📜

5. පරිසවග්ගවණ්ණනා

43. පඤ්චමස්ස පඨමෙ උද්ධච්චෙන සමන්නාගතාති අකප්පියෙ කප්පියසඤ්ඤිතාය, කප්පියෙ අකප්පියසඤ්ඤිතාය, අවජ්ජෙ වජ්ජසඤ්ඤිතාය, වජ්ජෙ අවජ්ජසඤ්ඤිතාය උද්ධච්චප්පකතිකා. යෙ හි විනයෙ අපකතඤ්ඤුනො සංකිලෙසවොදානියෙසු ධම්මෙසු න කුසලා සකිඤ්චනකාරිනො විප්පටිසාරබහුලා, තෙසං අනුප්පන්නඤ්ච උද්ධච්චං උප්පජ්ජති, උප්පන්නඤ්ච භිය්යොභාවං වෙපුල්ලං ආපජ්ජති. සාරාභාවෙන තුච්ඡත්තා නළො වියාති නළො, මානොති ආහ ‘‘උන්නළාති උග්ගතනළා’’ති. තෙනාහ ‘‘උට්ඨිතතුච්ඡමානා’’ති. මානො හි සෙය්යස්ස සෙය්යොති සදිසොති ච පවත්තියා විසෙසතො තුච්ඡො. චාපල්ලෙනාති චපලභාවෙන, තණ්හාලොලුප්පෙනාති අත්ථො. මුඛඛරාති මුඛෙන ඵරුසා, ඵරුසවාදිනොති අත්ථො.

විකිණ්ණවාචාති විස්සටවචනා සම්ඵප්පලාපිතාය අපරියන්තවචනා. තෙනාහ ‘‘අසංයතවචනා’’තිආදි. විස්සට්ඨසතිනොති සතිවිරහිතා. පච්චයවෙකල්ලෙන විජ්ජමානායපි සතියා සතිකිච්චං කාතුං අසමත්ථතාය එවං වුත්තා. න සම්පජානන්තීති අසම්පජානා, තංයොගනිවත්තියං චායං අකාරො ‘‘අහෙතුකා ධම්මා (ධ. ස. දුකමාතිකා 2), අභික්ඛුකො ආවාසො’’තිආදීසු (චූළව. 76) වියාති ආහ ‘‘නිප්පඤ්ඤා’’ති, පඤ්ඤාරහිතාති අත්ථො. පාළියං විබ්භන්තචිත්තාති උබ්භන්තචිත්තා. සමාධිවිරහෙන ලද්ධොකාසෙන උද්ධච්චෙන තෙසං සමාධිවිරහානං චිත්තං නානාරම්මණෙසු පරිබ්භමති වනමක්කටො විය වනසාඛාසු. පාකතින්ද්රියාති සංවරාභාවෙන ගිහිකාලෙ විය විවටඉන්ද්රියා. තෙනාහ ‘‘පකතියා ඨිතෙහී’’තිආදි. විවටෙහීති අසංවුතෙහි.

44. දුතියෙ භණ්ඩනං වුච්චති කලහස්ස පුබ්බභාගොති කලහස්ස හෙතුභූතා පරිභාසා තංසදිසී ච අනිට්ඨකිරියා භණ්ඩනං නාම. කලහජාතාති හත්ථපරාමාසාදිවසෙන මත්ථකප්පත්තො කලහො ජාතො එතෙසන්ති කලහජාතාති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. විරුද්ධවාදන්ති ‘‘අයං ධම්මො, නායං ධම්මො’’තිආදිනා විරුද්ධවාදභූතං විවාදං. මුඛසන්නිස්සිතතාය වාචා ඉධ ‘‘මුඛ’’න්ති අධිප්පෙතාති ආහ ‘‘දුබ්භාසිතා වාචා මුඛසත්තියොති වුච්චන්තී’’ති. චතුබ්බිධම්පි සඞ්ඝකම්මං සීමාපරිච්ඡින්නෙහි පකතත්තෙහි භික්ඛූහි එකතො කත්තබ්බත්තා එකකම්මං නාම. පඤ්චවිධොපි පාතිමොක්ඛුද්දෙසො එකතො උද්දිසිතබ්බත්තා එකුද්දෙසො නාම. පඤ්ඤත්තං පන සික්ඛාපදං සබ්බෙහිපි ලජ්ජීපුග්ගලෙහි සමං සික්ඛිතබ්බභාවතො සමසික්ඛතා නාම . පාළියං ඛීරොදකීභූතාති යථා ඛීරඤ්ච උදකඤ්ච අඤ්ඤමඤ්ඤං සංසන්දති, විසුං න හොති, එකත්තං විය උපෙති. සතිපි හි උභයෙසං කලාපානං පරමත්ථතො භෙදෙ පචුරජනෙහි පන දුවිඤ්ඤෙය්යනානත්තං ඛීරොදකං සමොදිතං අච්චන්තමෙව සංසට්ඨං විය හුත්වා තිට්ඨති, එවං සාමග්ගිවසෙන එකත්තූපගතචිත්තුප්පාදා වියාති ඛීරොදකීභූතාති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. මෙත්තාචක්ඛූහීති මෙත්තාචිත්තං පච්චුපට්ඨපෙත්වා ඔලොකනචක්ඛූහි. තානි හි පියභාවදීපනතො ‘‘පියචක්ඛූනී’’ති වුච්චන්ති.

