📜

5. රොහිතස්සවග්ගො

1. සමාධිභාවනාසුත්තවණ්ණනා

41. පඤ්චමස්ස පඨමෙ දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරායාති ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ සුඛවිහාරත්ථාය, නික්කිලෙසතාය නිරාමිසෙන සුඛෙන විහරණත්ථායාති අත්ථො. ඉමිනා චත්තාරි ඵලසමාපත්තිජ්ඣානානි ඛීණාසවස්ස ආසවක්ඛයාධිගමතො අපරභාගෙ අධිගතරූපාරූපජ්ඣානානි ච කථිතානි. දිබ්බචක්ඛුඤාණදස්සනප්පටිලාභායාති දිබ්බචක්ඛුඤාණප්පටිලාභත්ථාය. දිබ්බචක්ඛුඤාණඤ්හි රූපගතස්ස දිබ්බස්ස ඉතරස්ස ච දස්සනට්ඨෙන ඉධ ‘‘ඤාණදස්සන’’න්ති අධිප්පෙතං. ආලොකසඤ්ඤං මනසි කරොතීති දිවා වා රත්තිං වා සූරියදීපචන්දමණිඋක්කාවිජ්ජුලතාදීනං ආලොකො දිවා රත්තිඤ්ච උපලද්ධො, යථාලද්ධවසෙනෙව ආලොකං මනසි කරොති චිත්තෙ ඨපෙති, තථා ච නං මනසි කරොති, යථාස්ස සුභාවිතාලොකකසිණස්ස විය කසිණාලොකො යථිච්ඡකං යාවදිච්ඡකඤ්ච සො ආලොකො රත්තියං උපතිට්ඨති , යෙන තත්ථ දිවාසඤ්ඤං ඨපෙති, දිවා විය විගතථිනමිද්ධො හොති. තෙනාහ ‘‘යථා දිවා තථා රත්ති’’න්ති.

යථා දිවා ආලොකසඤ්ඤා මනසි කතා, තථෙව නං රත්තිම්පි මනසි කරොතීති යථා දිවා දිට්ඨො ආලොකො, තථෙව තං රත්තිං මනසි කරොති. දුතියපදෙති ‘‘යථා රත්තිං තථා දිවා’’ති ඉමස්මිං වාක්යෙ. එස නයොති ඉමිනා යථා රත්තියං චන්දාලොකාදි ආලොකො දිට්ඨො, එවමෙව රත්තිං දිට්ඨාකාරෙනෙව දිවා තං ආලොකං මනසි කරොති චිත්තෙ ඨපෙතීති ඉමමත්ථං අතිදිසති. ඉති විවටෙන චෙතසාති එවං අපිහිතෙන චිත්තෙන, ථිනමිද්ධාපිධානෙන අපිහිතචිත්තෙනාති වුත්තං හොති. අපරියොනද්ධෙනාති සමන්තතො අනද්ධෙන අසඤ්ඡාදිතෙන. කිඤ්චාපීතිආදිනා අත්තනා වුත්තමෙවත්ථං සමත්ථෙති. ආලොකසදිසං කතං ‘‘යථා දිවා තථා රත්ති’’න්තිආදිනා.

