📜

(17) 2. පටිපදාවග්ගො

1. සංඛිත්තසුත්තවණ්ණනා

161. දුතියස්ස පඨමෙ දුක්ඛාපටිපදා දන්ධාභිඤ්ඤාතිආදීසු පාළියා ආගතනයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. තථා හි –

‘‘තත්ථ කතමා දුක්ඛපටිපදා දන්ධාභිඤ්ඤා පඤ්ඤා? කිච්ඡෙන කසිරෙන සමාධිං උප්පාදෙන්තස්ස දන්ධං තං ඨානං අභිජානන්තස්ස යා උප්පජ්ජති පඤ්ඤා පජානනා…පෙ… අමොහො ධම්මවිචයො සම්මාදිට්ඨි, අයං වුච්චති දුක්ඛපටිපදා දන්ධාභිඤ්ඤා පඤ්ඤා. තත්ථ කතමා දුක්ඛපටිපදා ඛිප්පාභිඤ්ඤා පඤ්ඤා? කිච්ඡෙන කසිරෙන සමාධිං උප්පාදෙන්තස්ස ඛිප්පං තං ඨානං අභිජානන්තස්ස යා උප්පජ්ජති පඤ්ඤා පජානනා…පෙ… සම්මාදිට්ඨි, අයං වුච්චති දුක්ඛපටිපදා ඛිප්පාභිඤ්ඤා පඤ්ඤා. තත්ථ කතමා සුඛපටිපදා දන්ධාභිඤ්ඤා පඤ්ඤා? අකිච්ඡෙන අකසිරෙන සමාධිං උප්පාදෙන්තස්ස දන්ධං තං ඨානං අභිජානන්තස්ස යා උප්පජ්ජති පඤ්ඤා පජානනා…පෙ… සම්මාදිට්ඨි, අයං වුච්චති සුඛපටිපදා දන්ධාභිඤ්ඤා පඤ්ඤා. තත්ථ කතමා සුඛපටිපදා ඛිප්පාභිඤ්ඤා පඤ්ඤා? අකිච්ඡෙන අකසිරෙන සමාධිං උප්පාදෙන්තස්ස ඛිප්පං තං ඨානං අභිජානන්තස්ස යා උප්පජ්ජති පඤ්ඤා පජානනා…පෙ… සම්මාදිට්ඨි, අයං වුච්චති සුඛපටිපදා ඛිප්පාභිඤ්ඤා පඤ්ඤා’’ති (විභ. 801) – අයමෙත්ථ පාළි.

තත්ථ කිච්ඡෙන කසිරෙන සමාධිං උප්පාදෙන්තස්සාති පුබ්බභාගෙ ආගමනකාලෙ කිච්ඡෙන කසිරෙන දුක්ඛෙන සසඞ්ඛාරෙන සප්පයොගෙන කිලෙසෙ වික්ඛම්භෙත්වා ලොකුත්තරසමාධිං උප්පාදෙන්තස්ස. දන්ධං තං ඨානං අභිජානන්තස්සාති වික්ඛම්භිතෙසු කිලෙසෙසු විපස්සනාපරිවාසෙ චිරං වසිත්වා තං ලොකුත්තරසමාධිසඞ්ඛාතං ඨානං දන්ධං සණිකං අභිජානන්තස්ස පටිවිජ්ඣන්තස්ස, පාපුණන්තස්සාති අත්ථො. අයං වුච්චතීති යා එසා එවං උප්පජ්ජති, අයං කිලෙසවික්ඛම්භනප්පටිපදාය දුක්ඛත්තා, විපස්සනාපරිවාසපඤ්ඤාය ච දන්ධත්තා මග්ගකාලෙ එකචිත්තක්ඛණෙ උප්පන්නාපි පඤ්ඤා ආගමනවසෙන ‘‘දුක්ඛපටිපදාදන්ධාභිඤ්ඤා නාමා’’ති වුච්චති. උපරි තීසු පදෙසුපි ඉමිනා නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

සංඛිත්තසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. විත්ථාරසුත්තවණ්ණනා

