදෙසෙ ඨත්වා ද්වෙභාණවාරපරිමාණං දොණගජ්ජිතං නාම ¶ අවොච. තත්ථ පඨමභාණවාරෙ තාව එකපදම්පි තෙ න ජානිංසු. දුතියභාණවාරපරියොසානෙ ච ‘‘ආචරියස්ස විය භො සද්දො, ආචරියස්ස විය භො සද්දො’’ති සබ්බෙ නිරවා අහෙසුං. ජම්බුදීපතලෙ කිර කුලඝරෙ ජාතො යෙභුය්යෙන තස්ස න-අන්තෙවාසිකො නාම නත්ථි, අථ ඛො සො අත්තනො වචනං සුත්වා නිරවෙ තුණ්හීභූතෙ විදිත්වා පුන –
‘‘සුණන්තු භොන්තො මම එකවාචං,
අම්හාක බුද්ධො අහු ඛන්තිවාදො;
න හි සාධුයං උත්තමපුග්ගලස්ස,
සරීරභාගෙ සියා සම්පහාරො.
‘‘සබ්බෙව භොන්තො සහිතා සමග්ගා,
සම්මොදමානා කරොමට්ඨභාගෙ;
විත්ථාරිකා හොන්තු දිසාසු ථූපා,
බහූ ජනා චක්ඛුමතො පසන්නා’’ති. (දී. නි. 2.237) –
ඉමං ගාථාද්වයං වත්වා තං කලහං වූපසමෙත්වා ධාතුයො අට්ඨධා භාජෙත්වා අදාසි, තං සන්ධායෙතං වුත්තං ‘‘සකලජම්බුදීපෙ උප්පන්නං මහාකලහං වූපසමෙත්වා ධාතුයො භාජෙස්සතී’’ති. ලක්ඛණචක්කානීති ද්වීසු පාදතලෙසු ද්වෙ ලක්ඛණචක්කානි.
ආසවෙනාති ¶ කම්මකිලෙසකාරණෙන ආසවෙන. එත්ථ හි තෙභූමකඤ්ච කම්මං, අවසෙසා ච අකුසලා ධම්මා ‘‘ආසවා’’ති වුත්තා. දෙවූපපත්තීති දෙවෙසු උප්පත්ති නිබ්බත්ති. එත්ථ ච යක්ඛගන්ධබ්බතාය විනිමුත්තා සබ්බෙ දෙවා දෙවග්ගහණෙන ගහිතා. ගන්ධබ්බො වා විහඞ්ගමො ආකාසචාරී. අහන්ති විභත්තිවිපරිණාමෙන යොජෙතබ්බං.
දොණසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
7. අපරිහානියසුත්තවණ්ණනා
37. සත්තමෙ නිබ්බානසන්තිකෙයෙව චරතීති කිලෙසනිබ්බානස්ස අනුපාදාපරිනිබ්බානස්ස ච සන්තිකෙයෙව චරති ‘‘න චිරස්සෙව අධිගමිස්සතී’’ති කත්වා ¶ . ගාථාය අප්පමාදරතොති සමථවිපස්සනාය අප්පමජ්ජනෙ රතො අභිරතො, අප්පමාදෙනෙව රත්තින්දිවං වීතිනාමෙන්තොති අත්ථො. පමාදං භයතො පස්සන්තොති නිරයූපපත්තිආදිභයහෙතුතො පමාදං භයතො පස්සන්තො. අභබ්බො පරිහානායාති සො එවරූපො සමථවිපස්සනාධම්මෙහි මග්ගඵලෙහි වා පරිහානාය අභබ්බො. සමථවිපස්සනාතො හි සම්පත්තතො න පරිහායති, ඉතරානි ච අප්පත්තානි පාපුණාතීති.
අපරිහානියසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
8. පතිලීනසුත්තවණ්ණනා
38. අට්ඨමෙ අන්තවා ලොකොති එකපස්සෙන වඩ්ඪිතං කසිණනිමිත්තං ‘‘ලොකො’’ති ගාහෙන වා තක්කෙන වා උප්පන්නදිට්ඨි. ලාභී හි ඣානචක්ඛුනා පස්සිත්වා ගණ්හාති, ඉතරො තක්කමත්තෙන. අනන්තවාති සමන්තතො වඩ්ඪිතං අප්පමාණං කසිණනිමිත්තං ‘‘ලොකො’’ති ගාහෙන වා තක්කෙන වා උප්පන්නදිට්ඨි. තං ජීවං තං සරීරන්ති ජීවො සරීරඤ්ච එකමෙව වත්ථූති උප්පන්නදිට්ඨි. විස්සට්ඨානීති සකපරිච්චජනවසෙන නිස්සට්ඨානි. වන්තානීති ඉදං පුන අනාදියනභාවදස්සනවසෙන වුත්තං. චත්තම්පි හි කෙචි ගණ්හන්ති, නයිදමෙවන්ති දස්සනත්ථං ‘‘වන්තානී’’ති වුත්තං. න හි යං යෙන වන්තං, න සො තං පුන ආදීයති. වන්තම්පි කිඤ්චි සසන්තතිලග්ගං සියා, නයිදමෙවන්ති දස්සනත්ථං ‘‘මුත්තානී’’ති වුත්තං. තෙනෙවාහ ‘‘ඡින්නබන්ධනානි කතානී’’ති, සන්තතිතො විනිමොචනවසෙන ඡින්නබන්ධනානි කතානීති අත්ථො. මුත්තම්පි කිඤ්චි මුත්තබන්ධනං විය ඵලං කුහිඤ්චි තිට්ඨති, න එවමිදන්ති දස්සනත්ථං ‘‘පහීනානී’’ති වුත්තං. යථා කිඤ්චි දුන්නිස්සට්ඨං පුන ¶ ආදාය සම්මදෙව නිස්සට්ඨං ‘‘පටිනිස්සට්ඨ’’න්ති වුච්චති, එවං විපස්සනාය නිස්සට්ඨානි ආදින්නසදිසානි මග්ගෙන පහීනානි පටිනිස්සට්ඨානි නාම හොන්තීති දස්සනත්ථං ‘‘පටිනිස්සට්ඨානී’’ති වුත්තං. තෙනෙවාහ ‘‘යථා න පුන චිත්තං ආරොහන්ති, එවං පටිනිස්සජ්ජිතානී’’ති.
කාමෙසනාති කාමානං එසනා, කාමසඞ්ඛාතා වා එසනා කාමෙසනා. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘තත්ථ කතමා කාමෙසනා? යො කාමෙසු කාමච්ඡන්දො කාමරාගො කාමනන්දී කාමපිපාසා කාමමුච්ඡා කාමජ්ඣොසානං, අයං ¶ වුච්චති කාමෙසනා’’ති, තස්මා කාමරාගො ‘‘කාමෙසනා’’ති වෙදිතබ්බො. තෙනෙවාහ ‘‘කාමෙසනා…පෙ… අනාගාමිමග්ගෙන පහීනා’’ති. භවානං එසනා භවෙසනා. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘තත්ථ කතමා භවෙසනා? යො භවෙසු භවච්ඡන්දො…පෙ… භවජ්ඣොසානං, අයං වුච්චති භවෙසනා’’ති, තස්මා භවෙසනරාගො රූපාරූපභවපත්ථනාති වෙදිතබ්බො. තෙනෙවාහ ‘‘භවෙසනා පන අරහත්තමග්ගෙන පහීයතී’’ති.
බ්රහ්මචරියස්ස එසනා බ්රහ්මචරියෙසනා. සා ච මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස, දිට්ඨිගතිකසම්මතබ්රහ්මචරියස්ස ච ගවෙසනවසෙන ද්විප්පකාරාති ආහ ‘‘බ්රහ්මචරියං එසිස්සාමී’’තිආදි. දිට්ඨිගතිකසම්මතස්ස බ්රහ්මචරියස්ස එසනාපි හි බ්රහ්මචරියෙසනාති වුච්චති. වුත්තම්පි චෙතං –
‘‘තත්ථ කතමා බ්රහ්මචරියෙසනා? සස්සතො ලොකොති වා, අසස්සතො ලොකොති වා, අන්තවා ලොකොති වා, අනන්තවා ලොකොති වා, තං ජීවං තං සරීරන්ති වා, අඤ්ඤං ජීවං අඤ්ඤං සරීරන්ති වා, හොති තථාගතො පරං මරණාති වා, න හොති තථාගතො පරං මරණාති වා, හොති ච න ච හොති තථාගතො පරං මරණාති වා, නෙව හොති න න හොති තථාගතො පරං මරණාති වා, යා එවරූපා දිට්ඨි දිට්ඨිගතං දිට්ඨිගහනං දිට්ඨිකන්තාරං දිට්ඨිවිසූකායිකං දිට්ඨිවිප්ඵන්දිතං දිට්ඨිසංයොජනං ගාහො පතිට්ඨාහො අභිනිවෙසො පරාමාසො කුම්මග්ගො මිච්ඡාපථො මිච්ඡත්තං තිත්ථායතනං විපරියෙසග්ගාහො, අයං වුච්චති බ්රහ්මචරියෙසනා’’ති (විභ. 919).