45. තතියෙ අග්ගවතීති එත්ථ අග්ග-සද්දො උත්තමපරියායො, තෙන විසිට්ඨස්ස පුග්ගලස්ස, විසිට්ඨාය වා පටිපත්තියා ගහණං ඉධාධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘අග්ගවතීති උත්තමපුග්ගලවතී’’තිආදි. අවිගතතණ්හතාය තං තං පරික්ඛාරජාතං බහුං ලන්ති ආදියන්තීති බහුලා, බහුලා එව බාහුලිකා යථා ‘‘වෙනයිකො’’ති (අ. නි. 8.11; පාරා. 8; ම. නි. 1.246). තෙ පන යස්මා පච්චයබහුභාවාය යුත්තප්පයුත්තා නාම හොන්ති, තස්මා ආහ ‘‘චීවරාදිබාහුල්ලාය පටිපන්නා’’ති. සික්ඛාය ආදරගාරවාභාවතො සිථිලං අදළ්හං ගණ්හන්තීති සාථලිකාති වුත්තං. සිථිලන්ති ච භාවනපුංසකනිද්දෙසො, සිථිලසද්දෙන වා සමානත්ථස්ස සාථලසද්දස්ස වසෙන සාථලිකාති පදසිද්ධි වෙදිතබ්බා. අවගමනට්ඨෙනාති අධොගමනට්ඨෙන, ඔරම්භාගියභාවෙනාති අත්ථො. උපධිවිවෙකෙති සබ්බූපධිපටිනිස්සග්ගතාය උපධිවිවිත්තෙ. ඔරොපිතධුරාති උජ්ඣිතුස්සාහා. දුවිධම්පි වීරියන්ති කායිකං චෙතසිකඤ්ච වීරියං.

46. චතුත්ථෙ ඉදං දුක්ඛන්ති දුක්ඛස්ස අරියසච්චස්ස පච්චක්ඛතො අග්ගහිතභාවදස්සනත්ථං වුත්තං. එත්තකමෙව දුක්ඛන්ති තස්ස පරිච්ඡිජ්ජ අග්ගහිතභාවදස්සනත්ථං. ඉතො උද්ධං දුක්ඛං නත්ථීති අනවසෙසෙත්වා අග්ගහිතභාවදස්සනත්ථං. යථාසභාවතො නප්පජානන්තීති සරසලක්ඛණප්පටිවෙධෙන අසම්මොහතො නප්පටිවිජ්ඣන්ති. අසම්මොහපටිවෙධො ච යථා තස්මිං ඤාණෙ පවත්තෙ පච්චා දුක්ඛස්ස රූපාදිපරිච්ඡෙදෙ සම්මොහො න හොති, තථා පවත්ති. අච්චන්තක්ඛයොති අච්චන්තක්ඛයනිමිත්තං නිබ්බානං. අසමුප්පත්තීති එත්ථාපි එසෙව නයො. යං නිබ්බානං මග්ගස්ස ආරම්මණපච්චයට්ඨෙන කාරණභූතං ආගම්ම තදුභයම්පි නිරුජ්ඣති, තං තෙසං අසමුප්පත්ති නිබ්බානං දුක්ඛනිරොධොති වුච්චති.