162. දුතියෙ අකතාභිනිවෙසොති අකතාධිකාරො. රූපානං ලක්ඛණාදීහි පරිච්ඡින්දිත්වා ගහණං රූපපරිග්ගහො. තීසු අද්ධාසු කිලමතීති පුබ්බන්තෙ අපරන්තෙ පුබ්බන්තාපරන්තෙති එවං තීසු පදෙසෙසු කිලමති. පඤ්චසු ඤාණෙසූති රූපපරිග්ගහාදීසු පඤ්චසු ඤාණෙසු. නවසු විපස්සනාඤාණෙසූති උදයබ්බයාදිනවවිපස්සනාඤාණෙසු. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව.

විත්ථාරසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. අසුභසුත්තවණ්ණනා

163. තතියෙ ‘‘යථා එතං, තථා ඉද’’න්ති ඉමිනා නයෙනාති එතෙන –

‘‘යථා ඉදං තථා එතං, යථා එතං තථා ඉදං;

අජ්ඣත්තඤ්ච බහිද්ධා ච, කායෙ ඡන්දං විරාජයෙ’’ති. (සු. නි. 205); –

ඉමං දෙසනානයං සඞ්ගණ්හාති. තස්සත්ථො – යථා ඉදං සවිඤ්ඤාණකාසුභං ආයුඋස්මාවිඤ්ඤාණානං අනපගමා චරති තිට්ඨති නිසීදති සයති, තථා එතං එතරහි සුසානෙ සයිතං අවිඤ්ඤාණකම්පි පුබ්බෙ තෙසං ධම්මානං අනපගමා අහොසි. යථා ච එතං එතරහි මතසරීරං තෙසං ධම්මානං අපගමා න චරති න තිට්ඨති න නිසීදති න සෙය්යං කප්පෙති, තථා ඉදං සවිඤ්ඤාණකම්පි තෙසං ධම්මානං අපගමා භවිස්සති. යථා ච ඉදං සවිඤ්ඤාණකං නෙතරහි සුසානෙ මතං සෙති න උද්ධුමාතකාදිභාවමුපගතං, තථා එතං එතරහි මතසරීරම්පි පුබ්බෙ අහොසි. යථා පනෙතං එතරහි අවිඤ්ඤාණකාසුභං මතකසුසානෙ සෙති උද්ධුමාතකාදිභාවඤ්ච උපගතං, තථා ඉදං සවිඤ්ඤාණකම්පි භවිස්සතීති. තත්ථ යථා ඉදං තථා එතන්ති අත්තනා මතසරීරස්ස සමානභාවං කරොන්තො බාහිරෙ දොසං පජහති. යථා එතං තථා ඉදන්ති මතසරීරෙන අත්තනො සමානභාවං කරොන්තො අජ්ඣත්තිකෙ රාගං පජහති. යෙනාකාරෙන උභයං සමං කරොති, තං සම්පජානන්තො උභයත්ථ මොහං පජහති.

බහිද්ධා දිට්ඨානන්ති බහිද්ධා සුසානාදීසු දිට්ඨානං උද්ධුමාතකාදිදසන්නං අසුභානං. ‘‘නවන්නං පාටිකුල්යානං වසෙනා’’ති කස්මා වුත්තං, නනු අන්තිමජීවිකාභාවතො පිණ්ඩපාතස්ස අලාභලාභෙසු පරිතස්සනගෙධාදිසමුප්පත්තිතො භත්තස්ස සම්මදජනනතො කිමිකුලසංවද්ධනතොති එවමාදීහිපි ආකාරෙහි ආහාරෙපටිකූලතා පච්චවෙක්ඛිතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘අන්තමිදං, භික්ඛවෙ, ජීවිකානං යදිදං පිණ්ඩොල්යං අතිපාපොයං ලොකස්මිං යදිදං පිණ්ඩොල්යො විචරති පත්තපාණීති (සං. නි. 3.80; ඉතිවු. 91). අලද්ධා ච පිණ්ඩපාතං පරිතස්සති, ලද්ධා ච පිණ්ඩපාතං ගධිතො මුච්ඡිතො අජ්ඣොපන්නො අනාදීනවදස්සාවී අනිස්සරණපඤ්ඤො පරිභුඤ්ජතීති (අ. නි. 3.124). භුත්තො ච ආහාරො කස්සචි කදාචි මරණං වා මරණමත්තං වා දුක්ඛං ආවහතී’’ති.