සත්තට්ඨානිකස්සාති ‘‘අභික්කන්තෙ පටික්කන්තෙ සම්පජානකාරී හොතී’’තිආදිනා (දී. නි. 1.214; 2.376; ම. නි. 1.109) වුත්තස්ස සත්තට්ඨානිකස්ස සතිසම්පජඤ්ඤස්ස අත්ථාය. පරිග්ගහිතවත්ථාරම්මණතායාති වත්ථුනො ආරම්මණස්ස ච යාථාවතො විදිතභාවෙන. යථා හි සප්පං පරියෙසන්තෙන තස්ස ආසයෙ විදිතෙ සොපි විදිතො ගහිතො එව ච හොති මන්තාගදබලෙන තස්ස ගහණස්ස සුකරත්තා, එවං වෙදනාය ආසයභූතෙ වත්ථුම්හි ආරම්මණෙ ච විදිතෙ ආදිකම්මිකස්සපි වෙදනා විදිතා ගහිතා එව හොති සලක්ඛණතො සාමඤ්ඤලක්ඛණතො ච තස්සා ගහණස්ස සුකරත්තා. පගෙව පරිඤ්ඤාතවත්ථුකස්ස ඛීණාසවස්ස. තස්ස හි උප්පාදක්ඛණෙපි ඨිතික්ඛණෙපි භඞ්ගක්ඛණෙපි වෙදනා විදිතා පාකටා හොන්ති ‘‘තා වෙදනා එවං උප්පජ්ජිත්වා’’තිආදිනා. න කෙවලඤ්ච වෙදනා එව, ඉධ වුත්තා සඤ්ඤාදයොපි අවුත්තා චෙතනාදයොපි විදිතාව උප්පජ්ජන්ති චෙව තිට්ඨන්ති ච නිරුජ්ඣන්ති ච. නිදස්සනමත්තඤ්හෙතං, යදිදං පාළියං වෙදනාසඤ්ඤාවිතක්කග්ගහණං. තෙන අනවසෙසතො සබ්බධම්මානම්පි උප්පාදාදිතො විදිතභාවං දස්සෙති.

අපිච වෙදනාය උප්පාදො විදිතො හොති, උපට්ඨානං විදිතං හොති, අත්ථඞ්ගමො විදිතො හොති. කථං වෙදනාය උප්පාදො විදිතො හොති ? අවිජ්ජාසමුදයා වෙදනාසමුදයො, තණ්හාසමුදයා කම්මසමුදයො, ඵස්සසමුදයා වෙදනාසමුදයොති නිබ්බත්තිලක්ඛණං පස්සන්තොපි වෙදනාක්ඛන්ධස්ස සමුදයං පස්සති. එවං වෙදනාය උප්පාදො විදිතො හොති. කථං වෙදනාය උපට්ඨානං විදිතං හොති? අනිච්චතො මනසිකරොතො ඛයතුපට්ඨානං විදිතං හොති, දුක්ඛතො මනසිකරොතො භයතුපට්ඨානං විදිතං හොති, අනත්තතො මනසිකරොතො සුඤ්ඤතුපට්ඨානං විදිතං හොති. එවං වෙදනාය උපට්ඨානං විදිතං හොති. ඉති ඛයතො භයතො සුඤ්ඤතො ජානාති. කථං වෙදනාය අත්ථඞ්ගමො විදිතො හොති? අවිජ්ජානිරොධා වෙදනානිරොධො…පෙ… එවං වෙදනාය අත්ථඞ්ගමො විදිතො හොති. ඉමිනාපි නයෙනෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

ඉති රූපන්ති එත්ථ ඉතිසද්දො අනවසෙසතො රූපස්ස සරූපනිදස්සනත්ථොති තස්ස ඉදං රූපන්ති එතෙන සාධාරණතො සරූපනිදස්සනමාහ, එත්තකං රූපන්ති එතෙන අනවසෙසතො, න ඉතො පරං රූපං අත්ථීති තබ්බිනිමුත්තස්ස අඤ්ඤස්ස අභාවං. ඉති වෙදනාතිආදීසුපි අයං වෙදනා, එත්තකා වෙදනා, ඉතො පරං වෙදනා නත්ථි. අයං සඤ්ඤා…පෙ… ඉමෙ සඞ්ඛාරා…පෙ… ඉදං විඤ්ඤාණං, එත්තකං විඤ්ඤාණං, ඉතො පරං විඤ්ඤාණං නත්ථීති එවමත්ථො දට්ඨබ්බොති ආහ ‘‘වෙදනාදීසුපි එසෙව නයො’’ති.

ඤාණෙන ජානිත්වා පරොපරානි. පරොපරානීති පරානි ච ඔපරානි ච. උත්තමාධමානීති පරත්තභාවසකත්තභාවාදීනි උත්තමාධමානි. චලිතන්ති තණ්හාදිට්ඨිවිප්ඵන්දිතං. අනීඝොති රාගාදිඊඝරහිතො. අතාරි සොති සො එවරූපො අරහා ජාතිජරං අතරි.

සමාධිභාවනාසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2-4. පඤ්හබ්යාකරණසුත්තාදිවණ්ණනා

42-44. දුතියෙ එතෙසං පඤ්හානන්ති එකංසබ්යාකරණාදීනං චතුන්නං පඤ්හානං. තස්මිං තස්මිං ඨානෙ බ්යාකරණං ජානාතීති ‘‘චක්ඛුං අනිච්ච’’න්ති පුට්ඨෙ ‘‘අනිච්ච’’න්ති එකංසෙනෙව බ්යාකාතබ්බං. ‘‘අනිච්චා නාම චක්ඛු’’න්ති පුට්ඨෙ පන ‘‘න කෙවලං චක්ඛුමෙව, සොතම්පි අනිච්ච’’න්ති එවං විභජිත්වා බ්යාකාතබ්බං. ‘‘යථා චක්ඛුං තථා සොතං, යථා සොතං තථා චක්ඛු’’න්ති පුට්ඨෙ ‘‘කෙනට්ඨෙන පුච්ඡසී’’ති පටිපුච්ඡිත්වා ‘‘දස්සනට්ඨෙන පුච්ඡාමී’’ති වුත්තෙ ‘‘න හී’’ති බ්යාකාතබ්බං. ‘‘අනිච්චට්ඨෙන පුච්ඡාමී’’ති වුත්තෙ ‘‘ආමා’’ති බ්යාකාතබ්බං. ‘‘තං ජීවං තං සරීර’’න්තිආදීනි පුට්ඨෙන පන ‘‘අබ්යාකතමෙතං භගවතා’’ති ඨපෙතබ්බො, එස පඤ්හො න බ්යාකාතබ්බොති එවං ජානාතීති අත්ථො. අත්ථසමාගමෙනාති අත්ථස්ස පටිලාභෙන ලද්ධබ්බෙන. සමිති සඞ්ගති සමොධානන්ති සමයො, පටිලාභො. සමයො එව අභිසමයො, අභිමුඛභාවෙන වා සමයො අභිසමයොති එවමෙත්ථ පදත්ථො වෙදිතබ්බො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. තතියචතුත්ථානි උත්තානත්ථානෙව.

පඤ්හබ්යාකරණසුත්තාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5-6. රොහිතස්සසුත්තාදිවණ්ණනා

45-46. පඤ්චමෙ (සං. නි. ටී. 1.1.107) එකොකාසෙති චක්කවාළස්ස පරියන්තසඤ්ඤිතෙ එකස්මිං ඔකාසෙ. භුම්මන්ති ‘‘යත්ථා’’ති ඉදං භුම්මවචනං. සාමඤ්ඤතො වුත්තම්පි ‘‘සො ලොකස්ස අන්තො’’ති වචනතො විසිට්ඨවිසයමෙව හොති. ‘‘න ජායති, න මීයතී’’ති වත්වා පුන ‘‘න චවති, න උපපජ්ජතී’’ති කස්මා වුත්තන්ති ආහ ‘‘ඉදං අපරාපරං…පෙ… ගහිත’’න්ති. පදගමනෙනාති පදසා ගමනෙන. සත්ථා සඞ්ඛාරලොකස්ස අන්තං සන්ධාය වදති උපරි සබ්බානි පකාසෙතුකාමො. සඞ්ඛාරලොකස්ස හි අන්තො නිබ්බානං.