47. පඤ්චමෙ විසෙසනස්ස පරනිපාතෙන ‘‘පරිසාකසටො’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘කසටපරිසා’’තිආදි. ‘‘කසටපරිසා’’ති හි වත්තබ්බෙ ‘‘පරිසාකසටො’’ති වුත්තං. පරිසාමණ්ඩොති එත්ථාපි එසෙව නයො. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව.

48. ඡට්ඨෙ ගම්භීරාති අගාධා දුක්ඛොගාළ්හා. පාළිවසෙනාති ඉමිනා යො ධම්මපටිසම්භිදාය විසයො ගම්භීරභාවො, තමාහ. ධම්මප්පටිවෙධස්ස හි දුක්කරභාවතො ධම්මස්ස පාළියා දුක්ඛොගාළ්හතාය ගම්භීරභාවො. ‘‘පාළිවසෙන ගම්භීරා’’ති වත්වා ‘‘සල්ලසුත්තසදිසා’’ති වුත්තං තස්ස ‘‘අනිමිත්තමනඤ්ඤාත’’න්තිආදිනා (සු. නි. 579) පාළිවසෙන ගම්භීරතාය ලබ්භනතො. තථා හි තත්ථ තා ගාථා දුවිඤ්ඤෙය්යරූපා තිට්ඨන්ති. දුවිඤ්ඤෙය්යඤ්හි ඤාණෙන දුක්ඛොගාළ්හන්ති කත්වා ‘‘ගම්භීර’’න්ති වුච්චති. පුබ්බාපරම්පෙත්ථ කාසඤ්චි ගාථානං දුවිඤ්ඤෙය්යතාය දුක්ඛොගාළ්හමෙව, තස්මා තං ‘‘පාළිවසෙන ගම්භීරා’’ති වුත්තං. ඉමිනාව නයෙන ‘‘අත්ථවසෙන ගම්භීරා’’ති එත්ථාපි අත්ථො වෙදිතබ්බො. මහාවෙදල්ලසුත්තස්ස (ම. නි. 1.449 ආදයො) අත්ථවසෙන ගම්භීරතා සුවිඤ්ඤෙය්යාව. ලොකං උත්තරතීති ලොකුත්තරො, නවවිධො අප්පමාණධම්මො. සො අත්ථභූතො එතෙසං අත්ථීති ලොකුත්තරා. තෙනාහ ‘‘ලොකුත්තරඅත්ථදීපකා’’ති.

සත්තසුඤ්ඤං ධම්මමත්තමෙවාති සත්තෙන අත්තනා සුඤ්ඤං කෙවලං ධම්මමත්තමෙව. උග්ගහෙතබ්බං පරියාපුණිතබ්බන්ති ලිඞ්ගවචනවිපල්ලාසෙන වුත්තන්ති ආහ ‘‘උග්ගහෙතබ්බෙ ච පරියාපුණිතබ්බෙ චා’’ති. කවිනො කම්මං කවිතා. යං පනස්ස කම්මං, තං තෙන කතන්ති වුච්චතීති ආහ ‘‘කවිතාති කවීහි කතා’’ති. ඉතරන්ති කාවෙය්යාති පදං, කාබ්යන්ති වුත්තං හොති. කාබ්යන්ති ච කවිනා වුත්තන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘තස්සෙව වෙවචන’’න්ති. විචිත්රඅක්ඛරාති විචිත්තාකාරක්ඛරා විඤ්ඤාපනීයා. සාසනතො බහිභූතාති න සාසනාවචරා. තෙසං සාවකෙහීති බුද්ධානං සාවකාති අපඤ්ඤාතානං යෙසං කෙසඤ්චි සාවකෙහි. න චෙව අඤ්ඤමඤ්ඤං පටිපුච්ඡන්තීති යෙ වාචෙන්ති, යෙ ච සුණන්ති, තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං අත්ථාදිං නප්පටිපුච්ඡන්ති, කෙවලං වාචනසවනමත්තෙනෙව පරිතුට්ඨා හොන්ති. චාරිකං න විචරන්තීති අසුකස්මිං ඨානෙ අත්ථාදිං ජානන්තා අත්ථීති පුච්ඡනත්ථාය චාරිකං න ගච්ඡන්ති තාදිසස්ස පුග්ගලස්ස අභාවතො තස්ස ච පුබ්බාපරවිරොධතො. කථං රොපෙතබ්බන්ති කෙන පකාරෙන නික්ඛිපිතබ්බං. අත්ථො නාම සභාවතො අනුසන්ධිතො සම්බන්ධතො පුබ්බාපරතො ආදිපරියොසානතො ච ඤාතො සම්මාඤාතො හොතීති ආහ ‘‘කො අත්ථො’’තිආදි. අනුත්තානීකතන්ති අක්ඛරසන්නිවෙසාදිනා අනුත්තානීකතං. කඞ්ඛායාති සංසයස්ස.