කටුකීටකාදයො ද්වත්තිංසකුලප්පභෙදා කිමියො නං උපනිස්සාය ජීවන්තීති? වුච්චතෙ – අන්තිමජීවිකාභාවො තාව චිත්තසංකිලෙසවිසොධනත්ථං කම්මට්ඨානාභිනිවෙසනතො පගෙව මනසි කාතබ්බො ‘‘මාහං ඡවාලාතසදිසො භවෙය්ය’’න්ති. තථා පිණ්ඩපාතස්ස අලාභලාභෙසු පරිතස්සනගෙධාදිසමුප්පත්තිනිවාරණං පගෙව අනුට්ඨාතබ්බං සුපරිසුද්ධසීලස්ස පටිසඞ්ඛානවතො තදභාවතො. භත්තසම්මදො අනෙකන්තිකො පරිභොගෙ අන්තොගධොවාති වෙදිතබ්බො. කිමිකුලසංවද්ධනං පන සඞ්ගහෙතබ්බං, සඞ්ගහිතමෙව වා ‘‘නවන්නං පාටිකුල්යානං වසෙනා’’ති එත්ථ නියමස්ස අකතත්තා. ඉමිනා වා නයෙන ඉතරෙසම්පෙත්ථ සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො යථාසම්භවමෙත්ථ පටිකූලතාපච්චවෙක්ඛණස්ස අධිප්පෙතත්තා.

එවඤ්ච කත්වා විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.294-295) දසහි ආකාරෙහි පටිකූලතා වෙදිතබ්බා. සෙය්යථිදං – ගමනතො, පරියෙසනතො, පරිභොගතො, ආසයතො, නිධානතො, අපරිපක්කතො, පරිපක්කතො, ඵලතො, නිස්සන්දතො, සම්මක්ඛනතොති. එවං දසන්නං වසෙන පාටිකුල්යවචනෙනපි ඉධ ‘‘නවන්න’’න්ති වචනං න විරුජ්ඣති, සම්මක්ඛනස්ස පරිභොගාදීසු ලබ්භමානභාවා විසුං තං අග්ගහෙත්වා න වදන්ති. විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.304) පන සම්මක්ඛනං පරිභොගාදීසු ලබ්භමානම්පි නිස්සන්දවසෙන විසෙසතො පටිකූලන්ති දස්සෙතුං සබ්බපච්ඡා ඨපිතා.

උක්කණ්ඨිතසඤ්ඤාය සමන්නාගතොති තීසු භවෙසු අරුච්චනවසෙන පවත්තාය විපස්සනාපඤ්ඤාය සමන්නාගතො. නිබ්බිදානුපස්සනා හෙසා සඤ්ඤාසීසෙන වුත්තා. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව.

අසුභසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4-6. පඨමඛමසුත්තාදිවණ්ණනා

164-166. චතුත්ථෙ පධානකරණකාලෙ සීතාදීනි නක්ඛමති න සහතීති අක්ඛමා. ඛමති සහති අභිභවතීති ඛමා. ඉන්ද්රියදමනං දමා. ‘‘උප්පන්නං කාමවිතක්කං නාධිවාසෙතී’’තිආදිනා (ම. නි. 1.26; අ. නි. 4.14; 6.58) නයෙන විතක්කසමනං සමාති ආහ ‘‘අකුසලවිතක්කානං වූපසමනපටිපදා’’ති. නිදස්සනමත්තඤ්චෙතං, සබ්බෙසම්පි කිලෙසානං සමනවසෙන පවත්තා පටිපදා සමා. පඤ්චමඡට්ඨානි උත්තානත්ථානෙව.