දළ්හං ථිරං ධනු එතස්සාති දළ්හධන්වා, සො එව ‘‘දළ්හධම්මා’’ති වුත්තො. තෙනාහ ‘‘දළ්හධනූ’’ති. උත්තමප්පමාණං නාම සහස්සථාමධනු. ධනුග්ගණ්හනසිප්පචිත්තකතාය ධනුග්ගහො, න ධනුග්ගහණමත්තෙනාති ආහ ‘‘ධනුග්ගහොති ධනුආචරියො’’ති. ‘‘ධනුග්ගහො’’ති වත්වා ‘‘සික්ඛිතො’’ති වුත්තෙ ධනුසික්ඛාය සික්ඛිතොති විඤ්ඤායති. සික්ඛා ච එත්තකෙන කාලෙන සික්ඛන්තස්ස උක්කංසගතා හොතීති ආහ ‘‘ද්වාදස වස්සානි ධනුසිප්පං සික්ඛිතො’’ති. උසභප්පමාණෙති වීසති යට්ඨියො උසභං, තස්මිං උසභප්පමාණෙ පදෙසෙ. වාලග්ගන්ති වාලකොටිං. කතහත්ථොති පරිචිතහත්ථො. කතසරක්ඛෙපොති ථිරලක්ඛෙ ච චලලක්ඛෙ ච පරෙසං දස්සනවසෙන සරක්ඛෙපස්ස කතාපී. තෙනාහ ‘‘දස්සිතසිප්පො’’ති, ‘‘කතයොග්ගො’’ති කෙචි. අසන්ති එතෙනාති අසනං, කණ්ඩො. තාලච්ඡාදින්ති තාලච්ඡායං. සා පන රතනමත්තා විදත්ථිචතුරඞ්ගුලා.

පුරත්ථිමා සමුද්දාති එකස්මිං චක්කවාළෙ පුරත්ථිමා සමුද්දා. සමුද්දසීසෙන පුරත්ථිමචක්කවාළමුඛවට්ටිං වදති. පච්ඡිමසමුද්දොති එත්ථාපි එසෙව නයො. නිප්පපඤ්චතන්ති අදන්තකාරිතං. සම්පත්තෙති තාදිසෙන ජවෙන ගච්ඡන්තෙන සම්පත්තෙ. අනොතත්තෙති එත්ථාපි ‘‘සම්පත්තෙ’’ති පදං ආනෙත්වා සම්බන්ධො, තථා ‘‘නාගලතාදන්තකට්ඨ’’න්ති එත්ථාපි. තදාති යදා සො ලොකන්තගවෙසකො අහොසි, තදා. දීඝායුකකාලොති අනෙකවස්සසහස්සායුකකාලො. චක්කවාළලොකස්සාති සාමඤ්ඤවසෙන එකවචනං, චක්කවාළලොකානන්ති අත්ථො. ඉමස්මිංයෙව චක්කවාළෙ නිබ්බත්තිපුබ්බපරිචයසිද්ධාය නිකන්තියා.

සසඤ්ඤිම්හි සමනකෙති න රූපධම්මමත්තකෙ, අථ ඛො පඤ්චක්ඛන්ධසමුදායෙති දස්සෙති. සමිතපාපොති සමුච්ඡින්නසංකිලෙසධම්මො. ඡට්ඨං උත්තානමෙව.

රොහිතස්සසුත්තාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. සුවිදූරසුත්තවණ්ණනා

47. සත්තමෙ සුවිදූරවිදූර-සද්දානං සමානත්ථානංයෙව එකත්ථ ගහණං ඉධ නිද්දෙසො දූරාසන්නභාවස්ස අපෙක්ඛාසිද්ධත්තා ඉධාධිප්පෙතස්ස දූරභාවස්ස කෙනචි පරියායෙන අනාසන්නභාවදස්සනත්ථං කතන්ති ආහ ‘‘කෙනචි පරියායෙන අනාසන්නානි හුත්වා’’තිආදි. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව.

සුවිදූරසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. විසාඛසුත්තවණ්ණනා

48. අට්ඨමෙ වාක්කරණචාතුරියතො වචනගුණහෙතූනං පූරියා පොරී, පොරියං භවාති පොරී, තාය පොරියා. තෙනාහ ‘‘පරිපුණ්ණවාචායා’’ති, අක්ඛරපදපරිපුණ්ණාය වාචායාති අත්ථො. අපලිබුද්ධායාති පිත්තාදීහි න විබද්ධාය අනනුබුන්ධිතාය. අනෙලගලායාති අනෙලාය අගලාය නිද්දොසාය අගළිතපදබ්යඤ්ජනාය ච. ථෙරස්ස හි කථයතො පදං වා බ්යඤ්ජනං වා න පරිහායති. තෙනාහ ‘‘අනෙලගලායාති නිද්දොසාය චෙව අගළිතාය චා’’තිආදි. තත්ථ නිද්දොසායාති අත්ථතො ච බ්යඤ්ජනතො ච විගතදොසාය. අපතිතපදබ්යඤ්ජනායාති අවිරහිතපදබ්යඤ්ජනාය. අථ වා අනෙලගලායාති න එලං දොසං ගලතීති අනෙලගලා. අවිච්ඡින්නවාචාය අනෙලගලාය යථා දන්ධමනුස්සා මුඛෙන ඛෙළං ගළන්තෙන වාචං භාසන්ති, න එවරූපාය. අථ ඛො නිද්දොසාය විසදවාචායාති අත්ථො. විවට්ටප්පකාසිනී වාචා න කදාචි විවට්ටමුත්තාති කත්වා ආහ ‘‘විවට්ටපරියාපන්නායා’’ති, විවට්ටං අමුඤ්චිත්වා පවත්තායාති අත්ථො. විවට්ටප්පකාසිනී හි වාචා විවට්ටං පරිච්ඡිජ්ජ ආපාදෙන්තී පවත්තති. නවලොකුත්තරධම්මො සබ්බධම්මෙහි සමුස්සිතට්ඨෙන අබ්භුග්ගතට්ඨෙන ච ධජො නාමාති ආහ ‘‘අබ්භුග්ගතට්ඨෙනා’’තිආදි. සෙසමෙත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

විසාඛසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. විපල්ලාසසුත්තවණ්ණනා

49. නවමෙ අනිච්චාදීනි වත්ථූනි නිච්චන්තිආදිනා විපරීතතො අසන්තීති විපල්ලාසා , සඤ්ඤාය විපල්ලාසො සඤ්ඤාවිපල්ලාසො. ඉතරෙසුපි තීසු එසෙව නයො. එවමෙතෙ චතුන්නං වත්ථූනං වසෙන චත්තාරො, තෙසු වත්ථූසු සඤ්ඤාදීනං වසෙන ද්වාදස හොන්ති. තෙසු අට්ඨ සොතාපත්තිමග්ගෙන පහීයන්ති. අසුභෙ සුභන්ති සඤ්ඤාචිත්තවිපල්ලාසා සකදාගාමිමග්ගෙන තනුකා හොන්ති, අනාගාමිමග්ගෙන පහීයන්ති. දුක්ඛෙ සුඛන්ති සඤ්ඤාචිත්තවිපල්ලාසා අරහත්තමග්ගෙන පහීයන්තීති වෙදිතබ්බා. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව.

විපල්ලාසසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. උපක්කිලෙසසුත්තවණ්ණනා

50. දසමෙ උපක්කිලිට්ඨභාවකරණෙනාති මලීනභාවකරණෙන. පඤ්චවිධාය සුරාය චතුබ්බිධස්ස ච මෙරයස්සාති එත්ථ පූවසුරා, පිට්ඨසුරා, ඔදනසුරා, කිණ්ණපක්ඛිත්තා, සම්භාරසංයුත්තාති පඤ්ච සුරා. පුප්ඵාසවො, ඵලාසවො, මධ්වාසවො, ගුළාසවොති චත්තාරො ආසවා, චතුබ්බිධං මෙරයං නාම. තත්ථ පූවෙ භාජනෙ පක්ඛිපිත්වා තජ්ජං උදකං දත්වා මද්දිත්වා කතා පූවසුරා. එවං සෙසසුරාපි. කිණ්ණාති පන තස්සා සුරාය බීජං වුච්චති. යෙ සුරා ‘‘මොදකා’’තිපි වුච්චන්ති, තෙ පක්ඛිපිත්වා කතා කිණ්ණපක්ඛිත්තා. ධාතකිආසවාදිනානාසම්භාරෙහි සංයොජිතා සම්භාරසංයුත්තා.මධුකතාලනාළිකෙරාදිපුප්ඵරසො චිරපරිවාසිතො පුප්ඵාසවො. පනසාදිඵලරසො ඵලාසවො. මුද්දිකාරසො මධ්වාසවො. උච්ඡුරසො ගුළාසවො.

උපක්කිලෙසසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

රොහිතස්සවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පඨමපණ්ණාසකං නිට්ඨිතං.

2. දුතියපණ්ණාසකං