49. සත්තමෙ කිලෙසෙහී ආමසිතබ්බතො ආමිසං, චත්තාරො පච්චයා. තදෙව ගරු ගරුකාතබ්බං එතෙසං, න ධම්මොති ආමිසගරූ. තෙනාහ ‘‘ලොකුත්තරධම්මං ලාමකතො ගහෙත්වා ඨිතපරිසා’’ති. උභතො භාගතො විමුත්තොති උභතොභාගවිමුත්තො. ද්වීහි භාගෙහි ද්වෙ වාරෙ විමුත්තො. පඤ්ඤාය විමුත්තොති සමථසන්නිස්සයෙන විනා අග්ගමග්ගපඤ්ඤාය විමුත්තො. තෙනාහ ‘‘සුක්ඛවිපස්සකඛීණාසවො’’ති . කායෙනාති නාමකායෙන. ඣානඵස්සං ඵුසිත්වාති අට්ඨසමාපත්තිසඤ්ඤිතං ඣානඵස්සං අධිගමවසෙන ඵුසිත්වා. පච්ඡා නිරොධං නිබ්බානං යථා ආලොචිතං නාමකායෙන සච්ඡිකරොතීති කායසක්ඛී. න තු විමුත්තො එකච්චානං ආසවානං අපරික්ඛීණත්තා. දිට්ඨන්තං පත්තොති දිට්ඨස්ස අන්තො අනන්තරො කාලො දිට්ඨන්තො, දස්සනසඞ්ඛාතස්ස සොතාපත්තිමග්ගඤාණස්ස අනන්තරං පත්තොති අත්ථො. පඨමඵලතො පට්ඨාය හි යාව අග්ගමග්ගා දිට්ඨිප්පත්තො. තෙනාහ ‘‘ඉමෙ ද්වෙපි ඡසු ඨානෙසු ලබ්භන්තී’’ති.

සද්දහන්තො විමුත්තොති එතෙන සබ්බථා අවිමුත්තස්ස සද්ධාමත්තෙන විමුත්තභාවදස්සනෙන සද්ධාවිමුත්තස්ස සෙක්ඛභාවමෙව විභාවෙති. සද්ධාවිමුත්තොති වා සද්ධාය අවිමුත්තොති අත්ථො. ඡසු ඨානෙසූති පඨමඵලතො පට්ඨාය ඡසු ඨානෙසු. ධම්මං අනුස්සරතීති පඨමමග්ගපඤ්ඤාසඞ්ඛාතං ධම්මං අනුස්සරති. සද්ධං අනුස්සරතීති එත්ථාපි එසෙව නයො. උභොපි හෙතෙ සොතාපත්තිමග්ගට්ඨායෙව. ඉමං කස්මා ගණ්හන්තීති එවං එකන්තපාසංසෙසු අරියෙසු ගය්හමානෙසු ඉමං එකන්තනින්දිතං ලාමකං දුස්සීලං කස්මා ගණ්හන්ති. සබ්බෙසු සබ්බතා සදිසෙසු ලබ්භමානොපි විසෙසො න පඤ්ඤායති, විසභාගෙ පන සති එව පඤ්ඤායති පටභාවෙන විය චිත්තපටස්සාති ආහ ‘‘එකච්චෙසු පනා’’තිආදි. ගන්ථිතාති අවබද්ධා. මුච්ඡිතාති මුච්ඡං සම්මොහං ආපන්නා. ඡන්දරාගඅපකඩ්ඪනායාති ඡන්දරාගස්ස අපනයනත්ථං. නිස්සරණපඤ්ඤායාති තතො නිස්සරණාවහාය පඤ්ඤාය විරහිතා.