පඨමඛමසුත්තාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7-8. මහාමොග්ගල්ලානසුත්තාදිවණ්ණනා

167-168. සත්තමට්ඨමෙසු මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරස්සාතිආදිනා මොග්ගල්ලානත්ථෙරස්ස හෙට්ඨා තිණ්ණං මග්ගානං සුඛපටිපදදන්ධාභිඤ්ඤභාවො, අරහත්තමග්ගස්ස දුක්ඛපටිපදඛිප්පාභිඤ්ඤභාවො වුත්තො, සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස පන හෙට්ඨිමානං තිණ්ණං මග්ගානං සුඛපටිපදදන්ධාභිඤ්ඤභාවො, අරහත්තමග්ගස්ස ච සුඛපටිපදඛිප්පාභිඤ්ඤභාවො දස්සිතො. යං පන වුත්තං විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 2.801) ‘‘බුද්ධානං පන චත්තාරොපි මග්ගා සුඛපටිපදඛිප්පාභිඤ්ඤාව අහෙසුං, තථා ධම්මසෙනාපතිස්ස. මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරස්ස පන පඨමමග්ගො සුඛපටිපදඛිප්පාභිඤ්ඤො අහොසි, උපරි තයො දුක්ඛපටිපදදන්ධාභිඤ්ඤා’’ති. යඤ්ච වුත්තං අට්ඨසාලිනියං (ධ. ස. අට්ඨ. 1476) ‘‘තථාගතස්ස හි සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස ච චත්තාරොපි මග්ගා සුඛපටිපදඛිප්පාභිඤ්ඤාව අහෙසුං, මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරස්ස පන පඨමමග්ගො සුඛපටිපදඛිප්පාභිඤ්ඤො උපරි තයො දුක්ඛපටිපදඛිප්පාභිඤ්ඤා’’ති, තං සබ්බං අඤ්ඤමඤ්ඤං නානුලොමෙති. ඉමාය පාළියා ඉමාය ච අට්ඨකථාය න සමෙති, තස්මා වීමංසිතබ්බමෙතං. තංතංභාණකානං වා මතෙන තත්ථ තත්ථ තථා තථා වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං.

මහාමොග්ගල්ලානසුත්තාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. සසඞ්ඛාරසුත්තවණ්ණනා

169. නවමෙ සසඞ්ඛාරෙන දුක්ඛෙන කසිරෙන අධිමත්තපයොගං කත්වාව කිලෙසපරිනිබ්බානධම්මොති සසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී. අසඞ්ඛාරෙන අප්පයොගෙන අධිමත්තපයොගං අකත්වාව කිලෙසපරිනිබ්බානධම්මොති අසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී. ධම්මානුසාරී පුග්ගලො හි ආගමනම්හි කිලෙසෙ වික්ඛම්භෙන්තො අප්පදුක්ඛෙන අකසිරෙන අකිලමන්තොව වික්ඛම්භෙතුං සක්කොති. සද්ධානුසාරී පුග්ගලො පන දුක්ඛෙන කසිරෙන කිලමන්තො හුත්වා වික්ඛම්භෙතුං, තස්මා ධම්මානුසාරිස්ස පුබ්බභාගමග්ගක්ඛණෙ කිලෙසච්ඡෙදකං ඤාණං අදන්ධං තිඛිණං සූරං හුත්වා වහති. යථා නාම තිඛිණෙන අසිනා කදලිං ඡින්දන්තස්ස ඡින්නට්ඨානං මට්ඨං හොති, අතිසීඝං වහති, සද්දො න සුය්යති, බලවවායාමකිච්චං න හොති, එවරූපා ධම්මානුසාරිනො පුබ්බභාගභාවනා හොති. සද්ධානුසාරිනො පන පුබ්බභාගක්ඛණෙ කිලෙසච්ඡෙදකං ඤාණං දන්ධං අතිඛිණං අසූරං හුත්වා වහති. යථා නාම කුණ්ඨෙන අසිනා කදලිං ඡින්දන්තස්ස ඡින්නට්ඨානං න මට්ඨං හොති, අතිසීඝං න වහති, සද්දො සුය්යති, බලවවායාමකිච්චං ඉච්ඡිතබ්බං හොති, එවරූපා සද්ධානුසාරිනො පුබ්බභාගභාවනා හොති. එවං සන්තෙපි නෙසං කිලෙසක්ඛයෙ නානත්තං නත්ථි, අනවසෙසාව කිලෙසා ඛීයන්ති.