තස්මා දිට්ඨිගතිකසම්මතස්ස බ්රහ්මචරියස්ස එසනා දිට්ඨබ්රහ්මචරියෙසනාති වෙදිතබ්බා. තෙනෙවාහ ‘‘දිට්ඨිබ්රහ්මචරියෙසනා පන සොතාපත්තිමග්ගෙනෙව පටිප්පස්සම්භතී’’ති. එත්තාවතා ච රාගදිට්ඨියො එසනාති ¶ දස්සිතං හොති. න කෙවලඤ්ච රාගදිට්ඨියො එව එසනා, තදෙකට්ඨං කම්මම්පි. වුත්තම්පි චෙතං –
‘‘තත්ථ කතමා කාමෙසනා? කාමරාගො තදෙකට්ඨං අකුසලං කායකම්මං වචීකම්මං මනොකම්මං, අයං වුච්චති කාමෙසනා. තත්ථ කතමා භවෙසනා? භවරාගො තදෙකට්ඨං අකුසලං ¶ කායකම්මං වචීකම්මං මනොකම්මං, අයං වුච්චති භවෙසනා. තත්ථ කතමා බ්රහ්මචරියෙසනා? අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි තදෙකට්ඨං අකුසලං කායකම්මං වචීකම්මං මනොකම්මං, අයං වුච්චති බ්රහ්මචරියෙසනා’’ති (විභ. 919).
නවවිධමානොති ‘‘සෙය්යස්ස සෙය්යොහමස්මී’’තිආදිනා (සං. නි. 4.108; ධ. ස. 1121; විභ. 866; මහානි. 21) ආගතො නවවිධමානො.
‘‘කාමෙසනා’’තිආදිගාථාය පන බ්රහ්මචරියෙසනා සහාති බ්රහ්මචරියෙසනාය සද්ධිං. විභත්තිලොපෙන හි අයං නිද්දෙසො. කරණත්ථෙ වා එතං පච්චත්තවචනං. ඉදං වුත්තං හොති ‘‘බ්රහ්මචරියෙසනාය සද්ධිං කාමෙසනා භවෙසනාති තිස්සො එසනා’’ති. තාසු බ්රහ්මචරියෙසනං සරූපතො දස්සෙතුං ‘‘ඉතිසච්චපරාමාසො, දිට්ඨිට්ඨානා සමුස්සයා’’ති වුත්තං. තස්සත්ථො – ඉති එවං සච්චන්ති පරාමාසො ඉතිසච්චපරාමාසො. ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤන්ති දිට්ඨියා පවත්තිආකාරං දස්සෙති. දිට්ඨියො එව සබ්බානත්ථහෙතුභාවතො දිට්ඨිට්ඨානා. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘මිච්ඡාදිට්ඨිපරමාහං, භික්ඛවෙ, වජ්ජං වදාමී’’ති (අ. නි. 1.310). තා එව ච උපරූපරි වුද්ධියා මානලොභාදිකිලෙසසමුස්සයනෙන වට්ටදුක්ඛසමුස්සයනෙන ච සමුස්සයා, ‘‘ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤ’’න්ති මිච්ඡාභිනිවිසමානා සබ්බානත්ථහෙතුකා කිලෙසදුක්ඛූපචයතො හෙතුභූතා ච දිට්ඨියො බ්රහ්මචරියෙසනාති වුත්තං හොති. එතෙන පවත්තිආකාරතො නිබ්බත්තිතො ච බ්රහ්මචරියෙසනා දස්සිතාති වෙදිතබ්බා.
සබ්බරාගවිරත්තස්සාති සබ්බෙහි කාමභවරාගෙහි විරත්තස්ස. තතො එව තණ්හාක්ඛයසඞ්ඛාතෙ නිබ්බානෙ විමුත්තත්තා තණ්හාක්ඛයවිමුත්තිනො අරහතො. එසනා පටිනිස්සට්ඨාති කාමෙසනා, භවෙසනා සබ්බසො නිස්සට්ඨා පහීනා. දිට්ඨිට්ඨානා සමූහතාති බ්රහ්මචරියෙසනාසඞ්ඛාතා දිට්ඨිට්ඨානා ච පඨමමග්ගෙනෙව සමුග්ඝාතිතා. එවම්පි ඉමිස්සා ගාථාය අත්ථවණ්ණනා වෙදිතබ්බා. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.
පතිලීනසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
9. උජ්ජයසුත්තවණ්ණනා
39. නවමෙ ¶ ¶ අනුකුලයඤ්ඤන්ති අනුකුලං කුලානුක්කමං උපාදාය දාතබ්බදානං. තෙනාහ ‘‘අම්හාකං…පෙ… කුලානුකුලවසෙන යජිතබ්බ’’න්ති. වංසපරම්පරාය පච්ඡා දුග්ගතපුරිසෙහි පදාතබ්බදානං. එවරූපං කුලං සීලවන්තෙ උද්දිස්ස නිබද්ධදානං, තස්මිං කුලෙ දලිද්දානිපි න උපච්ඡින්දන්ති. තත්රිදං වත්ථු – අනාථපිණ්ඩිකස්ස ඝරෙ පඤ්ච සලාකභත්තසතානි දීයිංසු. දන්තමයසලාකානං පඤ්චසතානි අහෙසුං. අථ තං කුලං අනුක්කමෙන දාලිද්දියෙන අභිභූතං. එකා තස්මිං කුලෙ දාරිකා එකසලාකතො උද්ධං දාතුං නාසක්ඛි. සාපි පච්ඡා සාතවාහනං රට්ඨං ගන්ත්වා ඛලං සොධෙත්වා ලද්ධධඤ්ඤෙන තං සලාකං අදාසි. එකො ථෙරො රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා තං ආනෙත්වා අග්ගමහෙසිට්ඨානෙ ඨපෙසි. සා තතො පට්ඨාය පුන පඤ්චපි සලාකසතානි පවත්තෙසි.
අස්සමෙධන්තිආදීසු පොරාණකරාජකාලෙ කිර සස්සමෙධං, පුරිසමෙධං, සම්මාපාසං, වාචාපෙය්යන්ති චත්තාරි සඞ්ගහවත්ථූනි අහෙසුං, යෙහි රාජානො ලොකං සඞ්ගණ්හිංසු. තත්ථ නිප්ඵන්නසස්සතො දසමභාගග්ගහණං සස්සමෙධං නාම, සස්සසම්පාදනෙ මෙධාවිතාති අත්ථො. මහායොධානං ඡමාසිකභත්තවෙතනානුප්පදානං පුරිසමෙධං නාම, පුරිසසඞ්ගණ්හනෙ මෙධාවිතාති අත්ථො. දලිද්දමනුස්සානං හත්ථෙ ලෙඛං ගහෙත්වා තීණි වස්සානි විනා වඩ්ඪියා සහස්සද්විසහස්සමත්තධනානුප්පදානං සම්මාපාසං නාම. තඤ්හි සම්මා මනුස්සෙ පාසෙති හදයෙ බන්ධිත්වා විය ඨපෙති, තස්මා සම්මාපාසන්ති වුච්චති. ‘‘තාත, මාතුලා’’තිආදිනා පන සණ්හවාචාභණනං වාචාපෙය්යං නාම, පෙය්යවජ්ජං පියවචනතාති අත්ථො. එවං චතූහි වත්ථූහි සඞ්ගහිතං රට්ඨං ඉද්ධඤ්චෙව හොති ඵීතඤ්ච පහූතඅන්නපානං ඛෙමං නිරබ්බුදං, මනුස්සා මුදා මොදනා උරෙ පුත්තෙ නච්චෙන්තා අපාරුතඝරද්වාරා විහරන්ති. ඉදං ඝරද්වාරෙසු අග්ගළානං අභාවතො නිරග්ගළන්ති වුච්චති. අයං පොරාණිකා පවෙණී. අපරභාගෙ පන ඔක්කාකරාජකාලෙ බ්රාහ්මණා ඉමානි චත්තාරි සඞ්ගහවත්ථූනි ඉමඤ්ච රට්ඨසම්පත්තිං පරිවත්තෙන්තා උම්මූලං කත්වා අස්සමෙධං පුරිසමෙධන්තිආදිකෙ පඤ්ච යඤ්ඤෙ නාම අකංසු. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා බ්රාහ්මණධම්මියසුත්තෙ –
‘‘තෙසං ¶ ආසි විපල්ලාසො, දිස්වාන අණුතො අණුං…පෙ…;
තෙ තත්ථ මන්තෙ ගන්ථෙත්වා, ඔක්කාකං තදුපාගමු’’න්ති. (සු. නි. 301-304);
ඉදානි ¶ තෙහි පරිවත්තෙත්වා ඨපිතමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘අස්සමෙධ’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ මෙධන්තීති වධෙන්ති. ද්වීහි පරියඤ්ඤෙහීති මහායඤ්ඤස්ස පුබ්බභාගෙ පච්ඡා ච පවත්තෙතබ්බෙහි ද්වීහි පරිවාරයඤ්ඤෙහි. සත්තනවුතිපඤ්චපසුසතඝාතභිංසනස්සාති සත්තනවුතාධිකානං පඤ්චන්නං පසුසතානං මාරණෙන භෙරවස්ස පාපභීරුකානං භයාවහස්ස. තථා හි වදන්ති –