පඤ්ඤාධුරෙනාති විපස්සනාභිනිවෙසෙන. අභිනිවිට්ඨොති විපස්සනාමග්ගං ඔතිණ්ණො. තස්මිං ඛණෙති සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ. ධම්මානුසාරී නාම පඤ්ඤාසඞ්ඛාතෙන ධම්මෙන අරියමග්ගසොතස්ස අනුස්සරණතො. කායසක්ඛී නාම නාමකායෙන සච්ඡිකාතබ්බස්ස නිබ්බානස්ස සච්ඡිකරණතො. වික්ඛම්භනසමුච්ඡෙදානං වසෙන ද්වික්ඛත්තුං. අරූපජ්ඣානෙහි රූපකායතො, අග්ගමග්ගෙන සෙසකායතොති ද්වීහි භාගෙහි නිස්සක්කවචනඤ්චෙතං. දිට්ඨන්තං පත්තො, දිට්ඨත්තා වා පත්තොති දිට්ඨිප්පත්තො. තත්ථ දිට්ඨන්තං පත්තොති දස්සනසඞ්ඛාතස්ස සොතාපත්තිමග්ගඤාණස්ස අනන්තරං පත්තොති අත්ථො. දිට්ඨත්තාති චතුසච්චදස්සනසඞ්ඛාතාය පඤ්ඤාය නිරොධස්ස දිට්ඨත්තා. ඣානඵස්සරහිතාය සාතිසයාය පඤ්ඤාය එව විමුත්තොති පඤ්ඤාවිමුත්තො. සෙසං වුත්තනයත්තා සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

50. අට්ඨමෙ න සමාති විසමා. කායකම්මාදීනං විසමත්තා තතො එව තත්ථ පක්ඛලනං සුලභන්ති ආහ ‘‘සපක්ඛලනට්ඨෙනා’’ති. නිප්පක්ඛලනට්ඨෙනාති පක්ඛලනාභාවෙන. උද්ධම්මානීති ධම්මතො අපෙතානි. උබ්බිනයානීති එත්ථාපි එසෙව නයො.

51. නවමෙ අධම්මිකාති අධම්මෙ නියුත්තා. තෙනාහ ‘‘නිද්ධම්මා’’ති, ධම්මරහිතාති අත්ථො.

52. දසමෙ ගණ්හන්තීති පවත්තෙන්ති. න චෙව අඤ්ඤමඤ්ඤං සඤ්ඤාපෙන්තීති මූලතො පට්ඨාය තං අධිකරණං යථා වූපසම්මති, එවං අඤ්ඤමඤ්ඤං ඉතරීතරෙ න සම්මා ජානාපෙන්ති. සඤ්ඤාපනත්ථං සන්නිපාතෙ සති තත්ථ යුත්තපත්තකරණෙන සඤ්ඤත්තියා භවිතබ්බං, තෙ පන සඤ්ඤාපනත්ථං න සන්නිපතන්ති. න පෙක්ඛාපෙන්තීති තං අධිකරණං මූලතො පට්ඨාය අඤ්ඤමඤ්ඤං න පෙක්ඛාපෙන්ති. අසඤ්ඤත්තියෙව අත්තනා ගහිතපක්ඛස්ස බලං එතෙසන්ති අසඤ්ඤත්තිබලා. න තථා මන්තෙන්තීති සන්දිට්ඨිපරාමාසිආධානග්ගාහිදුප්පටිනිස්සග්ගිභාවෙන තථා න මන්තෙන්ති. තෙනාහ ‘‘ථාමසා’’තිආදි. උත්තානත්ථොයෙව කණ්හපක්ඛෙ වුත්තප්පටිපක්ඛෙන ගහෙතබ්බත්තා.

පරිසවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පඨමපණ්ණාසකං නිට්ඨිතං.

2. දුතියපණ්ණාසකං