සසඞ්ඛාරසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. යුගනද්ධසුත්තවණ්ණනා

170. දසමෙ සමථපුබ්බඞ්ගමං විපස්සනං භාවෙතීති ඉදං සමථයානිකස්ස වසෙන වුත්තං. සො හි පඨමං උපචාරසමාධිං වා අප්පනාසමාධිං වා උප්පාදෙති, අයං සමථො. සො තඤ්ච තංසම්පයුත්තෙ ච ධම්මෙ අනිච්චාදීහි විපස්සති, අයං විපස්සනා, ඉති පඨමං සමථො, පච්ඡා විපස්සනා. තෙන වුච්චති ‘‘සමථපුබ්බඞ්ගමං විපස්සනං භාවෙතී’’ති. විපස්සනාපුබ්බඞ්ගමං සමථං භාවෙතීති ඉදං පන විපස්සනායානිකස්ස වසෙන වුත්තං. සො තං වුත්තප්පකාරං සමථං අසම්පාදෙත්වා පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධෙ අනිච්චාදීහි විපස්සති. පඨමො ලොකුත්තරමග්ගො නිබ්බත්තතීති සොතාපත්තිමග්ගං සන්ධාය වදති, ලොකියමග්ගවසෙනෙව වා ඉමිස්සා පාළියා අත්ථො වෙදිතබ්බො. කථං? මග්ගො සඤ්ජායති, පුබ්බභාගියො ලොකියමග්ගො උප්පජ්ජති. ආසෙවති නිබ්බිදානුපස්සනාවසෙන. භාවෙති මුච්චිතුකම්යතාවසෙන. බහුලීකරොති පටිසඞ්ඛානුපස්සනාවසෙන. ආසෙවති වා භයතුපට්ඨානාදිඤාණවසෙන. භාවෙති මුච්චිතුකම්යතාදිඤාණවසෙන. බහුලීකරොති වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනාවසෙන. සංයොජනානි පහීයන්ති. අනුසයා බ්යන්තී හොන්තීති මග්ගප්පටිපාටියා පහීයන්ති බ්යන්තී හොන්ති.

ධම්මුද්ධච්චවිග්ගහිතමානසන්ති ඔභාසාදීසු අරියධම්මොති පවත්තං උද්ධච්චං වික්ඛෙපො ධම්මුද්ධච්චං , තෙන ධම්මුද්ධච්චෙන විපස්සනාවීථිතො උග්ගමනෙන විරූපං ගහිතං පවත්තියමානං ධම්මුද්ධච්චවිග්ගහිතමානසං. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘ධම්මුද්ධච්චවිග්ගහිතමානසං හොති, අනිච්චතො මනසි කරොති, ඔභාසො උප්පජ්ජති, ඔභාසො ධම්මොති ඔභාසං ආවජ්ජති, තතො වික්ඛෙපො උද්ධච්චං, තෙන උද්ධච්චෙන විග්ගහිතමානසො අනිච්චතො උපට්ඨානං යථාභූතං නප්පජානාති. දුක්ඛතො…පෙ… අනත්තතො උපට්ඨානං යථාභූතං නප්පජානාති. තථා අනිච්චතො මනසිකරොතො ඤාණං උප්පජ්ජති…පෙ… පීති පස්සද්ධි සුඛං අධිමොක්ඛො පග්ගහො උපට්ඨානං උපෙක්ඛා නිකන්ති උප්පජ්ජති, නිකන්ති ධම්මොති නිකන්තිං ආවජ්ජති, තතො වික්ඛෙපො උද්ධච්චං, තෙන උද්ධච්චෙන විග්ගහිතමානසො අනිච්චතො උපට්ඨානං යථාභූතං නප්පජානාති. දුක්ඛතො…පෙ… අනත්තතො උපට්ඨානං යථාභූතං නප්පජානාතී’’ති (පටි. ම. 2.6). සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව.

යුගනද්ධසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පටිපදාවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.