‘‘ඡසතානි නියුජ්ජන්ති, පසූනං මජ්ඣිමෙ හනි;
අස්සමෙධස්ස යඤ්ඤස්ස, ඌනානි පසූහි තීහී’’ති. (සං. නි. ටී. 1.1.120);
සම්මන්ති යුගච්ඡිද්දෙ පක්ඛිපිතබ්බදණ්ඩකං. පාසන්තීති ඛිපන්ති. සංහාරිමෙහීති සකටෙහි වහිතබ්බෙහි. පුබ්බෙ කිර එකො රාජා සම්මාපාසං යජන්තො සරස්සතිනදිතීරෙ පථවියා විවරෙ දින්නෙ නිමුග්ගොයෙව අහොසි, අන්ධබාලබ්රාහ්මණා ගතානුගතිගතා ‘‘අයං තස්ස සග්ගගමනමග්ගො’’ති සඤ්ඤාය තත්ථ සම්මාපාසයඤ්ඤං පට්ඨපෙන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘නිමුග්ගොකාසතො පභුතී’’ති. අයූපො අප්පකදිවසො යාගො, සයූපො බහුදිවසං නෙය්යො සත්රයාගොති. මන්තපදාභිසඞ්ඛතානං සප්පිමධූනං වාජමිති සමඤ්ඤා. හිරඤ්ඤසුවණ්ණගොමහිංසාදි සත්තරසකදක්ඛිණස්ස. සාරගබ්භකොට්ඨාගාරාදීසු නත්ථි එත්ථ අග්ගළන්ති නිරග්ගළො. තත්ථ කිර යඤ්ඤෙ අත්තනො සාපතෙය්යං අනවසෙසතො අනිගූහිත්වා නිය්යාතීයති.
මහාරම්භාති බහුපසුඝාතකම්මා. අට්ඨකථායං පන ‘‘විවිධා යත්ථ හඤ්ඤරෙ’’ති වක්ඛමානත්තා ‘‘මහාකිච්චා මහාකරණීයා’’ති පඨමො අත්ථවිකප්පො වුත්තො. දුතියො පන අත්ථවිකප්පො ‘‘මහාරම්භාති පපඤ්චවසෙන අජෙළකා’’තිආදි වුත්තන්ති අධිප්පායෙන ‘‘අපිචා’’තිආදිනා ආරද්ධො. නිරාරම්භාති එත්ථාපි වුත්තනයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. නනු ච පාණාතිපාතාදිඅකුසලකම්මස්ස අප්පමත්තකම්පි ඵලං නුපලබ්භති, තස්මා තස්ස නිප්ඵලභාවං අවත්වා ‘‘න තෙ හොන්ති මහප්ඵලා’’ති කස්මා වුත්තන්ති ආහ ‘‘නිරවසෙසත්ථෙ’’තිආදි. අනුගතං කුලන්ති අනුකුලං, කුලානුගතන්ති අත්ථො. යෙ නිච්චභත්තාදිං පුබ්බපුරිසෙහි පට්ඨපිතං අපරාපරං අනුපච්ඡින්දන්තා මනුස්සා ¶ දදන්ති, තෙ අනුකුලං යජන්ති නාම. තෙනෙවාහ ‘‘යෙ අඤ්ඤෙ අනුකුලං යජන්තී’’තිආදි.
උජ්ජයසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
10. උදායිසුත්තවණ්ණනා
40. දසමෙ ¶ පාණසමාරම්භරහිතන්ති පාණඝාතරහිතං. අබ්යාබජ්ඣං සුඛං ලොකං, පණ්ඩිතො උපපජ්ජතීති කාමච්ඡන්දාදිබ්යාපාදවිරහිතත්තා අබ්යාබජ්ඣං නිද්දුක්ඛං. පරපීළාභාවෙ පන වත්තබ්බං නත්ථි. ඣානසමාපත්තිවසෙන සුඛබහුලත්තා සුඛං එකන්තසුඛං බ්රහ්මලොකං ඣානපුඤ්ඤෙන, ඉතරපුඤ්ඤෙන පන තදඤ්ඤසම්පත්තිභවසඞ්ඛාතං සුඛං ලොකං පණ්ඩිතො සප්පඤ්ඤො උපෙති. සෙසං උත්තානමෙව.
උදායිසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
චක්කවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.